Po prostu to zróbmy! Unia Europejska i wyzwanie innowacyjności: rekomendacje dla nowych państw członkowskich

Transkrypt

1

2 Po prostu to zróbmy! Unia Europejska i wyzwanie innowacyjności: rekomendacje dla nowych państw członkowskich Anna Piesiak i Paweł Świeboda Innowacyjność jest dzisiaj ważnym tematem dla Unii Europejskiej. Coraz szybsza globalizacja wymaga od dojrzałych gospodarek perspektywicznego działania, aby zachować poziom wzrostu i konkurencyjność. Od uruchomienia strategii lizbońskiej w 2000 r. punktem odniesienia dla Unii Europejskiej były parametry gospodarki Stanów Zjednoczonych. Sześć lat później Unia Europejska nie doścignęła jeszcze Stanów Zjednoczonych, za to zmienił się punkt odniesienia. W zeszłym roku nowe gospodarki po raz pierwszy wniosły ponad 50% wkładu do światowego wzrostu gospodarczego. Podczas gdy Chiny i Indie poprawiają konkurencyjność swoich gospodarek, podstawowym wyzwaniem dla UE jest utrzymanie się na czele wyścigu. Prowadzenie racjonalnej polityki wspierającej innowacyjność nie zawsze wymaga bycia innowatorem. Poszczególne kraje członkowskie oferują najlepsze praktyki. Nowe rozwiązania muszą być wypracowane wszędzie tam, gdzie jest to niezbędne, jednak w pierwszej kolejności należy właściwie wykorzystać istniejące doświadczenie. W kontekście wniosków płynących z tego raportu proponujemy liczne rekomendacje dla nowych państw członkowskich. Najistotniejsza brzmi, iż nadszedł czas na działanie. Nowe państwa członkowskie mają niepowtarzalną szansę skorzystania z uczestnictwa w klubie jednych z najbardziej innowacyjnych gospodarek świata. Ten moment nie będzie jednak trwał wiecznie. Jeśli nie uda się wykorzystać okazji, to nowe kraje członkowskie przez długi okres pozostaną w gronie państw podążających za czołówką. Kluczowe znaczenie ma nadanie innowacyjności centralnej roli w krajowej strategii gospodarczej. Wymaga to jednoczesnego wystąpienia trzech elementów składowych: woli oraz wizji politycznej, konsekwencji oraz wiedzy. Wola polityczna wydaje 1

3 się najłatwiejsza do osiągnięcia, jednak często jej brakuje. Konsekwencja ma zasadnicze znaczenie, gdyż innowacyjność jest działalnością obarczoną wysokim ryzykiem i potrzebuje stabilnych ram. Wiedza jest ważna, gdyż skuteczna polityka innowacyjności wymaga znaczących nakładów finansowych. Nowe państwa członkowskie muszą być dużo bardziej aktywne w promowaniu własnych interesów w europejskiej debacie. Wiele z priorytetowych obszarów innowacyjności w starych państwach członkowskich różni się od zagadnień, którymi w pierwszej kolejności powinny się interesować nowe państwa członkowskie. Zadaniem nowych członków jest koncentrowanie się na takich obszarach jak: ekotechnologie, oprogramowanie komputerowe, wydajność energetyczna, elektronika dla konsumentów, środowisko, produkty i sprzęt medyczny, bezpieczeństwo i sprzęt informatyczny oraz projektowanie technologiczne. Przyczyna jest dwojakiej natury: potencjał dostępny w tych krajach oraz priorytety dościgania, które mogą posłużyć jako dźwignia przyszłej specjalizacji. Ponadto nowi członkowie UE mogą stać się naturalnymi promotorami innowacyjności w sąsiadujących obszarach Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Każde z państw członkowskich musi samodzielnie zadecydować o wyborze zagadnień priorytetowych w celu optymalizacji polityki innowacyjnej. Nowe państwa członkowskie powinny ulokować politykę innowacyjności w centrum wysiłków modernizacyjnych. W tych państwach, które jeszcze tego nie uczyniły, należy przygotować krajowe strategie na rzecz polityki innowacyjności. Niezbędny jest także proces monitoringu w celu zapewnienia konsekwencji w ich wdrażaniu. Należy poprawić koordynację między agendami rządowymi zaangażowanymi w prowadzenie polityki innowacyjności, samorządy lokalne zaś winny również wziąć udział w tym działaniu. Nowe państwa członkowskie powinny utworzyć wspólnoty innowacyjne sieci skupiające urzędników, przedstawicieli biznesu, świata nauki oraz dziennikarzy, które doradzałyby w sprawie projektowanych polityk oraz przyczyniałyby się do tworzenia środowiska przyjaznego innowacyjności w kraju. Zadaniem byłoby także ponowne przyciągnięcie najbardziej utalentowanych ludzi, którzy wyjechali w celu podjęcia pracy w innych krajach członkowskich. Takie wspólnoty mogłyby prowadzić banki talentów dla przedsiębiorstw, uniwersytetów i władz publicznych, Doradzałyby także 2

4 najlepszym mózgom planującym powrót do lokalnych społeczności po studiach uniwersyteckich w innych krajach członkowskich. Nadrzędnym celem wspólnot innowacyjnych powinno być wywieranie wpływu na tworzenie najbardziej korzystnego uregulowania prawnego dla działalności innowacyjnej, gdyż jest to najistotniejszy czynnik przyciągający utalentowanych ludzi. Nowe państwa członkowskie a prawdę mówiąc także i starzy członkowie mogą korzystać z doświadczeń UE w zakresie innowacyjności. W krajach UE są wypracowane najlepsze praktyki, które powinny być analizowane i przyjmowane, gdy tylko wpisują się w ogólną strategię innowacyjności. W krajach UE istnieje bogate doświadczenie w dziedzinie ulg podatkowych i kierowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w stronę innowacyjności, wzmacniania rynku kapitałowego, poprawy systemu ochrony własności intelektualnej, ustalania przyjaznych dla innowacyjności zasad dotyczących przetargów publicznych, utworzenia klasterów, ustanawiania partnerstwa publiczno-prywatnego na rzecz innowacyjności oraz koncentrowania polityki kształcenia na innowacyjności. Państwa członkowskie już podejmują kroki, mające na celu zniwelowanie skutków niedostatków rynku o decydującym znaczeniu dla innowacyjności każdej z gospodarek. Zaprezentowane w tym raporcie najlepsze praktyki były najczęściej wskazywane w ramach szerszych strategii krajowych, które okazały się skuteczne we wspieraniu rozwoju i innowacyjności. Pokazują one sposoby odniesienia się do mankamentów poszczególnych rynków. Należy jednak pamiętać, iż otoczenie przyjazne innowacjom wymaga spójnej polityki innowacyjności, a jej cele winny być realizowane także w ramach innych polityk krajowych. Żaden z potencjalnie skutecznych instrumentów ani żadna z polityk nie przyniosą rezultatów, jeśli będą traktowane w oderwaniu od całokształtu. W dziedzinie polityki innowacyjności nowe państwa członkowskie powinny po prostu to zrobić. Polityczne przywództwo będzie niezbędne dla osiągnięcia tego celu, nie tylko w ramach jednej kadencji parlamentarnej, ale znacznie dłużej. Polityka innowacyjności powinna być przedmiotem ponadpartyjnej zgody wszystkich sił politycznych w nowych państwach członkowskich. Polityka spójności UE stanie się podstawowym instrumentem promowania innowacyjności w krajach UE-10. Polityka innowacyjności musi być centralnym elementem strategii rozwoju regionalnego wspieranej przez politykę spójności UE. 3

