CZĘSTOCHOWSKIE TEKI HISTORYCZNE. tom II. Dyskurs humanistyczny początku XXI wieku w Częstochowie

Transkrypt

1

2

3 CZĘSTOCHOWSKIE TEKI HISTORYCZNE tom II Dyskurs humanistyczny początku XXI wieku w Częstochowie

4 Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Częstochowie CZĘSTOCHOWSKIE TEKI HISTORYCZNE tom II Dyskurs humanistyczny początku XXI wieku w Częstochowie Red. Norbert Morawiec, Robert W. Szwed, Maciej Trąbski Częstochowa 2011

5 Tytuł: Częstochowskie Teki Historyczne Tom: II Dyskurs humanistyczny początku XXI wieku w Częstochowie Redakcja: Norbert Morawiec, Robert W. Szwed, Maciej Trąbski Recenzent: prof. dr hab. Marek Melnyk Ilustracja na okładce: Kamil Kacperak Skład i redakcja wydawnicza: Kamil Kacperak Nakład: 150 egzemplarzy 2012 Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Częstochowie Skład i druk: HARIT Krzysztof Bednarek ul. Rejtana 25/ Częstochowa NIP: ISBN- Publikacja dofinansowana z dotacji Urzędu Miasta Częstochowy

6 SPIS TREŚCI NORBERT MORAWIEC Wstęp...9 IWONA WOŁYNIEC Idee populacjonistyczne w czasach nowożytnych w ujęciu myślicieli Europy Zachodniej...11 Ігор Кривошея До історії надвірних козацьких формувань на Уманщині у XVIII столітті...41 DOMINIK WOŁYNIEC Aukcja i organizacja wojska Rzeczypospolitej w pracach Delegacji sejmowej w latach KATARZYNA MILIK Kwestia absolutorium dla Rady Nieustającej na sejmach w latach JAN ZWIĄZEK Spisy tabelaryczne poł. XIX wieku jako źródło historyczne...87 ANNA CZERNIECKA-HABERKO Dychotomia dziejów Polski w historiografii Karola Szajnochy NORBERT MORAWIEC Rzeczypospolita, katolicyzm, kresy. Makryna Mieczysławska w historiografii polskiej XIX wieku ŁUKASZ KOPERA Szkolnictwo elementarne w dobrach Ostrowskich z Maluszyna AGATA BORAL Działalność kulturalna władz miejskich Częstochowy w latach LESZEK ŚLIWIŃSKI Województwo śląskie w działalności ogólnopolskiej reprezentacji powiatowych Związków Komunalnych II Rzeczypospolitej. Zarys problematyki

7 MAGDALENA SYGUDA Oświęcimski rewir widziany oczami więźniów MACIEJ JANIK Historiografia regionalna specyfika i pola kreacji Materiały źródłowe: Kronika wojny spisana przez ks. Walerego Pogorzelskiego, proboszcza parafii pw. Wszystkich Świętych w Sieradzu w latach , Karolina Studnicka RECENZJE Rec. Nekrologi Gońca Częstochowskiego , oprac. Juliusz Sętowski, Agata Nalichowska, wyd. Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2011, Robert W. Szwed Rec.: Beata Urbanowicz, Problematyka gospodarcza w nauczaniu historii w polskim szkolnictwie podstawowym w latach , Częstochowa 2011, Jan Związek...309

8 8

9 CZĘSTOCHOWSKIE TEKI HISTORYCZNE, TOM II, CZĘSTOCHOWA 2011 WSTĘP Mamy zaszczyt przedstawić Państwu drugi tom serii Częstochowskie Teki Historyczne. Pierwszy tom wydany w 2010 r. stanowił zbiór artykułów naukowych będących poszerzoną wersją odczytów referatów wygłoszonych na spotkaniach Częstochowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Udało nam się zebrać teksty badaczy częstochowskich, ale również reprezentantów innych środowisk naukowych w kraju i za granicą. Natomiast konstruując projekt niniejszego tomu, pragnęliśmy zachęcić do jego realizacji reprezentantów lokalnego środowiska intelektualnego, związanego przede wszystkim z częstochowskim Oddziałem PTH oraz Instytutem Historii Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Zaproponowaliśmy temat przewodni tomu, który brzmiał Dyskurs humanistyczny początku XXI wieku w Częstochowie. Propozycja nasza spotkała się z żywym zainteresowaniem rodzimego środowiska naukowego. Wśród autorów znaleźli się zarówno członkowie Oddziału (także jego członek zagraniczny Igor Krivoszeja, Ukraina), jak i pracownicy naukowi Instytutu, oraz jego doktoranci początkujący w dziedzinie historia, reprezentanci młodszego pokolenia badaczy. Powyższy temat z wiadomych względów odpowiadzialny jest za zróżnicowanie tekstów badawczych zaproponowanych przez historyków. Jednak wskazując różnice, podkreślmy także element wspólny wszystkich proponowanych rozpraw, a mianowicie, intelektualną łączność ich autorów z Częstochową. Czesław Stanisław Bartnik zauważył, że każda książka z dziedziny humanistyki rodzi się na podobieństwo dziecka, że posiada swoją pragenezę, swoje poczęcie, swoje narodziny, a więc swój czas: zrok, greckie kairos, hebrajskie et ale przede wszystkim swoje miejsce, swoje środowisko interpersonalne i bardzo wewnętrzny związek z życiem autora 1. Kategorie te pełnią niezwykle aktywną rolę w procesie poznawczym zanurzonym w społeczno-kulturowym jestestwie danego historyka, w jego przed-rozumieniowym wyposarzeniu umysłu (Czesław Stanisław Bartnik), wizji świata i człowieka (Jerzy Topolski), sposobie rozumienia 1 Cz. S. Bartnik, Historia i myśl, Lublin 1995, s. 7. 9

10 Norbert Morawiec zmienności ludzkiej rzeczywistości (Andrzej Feliks Grabski), czy też matrycy kulturowej-światooglądzie (Jan Pomorski). Bartnik przekonywał, że każde dzieło wyrasta przede wszystkim z osoby jednostkowej, a jednocześnie i z całej niszy, jakby przestrzeni i głębi społecznej, czyli osoby»kolektywnej«, w której dana jednostka żyje i dla której tworzy. Wszystko to dotyczy szczególnie dzieł z dziedziny historii, które realizuje się na osi: osoba indywidualna i osoba społeczna 2. W tym kontekście wszelkiego rodzaju wewnątrzśrodowiskowe inicjatywy badawcze, realizacja często zakończonych zbiorową narracją/zbiorem narracji wspólnych naukowych projektów, przyczynia się znacznie do epistemologiczno/ ontologiczno/metodologicznej samoidentyfikacji członków środowiska naukowego. Uświadomienie sobie mechanizmów sprzężenia zwrotnego zachodzącego w twórczości każdego badacza pomiędzy historią w znaczeniu przedmiotowym (dzieje), a historią w znaczeniu podmiotowym (wosobienie dziejów), wpisanie własnej twórczości w dziedzictwo wypracowane przez promotorów-mistrzów, (odkrycie używanych przez nich metafor, zrozumienie kulturowych matryc, którymi przesycone były dzieła kolejnych pokoleń owych dziejowych konstruktorów ) pozwoli każdemu współczesnemu historykowi, nie tyle odkryć własną tożsamość, naukowy genotyp, co zdekonstruować własną, badawczą twórczość. Rozpoczęliśmy już prace nad trzecim tomem serii Częstochowskie Teki Historyczne. Mamy nadzieję, że seria będzie ukazywała się systematycznie, a kolejne jej tomy przyczynią się do wzmocnienia edukacji historycznej, wspomogą badania regionalne, że stanowić będą forum spotkania i wymiany ponadlokalnej myśli naukowej w łonie lokalnego środowiska intelektualnego, że będą ważnym elementem współczesnego dyskursu nad obecnością historii w Częstochowie i Częstochowy w historii. Zachęcamy do lektury, a wszystkich chętnych do czynnego udziału w spotkaniach Polskiego Towarzystwa Historycznego Oddziału w Częstochowie. Norbert Morawiec Skarbnik Polskiego Towarzystwa Historycznego Odział w Częstochowie 2 J.w. 10

