Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński, Justyna Szymańska. Charakterystyka powracających i rekomendacje jak nie zmarnować ich kapitału

Transkrypt

1 Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński, Justyna Szymańska Charakterystyka powracających i rekomendacje jak nie zmarnować ich kapitału

2 Kierunek Małopolska Charakterystyka powracających i rekomendacje jak nie zmarnować ich kapitału

3

4 Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński, Justyna Szymańska Kierunek Małopolska Charakterystyka powracających i rekomendacje jak nie zmarnować ich kapitału Opracowanie w ramach projektu wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój Małopolski w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających Kraków 2010

5 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Realizator projektu: Centrum Doradztwa Strategicznego s.c. D. Bieńkowska, C. Ulasiński, J. Szymańska Kraków, ul. Szlak 65 biuro 1004 tel./fax: , www. cds.krakow.pl, cds@cds.krakow.pl Zespół projektowy: Kierownik projektu: Marcin Dziółko Ekspert kluczowy: Cezary Ulasiński Eksperci: Dagmara Bieńkowska, Justyna Szymańska Asystenci projektu: Weronika Chodacz, Karolina Wójcik, Małgorzata Majka Partner projektu: Instytut Badań Marketingowych i Społecznych VRG Strategia Publikacja pod redakcją: Dagmary Bieńkowskiej, Cezarego Ulasińskiego, Justyny Szymańskiej Recenzent: Prof. Jan Kubik Undergraduate Vice Chair, Department of Political Science Rutgers University Publikacja dystrybuowana bezpłatnie ISBN: Copyright by: Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010

6 Spis treści Wprowadzenie 7 Definicja emigranta i reemigranta 11 Podstawowe wyniki badań 13 (Cezary Ulasiński, Weronika Chodacz, Marcin Dziółko) 1. Reemigracja w debacie publicznej Fala powrotów w mediach a sytuacja w Małopolsce Kierunki migracji Małopolan. usa wciąż popularne Powrót do domu czy migracja wewnętrzna Wyjazdy i powroty odmienne determinanty Wzorce migracyjne kobiet i mężczyzn Czy Małopolskę opuszczają osoby o wysokim potencjale rozwojowym? Turyści, specjaliści, inwestorzy kto wraca do Małopolski? Bilans zysków i strat emigracji Reemigrant na swoim 69 Katalog rozwiązań 73 (Justyna Szymańska, Dagmara Bieńkowska, Karolina Wójcik) 11. Świadomy wyjazd świadomy powrót. Działania informacyjne Rynek pracy Wsparcie psychologiczne 133 Aneks 153 5

7 Kierunek Małopolska 6

8 Wprowadzenie Migracje w polskim społeczeństwie są silnie zakorzenione, nie jest to zatem temat całkiem nowy. Niemniej jednak wejście Polski do Unii Europejskiej wpłynęło na znaczne nasilenie się rozmiarów tego zjawiska. Według różnych szacunków na wyjazd za granicę zdecydowało się od (dane Kościoła Katolickiego) do nawet osób (informacje medialne). Małopolska stanowi region, który posiada wysokie kompetencje migracyjne, co poświadcza fakt, iż zalicza się do regionów charakteryzujących się najwyższym udziałem w migracjach zarówno przed 2004 rokiem (14% pierwsza pozycja w skali kraju), jak i po 2004 trzecia pozycja (9%) 1. Tak duża skala wyjazdów zagranicznych nie jest obojętna dla kondycji gospodarki regionu, ponieważ migracje są niczym innym jak odpływem z małopolskiego rynku pracy kapitału ludzkiego, który uznawany jest za kluczowy determinant rozwoju społeczno-ekonomicznego. Oblicze tego zjawiska na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci uległo znaczącym zmianom. Po pierwsze, obecne migracje nie mają już charakteru wyjazdu na zawsze, co jest kluczowe w kontekście Małopolski, gdzie największa fala wyjazdów (przypadająca na lata osiemdziesiąte) dotyczyła migracji głównie za ocean (usa ziemia obiecana ) czy do Niemiec. Po drugie, zwiększenie dostępności do zagranicznych rynków pracy, będące konsekwencją akcesji Polski w struktury Unii Europejskiej, spowodowało istotną zmianę krajów docelowych migrujących Polaków na rzecz głównie Wielkiej Brytanii czy Irlandii. Zmienia się także długość oraz charakter pobytu poza granicami kraju. Zatraca się rozróżnienie pomiędzy tym, co można nazywać migracją, a co mobilnością. W obliczu rozwoju cywilizacyjnego Polski i Europy oraz związanym z tym rozwojem systemów komunikacji i w zasadzie nieograniczonych możliwości przemieszczania się migrację (głównie zarobkową) należy traktować jako swoisty sposób funkcjonowania na szeroko rozumianym rynku pracy, którego granice wytycza obszar Zjednoczonej Europy, a nie terytorium danego regionu. Po trzecie, nadal przeważającym motywem ruchów migracyjnych jest aspekt ekonomiczny i chęć podniesienia standardów życia osoby wyjeżdżającej czy jej rodziny. Niemniej jednak migracja coraz częściej postrzegana jest także w wymiarze społecznych i kulturowych przemian, jakie jej towarzyszą. 1 P. Kaczmarczyk, Poakcesyjne migracje Polaków próba oceny, Ośrodek Badań nad Migracjami uw, Warszawa

9 Kierunek Małopolska Zjawisko migracji w Małopolsce (jak i całym kraju) ma charakter powszechny. Skala tego zjawiska, zarówno wyjazdów z kraju, jak i powrotów z zagranicy, stała się w ostatnim czasie jednym z wiodących tematów podejmowanych w debacie publicznej. Problem stanowi jednak obraz migracji i reemigracji, jaki jawi się z tych dyskusji. Zazwyczaj nie jest on pozytywny zarówno w odniesieniu do samego zjawiska, jak i jego niekorzystnych konsekwencji dla regionów. Wynika to z faktu, że opinia publiczna posługuje się stereotypami funkcjonującymi w społeczeństwie (np. zagrożenie drenażem mózgów, stereotyp straconego pokolenia, czy przekonanie, że powracają bezrobotni 2 ), które mogą być krzywdzące dla osób posiadających doświadczenia migracyjne 3. Wynikają one bardziej z uogólnień, niż pogłębionej wiedzy płynącej z badań nad zjawiskiem migracji powrotnych. Niezaprzeczalnym jest fakt amorficznego charakteru i specyfiki migracji, co powoduje dużą trudność podczas jej statystycznego opisu. Niemniej jednak tendencja do przemieszczania się ludności będzie trwałym elementem naszej rzeczywistości, stąd konieczne jest pogłębienie wiedzy na temat współczesnych procesów migracyjnych nie tylko na szczeblu krajowym, ale także regionalnym czy lokalnym, aby zapewnić podstawy do efektywnego zarządzania zjawiskiem migracji powrotnych. Podjęty przez nas projekt pn. Kierunek Małopolska wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój Małopolski w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających jest odpowiedzią na zjawisko nasilającej się migracji powrotnej w Małopolsce i wiążących się z nią trendów rozwojowych oraz na niski poziom wiedzy o tym, jak ono wpływa na gospodarkę regionu. Było to wyzwanie o tyle ciekawe, co trudne do realizacji ze względu na duże rozproszenie oraz trudności w dotarciu do grupy małopolskich reemigrantów. Przeprowadzone w ramach projektu badania jako jedne z nielicznych w kraju skupiły się na zjawisku powrotów z emigracji w ujęciu regionalnym. Prowadzone były na szeroką skalę za pomocą uzupełniających się technik zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Zrealizowaliśmy między innymi badania telefoniczne z ponad małopolskimi gospodarstwami domowymi, badania ankietowe on-line i papi na próbie ponad migrantów powrotnych, badania przeprowadzone techniką central location w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz on-line i papi, na próbie ponad 800 osób z Małopolski przebywających wciąż na emigracji, ponad 50 wywiadów indywidualnych oraz 5 zogniskowanych wywiadów grupowych 4. Dotarcie do tak licznej i rozproszonej grupy respondentów możliwe było dzięki współpracy z szeregiem instytucji z Małopolski, kraju i zagranicy między innymi z Wojewódzkim i Powiatowymi Urzędami Pracy, samorządem lokalnym, akademickimi biurami karier, lokalnymi mediami i portalem powroty.gov.pl, którym za pomoc bardzo serdecznie dziękujemy. 2 D. Brzostek, Powrót z Wysp na zasiłek, Gazeta Wyborcza, 8 grudnia Z naszych badań przeprowadzonych techniką cati wynika, że 88% osób powracających z migracji pozytywnie ocenia swój pobyt za granicą. 4 Szczegółowy opis metodologii badań przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Małopolska znajduje się w Aneksie do niniejszej publikacji. 8