5 1. Innowacyjność zjawisko Raport Po prostu to zróbmy! Unia Europejska i wyzwanie innowacyjności: rekomendacje dla nowych państw członkowskich ma na celu poszukiwanie polityk, które jednocześnie uczyniłyby gospodarkę europejską innowacyjną i konkurencyjną. Należy jednak nie tylko zdefiniować punkt wyjścia i pożądany rezultat, ale także mierzyć czyniony postęp. Na początek niezbędne jest zatem wyodrębnienie wskaźników innowacyjności. Wskaźniki innowacyjności zależą w dużej mierze od tego, jak postrzegana jest sama innowacyjność. Teorie z reguły opierają się na linearnych modelach podaży nauki, stawiając znak równości między innowacyjnością a wynalazczością. Takie teorie koncentrują się na wydatkach na badania i rozwój (B+R) oraz działalności patentowej. Intensywność B+R, mierzona jako procent PKB wydatkowany na obszar B+R, jest obecnie najczęściej stosowanym wskaźnikiem innowacyjności. Do atutów zalicza się porównywalność między poszczególnymi krajami, jednak nie jest to wskaźnik wolny od mankamentów. W błąd może wprowadzać fakt, iż wydatki na B+R są w znacznym stopniu określone przez strukturę gałęzi przemysłu. Przemysł farmaceutyczny i informatyczny, a następnie motoryzacyjny to gałęzie o największej intensywności B+R. W konsekwencji państwa o znacznym udziale tych gałęzi są wysoko notowane pod względem ogólnej intensywności B+R. Ich pozycja w rankingu zmieniłaby się, gdyby przyjąć, że miałyby taką samą średnią strukturę przemysłową jak kraje G-7. Ponadto wiele rodzajów działalności innowacyjnej nie jest objętych wskaźnikiem wydatków na B+R. Zakup sprzętu, szkolenia bądź testowanie produktów, które mają szczególne znaczenie w sektorze usług, odpowiadają połowie wysiłku innowacyjnego. Co najważniejsze, wskaźnik wydatków na B+R daje tylko odpowiedź na pytanie o ilość pieniędzy, ale nic nie mówi o efektywności wydatkowania 1. Na podstawie: A. Arundel, H. Hollanders, Innovation Strengths and Weaknesses, Brussels, December Problem ze skutecznością wysiłku innowacyjnego można lepiej rozwiązać przez wskaźnik aktywności patentowej. W celu zapewnienia porównywalności transgranicznej należy zastosować wskaźnik oparty na tzw. triadic patents, oferowany przez Europejskie Biuro Patentów, japońskie Biuro Patentów oraz Biuro Patentów i Ochrony Znaku Towarowego Stanów Zjednoczonych. Co do zasady, kraje, które najwięcej inwestują w B+R, 1 OECD, Economic Policy Reforms. Going for Growth,

6 mają największą ilość tzw. triadic patents w przeliczeniu na populację w wieku produkcyjnym 2. Fakt, iż wiele wynalazków nie jest opatentowanych, a także wiele z patentów nigdy nie trafia na rynek, ma także niebagatelne znaczenie. Niemniej, wielu badaczy na nowo odkrywa pojęcie kreatywnej destrukcji, zaproponowane przez Josepha Schumpetera w Historii analizy ekonomicznej oraz Kapitalizm, socjalizm, demokracja 3. Schumpeter pojmował innowacyjność jako proces, który bezustannie rewolucjonizuje od wewnątrz strukturę ekonomiczną, bezustannie niszcząc to, co stare, bezustannie tworząc to, co nowe. Wprawdzie jego teoria w całości nie została empirycznie potwierdzona, jednak z powodzeniem dostarcza pewne wskaźniki innowacyjności. Po pierwsze, Schumpeter twierdzi, iż wynalazek jest zaledwie preludium Łączny wskaźnik innowacyjności (SII) w roku ,8 0,6 0,4 0,2 0 SE FIN DK DE AT BE NL UK FR LU UE25 IE IT EE SI HU ES CY PT LT CZ PL SK EL LV MT Nakłady na B+R sektora publicznego i sektora przedsiębiorstw jako % PKB SE FIN DK DE FR AT UK EU25 BE LU NL SI CZ IE IT ES HU EE PT LT EL PL SK LV CY MT Nakłady sektora publicznego Nakłady sektora przedsiębiorstw Na podstawie: A. Arundel, H. Hollanders, Innovation Strengths and Weaknesses, Brussels, December Ibidem. 3 J. Shumpeter, Capitalism. Socialism and Democracy, 1942, History of Economic Analysis,

7 do procesu innowacyjnego, składającego się raczej z komercjalizacji nowo wynalezionego produktu lub wdrożenia nowego procesu. Takie założenie stoi u podstaw popytowej teorii innowacyjności. Choć szczególne lokalne zapotrzebowanie na produkty innowacyjne ma pewne znaczenie 4, kluczową rolę pełni ocena wpływu rynku globalnego na strategie innowacyjne przedsiębiorstw. Wydatki na B+R firm powiązanych, udział procentowy wydatków zagranicznych na B+R, współpatentowanie czy współautorstwo mogą służyć jako pomocnicze wskaźniki udziału przedsiębiorstwa w globalnym rynku. Popyt jest także napędzany przez zamówienia rządowe. Po drugie, Schumpeter wysuwa tezę, iż technologie innowacyjne mogą podlegać outsourcingowi, co stanowi podstawę wskaźnika dyfuzji innowacyjności. Badania dowiodły istnienia pozytywnego związku między aktywnością innowacyjną gospodarki a zdolnością przedsiębiorstw do przyswajania technologii rozwiniętych w innych krajach 5. Zdolność przyswajania nie oznacza jednak wyłącznie zdolności do nabycia technologii, ale również możliwość jej skutecznego wdrożenia. Rozpowszechnianie wiedzy jest także zapewnione przez poprawioną mobilność naukowców i inżynierów między krajami i między firmami oraz między firmami a publicznym sektorem badawczym. Sondaże wskazują na zjawisko błędnego koła im niższe wyniki danego kraju w dziedzinie innowacyjności, tym liczniej dobrze wykształceni ludzie szukają szczęścia w innych krajach, zmniejszając ponownie szanse kraju na stanie się innowacyjną gospodarką 6. Ciekawe rezultaty 100 Liczba tzw. triadic patents na milion mieszkańców FIN SE DE NL DK LU FR BE AT UK UE25 IT IE SI HU ES EE CY LV CZ PT SK MT EL PL LT Na podstawie: A. Arundel, H. Hollanders, Innovation Strengths and Weaknesses, Brussels, December Trend Chart Methodology Report, Searching the forest for the trees: Missing indicators of innovation, World Economic Forum, Global Competitiveness Report, Trend Chart Methodology Report,