11 CZĘSTOCHOWSKIE TEKI HISTORYCZNE, TOM II, CZĘSTOCHOWA 2011 Iwona Wołyniec IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU MYŚLICIELI EUROPY ZACHODNIEJ Dla wzrostu i rozwoju ludności ogromne znaczenie miały zmiany, które dokonały się na przełomie XV i XVI w. Okres ten przyniósł odkrycia geograficzne oraz szereg wynalazków w zakresie technologii przemysłu i rolnictwa 1. Dzięki temu narodziły się nowe możliwości działalności człowieka, wynikające z innych postaw, w stosunku do przyjmowanych dotychczas wobec otaczającego go świata. Pojawiła się nowa motywacja do wzbudzenia aktywności wytwórczej, napędzana wzrastającą pogonią za zyskiem. Coraz większe kapitały gromadziły się natomiast w rękach kupiectwa, które wysuwało się coraz bardziej na czoło jako siła ekonomiczna, choć nadal władza polityczna pozostawała w rękach feudałów 2. Bez wątpienia na ów przełom determinujący wpływ miały ówczesne 1 Dla przykładu: w przemyśle hutniczym rozszerzono zastosowanie napędu wodnego, dmuchawę ręczną zastąpiono mechaniczną, skonstruowano młot mechaniczny oraz urządzenia do cięcia drutu i walcowania żelaza; w górnictwie zastosowano dźwigi i pompy odwadniające; we włókiennictwie poziome warsztaty tkackie; w rolnictwie natomiast upowszechniono m. in. stosowanie pługa z żelaznym lemieszem szerzej: Z. Romanow, Merkantylistyczne doktryny ekonomiczne w polityce gospodarczej państwa, Poznań 1992, s Odkrycia nowych lądów i nowe drogi morskie wpłynęły na rozwój handlu i przemysłu opartego o surowce, których uzyskanie było dotychczas prawie niemożliwe. W większości monarchii europejskich powstały kompanie handlowe, które skupiały w swym ręku znaczną część operacji handlowych, czerpiąc z nich pokaźne zyski szerzej: Z. Czech, Wybrane zagadnienia z historii myśli ekonomicznej, cz. 1, Katowice 1957, s ; B. Kisiel-Łowczyc, Merkantylizm jako teoria i system polityki ekonomicznej epoki rozwijającego się kapitalizmu, Studia z Historii Myśli Społeczno- Ekonomicznej, 1972, nr 19, s Na temat ekonomicznych następstw odkryć geograficznych patrz: E. Heckscher, Mercantilism, t. 1, London 1955, s ; J. Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t. 2, Warszawa 1961, s. 8; E. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, t. 1, Poznań 1957, s. 31; W. Boniecki, Rozwój myśli ekonomicznej (Materiały do studiowania historii myśli ekonomicznej), cz. 2, Kraków 1976, s

12 Iwona Wołyniec ruchy intelektualne i kulturowe epoki nazwanej Odrodzeniem. Nowe wartości i poglądy wyparły dotychczasowe myśli związane z okresem średniowiecza. Szczególnie znaczącą dla rozwoju przemysłu i gospodarki pieniężnej była ideologia reformacji, która poprzez głoszenie potrzeby rozwoju handlu i wytwórczości stawała się czynnikiem działającym na rzecz gromadzenia kapitału kosztem zmniejszenia konsumpcji 3. Stworzyło to możliwości rozwoju w poszczególnych krajach gospodarki wolnorynkowej, a także stanowiło podstawę dla szybkiej wymiany międzynarodowej. Epoka Odrodzenia, to również czas powstawania silnych monarchii narodowych, w których nastąpiło rozszerzanie się rynków wewnętrznych, wynikające z ogólnego ożywienia gospodarczego. Powstał sojusz interesów monarchii i kapitału kupieckiego, a najwyższym, bezwzględnym dążeniem stała się potęga państwa, którą stymulował wszechstronny rozwój społeczeństwa. Celem polityki gospodarczej stał się wzrost ekonomiczny kraju, a przede wszystkim pomnażanie zasobów królewskich i majątku poszczególnych handlowców 4. Kupcy, prowadząc działalność produkcyjno-handlową, stwarzali gospodarcze podstawy do rozwoju politycznych celów monarchii. Ta z kolei, stosując protekcyjną politykę celną w połączeniu ze środkami pozaekonomicznego przymusu, chroniła interesy kapitału rodzimego w walce o rynek wewnętrzny i zewnętrzny. Na tym tle rozwinął się nowy system polityczno-ekonomiczny wraz z odpowiadającą mu ideologią merkantylizmem, który stosowały państwa zachodnioeuropejskie począwszy od XVI aż do połowy XVIII wieku 5. Wyszczególnić można w nim dwa okresy: wczesny, zwany również monetaryzmem lub bulionizmem, oraz tzw. merkantylizm właściwy 6. Pierwszy przypadł na wiek XVI i polegał w głównej mierze na hamowaniu importu i gromadzeniu przez państwo zasobów kruszcowych, gdyż niedostatek gotówki powodować miał 3 Historia myśli ekonomicznej, oprac. B. Fiedor, Wrocław-Gdańsk 1979, s W. Boniecki, Kształtowanie się koncepcji merkantylistycznych, [w:] Zarys dziejów myśli ekonomicznej, oprac. S. Żurawicki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s Genezie i podstawowym założeniom merkantylizmu wiele miejsca poświęciła literatura przedmiotu zob.: P. Deyon, Le mercantilisme, Paryż 1969, s. 11 i nn.; Historia myśli, s ; Z. Czech, dz. cyt., s ; B. Kisiel-Łowczyc, Merkantylizm jako teoria..., s. 5 31; tenże, Podstawowe założenia koncepcji merkantylistycznej, Studia z Historii Myśli Społeczno-Ekonomicznej, 1973, nr. 20, s Po raz pierwszy w literaturze ekonomicznej takiego rozróżnienia dokonał Karol Marks, Kapitał, t. 3, cz. 2, Warszawa 1957, s ; por.: tenże, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1953, s