10 Wszystkie te działania miały posłużyć do uzyskania odpowiedzi na kilka zasadniczych kwestii: Czy reemigranci rzeczywiście wracają do Małopolski? Jaka jest obecna i przyszła (w perspektywie 5-letniej) skala zjawiska migracji powrotnych w Małopolsce? Czym charakteryzują się osoby powracające z zagranicy i z czym wracają? Jakie są typy grup migrantów powrotnych i ich potencjał ekonomiczny, społeczny oraz kulturowy? Jakie są doświadczenia i plany powracających? Jakie podejmują strategie zachowań ekonomicznych w kraju przyjmującym i po powrocie? Jaki jest bilans migracji oraz losy życiowe i zawodowe migrantów po powrocie? Jaki wpływ może mieć zjawisko reemigracji na rozwój województwa? Jakie są jego kierunki, rodzaje oraz wielkość w wymiarze społecznym i gospodarczym? Publikacja w pierwszej swojej części prezentuje syntezę badań przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Małopolska, będącą pogłębionym studium przybliżającym opis złożonego zjawiska migracji zarówno w aspekcie ekonomicznym, jak i społecznym. Bardziej szczegółowe dane znajdują się w raportach podsumowujących poszczególne etapy badań 5. Z naszych badań wynika, że migracje powrotne nie są zjawiskiem jednorodnym. Różne są typy migrantów, ich strategie działania w kraju przyjmującym i po powrocie oraz postrzeganie i ocena doświadczenia migracyjnego. Ponadto w przypadku Małopolski, ze względu na skalę zjawiska, migracje powrotne należy postrzegać jako istotną zmianę gospodarczą zarówno mającą zabarwienie pozytywne w końcu migracja uczy przedsiębiorczości i podnosi wiarę we własne siły czy możliwości ale i negatywne do kraju powracają także ci, dla których życie za granicą okazało się rozczarowaniem czy porażką. Nie wystarczy zatem sama wiedza teoretyczna o zjawisku migracji powrotnych, ważne jest także zapewnienie użyteczności tych badań. Ten element również stanowił istotny obszar naszych zainteresowań w ramach projektu. W obliczu wyzwań stojących przed regionem związanych z nasilającą się skalą powrotów do Małopolski oraz różnymi potrzebami i oczekiwaniami powracających, podjęliśmy próbę sformułowania katalogu rozwiązań, który posłuży małopolskim jednostkom samorządu terytorialnego oraz instytucjom publicznym do wykorzystania potencjału migrantów powrotnych. Chodzi w końcu o to, aby z jednej strony nie zaprzepaścić kapitału zgromadzonego przez małopolskich reemigrantów i wykorzystać go efektywnie dla rozwoju gospodarczego i społecznego województwa, a z drugiej zaś wesprzeć powracających w procesie ponownej adaptacji w kraju i zminimalizować skutki tak zwanego szoku poemigracyjnego. Prezentowany w drugiej części niniejszej publikacji katalog rozwiązań stanowi zbiór wskazówek i rekomendacji służących właśnie wykorzystaniu potencjału reemigrantów. Wartym podkreślenia jest fakt, iż potrzeba zapewnienia różnych form wsparcia była zauważalna bezsprzecznie w opinii 5 Raporty te (m.in. Powroty z migracji zagranicznych do Małopolski skala zjawiska, charakterystyka oraz potencjał powracających) znajdują się na naszej stronie internetowej: 9

11 Kierunek Małopolska zarówno samych reemigrantów, jak i ekspertów szeroko rozumianego rynku pracy, którzy zostali włączeni w proces konsultowania zaproponowanych działań. U podstaw prac nad katalogiem rozwiązań postawiliśmy założenie wypracowania propozycji najbardziej realnych i możliwych do wdrożenia na poziomie regionalnym czy lokalnym oraz maksymalne wykorzystanie już istniejących praktyk w regionie, kraju czy poza jego granicami, a także czerpanie inspiracji z funkcjonujących inicjatyw niekoniecznie koncentrujących się na tej grupie społecznej. Dzięki możliwości przeprowadzenia tak szerokiego projektu badawczego Małopolska zyskała pogłębioną wiedzę w zakresie zjawiska migracji powrotnych. Dowiedzieliśmy się, czym charakteryzują się osoby powracające do województwa z zagranicy, jakie podejmują decyzje ekonomiczne, jakie przyjmują strategie działania po powrocie. Posiadamy także wiedzę na temat zgromadzonego przez reemigrantów kapitału zarówno w wymiarze ekonomicznym, ale też równie ważnym społecznym i kulturowym, który w znaczący sposób przyczynia się do wypełnienia współczesnych wymogów cywilizacyjnych, do których zalicza się między innymi budowanie społeczeństwa otwartego i mobilnego. Może to mieć także znaczenie w odniesieniu do aspiracji rozwojowych Małopolski w perspektywie 2020 roku określanych jako Małopolska Nieograniczone możliwości 6, opierających rozwój regionu na skutecznym wykorzystaniu przewag konkurencyjnych i pomnażaniu kapitału intelektualnego mieszkańców. By był możliwy kompleksowy rozwój społeczno- -gospodarczy województwa małopolskiego, konieczne jest efektywne zarządzanie zjawiskiem migracji powrotnych. Mamy głębokie przeświadczenie, że publikacja, jaką przekazujemy w Państwa ręce, pozwoli stworzyć nieograniczone możliwości wykorzystania potencjału powracających dla dobra Małopolski. Justyna Szymańska, Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński wraz z zespołem projektowym 6 Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego , projekt nr 1 z dn. 24 czerwca 2010 r. stanowiący Załącznik nr 1 do Uchwały nr 690 / 10 Zarządu Województwa Małopolskiego z dnia r. 10