8 daje więź między firmami a publicznymi instytucjami badawczymi, która gdy jest odpowiednio pielęgnowana stanowi czynnik wspierający innowacyjność. Ponadto Schumpeter dokonał analiz pojęcia przedsiębiorczości, twierdząc, iż impuls do innowacyjności płynie ze strony jednostek mających ducha przedsiębiorczości. Choć nieco później sam doszedł do wniosku, iż korporacje z dużą siłą rynkową i większymi zasobami mają lepszą pozycję, aby stosować innowacyjne rozwiązania, trudno nie zgodzić się z tezą o zależności między kulturą przedsiębiorczości a innowacyjnością gospodarki. Koncepcja przedsiębiorczości obejmuje indywidualne cechy takie jak stosunek do ryzyka lub otwarcie na idee, ale także odnosi się do ogólnego środowiska rynkowego. Otwartość rynku na nowo utworzone przedsiębiorstwa oraz warunki gospodarcze i prawne, ułatwiające zaprzestanie działalności przez niekonkurencyjne firmy, mają szczególne znaczenie. Wskaźniki innowacyjności okażą się przydatne w poszukiwaniu sposobów poprawy innowacyjności europejskiej gospodarki tylko wtedy, gdy obejmą czynniki podlegające kształtowaniu przez politykę publiczną. W przeciwnym razie dostarczą ciekawy, ale statyczny obraz sytuacji europejskiej gospodarki, wykluczając możliwość pokierowania rozwojem zdarzeń. 2. Dynamika innowacyjności w Unii Europejskiej. Sytuacja w nowych krajach członkowskich Europa zawsze była kuźnią innowacyjności. Ta tradycja pomoże stawić czoła globalnym wyzwaniom. Jeśli jednak ma zostać osiągnięty cel, polegający na zachowaniu poziomu zamożności europejskich obywateli, niezbędne będzie podjęcie zwiększonego wysiłku. Europejska tablica innowacyjności (European Innovation Scoreboard EIS), będąca najlepszym wskaźnikiem dokonań w tej sferze w całej Unii Europejskiej, pokazała w edycji z 2005 r., iż Szwecja i Finlandia i są motorami innowacyjności w Europie, a Niemcy i Dania plasują się nieco za nimi. Nowe państwa członkowskie poprawiają swoje notowania, jednak jest to proces powolny, a rzeczywista konwergencja jest mało prawdopodobna w perspektywie krótkoterminowej. Spośród nowych państw członkowskich Polska, Słowacja oraz Estonia są oceniane jako państwa tracące dystans w dziedzinie innowacyjności, podczas gdy spośród państw starej Piętnastki jedynie Hiszpania jest zaszeregowana w tej samej kategorii. Pięć innych nowych państw członkowskich Czechy, Węgry, Litwa, Łotwa i Słowenia znajduje się w kategorii doganiające. Trzeba jednak podkreślić, iż nawet te państwa, które doganiają czołówkę, nie 7

9 mają zrównoważonych osiągnięć we wszystkich rozpatrywanych obszarach. Na przykład Słowenia znajduje się na 21. pozycji spośród 25 państw członkowskich pod względem wprowadzanych produktów. W nowych państwach członkowskich zasoby związane z restrukturyzacją i wzrostem opartym na niskich kosztach są na wyczerpaniu, co wymaga pilnego skierowania uwagi na inne bodźce. W długiej perspektywie państwa regionu nie mogą pozwolić sobie na specjalizację w dziedzinach o niskiej jakości i poziomie technicznym. Nowe państwa członkowskie należą do najbardziej twórczych w niektórych obszarach, jednak problemem pozostaje uzyskanie masy krytycznej. Polski biochemik pracujący w Niemczech wygrał konkurs na Europejskiego Wynalazcę 2006 r. w jednej z sześciu kategorii w pierwszym roku przyznawania tej nagrody. Środkowoeuropejscy informatycy są często bardziej kreatywni i elastyczni niż ich indyjscy koledzy. Problemem regionu Europy Środkowej jest jednak nierówne tempo rozwoju. Niskie koszty produkcji pozostają zasadniczą zaletą. Są dziedziny, w których region zbliża się do wyrobienia sobie dogodnej pozycji konkurencyjnej, ale dotyczy to z reguły obszarów niszowych. Jest niewiele dostępnego kapitału, który pozwoliłby na rozwinięcie mocnych stron. Po stronie aktywów można natomiast wymienić zauważalne konsekwencje napływu funduszy unijnych. Środkowoeuropejskie nowe państwa członkowskie pozostają w tyle za średnią UE-25 w wypadku większości wskaźników używanych do pomiaru stopnia innowacyjności. Obraz nie jest jednak jednolity i nie należy umieszczać wszystkich nowych państw członkowskich w tej samej kategorii. Niskie wydatki na badania i rozwój są najczęstszą bolączką regionu. Jest to zasadnicza słabość w dziedzinie innowacyjności, z jaką boryka się Słowacja, w której niskie wyniki komercyjne sektora B+R wzbudzają niepokój. Dużym problemem są niskie wydatki przedsiębiorstw na B+R, np. na Węgrzech jest to jedynie 0,36% PKB według danych za 2003 r. Przedsiębiorstwa koncentrują inwestycje na renowacji parku maszyn i sprzęcie, a jedynie niewielki procent wydatków jest przeznaczany na działania związane z innowacyjnością. Z drugiej strony warto podkreślić istniejącą dynamikę wzrostu poziomu inwestycji na innowacyjność w sektorze przemysłowym w Polsce. Między 2000 r. a 2004 r. zwiększono wydatki z 3,18 mld euro do 4,01 mld euro, czyli o 26 procent. Oznacza to, że nawet w wypadku gdy funkcjonują instytucje zajmujące się transferem 8

10 technologii, np. na Litwie, z powodu braku wewnętrznych wydatków na B+R nie mogą one być w pełni wykorzystane. Inwestycje innowacyjne przedsiębiorstw są z reguły wspierane przez bezpośrednie inwestycje zagraniczne, w szczególności w obszarze rozwiniętych technologii oraz sektorze usług. Wyzwaniem dla regionu jest uniezależnienie się od importowanych technologii i napływu inwestycji zagranicznych przez rozwój własnych zdolności w zakresie B+R i innowacyjności. Dużym problemem są wyniki związane z patentowaniem, w odniesieniu do których nowe państwa członkowskie znajdują się na dole tabeli. Nawet w Słowenii, plasującej się na 9. lokacie w UE-25 pod względem wydatków na B+R jako procent PKB, wyzwaniem jest zwiększenie stopnia komercjalizacji działań badawczych i niezmiernie niska, choć poprawiająca się, stopa patentowania. Wspólnym problemem analizowanej grupy państw jest ograniczona zdolność instytucji B+R do transferu wyników ich prac, brak podejścia zorientowanego na potrzeby dostawców usług innowacyjnych i ograniczona ilość właściwych instrumentów finansowego wsparcia dla wzrostu opartego na innowacyjności. Panuje także powszechne przeświadczenie o braku współpracy między publicznym sektorem B+R a światem biznesu, co należy określić mianem jednego z kluczowych wyzwań w dziedzinie polityki innowacyjności. Lepszy obraz sytuacji wyłania się w dziedzinie wykształcenia siły roboczej, wydatków na informatyzację oraz skali zatrudnienia w produkcji towarów wysokiej technologii. Na przykład Litwa zawsze miała silną tradycję w obszarze nauki i badań technologicznych. W rezultacie duża część społeczeństwa ma wykształcenie pomaturalne, a nauki ścisłe cieszą się powodzeniem. Problemem jest natomiast jakość wykształcenia z uwagi na względny brak zasobów. Krajowe systemy innowacyjne w krajach członkowskich przeszły szybkie zmiany w ciągu ostatnich lat, lecz wciąż wiele pozostaje do zrobienia. Najpoważniejszym wyzwaniem jest zapewnienie koordynacji polityki w obszarze badań i rozwoju oraz innowacyjności. Występują systemowe braki w niemal wszystkich rozpatrywanych krajach regionu, choć na Węgrzech istnieje rada polityki w obszarze badań i technologii kierowana przez premiera, a podobne, choć mniej prestiżowe gremia powołano także w innych krajach. Niestabilność rządu często bywa problemem, np. w Estonii, w której doszło do opóźnienia w tworzeniu państwowego funduszu kapitału 9