13 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... spadek cen szkodliwy dla handlu. Drugi przypadający na XVII i XVIII w., polegał na protekcjonizmie ekonomicznym i zakładał uzyskanie dodatniego bilansu handlowego w oparciu o rozwój manufaktur i eksport rodzimej produkcji 7. W uproszczeniu można przyjąć, iż celem merkantylizmu był ogólny wzrost gospodarczy kraju, przeprowadzony drogą uprzemysłowienia, przy jednoczesnym zastosowaniu przez państwo środków przymusu, które ów rozwój przyspieszały. U podstaw owej doktryny leżało natomiast założenie, iż zysk przynosi tylko handel zagraniczny, dlatego też większą wagę przywiązywano do rozwoju przemysłu niż rolnictwa. Jednocześnie poszukiwano środków, za pomocą których można byłoby przyciągnąć do kraju jak największą ilość kruszców szlachetnych 8. Nie dziwi zatem fakt, iż polityka ekonomiczna większości monarchii europejskich nosiła w tym czasie charakter merkantylny. Koncentrowała się ona bowiem na powiększaniu majątków poszczególnych władców i kapitału kupieckiego, co w rezultacie stanowić miało drogę do osiągnięcia mocarstwowej pozycji danego państwa, a w przyszłości jego przewagi nad innymi. Pragnąc zapewnić rozwój rodzimego przemysłu, związanego w szczególności z zaopatrzeniem wojska i dworu monarszego, wprowadzano wysokie cła importowe na zboże oraz inne produkty rolne i przemysłowe szczególnie te, które można było wyprodukować w kraju. Barthelemy de Laffemas kontroler generalny handlu oraz doradca króla Francji Henryka IV zalecił krajową hodowlę jedwabnika, by uniezależnić państwo od importu jedwabiu, a także zakazał eksportu takich surowców jak wełna, len i konopie, gdyż jego zdaniem były one niezbędne do rozwoju rodzimego przemysłu 9. Popierano wyłącznie eksport towarów w postaci gotowych wyrobów, zezwalając na import jedynie koniecznych surowców. Ogłaszano zatem szereg zakazów importowych, ograniczających wwóz przedmiotów zbytku. I tak 7 Szerzej: Z. Romanow, dz. cyt., s ; W. Boniecki, Rozwój myśli ekonomicznej, cz. 1, Kraków 1976, s. 128; Historia Europy, red. A. Mączaka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997, s ; Z. Czech, dz. cyt., s. 77; W. Boniecki, Kształtowanie się koncepcji..., s ; W. Sierpiński, Elementy wczesnego klasycyzmu w rosyjskiej myśli protekcjonistycznej drugiej połowy XVIII w., Studia z Historii Myśli Społeczno Ekonomicznej, 1961, nr 1, s Szerzej: M. Markiewicz, Rywalizacja i modernizacja. Ujednolicanie się polityki wewnętrznej państw europejskich w XVII i XVIII w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1995, z. 118, s ; por.: J. S. Lewiński, Twórcy ekonomji politycznej (Fizjokraci Smith Ricardo). Wstęp do historji doktryn ekonomicznych, Lublin 1920, s Szerzej zob.: Z. Romanow, dz. cyt., s ; W. Boniecki, Kształtowanie się koncepcji..., s. 87; E. Lipiński, Rozwój myśli ekonomicznej [dalej: E. Lipiński, Rozwój myśli...], Łódź-Warszawa 1957, s

14 Iwona Wołyniec dla przykładu w 1664 i 1667 r. z inicjatywy ministra Francji Jeana Baptiste a Colberta wprowadzono regulacje celne nakładające cła prohibicyjne na towary przemysłowe sprowadzane do Francji 10, co z kolei doprowadziło do wdrożenia m. in. przez Holandię i Anglię zakazów administracyjnych powstrzymujących import towarów francuskich. Widać to szczególnie na przykładzie win francuskich, które w tym właśnie okresie zniknęły z angielskich stołów 11. Merkantylizm będąc doktryną interwencjonizmu państwowego, nierozerwalnie związaną ze wzrostem potęgi ekonomicznej, politycznej i militarnej czołowych państw ówczesnej Europy, nosił przede wszystkim znamiona polityki protekcjonistycznej, której celem było pomnażanie bogactwa narodowego 12. Polityka merkantylna dążyła wobec tego do przyspieszenia tempa przyrostu zaludnienia, gdyż duża liczba zdolnej do pracy ludności stanowiła gospodarczą podporę państwa oraz źródło jego siły politycznej. To na niej opierała się zasobność skarbu państwa oraz potęga armii, a co za tym idzie zamożność kraju i wielkość jego monarchy 13. Liczna ludność w czasach nowożytnych została zatem uznana za konieczność, a jej dynamiczny przyrost stał się wyznacznikiem pomyślności rozwijających się wówczas monarchii europejskich. Idea populacjonistyczna nie była jednak wytworem ówczesnych założeń ekonomiczno-politycznych, a jej początków możemy doszukiwać się w historii, począwszy od czasów starożytnych. Słowa: Wzrastajcie, rozmnażajcie się i zaludniajcie Ziemię zaczerpnięte z Księgi Genesis, a powtarzane w starożytności miedzy innymi przez takich Ojców Kościoła, jak: św. Ambroży i św. Augustyn, są jednym z pierwszych przykładów polityki populacjonistycznej w jej pierwotnej formie. Również z ludnościowej teorii św. Tomasza z Akwinu, wyrosłej na gruncie średniowiecznej etyki chrześcijańskiej wynikało, iż zasada celibatu powinna dotyczyć jedynie jednostek wybranych, natomiast instytucja 10 Na przykład wg taryfy celnej z 1664 r. opłata za tuzin pończoch wynosiła 3,10, za cetnar czepków wełnianych 8, a za 25 łokci holenderskich lub angielskich prześcieradeł 50. W 1667 r. taryfa celna na te same produkty wynosiła odpowiednio: 8, 20 i 100 zob.: I. Murat, Colbert, przeł. W. Bieńkowska, Warszawa 1988, s ; por.: M. Markiewicz, Merkantylizm czy kolbertyzm? Polityka gospodarcza Francji w latach , Sobótka 1992, R. XLVII, nr 1 2, s Szerzej: M. Markiewicz, Polityka gospodarcza i społeczna Privy Council w latach panowania Karola II Administracja wobec kryzysu merkantylizmu, Kraków 1990, s Historia myśli..., s. 43; W. Boniecki, Z. Chrupek, J. Drohomirecki, S. Żurawicki, Historia myśli ekonomicznej do roku 1870, Warszawa 1967, s ; A. Heydel, Historia doktryn ekonomicznych, Kraków 1947, s ; B. Kisiel-Łowczyc, Merkantylizm jako teoria..., s ; tenże, Podstawowe założenia..., s Por.: E. Taylor, dz. cyt., s. 80; W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s ; tenże, Kształtowanie się koncepcji..., s