12 Definicja emigranta i reemigranta Właściwa interpretacja prezentowanych wyników badań i analiz oraz zrozumienie kontekstu proponowanych rozwiązań służących zarówno wykorzystaniu potencjału powracających, jak i wspierających ich readaptację po powrocie, wymaga omówienia przyjętych na potrzeby projektu Kierunek Małopolska definicji migranta powrotnego i emigranta. W kontekście interdyscyplinarności zjawiska migracji zagranicznych nie powinna dziwić wielość jego definicji spotykanych w literaturze przedmiotu, formułowanych również przez instytucje zajmujące się zbieraniem danych na temat migracji. Na podstawie istniejących definicji oraz specyfiki i założeń projektu Kierunek Małopolska za migranta powrotnego uznano osobę, która spełnia każde z poniższych kryteriów: powróciła z zagranicy w latach ; osiedliła się po powrocie na terenie województwa małopolskiego; jest w wieku produkcyjnym; pracowała lub uczyła się za granicą dłużej niż trzy miesiące. Przyjęta definicja jest znacznie węższa od powszechnie stosowanych. Takie obostrzenia przyjęto z uwagi na założone w projekcie cele. Z uwagi na to, że należy do nich oszacowanie wpływu zjawiska powrotów z emigracji na rozwój województwa małopolskiego, zdecydowano się badać grupę potencjalnie aktywnych zarówno edukacyjnie, jak i zawodowo mieszkańców województwa. Uczestnikami badania były więc tylko osoby w wieku produkcyjnym. Określenie minimalnego okresu pracy zawodowej lub nauki za granicą wiąże się z próbą wyselekcjonowania Małopolan, którzy spędzili za granicą czas pozwalający na zgromadzenie kapitału (szeroko rozumianego) pozwalającego na życie po powrocie. Zawężenie okresu analizy do pięciu ostatnich lat wynika z akcesji Polski do Unii Europejskiej oraz wiąże się ze zmianami, jakie ten moment w historii Polski wywarł na zjawisko migracji zagranicznych 1. Analogicznie mianem małopolskiego emigranta określano osobę, która: jest w wieku produkcyjnym; pracuje lub uczy się za granicą dłużej niż trzy miesiące; przed wyjazdem z kraju mieszkała w Małopolsce lub po powrocie planuje osiedlić się na terenie tego województwa. 1 W niniejszym w opracowaniu pojęcia reemigrant i migrant powrotny są używane zamiennie. 11

13 Kierunek Małopolska W przeprowadzonych badaniach i analizach uwzględniono wszystkie typy mobilności mieszczące się w powyższych definicjach (m.in. migracje cykliczne, sezonowe, niepełne, krótko- i długookresowe, wyjazdy na stałe ). Warto podkreślić, że rozwiązania proponowane w drugiej części opracowania nie dotyczą wyłącznie migrantów spełniających kryteria przedstawionych definicji. Z rekomendowanych przedsięwzięć mogą skorzystać np. migranci, którym nie udało się podjąć pracy za granicą, a z takim zamiarem wyjeżdżali, lub dołączyli do swoich bliskich przebywających za granicą i nie podjęli pracy ani nauki. Działania adresowane są także do członków rodzin migrantów, np. współmałżonków czy dzieci. 12

14 Podstawowe wyniki badań Cezary Ulasiński, Weronika Chodacz, Marcin Dziółko

15

16 1. Reemigracja w debacie publicznej Rozważania nad zjawiskiem emigracji przestały być domeną specjalistów. Od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej migracje zagraniczne Polaków są ważkim, często poruszanym tematem medialnym. Stały się także jednym z głównych wątków kampanii przed wyborami parlamentarnymi w 2007 roku. Wtedy też powstał program Powrót do domu wspierający reemigrantów. Jego skutkiem jest funkcjonujący do dziś portal Powroty.gov.pl, który zawiera informacje na temat formalności koniecznych do uregulowania w związku z przyjazdem z zagranicy do Polski. Zjawisko poakcesyjnej migracji zrodziło też obawy związane z potencjalnym niedoborem siły roboczej na polskim rynku pracy. Kwestią powrotów zainteresowali się więc przedsiębiorcy. Jedna z firm rekrutacyjnych stworzyła portal Wracaj do Polski, na którym publikowane są oferty pracy skierowane do reemigrantów. Inna prowadzi badania emigracji zarobkowej Polaków 2. W ciągu kilku lat temat powrotów z migracji zagranicznych stał się bardzo popularny w polskiej debacie publicznej. W związku z migracją poakcesyjną zrodziło się też wiele stereotypów, z którymi spotykali się także powracający. Przed zapoznaniem się z dokładniejszą charakterystyką małopolskich reemigrantów warto się im przyjrzeć i obserwacje skonfrontować z wynikami badań. Badania te realizowane były w zbiorowości emigrantów, którzy powrócili z zagranicy do Małopolski między styczniem 2004 a majem Byli to głównie migranci poakcesyjni, wyników tych nie można zatem odnieść do wszystkich emigrantów, kiedykolwiek wyjeżdżających z Polski. Emigracja to drenaż mózgów Współczesne wyjazdy zagraniczne Polaków rodzą obawy przed drenażem mózgów rozumianym jako odpływ za granicę wykwalifikowanych i doświadczonych specjalistów 3. Media piszą o lękach pracodawców przed odpływem siły roboczej 4. Podkreśla się też, że wyjeżdżają zdolni, młodzi i wykształceni 5. Co więcej, osoby te mimo odczuwanych za granicą skutków spowolnienia gospodarczego wcale nie chcą wracać do Polski 6. 2 Zob. portal 3 P. Kaczmarczyk, M. Okólski, Migracje specjalistów wysokiej klasy w kontekście członkowstwa Polski w Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s E. Łosińska, A. Niewińska, Pracodawcy boją się drenażu mózgów, Rzeczpospolita, dostęp Młodzi i zdolni wyjeżdżają, reportaż programu Uwaga! TVN, , dostęp T. Formicki, P. Sieńko, Drenaż mózgów polskiej gospodarki, Gazeta Finansowa, dostęp