11 inwestycyjnego. Zmienne koleje wyborcze często oznaczały modyfikacje struktur, np. Słowenia po wyborach w 2004 r. przywróciła instytucję Ministerstwa Nauki i Technologii. Unia Europejska jest źródłem wyraźnej poprawy sytuacji w państwach regionu, zarówno pod względem dostępnych zasobów, jak i ram polityki. Widoczna jest wyraźna pozytywna dynamika dla tworzenia nowych instrumentów polityki w tej sferze, np. ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej z 20 października 2005 r. w Polsce oraz ustanowienie kredytów technologicznych i licznych bodźców podatkowych. Krajowe programy reform okazały się użytecznymi narzędziami dla optymalnego ustawienia parametrów instrumentów polityki innowacyjności w nowych krajach członkowskich. W kolejnych latach fundusze strukturalne zapewnią istotne wsparcie dla działań związanych z innowacyjnością. Pomoże to także w utworzeniu sieci organizacji promujących innowacyjność. 3. Wyzwanie innowacyjności polityka publiczna. Wyzwanie, przed którym stoi współczesna polityka innowacyjności, polega na ukształtowaniu instrumentów swojego działania odpowiednio do potrzeb gospodarki opartej na wiedzy. Środki, będące w jego dyspozycji, mogą wspierać działalność badawczo-rozwojową bezpośrednio lub mieć szerszy średnio- i długoterminowy cel stworzenia środowiska sprzyjającego innowacyjności. Komisja Europejska wskazała ostatnio dziesięć działań priorytetowych, które należy podjąć w kierunku utworzenia szeroko zakreślonej strategii innowacyjności dla UE. Celem raportu jest rozwinięcie niektórych koncepcji Komisji. Publiczne wydatki na B+R Niewątpliwie stopień innowacyjności gospodarki zależy w dużej mierze od nakładów budżetowych przeznaczonych na ten cel. Istotna jest jednakże nie tylko ich wysokość, ale także sposób wydatkowania. Publiczne wsparcie działalności B+R wynosi w UE 0,69% PKB, co stanowi około 35% wszystkich wydatków na badania i rozwój. W Szwecji, kraju o najwyższym współczynniku innowacyjności, publiczne nakłady na B+R wyniosły w 2005 r. 1,02% PKB, w porównaniu do 0,27% PKB na Cyprze i 0,25% PKB na Litwie. Publiczny system zarządzania środkami finansowymi powinien umożliwić optymalną ich alokację. Wsparcie budżetowe uważa się za bardziej efektywne, jeśli jest skierowane na krótkoterminowe finansowanie poszczególnych projektów, zamiast długoterminowego finansowania 10

12 instytucji. Takie rozwiązanie pozwala lepiej ukierunkować pomoc finansową na priorytetowe obszary. Jednocześnie konieczne są efektywne mechanizmy oceny, aby zapewnić ukierunkowanie funduszy na projekty badawcze najwyższej jakości. Państwa członkowskie UE nie zawsze opierają się na tej prawidłowości, z wyjątkiem Austrii, Niemiec i Danii. W pierwszej kolejności powinny być wynagradzane wysiłki zmierzające do komercjalizacji wyników badań i dokonywane transfery technologii. Kryteria alokacji środków finansowych powinny wspierać badania o charakterze multidyscyplinarnym, podejmowane w ramach współpracy w klasterach, oraz międzynarodową współpracę publicznych instytucji badawczych. Rozwiązanie wymagające udziału sektora prywatnego w finansowaniu projektów badawczych jest również warte rozważenia 7. Przywileje podatkowe Podczas gdy bezpośrednie publiczne wsparcie finansowe działalności B+R stanowi konieczny i oczywisty element polityki innowacyjności, stopniowo wzrasta znaczenie pośrednich środków wsparcia. Wspólnym celem przywilejów fiskalnych jest zwiększenie wydatków sektora prywatnego na B+R przez obniżenie całościowych kosztów takich inwestycji. Bezpośrednie dotacje mają tę zaletę, z punktu widzenia polityki innowacyjności, że pozwalają z góry określić wysokość środków przeznaczonych na B+R. W wypadku zaś przywilejów fiskalnych ta decyzja jest pozostawiona rynkowi. Przedsiębiorstwa decydują bowiem, czy chcą skorzystać z możliwości określonych przez politykę publiczną. Ponadto, bezpośrednie subsydia pozwalają kierować wsparcie finansowe w obszary strategiczne, podczas gdy w wypadku zorientowanych rynkowo zachęt fiskalnych siła rynku decyduje o przeznaczeniu inwestycji. Systemy ulg podatkowych, ponieważ otwarte dla wszystkich, są bardziej dostępne dla przemysłu. Pomimo braku konkurencji skuteczność zachęt fiskalnych, skłaniających do podjęcia badań o zastosowaniu komercyjnym, okazała się wyższa 8. Niewątpliwą zaletą ulg podatkowych jest także ich przewidywalność. Jak długo przedsiębiorstwo spełnia określone kryteria, tak długo może korzystać z przywileju. Tego rodzaju pewność stanowi istotną cechę polityki dla przedsiębiorstw inwestujących w długotrwałe projekty B+R 9. Systemy podatkowe dopuszczają stosowanie różnego rodzaju środków, mających na celu pobudzenie działania na rzecz innowacyjności. Najczęściej 7 A. Goglio, Policies to promote innovation in the Czech Republic, OECD Economics Department Working Papers, No 498, July Ibidem. 9 Promoting innovation through tax incentives. A review of strategies and their importance in biotech growth, 6th Framework Programme 11