15 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... małżeńska przeciwnie winna mieć charakter powszechny 14. Wypływający ze średniowiecznej nauki Kościoła katolickiego nakaz mnożenia się celem zaludnienia na wpół pustego jeszcze globu ziemskiego utracił swą pierwotną argumentacje w czasach nowożytnych, kiedy to terytoria poszczególnych państw i ich kolonie stały się siedliskiem milionów ludzi. Niemniej jednak polityka pronatalistyczna właśnie w tym okresie doznała wzmocnienia, a reprezentanci powstających wówczas doktryn społeczno-gospodarczych, głosili potrzebę licznej ludności, stanowiącej zarówno o bogactwie państwa, jak również o źródle jego potęgi polityczno-ekonomicznej 15. Nie przypadkowo hasła propopulacyjne rozwinęły się i nabrały istotnego znaczenia właśnie w XVII i XVIII w., szerokim echem odbijając się w teoriach ówczesnych europejskich ekonomistów, w twórczości publicystycznej, czy rozporządzeniach poszczególnych władców i ich ministrów. Rozkwit tych poglądów wynikał w głównej mierze z powszechnego wyniszczenia ludności w wyniku licznych wojen i chorób. Częste konflikty zbrojne, w tym przypadająca na I połowę XVII w. wojna trzydziestoletnia, dokonały w Europie Zachodniej ogromnych spustoszeń demograficznych 16. Zbiegły się one w czasie z trwającymi nadal prześladowaniami na tle religijnym, a także postępującym głodem i epidemiami. Setki tysięcy istnień ludzkich pochłonęły licznie występujące wówczas na kontynencie choroby śmiertelne dżuma, dur brzuszny, czerwonka, czy ospa. Rozwój wielu schorzeń wynikał przede wszystkim z fatalnych warunków sanitarnych oraz z głodu i panującej powszechnie nędzy, a nieprzestrzeganie podstawowych zasad higieny prowadziło do wysokiej śmiertelności wśród noworodków i niemowląt 17. W stale powiększającej się populacji upatrywano siłę roboczą, a powstałe w rolnictwie nadwyżki ludności zamierzano wykorzystać dla rozwijającego się 14 E. Rosset, Doktryna ludności optymalnej w rozwoju historycznym, Warszawa 1983, s. 240; por.: M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego. Starożytność, Warszawa 1989, s , Szerzej: A. Fanfani, Historia doktryn ekonomicznych od czasów starożytnych do XIX wieku, przeł. A. Czułowski, Londyn 1965, s ; Gonnard R., Histoire des doctorines de la population, Paryż 1923, s W latach ogólna liczba zgonów przewyższała liczbę urodzeń: Szerzej zob.: B.C. Urłanis, Wojny a zaludnienie Europy, Warszawa 1962, s ; N. Gąsiorowska, Kapitalizm w rozwoju dziejowym, Warszawa 1946, s ; por.: E.J. Hobsbawm, Kryzys gospodarki europejskiej w XVII wieku [w:] Geneza nowożytnej Anglii, oprac. A. Mączak, Warszawa 1968, Szerzej zob.: W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s. 136, Historia Europy, red. A. Mączaka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997, s. 239; Gąsiorowska, dz. cyt., s

16 Iwona Wołyniec prężnie przemysłu i handlu. Dlatego też istotnym elementem ówczesnej polityki gospodarczej była gloryfikacja pracy, a ustawodawstwo państwowe wymierzone było przeciwko tym, którzy się od niej uchylali. Postulowano surowe kary za łazikowanie, włóczęgostwo i żebractwo, a osoby które przyłapano na uprawianiu wyżej wymienionych procederów, przymusowo kierowano do pracy w rozwijających się prężnie manufaktur. Jednocześnie obniżano zarobki robotników i wydłużano im dzień pracy tłumacząc, iż zbyt wysokie dochody dają okazję do próżniactwa, natomiast skrócenie dnia roboczego prowadzi do lenistwa i pijaństwa 18. Zabiegając o duży przyrost naturalny stosowano ulgi podatkowe w stosunku do wielodzietnych rodzin, a w pewnych rejonach zezwalano nawet na posiadanie kilku żon 19. Starając się dostarczyć przemysłowi wykwalifikowanej siły roboczej kładziono nacisk na podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Dlatego też zwracano szczególną uwagę na naukę zawodu, obejmując jej zasięgiem również dzieci. Sprzeciwiano się jednakże systemowi nauki podstawowej, gdyż podniesienie ogólnego poziomu oświaty mogłoby doprowadzić do niekorzystnych, dla warstw uprzywilejowanych, zmian społecznych 20. Państwo sprzyjało również napływowi fachowców, którym gwarantowano pomoc finansową i korzystne przywileje handlowe. Życzliwym okiem patrzono więc na imigrację ludności, czego jednym z licznych przykładów był patent wydany przez Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma w 1685 r., umożliwiający osiedlanie się w Prusach protestantów francuskich, którym zagwarantowano ulgi, zapomogi, przywileje rzemieślnicze oraz korzystne subwencje i pożyczki 21. Jednocześnie bezwzględnie zakazywano opuszczania granic państwa przez ludność rodzimą. Emigrację utrudniały specjalnie wydawane przez państwo patenty, zakazujące wychodźstwa pod groźbą grzywny, konfiskaty majątku, przymusowych robót czy nawet karą śmierci. Przykładem tego typu działań był patent króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I z 1721 r., zakazujący wychodźstwa chłopów pod karą śmierci i wyznaczający nagrodę dwustu talarów 18 W. Boniecki, Kształtowanie się koncepcji..., s. 81; Z. Romanow, dz. cyt., s J. Fierich, Historia doktryn ekonomicznych, Kraków 1958, s B. Kisiel-Łowczyc, Podstawowe założenia..., s Szerzej zob.: Z. Daszyńska-Golińska, Zagadnienia polityki populacyjnej, Warszawa 1927, s

17 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... za schwytanie uciekiniera 22. We wzroście liczby ludności i jej zatrudnieniu w miastach upatrywano również czynnik stymulujący proces ich urbanizacji. Innym argumentem przemawiającym za zwiększeniem zaludnienia były kwestie budżetowe i obronne tylko stale wzrastająca populacja mogła zapewnić dostateczne wpływy podatkowe, a także zasilić armię strzegącą wewnętrznego spokoju i bezpieczeństwa granic oraz umożliwiającą ekspansję terytorialną 23. Dążąc do nagromadzenia jak największego kapitału starano się równocześnie zminimalizować wkład kosztów własnych. Dlatego propagowane pod koniec hasła pronatalistyczne częstokroć pozbawione były postulatów dotyczących poprawy warunków zdrowotnych, społecznych, czy ekonomicznych ludności państwa. Początkowo zabiegano zatem o liczbę, a nie o jakość potencjału ludnościowego, czego dowodem są poglądy polityczne związanych z merkantylizmem wybitnych francuskich mężów stanu. Jednym z nich był szesnastowieczny prawnik, ideolog i wybitny działacz polityczny należący do najbliższego otoczenia króla Francji Karola IX Jean Bodin ( ). W swym dziele Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej z 1576 r. wskazywał, że największym źródłem potęgi każdego państwa jest liczna i systematycznie powiększająca się populacja 24. Broniąc swego stanowiska polemizował m.in. z Platonem i Arystotelesem, podnoszącymi korzyści stałej liczby ludności. Twierdził, że jedynie państwo gęsto zaludnione rozwija się prężnie i gwarantuje stabilizację stosunków społeczno-politycznych. Pisał: Otóż nie należy obawiać się, aby było za dużo poddanych, zważywszy, że nie ma bogactw i siły większej, jak z ludzi i że, co więcej, mnogość obywateli zawsze zapobiega buntom i spiskom 25. Trudno jednak doszukać się w jego traktacie politycznym postulatów poprawy warunków socjalnych i ekonomicznych poddanych. Mieli oni służyć jedynie wzmocnieniu aparatu władzy monarszej i stanowić narzędzie jego absolutystycznej polityki. Dlatego też propozycje Bodina zyskały uznanie i po jego śmierci. Tezę, że w licznej ludności tkwi źródło siły i bogactwa kraju Henryk 22 Jw. 23 B. Kisiel-Łowczyc, Podstawowe założenia..., s ; por.: Z. Daszyńska-Golińska, dz. cyt., s J. Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, przeł. Z. Izdebski, Warszawa 1958, s Tamże, s