17 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań Z Małopolski wyjeżdżają osoby lepiej wykształcone. Jedna trzecia emigrujących posiadała wykształcenie wyższe. Prawdą jest również, że częściej wyjeżdżali młodzi. Osoby w wieku do 29 roku życia stanowią 45% tej zbiorowości. Trudno jednak mówić o małopolskim drenażu mózgów. Co czwarty spośród emigrantów bezpośrednio przed wyjazdem był absolwentem którejś z uczelni lub wciąż się uczył. Emigranci zatem, gdy opuszczali Polskę, mieli bardzo niewielkie doświadczenie zawodowe lub nie mieli go wcale. Nie byli więc doświadczonymi specjalistami. Prawdą jest natomiast, że osoby lepiej wykształcone są mniej skłonne do powrotów. Polacy za granicą żyją w izolacji Stereotyp ten jest przeciwieństwem poprzedniego. Stoi za nim wizja polskiego emigranta zarobkowego, który jest słabo wykształcony, nie chce uczyć się języka kraju docelowego, utrzymuje kontakty wyłącznie z innymi Polakami, a całą aktywność podczas pobytu za granicą skupia na gromadzeniu oszczędności. Wizerunek taki wiąże się z istnieniem migracyjnych sieci społecznych, czyli powiązań interpersonalnych łączących społeczności imigrantów. Sieci te w pierwszym okresie pobytu za granicą zapewniają poczucie bezpieczeństwa, w dłuższym jednak mogą utrudniać integrację 7. Negatywny wizerunek Polaków za granicą żywy jest też wśród powracających. Niektórzy z nich z tego powodu odcinają się od polskich sieci migracyjnych. Przebywając w Edynburgu, raczej nie obracałam się w kręgach Polaków, którzy wyjechali w celach zarobkowych. Moi znajomi to byli przeważnie ludzie nie z Polski, z innych stron świata. Kobieta, 28 lat, dwuletni pobyt w Wielkiej Brytanii Nie ograniczałem się tylko do polskiego towarzystwa, raczej unikałem Polaków. Mężczyzna, 21 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Naprawdę nie trzymaliśmy tylko z Polakami, wręcz przeciwnie. Kobieta, 28 lat, dwuletni pobyt w Wielkiej Brytanii Wiadomo, że myślą o tobie różne rzeczy, i nie chciałem się czuć jak jakaś mniejszość. Mężczyzna, 21 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Niemal co trzeci spośród przebadanych reemigrantów zadeklarował, że za granicą w pełni korzystał z możliwości, jakie daje pobyt w nowym miejscu, z rozrywki i turystyki, a co piąty, że korzystał z nich w pewnym stopniu. Ponadto znajomość języków obcych wśród powracających jest bardzo wysoka. Co czwarta badana osoba zadeklarowała, że biegle 7 A. Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, Instytut Studiów Społecznych uw, Warszawa 2003, s

18 posługuje się co najmniej jednym językiem obcym, a ponadto blisko 29% określiło swój stopień znajomości języka jako zaawansowany. Emigranci naukę języka obcego traktują jako konieczny warunek komunikacji. No jak panią może ktoś traktować równorzędnie, jak pani ani be ani me? Kobieta, 52 lata, dwudziestojednoletni pobyt w Niemczech Bardzo szybko nauczyłam się hiszpańskiego, bo wiedziałam, co jest grane, że po prostu nie dogadam się po angielsku. Kobieta, 26 lat, roczny pobyt w Irlandii, półroczny w Hiszpanii Można więc stwierdzić, że małopolscy reemigranci dążyli raczej do integracji, nawet kosztem utraty korzyści, jakie niosą ze sobą migracyjne sieci społeczne. Powracający przywożą fortuny Ten stereotyp narodził się w czasach prl, kiedy po niedługim pobycie w Stanach Zjednoczonych powracający za dolary stawiali na Podhalu domy wielorodzinne 8. Jak wynika z niektórych relacji przebadanych reemigrantów, w Małopolsce to przekonanie funkcjonuje do dzisiaj. Rodzina przyjęła mnie dosyć chłodno, dlatego że oni sądzili, że po takim długim okresie nieobecności przyjadę jako miliarder. Nie przyjechałem jako miliarder. Mężczyzna, 62 lata, około dwadzieścia pięć lat życia w wielu krajach Byli tacy znajomi, którzy myśleli, że przyjechałem z nie wiadomo jakimi pieniędzmi, że teraz założę własną firmę, wybuduję dom i będę, jak to się mówi na wsi, wielkim panem. Nie szło przejść przez wioskę. Mężczyzna, 23 lata, dwuipółroczny pobyt w Wielkiej Brytanii 70% spośród przebadanych reemigrantów pozyskało za granicą pewne oszczędności. Połowa z nich za przywiezione pieniądze jest w stanie utrzymać się do pół roku, co piąty powracający około roku, a 30% ponad rok. Większość powracających przywozi pieniądz migracyjny. Nie są to jednak sumy tak znaczące jak dawniej. Trzeba też pamiętać, że coraz więcej emigrantów wyjeżdża z Małopolski w celach edukacyjnych. Część z tych osób w ogóle nie pracuje zarobkowo podczas emigracji. 8 A. Malewska-Szałygin, Wyobrażenia o państwie i władzy we wsiach nowotarskich, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej uw, Warszawa 2008, s

19 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań Reemigranci za granicą ponieśli porażkę Ten stereotyp wynika z przekonania, że powodem przyjazdów do Polski jest fakt, że powracający nie poradzili sobie za granicą. W mediach pojawiają się doniesienia, że emigrantów zmusza do powrotu brak pracy 9 lub że Polacy za granicą utrzymywali się ze świadczeń socjalnych, które transferują po powrocie do Polski 10. Z takim przekonaniem o powracających spotykają się też przebadani Małopolanie. Jak pójdę na rozmowę o pracę, to mnie traktują chociaż nie mówię, że w Stanach byłem jak jakiegoś takiego nieroba. Pytają się, co robiłem ostatnio. Mężczyzna, 45 lat, ośmioletni pobyt w usa Analiza motywów powrotów do Małopolski pokazuje jednak, że ze względu na utratę pracy w latach powróciło tylko 9% przebadanych Małopolan, a zdecydowana większość reemigrantów nie powróciła z powodu czynników wypychających. Brak satysfakcji z życia zawodowego za granicą jako główny powód swojego powrotu do Małopolski wskazały tylko 4% powracających. Przebadani emigranci najczęściej wracali, ponieważ już w momencie wyjazdu zakładali powrót po określonym czasie. Dwie piąte spośród nich powróciły po zrealizowaniu założonego planu, a 36% z powodów prywatnych i rodzinnych. Wśród reemigrantów w porównaniu do ich sytuacji sprzed wyjazdu wzrósł odsetek prowadzących własną działalność gospodarczą i zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin. Wzrósł jednak również procent bezrobotnych. Ponad 55% przebadanych migrantów twierdzi, że wykorzystuje umiejętności zdobyte za granicą w obecnym miejscu pracy, a tylko 13% respondentów po powrocie miało poczucie, że marnowało czas, podczas gdy inni rozwijali się zawodowo. Emigranci to stracone pokolenie Opinia ta pojawiła się w mediach po opublikowaniu w Gazecie Wyborczej wywiadu z Krystyną Iglicką z Centrum Stosunków Międzynarodowych, w którym profesor stwierdziła, że po akcesji Polski do Unii Europejskiej wyjechało najmłodsze, dobrze wykształcone pokolenie wyżu demograficznego. Młodzi ludzie pracują za granicą poniżej kwalifikacji i odczuwają silną frustrację, ponieważ nie mają szansy na satysfakcjonującą pracę ani w kraju pobytu, ani po powrocie do Polski 11. Artykuł ten wzbudził wiele kontrowersje w środowiskach polskich emigrantów A. Sapieha, Smutny powrót emigrantów, Gazeta wyborcza 9 marca 2009, dostęp A. Lewińska, Emigranci wracają na zasiłki, Gazeta wyborcza, 17 stycznia 2009, dostęp J. Pawlicki, Stracone pokolenie. Najnowsza polska emigracja, Gazeta Wyborcza, 9 marca 2010, dostęp Zob. np. T. Wybranowski, Nie uważam się za straceńca, Kurier Polski, nr 18:2010, s. 9; J. Daniluk, Co emigranci stracili, opuszczając Polskę?, elondyn.co.uk, dostęp ; Stracone pokolenie emigrantów?, Polonika. Polacy we Francji, www. polonika.fr, dostęp