13 wykorzystuje się odliczenia i kredyty podatkowe. Mechanizm odliczenia podatkowego pozwala zmniejszyć podstawę podlegającą opodatkowaniu o wysokość wydatków na B+R. Kredyt podatkowy, rozumiany jako udział w wydatkach na B+R, stosuje się natomiast w odniesieniu do należnej kwoty podatku. Możliwość skorzystania z kredytu podatkowego, instrumentu częściej wykorzystywanego niż mechanizm odliczenia, przewidują, między innymi, systemy podatkowe w Austrii, Belgii, Danii i Wielkiej Brytanii. W obu wypadkach zarówno odliczenia, jak i kredytu niezbędne jest jasne zdefiniowanie pojęcia wydatków na B+R, tak aby móc wyraźnie je oddzielić od innego typu nakładów związanych z procesem poszukiwania innowacyjnych rozwiązań, takich jak wydatki na badanie rynku. Najczęściej stosowana definicja, zaczerpnięta z podręcznika Frascati Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 10, kwalifikuje jako wydatki na B+R wszelkie związane z B+R nakłady w ramach przedsiębiorstwa, a także te poczynione poza nim w celu ich wsparcia, włączając koszty bieżące i kapitałowe. Szczególnego rozwiązania wymaga sytuacja przedsiębiorstw nowo utworzonych, które, nie mając dochodu, nie mogą skorzystać z mechanizmu odliczenia lub kredytu podatkowego. Warta rozważenia może być możliwość zachowania uprawnienia do odliczenia lub kredytu na przyszłość, choć, biorąc pod uwagę, że czas udzielenia ulgi ma wyjątkowe znaczenie, są preferowane środki innego rodzaju, np. przelew gotówkowy. Innego typu przywilej stanowiłoby zwolnienie przedsiębiorstwa z pozapłacowych kosztów pracy, związanych z działaniami B+R. Podczas gdy system belgijski przewiduje przelewy gotówkowe, aktualna praktyka we Francji dopuszcza stosowanie zarówno przelewów, jak i ulgi w pozapłacowych kosztach pracy. Kreśląc instrument zachęty podatkowej, należy również określić sposób naliczania ulgi zależnie od wysokości nakładów na B+R lub zależnie od wzrostu takich wydatków w danym okresie rozliczeniowym. Choć systemy odwołujące się do wzrostu wydatków okazują się silniejszym bodźcem do podjęcia działalności naukowo-badawczej 11, większość państw preferuje rozwiązania oparte na nominalnych wydatkach na B+R. Systemy francuski i hiszpański częściowo uzależniają wysokość ulgi od zwiększenia nakładów na badania i rozwój. Niezależnie od formy przywileje podatkowe powinny kierować środki tam, gdzie ich działanie jest najbardziej skuteczne. Wsparcie musi być wystarczające, aby móc kształtować decyzje inwestycyjne. 10 OECD Frascati Manual. Proposed standard practice for research and experimental development, Increasing innovation a consultation paper, HM Treasury,

14 Najlepsze praktyki badawczy kredyt podatkowy we Francji Francuski program Badawczy kredyt podatkowy (Crédit d impôt recherche CIR) został ustanowiony w latach 80. jako jeden z pierwszych programów przywilejów podatkowych i uzupełniony w 2004 r. projektem Młode innowacyjne przedsiębiorstwa (Jeune Entreprises Innovantes YIC). Program wspiera wszystkie przedsiębiorstwa prowadzące działalność B+R, jeśli wypełnią one deklarację określającą kwalifikowane koszty działalności B+R i roczny dochód. Koszty kwalifikowane obejmują płace pracowników związanych z działalnością B+R, koszty materiałów, parku maszynowego i innego wyposażenia, jak również koszty badań zleconych. CIR przewiduje także odliczenie 200% kosztów finansowania działalności B+R prowadzonej przez uczelnie wyższe i publiczne instytuty badawcze. Kredyt podatkowy, obliczany na podstawie wysokości całkowitych nakładów na B+R i wzrostu tych wydatków, wynosi 10% wydatków całkowitych i 40% wzrostu w porównaniu do średnich wydatków wykazanych w ostatnich dwóch latach. Maksymalny kredyt podatkowy wynosi 10 mln euro rocznie, zmniejszając podatek należny za dany rok obrachunkowy. Przedsiębiorstwa nieprzynoszące dochodu mogą zmniejszyć należny podatek od przedsiębiorstw w ciągu trzech lat od powstania uprawnienia do kredytu, z wyjątkiem firm nowo ustanowionych, które mogą wykorzystać kredyt od razu. Status YIC przynależy przedsiębiorstwom, które przedstawią zgłoszenie przed upływem ośmiu lat od ich powstania i które przeznaczają na B+R co najmniej 15% swoich wszystkich wydatków. Ulga podatkowa obejmuje też zwolnienie z pozapłacowych kosztów pracy pracowników zaangażowanych w działalność B+R, a także, w niektórych wypadkach, z podatków lokalnych od wartości nieruchomości i innej własności. Przez pierwsze trzy lata po ustanowieniu YIC korzysta też ze zwolnienia z podatku od przedsiębiorstw, a przez kolejne dwa lata jest zobowiązane do uiszczenia jedynie 50% tego podatku. Maksymalne wsparcie wynosi 100 tys. euro. Francuskie władze uznają programy CIR I YIC za istotny element szerszej strategii mającej na celu tworzenie środowisk sprzyjających innowacyjności, a w szczególności wspierającej rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Wydatki na B+R przedsiębiorców objętych CIR wzrosły z 5993 mln euro w 1987 r. do mln euro w 2003 r. 13

15 Program ulg podatkowych, aby był efektywny, musi być przewidywalny. Umożliwi to bowiem przedsiębiorcom długofalowe planowanie inwestycyjne. Ponadto, jeśli dany program ma służyć także małym i średnim przedsiębiorcom, to niezbędna jest jego prostota. Warte rozważenia jest wprowadzenie mechanizmu oceny funkcjonowania programu, co pozwoliłoby na jego stałe dostosowywanie zależnie od potrzeb rynku. Zachęty o charakterze fiskalnym uważa się za cenny instrument stymulacji inwestycji sektora prywatnego w B+R. Jednakże nie mogą one zakłócać funkcjonowania wspólnotowego ystemu pomocy państwa. Wsparcie publiczne może samo w sobie promować innowacyjność, lecz uprzywilejowując wyłącznie jeden szczególny sektor, stwarza zawsze ryzyko zakłócenia konkurencji i w konsekwencji nie powinno być traktowane jako rozwiązanie stosowane w pierwszej kolejności. Pomoc państwa może działać skutecznie tylko wówczas, jeśli warunki społecznoekonomiczne, polityczne i kulturalne sprzyjają innowacyjności 12. Obecnie Komisja pracuje nad nowymi ramami dla wsparcia publicznego i innowacji oraz wytycznymi w zakresie projektowania i oceny przywilejów podatkowych 13. Strategie te, odpowiadając na potrzebę wspólnego działania w tym obszarze, powinny zostać przyjęte przed końcem 2006 r. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Jednym z najważniejszych zadań, stojących przez narodowymi i regionalnymi strategiami rozwoju, jest stworzenie atrakcyjnych warunków dla inwestorów zagranicznych. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) pozytywnie oddziałują na gospodarkę państwa przyjmującego przez wpływ na produkcyjność, wzmożoną konkurencję i efekt stymulacji działalności innowacyjnej. Krajowe przedsiębiorstwa korzystają z praktyki i wiedzy zewnętrznych inwestorów 14. Najbardziej znaczące czynniki, określające stopień otwartości gospodarki na BIZ stabilizacja polityczna i środowisko regulacyjne są jednak trudno podatne na zmiany. W krótszej perspektywie można podjąć wysiłki mające na celu liberalizację prawa regulującego dostęp zagranicznych inwestorów do rynku. Mechanizmy rozwiązywania sporów związanych z poczynionymi inwestycjami także powinny być przedmiotem analizy. Ocena uwarunkowań ramowych stanowi pierwszy i decydujący etap poszukiwania właściwej lokalizacji inwestycji. Okazało 12 Innovation market failures and state aid: developing criteria, Report prepared for DG Enterprise and Industry, Oxera, November L. Kovács, Commissioner for Taxation and Customs, The European agenda for taxation, May Foreign Direct Investment in NI, Quarterly Economic Review, Summer