18 Iwona Wołyniec IV proklamował w 1599 r. jako podstawę wewnętrznej polityki państwa 26. Kolejnym przykładem polityki merkantylnej, popierającej przyrost ilościowy ludności, były decyzje Jeana Baptiste a Colberta ( ) jednego z najwybitniejszych mężów stanu XVII w., generalnego kontrolera finansów i najbliższego współpracownika króla Ludwika XIV 27. Colbert wspierał młodych ludzi decydujących się na zawarcie małżeństwa i posiadanie dzieci. W listopadzie 1666 r. przygotował edykt, zwalniający na okres od czterech do pięciu lat od uiszczania pogłównego osoby, które wstąpiły w związki małżeńskie przed 21 rokiem życia 28. Małżonków, którzy między 20 a 24 rokiem życia posiadali już potomstwo oraz ojców wielodzietnych rodzin, zwalniał natomiast z płacenia podatków. Ponadto zalecał wdowom skracanie żałoby, a także uposażał młode, ubogie dziewczęta w celu ułatwienia im rychłego zamążpójścia, tworząc tzw. kasy posagowe 29. Minister Ludwika XIV starał się powiększać bogactwo królewskiego skarbca bez naruszania przywilejów podatkowych feudałów. Zabiegał o mnogość rąk, które wytworzą bogactwo przemysłowe, zasilą w przyszłości królewski skarbiec wpływami z podatków oraz zwiększą liczebność armii. W imieniu króla wprowadził w 1669 r. całkowity zakaz emigracji robotników wykwalifikowanych pod groźbą kary więzienia i utraty majątku. Popierał jednocześnie osiedlanie się we Francji rzemieślników zagranicznych, zachęcając ich do imigracji dogodnymi warunkami lokalowymi i przywilejami handlowymi 30. Pragnął zatrzymać w kraju rodzimą ludność, a zarazem skłonić do napływu w granice Królestwa cudzoziemców, poprzez zagwarantowanie im wszystkim pracy w rozwijających się manufakturach. Starał się zatem zapewnić manufakturom rynki zbytu i często udzielał monopolu na nowy sposób produkcji lub na określony artykuł. I tak dla 26 Jean Bodin uważany jest powszechnie za teoretyka absolutyzmu monarszego: zob.: E. Rosset, dz. cyt., s ; por.: Z. Wójcik, Historia powszechna XVI XVII wieku, Warszawa 1995, s. 305; W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1996, s. 373; W. Boniecki, Kształtowanie się koncepcji..., s. 87; tenże, Rozwój myśli..., cz. 1, s Dzięki umiejętnie realizowanej przez Colberta polityce ekonomicznej Francja stała się przemysłową potęgą ówczesnej Europy, dlatego też przez większość historyków założenia merkantylizmu realizowane przez Colberta noszą miano kolbertyzmu zob.: J. Mayer, Colbert, Paris 1981; M. Markiewicz, Merkantylizm czy kolbertyzm?..., s ; W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s ; B. Kisiel-Łowczyc, Merkantylizm jako teoria..., s I. Murat, dz. cyt., s. 277; por.: E. Lipiński, Rozwój myśli ekonomicznej od merkantylizmu do socjalizmu utopijnego [dalej: E. Lipiński, Rozwój myśli ekonomicznej...], Warszawa 1953, s Kasy posagowe w owym okresie tworzone były również w Hiszpanii i w Anglii szerzej zob.: Z. Daszyńska-Golińska, dz. cyt., s. 61; por.: W. Boniecki, Rozwój myśli..., s W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s. 148; tenże, Kształtowanie się koncepcji..., s. 82; B. Oyrzanowski, Historia doktryn ekonomicznych w zarysie, Kraków 1993, s

19 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... przykładu, założone w 1665 r. Towarzystwo Koronek Francuskich otrzymało na 9 lat wyłączność wyrobu koronek wzorowanych na weneckich, a działająca od tego samego roku manufaktura w Abbeville założona przez Holendra van Robais otrzymała preferencyjne kredyty na swą działalność, monopol na wyrób cienkich prześcieradeł na wzór holenderski oraz zgodę, by zatrudnieni w niej zagraniczni rzemieślnicy mogli nadal wyznawać bez przeszkód swą religię 31. Manifestując swój wstręt do nieróbstwa i lenistwa wprowadził minister w 1669 r. nakaz podjęcia pracy w manufakturach przez wszystkie dzieci robotników, które ukończyły 6 rok życia. Jego nierespektowanie groziło karą pieniężną w wysokości 30 sous 32. Wzorował się przy tym na analogicznych rozwiązaniach wprowadzonych już w II połowie XVI w. w Anglii, które umożliwiały zatrudnianie w przemyśle dzieci już od 4 roku życia, aby ustrzec je od próżniactwa i uchronić przed złym prowadzeniem się w przyszłości, gdyż jak twierdził: [ ] lenistwo w pierwszych latach życia jest źródłem wszelkiego nieporządku w życiu ludzkim 33. Naśladując Holendrów zabiegał o zniesienie liczby dni świątecznych, które przyczyniały się jego zdaniem do lenistwa i próżniactwa. W przygotowanym w 1669 r. edykcie zniósł 17 takich dni argumentując, iż służą one bardziej pijaństwu i rozpuście, niż odnowie duchowej społeczeństwa 34. Minister ostro występował również przeciwko licznym klasztorom i nieproduktywnym zakonnikom, którzy nie płodzą dzieci, a także piętnował celibat księży, obwiniając ich o niski przyrost naturalny ludności. Oburzał go stały wzrost liczby księży i zakonników 35, dlatego też w 1666 r. opracował treść edyktu zakazującego zakładania nowych klasztorów bez zezwolenia króla Ludwika XIV 36. Niestety, jako rzecznik oświeconego absolutyzmu, nie troszczył się Colbert o poprawę warunków sanitarno-zdrowotnych rodzimej ludności oraz o zapobieganie klęskom elementarnym, gdyż wymagałoby to wyłożenia znacznych środków finansowych. Toteż, gdy rodzimą ludność dziesiątkowały 31 I. Murat, dz. cyt., s ; por.: J. Baszkiewicz, Historia Francji, wyd. 5, Wrocław 2004, Szerzej: M. Markiewicz, Merkantylizm czy kolbertyzm?..., s. 95; Ch. W. Cole, Colbert and a century of french mercantilism, vol. II, New York 1939, s Cyt. za: E. Lipiński, Rozwój myśli..., s I. Murat, dz. cyt., s Według ankiety przeprowadzonej na jego polecenie ok r., na 18 mln mieszkańców przypadało 266 tys. duchownych, w tym 181 tys. zakonników i zakonnic. 36 I. Murat, dz. cyt., s ; por.: Z. Daszyńska-Golińska, dz. cyt., s