20 Czy Małopolan, którzy wrócili, można nazwać straconym pokoleniem? Zdecydowana większość (88%) reemigrantów jest zadowolona z wyjazdu. Taki sam odsetek uważa decyzję o powrocie za słuszną. Niemal wszyscy wskazują na mniejsze lub większe korzyści osiągnięte za granicą. Najczęściej wymieniane pozytywne konsekwencje emigracji poza finansowymi to podniesienie kompetencji językowych (75%), wzrost wiary we własne siły (81%), nawiązanie interesujących znajomości (83%), otwartość i przedsiębiorczość. To jest strasznie mylna opinia na temat właśnie ludzi, którzy wyjeżdżają. ( ) Mówią, że my jesteśmy tacy, bo nam się nie udało w Polsce i dlatego wyjechaliśmy. Ja uważam to w ogóle za bezsens. Uważam, że ludzie, którzy wyjeżdżają, mają dużo odwagi w sobie, żeby wyjechać, poradzić sobie w obcym kraju tym bardziej, że jest inny język, inne otoczenie. Kobieta, 25 lat, pięcioletni pobyt w Wielkiej Brytanii 19

21

22 2. Fala powrotów w mediach a sytuacja w Małopolsce Z badań ilościowych zrealizowanych w ramach projektu Kierunek Małopolska wynika, że z około 10,5% ogółu gospodarstw domowych 13 województwa małopolskiego przynajmniej jedna osoba przebywała w okresie między 2004 rokiem a majem 2009 roku za granicą dłużej niż trzy miesiące 14. W liczbach bezwzględnych oznacza to, że w badanym okresie doświadczenia migracyjne posiadało około 109 tysięcy rodzin z terenu Małopolski przy czym z 30% tych gospodarstw za granicę wyjeżdżały dwie osoby lub więcej. Przeszło połowa (52%) przebywających za granicą w latach powróciła i w chwili badania przebywała na terenie województwa. Odsetek ten stanowią gospodarstwa, z których co najmniej jedna osoba przebywała za granicą i co najmniej jedna wróciła do Małopolski. Największą liczbę powracających do Małopolski odnotowano w 2008 roku, kiedy przyjechała prawie połowa (48,9%) ogółu powracających do regionu w analizowanym okresie. Warto podkreślić, że stanowi to blisko pięciokrotny wzrost liczby powrotów w porównaniu do 2006 roku, kiedy emigrację zakończyło około 10% ogółu powracających. Rok 2006 jest także pierwszym, w którym odnotowano znaczący wzrost skali migracji powrotnych w regionie (wykres 1). wykres 1. Skala powrotów z migracji zagranicznych do Małopolski w poszczególnych latach 1,1% 1,1% 9,9% 27% 48,9% I-V Źródło: opracowanie własne na podstawie badania cati. 13 Przyjęta na potrzeby projektu definicja gospodarstwa domowego jest tożsama z definicją stosowaną przez gus. Mianem gospodarstwa domowego określa się zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie się utrzymujących ( stan na 25 sierpnia 2010 r.). 14 Dane dotyczą zjawiska migracji zagranicznych do maja 2009 roku, co wynika z daty realizacji badań. Więcej informacji znajduje się w aneksie. 21

23 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań Nasilenie powrotów w określonych latach koresponduje ze średnią długością pobytu małopolskich migrantów za granicą. Najliczniejsza grupa migrujących w badanym okresie spędziła na emigracji więcej niż 24 miesiące (49,2%). Druga co do liczebności grupa migrantów (27%) przebywała za granicą od 13 do 24 miesięcy. Podsumowując, trzy czwarte migrantów przebywało poza granicami kraju dłużej niż jeden rok. Tendencję wzrostową zjawiska reemigracji do Małopolski w latach potwierdzają również statystyki Głównego Urzędu Statystycznego odzwierciedlające liczbę osób meldujących się na pobyt stały po powrocie z zagranicy (znaczący wzrost nastąpił już w roku 2007). Podobne wnioski płyną z danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie opartych na liczbie osób, które złożyły wniosek o nabycie prawa do zasiłku (skokowy wzrost w roku 2008) 15. Rozpatrując kwestię wielkości napływu migrantów powrotnych, należy mieć na uwadze, że w okresie realizacji badania przedstawiciele prawie połowy (48%) małopolskich gospodarstw domowych posiadających doświadczenia migracyjne kontynuowali swój pobyt za granicą. Ponadto prawie co piąty reemigrant (18%) deklarował chęć ponownego wyjazdu za granicę, a 29% nie podjęło jeszcze decyzji o tym, czy zostanie w Polsce, czy po raz kolejny opuści kraj. Określenie napływu reemigrantów do Małopolski mianem fali powrotów często pojawiającym się w mediach (zarówno krajowych, jak i polonijnych) 16 wydaje się zatem metaforą nietrafioną, wyolbrzymiającą skalę zjawiska. Faktem jest przy tym, że liczba migrantów powrotnych stopniowo rośnie, a reemigracja staje się w polskiej rzeczywistości coraz istotniejszym zjawiskiem społecznym. Ważne jest to jednak nie tyle ze względu na wymiar ilościowy, ile na szanse i możliwości ale również potencjalne problemy jakie ze sobą niesie. Warto przytoczyć w tym miejscu wyniki badań przeprowadzonych wśród Małopolan przebywających poza granicami kraju 17. Ponad 1/3 badanych (37%) zadeklarowała zamiar powrotu do kraju na stałe, a 6,7% planuje wrócić na pewien czas. Największą grupę migrantów (39%) stanowią osoby niezdecydowane, czy wrócą do Polski, czy pozostaną za granicą. Mniej niż co piąty Małopolanin nie zamierza natomiast wracać do kraju (wykres 2). 15 Trzeba przy tym zaznaczyć, że ze względu na sposób gromadzenia przywoływanych danych nie reprezentują one faktycznej skali migracji powrotnych do województwa, a obrazują jedynie ogólną tendencję nasilania się zjawiska powrotów. 16 Zob. np. Ruszyła fala powrotów do Polski, Super Express, 10 marca 2009 r., dostęp ; W 2009 roku czeka nas fala powrotów z emigracji i spowolnienie w gospodarce, Polska. Gazeta Krakowska, r., dostęp ; Polska fala brytyjska, Wprost, nr 7/2010, dostęp Więcej informacji na temat badania znajduje się w aneksie. 22