16 się, że takie przywileje jak preferencyjne stawki podatkowe czy dotacje, mają umiarkowane znaczenie 15. Ulgi podatkowe, zmierzające do obniżenia kosztów inwestycji lub ryzyka, oddziałują silniej na wybór rodzaju inwestycji niż na jej wysokość. Polityka podatkowa może być zatem raczej skutecznym instrumentem zachęty dla inwestycji w danym sektorze lub w danym obszarze geograficznym niż mechanizmem mającym na celu zwiększenie wysokości inwestycji w ogóle. Przedsiębiorstwa mobilne oraz firmy działające na wielu rynkach banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, firmy związane z Internetem są najbardziej podatne na efekt przywilejów podatkowych 16. Najlepsze praktyki bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Irlandii Irlandia dostrzegła finansowe, technologiczne i organizacyjne korzyści BIZ już w latach 50. Stworzenie atrakcyjnych warunków dla zagranicznych inwestorów stało się jednym z podstawowych elementów irlandzkiej polityki przemysłowej. Rola BIZ jest postrzegana za kluczową. BIZ mają się przyczyniać do rozwoju i dywersyfikacji irlandzkiej bazy przemysłowej, sprzyjać dyfuzji i stosowaniu nowych technologii oraz tworzeniu nowych miejsc pracy w sektorze prywatnym 17, zwłaszcza w przemyśle wymagającym wysokozaawansowanych technologii i umiejętności. Amerykańska Izba Przemysłowa ocenia irlandzką politykę związaną z BIZ za bardzo pomyślną. W 2005 r. około 90% zagranicznych projektów inwestycyjnych w Irlandii miało swoje źródło finansowania w USA, stanowiąc 7% wszelkich inwestycji amerykańskich w Europie. Irlandia jest chętnie wybieranym miejscem inwestycji przede wszystkim ze względu na niską (12,5%) stawkę podatku od przedsiębiorstw. Jednakże atrakcyjność Irlandii jako miejsca przeznaczenia inwestycji wynika także z wielu innych przyczyn, takich jak oparte na współpracy stosunki pracy oraz wysokie kwalifikacje i elastyczność siły roboczej władającej językiem angielskim. Polityczna stabilizacja, sprzyjająca przedsiębiorczości polityka rządu i przejrzysty system sądowy również nie są bez znaczenia Tax incentives and Foreign Direct Investment: A Global Survey, United Nations Conference on Trade and Development, ASIT Advisory Studies No 16, J. Morriset, Tax incentives, Public Policy for the private sector, February OECD Review of Foreign Direct Investment Ireland,

17 Rynek venture capital Wstępnym warunkiem rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności są ramy regulacyjne, zapewniające przedsiębiorcom otwartym na działalność B+R łatwy dostęp do źródeł finansowania. Dostępność kapitału pozwala także zatrzymać przedsiębiorstwa w miejscu ich ustanowienia, zapobiegając odpływowi w kierunku środowisk o lepszych warunkach finansowania 19. Ponieważ instytucje sektora publicznego nie są predestynowane do podejmowania ryzyka, rozwój rynku venture capital i private equity jest niezbędny. Choć europejski rynek venture capital ma tendencje wzrostowe, opiewając na 60 mld euro w 2005 r. w porównaniu do 30 mld euro w poprzednich trzech latach, wynosi jedynie 2% wartości obrotu papierami wartościowymi. W państwach członkowskich UE inwestycje wspierane przez venture capital stanowią niewielki udział, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Holandii. Rynek venture capital ma jednocześnie wymiar globalny i lokalny 20. Proces gromadzenia kapitału i inwestycji w przedsiębiorstwa w dalszych fazach rozwoju ma wymiar globalny, ponieważ powszechną praktyką są w tym wypadku operacje transgraniczne. Z drugiej strony, wspieranie przedsiębiorstw we wczesnych fazach rozwoju seed i start-up ma szczególne znaczenie w wymiarze lokalnym. Obciążenia administracyjne i restrykcyjne zasady opodatkowania mogą mieć niekorzystny wpływ w obu wypadkach. Znaczne korzyści mogłoby przynieść zaangażowanie venture capital w działalność business angels, koncentrujących swoje działania na finansowaniu przedsiębiorstw w najwcześniejszych fazach rozwoju. Współfinansowanie mogłoby stanowić odpowiedź na lukę kapitałową w zakresie wczesnego finansowania, która jest wynikiem prawidłowości wyższej stopy zwrotu i mniejszego ryzyka, związanych z finansowaniem firm w dalszym stadium rozwojowym. Rozważyć należy też udział środków publicznych w funduszach venture capital, wybranych drogą konkursową. W konsekwencji, jeśli byłby przewidziany udział środków publicznych, rynek powinien stać się bardziej przejrzysty. Konieczne byłyby wspólne standardy gromadzenia danych i oceny funkcjonowania rynku. Dążenie sektora publicznego do stworzenia środowiska regulacyjnego, sprzyjającego rozwojowi rynku venture capital, musi być uzupełnione działaniami samego rynku venture capital, skierowanymi na promowanie kultury private equity. Przedsiębiorcom, skądinąd mającym pomysły innowacyjnych rozwiązań, brakuje umiejętności przygotowania dobrze 19 EU US Working Group on Venture Capital Final Report, October Ibidem. 16