20 Iwona Wołyniec choroby i głód, minister Ludwika XIV wydawał jedynie w imieniu swego króla kolejne edykty i rozporządzenia, zachęcające bądź do powiększenia liczby urodzeń, bądź też do korzystnego osiedlania się w granicach Królestwa. Zupełnie inną postawę prezentował współczesny Colbertowi Sebastian Le Prestre de Vauban ( ) marszałek Francji za króla Ludwika XIV, wybitny dowódca wojskowy, budowniczy twierdz, statystyk i demograf oraz inicjator pierwszego francuskiego spisu ludności 37. Dostrzegał on pożytki płynące z posiadania przez państwo dużej liczby odpowiedniej jakościowo ludności. W swym dziele z 1698 r., zatytułowanym Projekt dziesięciny królewskiej 38, pisał: [ ] o wielkości monarchów decyduje liczba poddanych. To oni stanowią mienie, bogactwo, siłę i prestiż monarchy 39. Jednocześnie wskazywał, że na dobrobyt państwa wpływa nie tylko nagromadzenie złota i srebra, czy obfitość towarów, lecz przede wszystkim liczna i zamożna populacja 40. Ubolewał, że ulice Francji pełne są nędzarzy i żebraków. Nawoływał do otoczenia najuboższej części społeczeństwa opieką ze strony państwa, ostro krytykując przy tym antysocjalną politykę Colberta 41. Analizując materiał źródłowy postulaty wzrostu zaludnienia zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym odnaleźć można już w I połowie XVII w. u wielu francuskich ekonomistów i teoretyków merkantylizmu. Znamienity przykład stanowi Traktat o ekonomii politycznej... autorstwa Antoyne de Montchretien de Watterville (1575 lub ) opublikowany w 1615 r. 42. Montchretien był zdania, że o świetności danego państwa decyduje nie tylko jego położenie, duża ilość miast warownych, czy bogactwa naturalne, lecz przede wszystkim [ ] niewyczerpana obfitość ludzi 43. Twierdził, że najbogatszy jest ten kraj, który może pomieścić niezliczoną ilość mieszkańców i jednocześnie już w pierwszych słowach traktatu odpowiedzialnością za owo bogactwo obciążył 37 Szerzej: P. Chaunu, Cywilizacja wieku oświecenia, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1989, s Dzieło to piętnowało ówczesną politykę społeczną Ludwika XIV, dlatego też natychmiast po wydaniu drukiem w 1707 r. zostało z rozkazu króla potępione i publicznie spalone. 39 Cyt. za: E. Rosset, dz. cyt., s. 245; por.: Z. Daszyńska-Golińska, Zagadnienia polityki..., s W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 2, s Tenże, Fizjokratyzm [w:] Zarys dziejów..., s ; por.: E. Rosset, dz. cyt., s ; W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 2, s A. Montchretien, Traktat o ekonomii politycznej, [w:] Merkantylizm i początki szkoły klasycznej. Wybór pism ekonomicznych XVI i XVII wieku, wyboru dokonał i wstępem opatrzył E. Lipiński, Kraków 1958, s Tamże, s ,

21 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... rządzących 44. Apelował, aby otoczyli oni szczególną opieką i troską żyjących w ubóstwie chłopów, gdyż to oni dostarczają żywności dla całego narodu oraz płacą podatki, z których w dużej mierze utrzymuje się wojsko, duchowieństwo, szlachta i dwór monarszy. Pisał między innymi: Dzięki nim utrzymujecie swoje wojska, płacicie żołd swym załogom, umacniacie warownie, napełniacie Wasz skarb. Dzięki nim to żyje Wasza szlachta i Wasze miasta są ożywione 45. Obawiał się wychodźstwa ludności z rodzimej Francji do Hiszpanii, Anglii czy Flandrii, co tłumaczył postępującym brakiem pracy, szerzącym się włóczęgostwem i żebractwem. Dowodził przy tym, że liczna ludność tylko wtedy stanowi o sile i bogactwie danego kraju, jeżeli jest właściwie zużytkowana 46. Dlatego też zalecał królowi Ludwikowi XIII tworzenie pracowni i zakładanie szkół rzemieślniczych oraz uruchomienie nowych warsztatów i manufaktur 47. W ten sposób pisał Montchretien krzewić się będzie skrzętność wśród większej ilości ludzi, którzy teraz gnuśnieją bezużytecznie [ ] W ten sposób wzrośnie handel 48. Zarzucał ludziom szczególnie młodym i zdrowym że dobrowolnie decydują się prowadzić żebraczy tryb życia. Był przekonany, że umysłowość oraz wszechstronne talenty umożliwiłyby rodakom zdobywanie osiągnięć w każdej dziedzinie. Niestety, zaniedbania w administracji kraju spowodowały, iż ludzie nie pracują w wyuczonych przez siebie zawodach, ani na odpowiednich dla nich stanowiskach 49. Publicysta ostrzegał przed szkodliwością takiej polityki, która osłabia gospodarkę krajową i daje możliwości ekspansji zagranicznej wytwórczości. Warto również zauważyć, że Montchretien dostrzegał szerzące się w narodzie niedbalstwo, brak pomysłowości i twórczej inwencji spowodowane tym, że przeciętny Francuz wykonuje wiele różnych zajęć, zamiast skupić się na jednym. Zachęcał do naśladowania Niemców i Flamandczyków, którzy poświęcając się tylko jednej pracy wykonują ją solidniej niż Francuzi, 44 Tamże, s. 319; por.: Z. Romanow, dz. cyt., s A. Montchretien, dz. cyt., s Tamże, s ; por.: E. Rosset, dz. cyt., s A. Montchretien, dz. cyt., s , ; por.: W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s A. Montchretien, dz. cyt., s Tamże, s. 322, ,