24 wykres 2. Plany Małopolan przebywających za granicą zamierzam wrócić na stałe 37,0% zamierzam wrócić na pewien czas 6,7% nie wiem czy wrócę do Polska, czy zostanę za granicą 39,2% nie zamierzam wracać 17,1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Źródło: opracowanie własne na podstawie badania papi/online emigrantów. Analizując deklaracje migrantów, trzeba jednak wziąć pod uwagę, że plan powrotu może pełnić funkcję swoistego emigracyjnego mitu powrotu ułatwiającego długoletnie funkcjonowanie z dala od kraju ojczystego 18. W takim kontekście interpretować można fakt, że spośród osób deklarujących powrót na stałe, ponad połowa (53,3%) nie potrafiła określić, kiedy on nastąpi. Przeszło co piąty badany (21,2%) planuje natomiast wrócić w założonym przez siebie terminie, a nieco mniejsza grupa (18,2%) uzależnia opuszczenie kraju emigracji od zgromadzenia określonej sumy pieniędzy. Uzupełnieniem zaprezentowanego powyżej rozkładu nasilenia migracji powrotnych w latach (wykres 1) może być podobny rozkład pokazujący odsetek małopolskich migrantów planujących powrót w kolejnych latach 19. Należy przy tym zaznaczyć, że czterech na dziesięciu badanych (39,6%) nie potrafiło określić, w którym roku powróci do Polski. Pozostali deklarowali najczęściej, że będzie to miało miejsce w bieżącym lub przyszłym roku, stosunkowo niewielkie różnice między poszczególnymi latami nie świadczą jednak, by w najbliższym czasie nastąpić miał powrotny boom (wykres 3). 18 D. Blachnicka, Najnowsza fala emigracji: szansa czy zagrożenie dla modernizacji Polski?, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008, s. 13, pdf/najnowsza_fala_emigracji.pdf ( ). 19 Przy czym trzeba pamiętać, że badanie migrantów w przeciwieństwie do badania cati nie miało charakteru reprezentatywnego. 23

25 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań wykres 3. Plany powrotu w poszczególnych latach 16% 12% 14,5% 14,3% 10,3% 11,3% 8% 4% 0% 6,3% 3,8% w późniejszych latach Źródło: opracowanie własne na podstawie badania papi/online emigrantów. 24

26 3. Kierunki migracji Małopolan. USA wciąż popularne W analizowanym przedziale czasowym 20 mieszkańcy województwa małopolskiego za kierunek emigracji najczęściej obierali Wielką Brytanię 29,9% ogółu wyjazdów. Do Irlandii wyjechało 16% migrantów, zaś do Niemiec 12,1%. Czwartym w kolejności kierunkiem emigracji były Stany Zjednoczone Ameryki do usa udało się 7,8% ogółu wyjeżdżających. Stała popularność wyjazdów do Stanów Zjednoczonych to specyfika Małopolski. Kierunek ten jest w skali całego kraju wybierany coraz rzadziej z uwagi na pojawiające się alternatywy w krajach europejskich, jednak w Małopolsce cieszy się nadal sporym zainteresowaniem. Wyjazdy za ocean to owoc tradycji oraz powstałych na przestrzeni lat sieci migracyjnych obejmujących w szczególności Podhale i okolice Tarnowa. Znaczące zainteresowanie Wielką Brytanią i Irlandią należy natomiast wiązać z faktem, że kraje te już w 2004 roku otworzyły swoje rynki pracy dla obywateli nowych państw członkowskich ue. Wyspy Brytyjskie charakteryzowały się jednocześnie deficytem pracowników, szczególnie na wtórnym rynku pracy, niewymagającym specjalnych kwalifikacji. Wysoki odsetek emigracji zarobkowych do Niemiec wynika natomiast między innymi z tradycji wyjazdów sezonowych, które umożliwiały umowy bilateralne między Polską a Niemcami. Kraj ten przyciąga głównie Małopolan powyżej czterdziestego roku życia, wyjeżdżających do prac sezonowych w wybranych branżach w budownictwie czy rolnictwie. Warto dodać, że wybór kraju emigracji zróżnicowany był ze względu na miejsce zamieszkania małopolskich migrantów. Wyjazdy do Wielkiej Brytanii i Irlandii były relatywnie częstsze wśród emigrujących z terenów miejskich (odpowiednio 36,7% i 20%), niż z terenów wiejskich (23% i 12%). Mieszkańcy wsi zasadniczo częściej niż mieszkańcy miast wyjeżdżali natomiast do takich krajów jak Włochy, Francja, Hiszpania czy Grecja. W różnych krajach emigracji Małopolanie przebywali średnio przez różny okres. Można wskazać państwa, jak Wielka Brytania czy usa, w których większość badanych przebywała ponad 2 lata. Część krajów np. Francja i Irlandia przyciągnęła migrantów na stosunkowo krótki okres (wykres 4). 20 W ramach badań określających skalę powrotów Małopolan z migracji zagranicznych badano zjawisko reemigracji w latach 2004 v.2009 badanie cati. Więcej informacji znajduje się w aneksie. 25

27 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań wykres 4. Średni czas pobytu za granicą według krajów emigracji Anglia Irlandia Niemcy USA Włochy Austria Francja Norwegia 16,1% 23,2% 33,3% 26,1% 23,3% 34,8% 6,7% 33,3% 27,3% 28,6% 27,3% 14,3% 42,9% 14,3% 16,7% 33,3% 60,7% 42,3% 39,1% 60,0% 45,5% 57,1% 42,9% 50,0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 3-12 m-cy m-cy 25 m-cy i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród małopolskich migrantów z wykorzystaniem techniki cati. Analiza migracji powrotnych Małopolan wskazuje, że najczęściej wracali oni z krajów, które były zarazem głównymi kierunkami wyjazdów, czyli z Wielkiej Brytanii i Irlandii (odpowiednio 23,2% i 17,2% ogółu tych, którzy powrócili) (wykres 5). Różnica w odsetku powracających z Irlandii i Wielkiej Brytanii jest przy tym znacznie mniejsza niż różnica pomiędzy procentem emigrujących do tych krajów, co wynika z faktu, że do kraju powróciło 41% wyjeżdżających do Wielkiej Brytanii i 57% migrujących do Irlandii. Ponadto szczególnie skłonne do powrotu były osoby, które przebywały we Włoszech oraz we Francji (z krajów tych powróciło odpowiednio 73% i 71,5% migrantów). 26

28 wykres 5. Kierunki migracji i reemigracji mieszkańców województwa małopolskiego w latach Wielka Brytania Irlandia Niemcy USA Włochy Austria Francja 0% 29,9% 23,2% 16,0% 17,2% 12,1% 13,1% 7,8% 7,1% 5,6% 8,1% 3,7% 4,0% 3,6% 5,1% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% wyjazdy powroty Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród małopolskich migrantów z wykorzystaniem techniki cati. Warto w tym miejscu przytoczyć rezultaty badania małopolskich emigrantów, na podstawie których można zidentyfikować kraje, z których badani stosunkowo często planują wracać, jak również miejsca, w których raczej planują pozostać. Wyniki są w dużej mierze zbieżne z prezentowanymi powyżej danymi dotyczącymi reemigrantów. Osoby przebywające w Irlandii są bardziej skłonne do powrotu niż migranci z Wielkiej Brytanii (odpowiednio 62,5% i 41,1% zamierzających powrócić do kraju 21 ), przy czym warto zaznaczyć, że powrót do Polski planuje jedynie 11,7% respondentów mieszkających obecnie w Szkocji 22. Najczęściej powrót planują migranci z Włoch (65,2%), a najrzadziej z Niemiec (22,6%). Wśród osób przebywających w Niemczech, a także w Stanach Zjednoczonych, uwagę zwraca natomiast najwyższy odsetek deklaracji o braku zamiaru powrotu do Polski (odpowiednio 25,8% i 33,3%). (wykres 6). 21 Suma odpowiedzi zamierzam wrócić na stałe i zamierzam wrócić na pewien czas. 22 Należy przy tym zachować ostrożność przy interpretowaniu tego wyniku, gdyż wielu respondentów jako kraj pobytu podawało tylko Wielka Brytania/uk, co uniemożliwia przypisanie ich do poszczególnych części Wielkiej Brytanii. 27