18 ustrukturyzowanego planu biznesowego, co ogranicza możliwości zdobywania źródeł finansowania. Przedsiębiorstwa wspierane przez venture capital częściej sięgają po ochronę patentową 21, co pozostaje w bezpośrednim związku z ich poziomem innowacyjności. Także czynniki kulturowe mogą skłaniać przedsiębiorców do korzystania raczej z tradycyjnych pożyczek bankowych niż kapitału prywatnego. Zatem oprócz budowania świadomości korzyści wynikających z finansowania venture capital, pierwszorzędne znaczenie ma rozwój umiejętności komercjalizacji innowacji. Prawa własności intelektualnej Statystyka patentów stanowi powszechnie stosowany wskaźnik innowacyjności. Rządy dążą zatem do ustanowienia środowiska regulacyjnego, które będzie promować kulturę praw własności intelektualnej (PWI). Wachlarz mechanizmów ochronnych obejmuje nie tylko patenty, ale również znaki towarowe, prawa autorskie, prawa do wzorów, znaki rejestrowane oraz tajemnicę handlową, które odgrywają istotną rolę w systemie innowacyjności. Wydajny i sprawnie działający system patentowy jest niezbędny, jednak równie ważna jest świadomość Najlepsze praktyki rozwój rynku venture capital w Finlandii Finnish Industry Investment LTD (FII) jest przedsiębiorstwem państwowym, które inwestuje środki pozyskane z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w promowanie wzrostu i umiędzynarodowienia biznesu fińskiego 22. Głównym zadaniem FII jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku inwestycji venture capital przez własne inwestycje w nowe fundusze venture capital i private equity. FII inwestuje także bezpośrednio w celu wzmocnienia struktur korporacyjnych i wsparcia wysiłków restrukturyzacyjnych. Środki w większości są skierowane do przedsiębiorstw w fazach rozwojowych seed i growth. Mają wspierać komercjalizację innowacyjnych rozwiązań. Wreszcie ambicją FII jest promowanie regionalnych inwestycji venture capital. Co do zasady, FII działa jako współinwestor, ograniczając swoją własność do 50%. Obecnie portfolio inwestycyjne FII obejmuje 70 funduszy venture capital i private equity oraz osiem bezpośrednich inwestycji, wynosząc 330 mln euro S. Kortum, J. Lerner, Assessing the contribution of venture capital to innovation, RAND Journal of Economics, Vol. 31, No 4, Winter Finnish Industry Investment Ltd Annual Report

19 jego znaczenia na wszystkich poziomach zarządzania. PWI powinny być postrzegane jako integralna część strategii biznesowej przedsiębiorstw. PWI mogą być wykorzystywane na wiele sposobów od czerpania tradycyjnych korzyści wynikających z ochrony patentowej przez licencje po wykorzystanie jako dodatkowy silny argument w negocjacjach. Właściwe wykorzystanie potencjału PWI jest uwarunkowane dobrze funkcjonującym systemem patentowym. Podczas gdy podstawę stanowi właściwa analiza wniosków patentowych i krótki okres ich rozpatrywania, równie istotna jest kwestia kosztów uzyskania patentu. Badania potwierdziły, że tylko w wypadku niewielkiej liczby patentów dochód przewyższa poczynione inwestycje. W tym kontekście konieczne są działania mające na celu zmniejszenie bezpośrednich kosztów uzyskania patentu, zwłaszcza w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw. W Niemczech utworzono fundusz, którego zadaniem jest zapewnienie małym firmom wsparcia finansowego na pokrycie wydatków związanych z uzyskaniem patentu, od złożenia wniosku patentowego po wdrożenie nowego rozwiązania. Należy także postawić pytanie, czy możliwe jest dokonanie takich zmian w systemach patentowych, które pozwoliłyby obniżyć koszty uzyskania uprawnień 24. Oprócz obniżenia rocznej opłaty patentowej, w zamian za zgodę na udostępnienie licencji każdemu, kto o to wnosi, potencjalnym rozwiązaniem jest zapewnienie przywilejów podatkowych dla dywidend wynikających z licencji. Ramy regulacyjne mogłyby także promować transfer technologii przez przekazywanie patentów organizacjom non-profit 25. Właściciele patentów muszą także sprostać wysokim kosztom procesowym, co niejednokrotnie utrudnia egzekucję uprawnień wynikających z patentu. Istniejące systemy patentowe zachowują bowiem możliwość wszczęcia postępowania egzekucyjnego wyłącznie dla silnych ekonomicznie przedsiębiorstw. Podczas gdy obecnie warto byłoby rozważyć mechanizm obligatoryjnego arbitrażu, to w dłuższej perspektywie należałoby ustanowić Europejski Trybunał Patentowy. Byłoby korzystne, gdyby Komisja odniosła się do tego problemu w strategii, którą ma przedstawić do końca 2006 r. 26 Kolejnym wyzwaniem systemowym, które wymaga rozwiązania, jest potrzeba dostosowania systemu 24 Strategic dimension of Intellectual Property Rights in the context of Science and Technology Policy, ETAN Working Paper, July S. Kamiyama, J. Sheehan, C. Martinez, Valuation and exploitation of intellectual property, STI Working Paper 2006, No Ten priority actions to achieve a broad-based innovation strategy for the European Union, European Commission, September

20 patentowego do obecnego stopnia rozwoju technologicznego i przemian społecznych. Zapewnienie ogólnego grace period mogłoby być jednym z możliwych usprawnień, które zrównoważyłoby potrzebę publikowania i zakaz upubliczniania wyników badań przed przyznaniem ochrony patentowej. Publikacja byłaby dozwolona, pod warunkiem że wniosek patentowy zostałby wniesiony przed upływem określonego terminu. Alternatywnym rozwiązaniem mogłoby być zastosowanie, na wzór amerykański, mechanizmu tymczasowego wniosku patentowego. System PWI powinien zapewnić możliwość zróżnicowania okresu ochrony w zależności od rodzaju obszaru technologicznego. Czas ochrony przez patent staje się znacząco krótszy, jeśli opatentowany produkt lub proces wymaga urzędowego zatwierdzenia przed wprowadzeniem na rynek. Wreszcie istotną cechą systemu patentowego byłaby jego przejrzystość. Łatwo dostępna baza wniosków patentowych miałaby znaczący wpływ na wyeliminowanie naruszeń praw osób trzecich i powielania inwestycji w działalność B+R. Mogłaby także być codziennym narzędziem badań i tworzenia strategii handlowej. Przedsiębiorstwa winny być zachęcane do publikacji raportów zawierających, oprócz standardowych danych, informacje o ich aktywach wiedzy intelektualnej i ich wpływie na efektywność firmy. Raporty te zapewniłyby lepszy obraz wartości firmy, usprawniając tym samym funkcjonowanie rynków finansowych 27. Rządy Niemiec i Danii podjęły wysiłek, by wspomóc przedsiębiorstwa w tworzeniu raportów na temat ich zasobów intelektualnych. Podstawowe reformy uregulowań powinny iść w parze z krokami zmierzającymi do wytworzenia kultury PWI. Świadomość istnienia PWI powinna być budowana stopniowo przez edukację szeroko rozumianych społeczności bizneso wych, jak również członków kadry naukowej. Krajowe urzędy patentowe odgrywałyby wówczas znaczącą rolę. Takie inicjatywy powinny być początkowo skierowane do małych i średnich przedsiębiorstw, które mają ograniczone możliwości aktywnego czerpania korzyści z systemów patentowych. Polityka edukacyjna powinna być uzupełniana środkami promującymi aktywność pracowników naukowych na linii uniwersytet przemysł. Zamówienia publiczne Stopień innowacyjności gospodarki jest w dużym stopniu pochodną popytu na innowacyjne rozwiązania. Popyt może być generowany przez zamówienia publiczne. Zamówienia zorientowane 27 S. Kamiyama, J. Sheehan, C. Martinez, Valuation, op. cit. 19