22 Iwona Wołyniec [ ] którzy chcąc robić wszystko, zmuszeni są robić źle 50. Zalecał ponadto podobnie jak jego poprzednik, Barthelemy de Laffemas 51 utworzenie pracowni rzemieślniczych, w których czeladnicy zgłębialiby tajniki jednego konkretnego fachu, by w przyszłości stać się mistrzami w swej dziedzinie 52. Jest rzeczą charakterystyczną, iż Montchretien jako jeden z nielicznych merkantylistów dbających o przyrost populacji ostrożnie podchodził do kwestii napływu cudzoziemców i za niesłuszne uznawał traktowanie imigrantów na równi z obywatelami 53. Powoływał się przy tym na Solona, który prawnie zakazał nadawać obcokrajowcom praw obywatelskich, o ile nie zostali oni wypędzeni z własnego państwa. Jednocześnie apelował do króla i królowej Francji, aby przyjmowali w granice królestwa tylko tych, którzy w zamian za otrzymanie obywatelstwa przyniosą krajowi określone korzyści 54. Poglądy Montchretiena, dotyczące celowości wzrostu liczby ludności, podzielali jemu współcześni Kalabryjczyk, Antonio Sierra (ok ) 55 oraz angielski pisarz merkantylistyczny Tomasz Mun ( ) 56. Antonio Sierra w rozprawie ekonomicznej z 1613 r. pt.: Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach nie posiadających kopalni starał się dowieść, że dodatni bilans handlowy, a w rezultacie obfitość pieniądza w państwie, można osiągnąć tylko poprzez rozwój krajowej wytwórczości przemysłowej, a liczna i pracowita ludność, to jeden z czynników tworzący bogactwo każdego kraju 57. Widział on wzajemną zależność między czynnikami składającymi się na zasobność państwa: gęste 50 Tamże, s Barthelemy de Laffemas był generalnym kontrolerem handlu za panowania Henryka IV, który wywarł ogromny wpływ na światopogląd Montchretiena. Szerzej o poglądach Laffemasa zob.: W. Boniecki, Z. Chrupek, J. Drohomirecki, S. Żurawicki, dz. cyt., s. 50; W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s ; tenże, Kształtowanie się koncepcji..., s A. Montchretien, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s. 342; por.: A. Fanfani, dz. cyt., Antonio Sierra uważany jest przez Włochów za twórcę rodzimej ekonomii politycznej, której szczegółowe założenia zawarł w napisanym w neapolitańskim więzieniu traktacie ekonomicznym z 1613 r. szerzej zob.: A. Sierra, Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach nie posiadających kopalni (wyjątki), [w:] Merkantylizm i początki szkoły..., s Tomasz Mun był dyrektorem wschodnio-indyjskiej kompanii handlowej. W swych pracach sformułował zasady merkantylistycznej polityki handlowej, dając jednocześnie wyraz dezaprobaty wobec wszystkich wczesnomerkantylistycznych dążeń bezpośredniego regulowania ruchu pieniądza szerzej zob.: W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s ; por.: B. Kisiel-Łowczyc, Merkantylizm jako teoria..., s ; S. Żurawicki, Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 1961, s A. Sierra, dz. cyt., s ; por. B. Kisiel-Łowczyc, Merkantylizm jako teoria..., s. 16; W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s ; W. Boniecki, Z. Chrupek, J. Drohomirecki, S. Żurawicki, dz. cyt., s

23 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... zaludnienie powoduje rozwój rzemiosł, dzięki którym wzrasta handel, co z kolei wpływa na zamożność społeczeństwa i przyczynia się do jego pomnożenia 58. Tomasz Mun swe przemyślenia wyraził natomiast najdobitniej w dziele Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym spisanym najprawdopodobniej w latach , a wydanym pośmiertnie w 1664 r. w Londynie 59. W rozdziale trzecim poświęconym sposobom zwiększenia eksportu rodzimych produktów przy jednoczesnym zmniejszeniu konsumpcji towarów zagranicznych pisał między innymi: Wreszcie, we wszystkich sprawach musimy się starać, byśmy sami osiągali najwięcej, ile tylko możemy, z naszych własnych bogactw zarówno naturalnych, jak sztucznych. A ponieważ znacznie więcej jest ludzi, którzy żyją ze swych umiejętności, niż tych, którzy są panami plonów, winniśmy z tym większą uwagą wspierać te starania dużej liczby ludzi, na których opiera się wielka siła i bogactwo zarówno króla, jak i królestwa. Gdzie bowiem ludność jest liczna, a umiejętności rozwinięte, tam handel musi być ożywiony, a kraj bogaty 60. Zdaniem Muna tylko liczna populacja stwarzała warunki do prężnego rozkwitu handlu, który z kolei pomnażał pieniężne bogactwo państwa 61. W II połowie XVII w. idee populacjonistyczne przewijały również w angielskiej publicystyce, która na kwestie ludnościowe patrzyła przez pryzmat wzrostu gospodarczo-ekonomicznego swojego kraju. Wśród wybitnych ekonomistów angielskich, dostrzegających analogię pomiędzy wzrostem zaludnienia a całokształtem procesów społeczno-gospodarczych, warto zwrócić uwagę na poglądy Josiaha Childa ( ), Williama Petty ego ( ) i Nicolasa Barbona ( ). Dla Josiaha Childa autora Nowej rozprawy o handlu z 1670 r. wzrost potencjału demograficznego był czynnikiem decydującym o politycznoekonomicznej potędze państwa. Przyrost ludności uzależniał ekonomista przede wszystkim od ilości miejsc pracy. Pisał: Każdy kraj bogaci się głównie dzięki dużej liczbie ludności i dzięki dobrym prawom, które są przyczyną tego, że ludność się zwiększa. I jeżeli byśmy ograniczyli prawem pracę naszego ludu, 58 A. Sierra, dz. cyt., s E. Lipiński, Rozwój myśli, s T. Mun, Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym, [w:] Merkantylizm i początki szkoły..., s Szerzej: Historia myśli..., s

24 Iwona Wołyniec to wypędzilibyśmy go od nas do innych krajów, w których jest wyższa stopa zarobków 62. Na poparcie swych słów podał przykład rodzimych marynarzy i robotników przemysłu wełnianego, którzy wyemigrowali m.in. do Holandii w poszukiwaniu atrakcyjniejszych warunków życia. Zdaniem Childa wzrost zaludnienia w państwie osłabiały niskie płace oraz panująca nietolerancja wyznaniowa. Wskazywał, że jeżeli tylko polepszą się warunki zatrudnienia, to wraz z nimi zniknie groźba odpływu siły roboczej z kraju, a co więcej zaistnieją realne szanse napływu obcokrajowców, zachęconych licznymi przywilejami do zamieszkania w granicach Królestwa. Bogactwo miasta pisał podobnie jak i narodu, polega na wielkiej liczbie jego mieszkańców. A jeśli tak jest, to trzeba pozwolić na osiedlanie się przybyszom, albo też na to, iżby mieli osiedla podmiejskie 63. W swych rozważaniach jako przykład przytaczał Holandię, która przyciąga do siebie przybyszów zza granicy jak magnes, głównie dzięki odpowiednim wewnętrznym regulacjom prawnym. Zwracał się w tym miejscu uwagę na konieczność podobnych uregulowań w rodzimej Anglii, dzięki którym cudzoziemcy mieliby zapewnione optymalne warunki do osiedlania się 64. Przyrost liczby ludności wiązał Child z ożywieniem w handlu, postulując obniżenie stopy procentowej i bezwzględną walkę z lichwiarstwem 65. Wskazywał, iż wiele mylnych poglądów w handlu, które przekazywane z pokolenia na pokolenie stały się niemal przysłowiowe sprawia, że państwo traci szansę na szybki rozwój gospodarczy i ekonomiczny. Apelował więc, aby wystrzegać się twierdzeń, jakoby duża liczba czeladników niszczyła handel, napływ cudzoziemców osłabiał gospodarkę, a wzrost zaludnienia prowadził do zwiększenia bezrobocia 66. Wypowiedział ekonomista zdecydowaną walkę włóczęgostwu, żebractwu i lenistwu. Twierdził, że przywary te dotykają głównie ludzi żyjących w ubóstwie, których życie przyrównał do wegetacji. Wskazywał na panujące wśród nich fatalne warunki sanitarne, które w połączeniu z głodem i brakiem pracy prowadziły 62 J. Child, Nowa rozprawa o handlu, [w:] Merkantylizm i początki szkoły..., s Tamże, s ; por.: Historia myśli..., s J. Child, dz. cyt., s Tamże, s , , 270; zob.: W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s J. Child, dz. cyt., s