29 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań wykres 6. Plany migrantów a kraj pobytu Wielka Brytania 41,1% 43,8% 15,1% Irlandia 62,5% 31,9% 5,6% USA 33,4% 33,3% 33,3% Niemcy 22,6% 51,6% 25,8% Włochy 65,2% 13,0% 21,7% Francja 23,8% 61,9% 14,3% 0% 25% 50% 75% 100% zamierzam wrócić nie wiem, czy wrócę, czy zostanę za granicą nie zamierzam wracać Źródło: opracowanie własne na podstawie badania papi/online emigrantów. 28

30 4. Powrót do domu czy migracja wewnętrzna Województwo małopolskie jest dość silnie zróżnicowane przestrzennie pod względem liczby emigranckich gospodarstw domowych. Rozpiętość wynosi prawie 15 punktów procentowych, przy czym najmniejszy odsetek odnotowano w powiecie krakowskim ziemskim (5,2%), najwyższy zaś w brzeskim (19,7%) (mapa 1). mapa 1. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych w małopolskich powiatach olkuski 7,6% chrzanowski 12,1% oświęcimski 5,5% wadowicki 10,5% suski 14,7% miechowski 6,9% krakowski 5,2% Kraków 8% myślenicki 12,9% nowotarski 14,5% tatrzański 10,3% proszowicki 11,8% wielicki 12,3% bocheński 9,7% limanowski 13,7% brzeski 19,7% dąbrowski 15% Tarnów 15,9% tarnowski 19,4% Nowy Sącz 7,4% nowosądecki 11,6% gorlicki 13,2% 5,2 8,1 8, ,9 13,9 16,8 16,8 19,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród małopolskich migrantów z wykorzystaniem techniki cati. Ze stolicy województwa wyjechało relatywnie najmniej mieszkańców gospodarstwa emigranckie stanowiły 8% ogółu gospodarstw domowych Krakowa. Odsetek gospodarstw, które wśród swoich członków miały migrantów zagranicznych, był wyższy w innych miastach Małopolski, gdzie osiągnął wartość równą średniej wojewódzkiej (10,6%). Zjawisko wyjazdów zagranicznych w największym stopniu dotyczyło mieszkańców małopolskich wsi. Ponad 12,5% gospodarstw domowych z tych obszarów posiadało doświadczenia emigracyjne. 29

31 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań Do kraju powróciło 61% migrantów zagranicznych, którzy przed wyjazdem byli mieszkańcami Krakowa, natomiast spośród wyjeżdżających z innych miast Małopolski wróciła co druga osoba. Relatywnie najrzadziej na zakończenie pobytu zagranicznego decydowały się osoby zamieszkujące tereny wiejskie (48%). Porównując zbiorowości wyjeżdżających i powracających pod kątem miejsca zamieszkania przed wyjazdem, można zauważyć, że mieszkańcy Krakowa byli stosunkowo najmniej skłonni wyjeżdżać i najczęściej decydowali się na powrót. Przeciwnie sytuacja kształtowała się natomiast w przypadku mieszkańców małopolskich wsi (wykres 7). wykres 7. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych w latach wraz z odsetkiem członków tych gospodarstw, którzy powrócili według lokalizacji Kraków 8,0% 61,0% inne miasta wieś 10,6% 12,5% 50,0% 48,0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% odsetek wyjeżdżających odsetek powracających Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród małopolskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati. Zdecydowana większość reemigrantów po powrocie osiedliła się w miejscowości, z której wyjechała tylko około 7% z grupy osób, które przebywały za granicą w latach i już powróciły, mieszka obecnie w innym powiecie niż w chwili wyjazdu za granicę. Niemal wszystkie osoby, które zmieniły powiat zamieszkania, jako nowe miejsce życia wybrały Kraków. Przyciągającą siłę stolicy Małopolski pokazują również wyniki badania emigrantów, w których krzyżowej analizie poddano miejsce zamieszkania przed wyjazdem i deklarowane miejsce powrotu. Na jej podstawie zidentyfikowano grupy powiatów przyciągających (dodatnie saldo migracji w deklaracjach badanych), wypychających (ujemne saldo migracji) oraz stabilnych (schemat 1). Należy przy tym wspomnieć, że znacząca różnica pojawiła się w zasadzie jedynie w przypadku Krakowa (gdzie wracać chcą zarówno osoby spoza Małopolski, jak i pojedynczy mieszkańcy poszczególnych powiatów województwa). Zmiany w odniesieniu do pozostałych powiatów zadeklarowało po kilka osób Co tłumaczyć można faktem, że analizę przeprowadzono na próbie n=

32 schemat 1. Powiaty wypychające, stabilne i przyciągające Powiaty wypychające ( ) Powiaty stabilne (0) Powiaty przyciągające (+) chrzanowski limanowski nowosądecki bocheński brzeski gorlicki miechowski myślenicki olkuski m. Tarnów proszowicki tatrzański Byli mieszkańcy planujący wrócić: dąbrowski suski oświęcimski Równowaga odpływu i napływu: wielicki nowotarski m. Nowy Sącz tarnowski Źródło: opracowanie własne. m. Kraków krakowski wadowicki W kontekście badania emigrantów warto wspomnieć również, że zdecydowana większość badanych planujących powrót do kraju (85,7%) zamierza osiąść na terenie województwa małopolskiego. Co dziesiąty (10%) nie wie jeszcze, z jakim regionem zwiąże się po powrocie, a osiedlenie poza Małopolską planuje 4,3% respondentów. Jak już wspomniano, prawie co piąty małopolski reemigrant (18%) planował ponowny wyjazd za granicę. Warto odpowiedzieć na pytanie, kto jest najbardziej skłonny do kolejnej emigracji osoby, które po powrocie osiedliły się na terenach wiejskich, czy może mieszkańcy miast? Analiza wyników badania pokazuje, że stosunkowo najrzadziej ponowny wyjazd planowali mieszkańcy małopolskich wsi (15,2%) (wykres 8). Okazuje się zatem, że przedstawiciele tej grupy są najbardziej skłonni do emigracji, ale jeśli wracają, to raczej na stałe. 31

33 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań wykres 8. Odsetek reemigrantów planujących ponowny wyjazd według lokalizacji 25% 20% 21,4% 20,8% 18,0% 15% 15,2% 10% 5% 0% Kraków inne miasta wieś ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród małopolskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati. 32