21 Najlepsza praktyka system PWI w Japonii 28 Japoński system PWI, datujący się na wczesne lata 60., uważa się za otwarty na potrzeby gospodarki opartej na wiedzy. Obecne ramy strategiczne polityki własności intelektualnej zostały przyjęte w 2003 r. z zamiarem podniesienia konkurencyjności Japonii przez efektywny system PWI. Strategii towarzyszyło prawo własności intelektualnej, które miało wyraźny cel promocji tworzenia, dyfuzji i efektywnego wykorzystania PWI do rozwoju nowych gałęzi przemysłu. Polityka propatentowa zawiera wiele instrumentów wzmacniających ochronę patentową i poszerzających jej obszar. Ochroną patentową zostały objęte nowe obszary, np. mikrobiologia. Sposób funkcjonowania systemu patentowego także się zmienił wprowadzono system pozwalający na składanie aplikacji w formie elektronicznej, wydłużono czas ochrony patentowej oraz skrócono procedurę sprawdzającą. Japoński system PWI zapewnia także korzyści użytkownikom technologii przez wprowadzenie systemu publikacji wniosków patentowych. Badania dowiodły, że wysoka statystyka patentowa pozytywnie wpływa na całość gospodarki. Jednakże podkreśla się, że system PWI powinien być postrzegany tylko jako jeden z czynników promujących inwestycje w B+R, którego nie można traktować indywidualnie. na innowacyjne produkty lub usługi nie tylko kształtują dynamikę działań na rzecz innowacyjności, ale także przyczyniają się do poprawy jakości usług publicznych. Zapotrzebowanie ze strony aktorów publicznych pozwoli osiągnąć masę krytyczną, tworząc zachęty dla wykonawców i zmniejszając ich ryzyko. Zamówienia na innowacyjne produkty lub usługi mogą pojawić się wówczas, gdy zamawiający jest świadom potencjału nowatorskich rozwiązań 29 oraz potrafi ocenić ich całkowitą wartość. Na znaczeniu powinny zyskać kryteria jakościowe, ocena korzyści związanych z innowacyjnym produktem oraz wkład innowacji do wzrostu gospodarczego. Postępowanie o udzielenie zamówienia składa się z kilku etapów, które 28 K. Motohashi, Japan s Patent System and Business Innovation: Reassessing Pro-patent Policies, RIETI Discussion Paper Series 03-E-020, August E. Aho, Creating an innovative Europe, January

22 przenikają się wzajemnie. Na każdym etapie jest konieczne, aby uwzględnić możliwości i ograniczenia pozostałych. Należy precyzyjnie zdefiniować potrzeby, co pozwoli potencjalnym wykonawcom właściwie zrozumieć ich zadanie, ale ułatwi także stosowanie danej technologii na dalszym etapie. Po dokładnym określeniu wymagań, trzeba przeprowadzić szeroko zakrojoną analizę rynku pod kątem wykonalności danego projektu. Ponieważ ocena wyników tej analizy wymaga szerokiej wiedzy technicznej, urząd zamówień publicznych, jeśli jego wewnętrzna ekspertyza nie jest wystarczająca, winien odwołać się do wiedzy ekspertów zewnętrznych. Informacja na temat potencjału rynku stanowi podstawę stworzenia specyfikacji przetargu. Powinna być zachowana równowaga pomiędzy w miarę szczegółową specyfikacją, zapewniającą właściwe wytyczne dla wykonawców, a ogólną specyfikacją, dopuszczającą alternatywne rozwiązania. Na tym etapie postępowania należy także podjąć decyzję o rozłożeniu ryzyka związanego z nowatorskim produktem lub procesem. Potencjalnym rozwiązaniem jest przyjęcie prostej zasady powiązania ryzyka z prawami własności intelektualnej. Możliwe jest także przeprowadzenie testów prototypu przed wdrożeniem całego systemu. Samo przyznanie kontraktu wymaga, oprócz multidyscyplinarnej ekspertyzy w zakresie technicznych, operacyjnych i ekonomicznych wymagań kontraktu, decyzji kierunkowej. Sukces polityki innowacyjnych zamówień publicznych zależy także od właściwego monitoringu wykonania kontraktu, obejmującego sam fakt jego wykonania, ale również jego wpływ na rynek i rozwój technologiczny 30. Aby móc promować innowacje, działanie państwa jako kupującego musi być przejrzyste i przewidywalne. Uregulowanie zamówień na poziomie Wspólnoty wymaga publikacji w Dzienniku Urzędowym UE zaproszeń do składania ofert, których przedmiot przekracza określoną wartość. Celem takiego rozwiązania jest pobudzenie konkurencji między krajowymi a zagranicznymi wykonawcami. Zasada przejrzystości wymagałaby także opublikowania końcowego wyniku postępowania o udzielenie zamówienia, aby umożliwić dostawcom lepsze przygotowanie się do przyszłych postępowań 31. Zamówienia publiczne sprzyjające rozwojowi innowacyjności rzadko stanowią wyraz spójnej polityki i są raczej przypadkowe Dobre praktyki obserwuje się w dwóch obszarach zrównoważonego rozwoju oraz techno- 30 Innovation and public procurement. Review of issues at stake, Fraunhofer Institute Systems and Innovation Research, December A report on the functioning of public procurement markets in the EU: benefits form the application of EU directives and challenges for the future, European Commission

23 Najlepsze praktyki innowacyjne zamówienia publiczne w Wielkiej Brytanii W Wielkiej Brytanii innowacyjne zamówienia publiczne stały się nieodłączną częścią strategii innowacyjności Departamentu Handlu i Przemysłu. Governing Accounting 32, podstawowy dokument odniesienia, określa podstawowe zasady, które stosuje się w wypadku zakupu towarów i usług. Polityka zamówień publicznych opiera się na generalnej regule, zakładającej, iż wartość zamówienia odpowiada cenie. Pojęcie wartości oznacza optymalną równowagę kosztów i jakości (lub stopnia zgodności z celem) odpowiadających wymaganiom użytkownika. Wytyczne zamówień publicznych wyraźnie stanowią, że wymagania użytkownika powinny być wyrażone, w największym możliwym stopniu, w kategoriach wydajności oraz zakresu innowacyjności rozwiązań. Wykładnia pojęć jakości oraz stopnia zgodności z celem uwzględnia niektóre aspekty innowacyjności. logii informacyjnych i komunikacyjnych. W Holandii i Niemczech rozpoczęto dyskusję na temat roli państwa jako kupującego w celu sformułowania nowych zaleceń dla urzędów zamówień publicznych. Obecnie jedynie Wielka Brytania prowadzi spójną strategię wspierania innowacyjności przez zamówienia publiczne. Polskie prawo zamówień publicznych z 2004 r. 33, określając kryteria wyboru oferty, wymienia, między innymi: jakość, funkcjonalność, parametry techniczne i zastosowanie najlepszych dostępnych technologii w zakresie ich oddziaływania na środowisko. Przyszłe orzecznictwo, dające wykładnię tych pojęć, będzie stanowić wskazówkę co do roli polityki innowacyjności. 4. Wyzwania innowacyjności rynki i przedsiębiorstwa W debacie na temat sytuacji europejskiej gospodarki przyjmuje się zwyczajowo założenie, że sektor prywatny powinien wnosić największy wkład w zakresie innowacji oraz rozwoju wiedzy. Inwestycje przedsiębiorstw w B+R wynoszą 55% 32 Government Accounting 2000, dostępny: 33 Ustawa Prawo zamówień publicznych z 29 stycznia 2004 r., art. 91 (2). 22