34 5. Wyjazdy i powroty odmienne determinanty Emigracja zarobkowa nadal jest dominującą formą mobilności polskich obywateli. W trend ten wpisują się także mieszkańcy Małopolski. Zmienia się jednak charakter migracji, zróżnicowane są również indywidualne motywy wyjazdu i powrotu do kraju oraz strategie przyjmowane zarówno za granicą, jak i w Małopolsce. Podejmując decyzje o emigracji, wyjeżdżający analizują na ogół dwa główne rodzaje czynników: wypychające (push factors) i przyciągające (pull factors) 24. Mają one charakter gospodarczy i przede wszystkim wiążą się z rynkiem pracy. Zdecydowaną większość Małopolan (84,5%) zagraniczne rynki kuszą przede wszystkim wyższym wynagrodzeniem oferowanym za wykonywaną pracę. Reemigranci zwracają także uwagę na lepsze warunki zatrudnienia oraz większą łatwość znalezienia pracy. Czynniki wypychające z Polski kształtują się analogicznie do przyciągających za granicę. Respondenci wspominają bardzo często o znaczącej różnicy relacji płac do kosztów życia, jaka dzieli Polskę od docelowych krajów emigracji. Niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce była istotnym czynnikiem branym pod uwagę przez 64,6% opuszczających województwo. Ponadto istotną determinantą jest niedopasowanie popytu i podaży na regionalnym rynku pracy. Jak wynika z badań, przed opuszczeniem kraju 28% migrantów pozostawało bez zatrudnienia, a blisko 2% pracowało w niepełnym wymiarze godzin. Studentami lub uczniami było 17% reemigrantów. Część z nich nie miała żadnego doświadczenia na polskim rynku pracy. Tym samym migracje zagraniczne z Małopolski noszą znamiona zjawiska rozgęszczenia (z ang. crowding-out 25 ), czyli emigracji ludności nie potrafiącej znaleźć miejsca pracy. Region opuszczają osoby bez stałego zatrudnienia, co przekłada się na zmniejszenie stopy bezrobocia (która w 2004 roku wynosiła 17%, zaś w ,5% 26 ). Istotne przy podejmowaniu decyzji migracyjnych są także osobiste motywy i uwarunkowania jednostki, takie jak jej sytuacja rodzinna, pochodzenie, ambicje czy plany na przyszłość niezwiązane ani z krajem, z którego wyjeżdża, ani z państwem docelowym 27. Decyzję i zachowania migrantów determinuje wiele czynników zewnętrznych i wewnętrznych. 24 E. Lee, A Theory of Migration, za: A. Górny, P. Kaczmarczyk, op. cit., s I. Grabowska-Lusińska (red.), Poakcesyjne powroty Polaków, cmr Working Papers 43/101, Ośrodek Badań nad Migracjami, Warszawa 2010, s. 18, 26 Rynek pracy w województwie małopolskim w latach Analizy statystyczne, Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków E. Lee, A Theory of Migration, za: A. Górny, P. Kaczmarczyk, op. cit. 33

35 Kierunek Małopolska Podstawowe wyniki badań wykres 9. Wybrane czynniki wpływające na decyzję o wyjeździe z Małopolski Lepiej płatna praca za granicą Chęć zarobienia pieniędzy na określony cel Lepsze warunki pracy za granicą Chęć nauki języka Większa łatwość znalezienia pracy za granicą Niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce Chęć zdobycia nowych umiejętności, doświadczenia zawodowego Dołączenie do bliskich przebywających za granicą Chęć ukończenia studiów 27,0% 18,3% 84,5% 81,8% 79,1% 74,6% 72,4% 64,6% 59,2% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Wartości nie sumują się do 100 respondenci mogli wskazywać kilka odpowiedzi. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród małopolskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati. Spośród migrantów opuszczających Małopolskę wyszczególnić można tych, dla których wynagrodzenie otrzymywane za wykonywaną pracę jest zasadniczym motywem wyjazdu. Stanowią oni największą grupę (82% wyjeżdżających). Z analizowanego materiału badawczego wyłania się także grupa opuszczających Małopolskę, dla których profity płynące z pracy są tylko środkiem do realizacji założonych celów (m.in. nauki, poznania kultury i języka, zmierzenia się z nowymi doświadczeniami, samorealizacji). Złożoność czynników wpływających na podejmowane decyzje przedstawiają wybrane wypowiedzi małopolskich reemigrantów. Tam jest łatwiej aniżeli tutaj. Koszty utrzymania człowieka młodego są tam porównywalne do Polski, a zarobki są automatycznie troszkę inne. Mężczyzna, 27 lat, czteroletni pobyt w Szwecji Aspekt finansowy był głównym powodem mojego wyjazdu. Mężczyzna, 23 lata, dwuipółroczny pobyt w Wielkiej Brytanii Lepsze warunki finansowe przede wszystkim. To główny powód. I lepsze życie niż w Polsce. Mężczyzna, 22 lata, dwa wyjazdy do Holandii Zawsze chciałem gdzieś wyjechać, pomieszkać. Nudziła mnie trochę ta Polska. Poza tym wiadomo, że przeżywałem taki okres, gdzie chciałem coś zobaczyć, coś zmienić. Mężczyzna, 21 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii 34

36 Chciałam sobie kupić mieszkanie i zarobić trochę pieniędzy. Kobieta, 36 lat, dziesięcioletni pobyt we Włoszech Moim motywem było to, że chciałam spłacić kredyt studencki. Dlatego wyjechałam za granicę. Kobieta, 28 lat, dwuletni pobyt w Wielkiej Brytanii Nie ukrywam, że zarobkowy, ale też żeby podszlifować język. Też miałam cel, żeby skończyć tam szkołę w Anglii, którą, nie ukrywam, udało mi się skończyć. No i też zdobycie jakichś doświadczeń, poznanie innych kultur. Kobieta, 26 lat, czteroletni pobyt w Wielkiej Brytanii Za granicą najważniejsze dla mnie jest to, że mogłabym ćwiczyć język, zdobyć staż czy doświadczenie, które w Polsce mogłoby mi pomóc znaleźć pracę. Kobieta, 23 lata, dwa wyjazdy do Norwegii Zdecydowana większość (85%) opuszczających Małopolskę po 2004 roku już w momencie wyjazdu za granicę planowała powrót po określonym czasie. Trudno jednoznacznie określić czynniki determinujące powrót z emigracji, niewątpliwie całkowicie odmienne są okoliczności wpływające na zmianę rynku pracy z polskiego na zagraniczny i odwrotnie. Oprócz z góry założonej długości pobytu najczęściej wskazywane przyczyny reemigracji to realizacja założonego planu finansowego (49,5%), powody prywatne, rodzinne (35,1%). Zaplanowałam na dziesięć miesięcy i wróciłam po dziesięciu miesiącach. Kobieta, 26 lat, pięciomiesięczny pobyt we Francji, dziesięciomiesięczny w Belgii Ja wróciłam, dlatego że tęskniłam bardzo do rodziny i że miałam tę szkołę tak to bym nigdy nie wróciła. Ale teraz mogę przyznać, że gdybym chociaż miała brata albo siostrę tam ze sobą, to ja bym tam została. Żeby chociaż jedna osoba jakby była, żebym nie była sama, to bym tam została na pewno, ale byłam sama. Kobieta, 25 lat, dwuletni pobyt w Irlandii Ja zarabiałem tam no nawet w porządku, bym powiedział. Tylko że mi się włączył taki polski romantyzm. Po prostu tęskniłem do domu. Mężczyzna, 20 lat, dziewięciomiesięczny pobyt w Irlandii No to człowiek wraca normalnie. Pakuje się, wsiada w samochód i jedzie. Mężczyzna, 37 lat, trzynastoletni pobyt we Włoszech Motywy reemigracji, długość pobytu za granicą, obrana strategia migracyjna wpływają na zakres przygotowań związanych z opuszczeniem kraju emigracji. Czas poświęcony na zebranie informacji o sytuacji w Małopolsce, w szczególności dotyczących rynku pracy, 35