25 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... do licznych chorób i wysokiej śmiertelności. Pisał: Dzieci naszych ubogich, wychowane w żebractwie i próżniactwie, stają się przez to nie tylko chorowite na ciele, lecz również bardziej niż przeciętnie podlegają wielu obrzydliwym chorobom, na które bardzo wielka ich liczba umiera we wczesnym wieku; a jeśli niektóre z nich dochodzą do lat i siły, to wskutek nawyków lenistwa, jakich nabrały w swej młodości, staja się na zawsze nieusposobione do pracy i dają królestwu tylko rezerwy złodziei i żebraków 67. Winą za ten stan obarczał państwo, które nie wykazywało chęci zmiany złej sytuacji swych poddanych. Panaceum na biedę miała być według ekonomisty polityka zatrudniania bezrobotnych, co oprócz poprawy ich bytu przyniosłoby także państwu daleko idące korzyści, do których zaliczył między innymi: spadek żebractwa i włóczęgostwa, zmniejszenie liczby dokonywanych przestępstw, a ponadto rozwój gospodarki oraz wpływy podatkowe w granicach kilkuset tysięcy funtów rocznie 68. Za wzór krajów, w których występuje dobra polityka opieki nad ubogimi i przeciwdziałania bezrobociu uważał Holandię i Nową Anglię 69. Jednocześnie poddał ostrej krytyce politykę wewnętrzną angielskiej Korony, która doprowadziła do zaistniałej sytuacji. Z dezaprobatą wypowiadał się o ówczesnym ustawodawstwie, według którego los ubogich i nędzarzy spoczywał wyłącznie na barkach ich rodzimych parafii, natomiast walka władz administracyjnych z żebractwem i włóczęgostwem ograniczała się jedynie do wypędzania [ ] biednych wędrowców na miejsce ich urodzenia lub ich ostatniego zamieszkania 70. Tymczasem to rządzący powinni prowadzić dogodną politykę popierającą wzrost zaludnienia oraz łagodzić obowiązujące prawo kościelne, a wtedy bez trudu zapobiegliby wychodźstwu oraz zachęciliby cudzoziemców do imigracji, zwiększając tym samym ilość rąk roboczych w handlu 71. W swoich wywodach Child nie ograniczył się jedynie do krytyki, lecz wiele miejsca poświęcił propozycjom uzdrowienia zaistniałej sytuacji. Odwoływał się do zamożnej części społeczeństwa, której leży na sercu dobro ubogich, by liczne afery i nadużycia nie zniechęcały jej do działalności filantropijnej. Apelował, 67 Tamże, s Jw.; por.: W. Boniecki, Rozwój myśli..., część 1, s J. Child, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s

26 Iwona Wołyniec aby postrzegała ona dobroczynność nie jako rozdawanie ubogim pieniędzy zachęcając ich w ten sposób do próżniaczego trybu życia ale jako inwestowanie kapitału w budowę nowych przytułków, szkół i fabryk 72. Nawoływał do utworzenia i wspierania konkretnej instytucji, która otrzymane pieniądze rozdysponowałaby na cele charytatywne w sposób uczciwy i przemyślany. Proponował również powołanie zgromadzenia pod nazwą ojcowie ubogich, którego prerogatywy byłyby na tyle silne, iż mogłoby ono bez ograniczeń rozporządzać datkami na rzecz biednych, kupować ziemie, wznosić i uposażać przytułki, szpitale, szkoły i domy poprawcze, a także swobodnie kierować ubogich do pracy 73. Child nie obawiał się ewentualnego braku miejsc do pracy wobec ogromu jej potrzebujących. Przedstawił szeroki zakres prac, jakie mogą być wykonywane przez bezrobotnych od prostych do bardziej skomplikowanych. Postulował na przykład, aby dziewczęta zatrudnić przy reperowaniu starych ubrań, przy przędzeniu, gręplowaniu oraz szyciu i sprzedaży bielizny, natomiast chłopcom dać pracę przy wszelkiego rodzaju ręcznych robotach, jak darcie pierza, tarcie drzewa, wyrób szpilek czy tapet. Najważniejszą bowiem kwestią było według ekonomisty [ ] iżby powstrzymać ubogich od żebractwa, nie dać im głodować i wychować tych z nich, którzy są zdolni do pracy i mogą się poddać dyscyplinie, tak iżby później mogli być pożytecznymi członkami królestwa 74. Twórca angielskiej ekonomii klasycznej William Petty 75, swoje stanowisko w kwestii wzrostu zaludnienia przedstawił szczegółowo w opublikowanym w 1662 r. w Londynie Traktacie o podatkach i daninach. Podkreślił, że bogactwo każdego państwa zależy nie od rozciągłości jego terytorium, ale od liczby, umiejętności i pracowitości jego ludu 76. Wielokrotnie przekonywał o korzyściach, które niesie ze sobą posiadanie przez państwo dużej liczby odpowiednio wykwalifikowanej ludności. Dowodził, że kraj liczący 8 mln mieszkańców jest więcej niż dwa razy bogatszy od kraju, który na takim samym terytorium posiada 4 mln ludności Tamże, s Tamże, s Tamże, s Szerzej na temat Williama Petty ego jako twórcy klasycznej ekonomii politycznej zob. m.in.: Historia myśli..., s ; Z. Czech, dz. cyt., 92 99; W. Boniecki, Z. Chrupek, J. Drohomirecki, S. Żurawicki, dz. cyt., s W. Petty, Traktat o podatkach i daninach, [w:] Merkantylizm i początki szkoły..., s Tamże, s. 467; por.: E. Rosset, dz. cyt., s

27 IDEE POPULACJONISTYCZNE W CZASACH NOWOŻYTNYCH W UJĘCIU... Głosił pogląd, że liczna populacja jest pożądana ze względów fiskalnych i ekonomicznych. Pisał: Małe zaludnienie kraju jest prawdziwą biedą [ ] jeżeli ludność jest nieliczna [ ] to traci ona wszelką umiejętność produkcji 78. Dlatego też wiele miejsca poświęcił na analizę przyczyn powodujących niski przyrost naturalny, podając jednocześnie sposoby mające temu zapobiegać. W pierwszej kolejności apelował, aby państwo zachęcało młodych, zdolnych ludzi do studiowania medycyny. Wykwalifikowani lekarze zapobiegliby, bowiem wysokiej śmiertelności, a co za tym idzie wyludnieniu kraju 79. Z tych samych powodów zalecał ekonomista zwiększenie wydatków na budowę szpitali oraz przytułków dla starców i sierot, a także domagał się prawnej obrony dzieci nieślubnych i ich matek oraz łożenia przez państwo na utrzymanie i wykształcenie tychże dzieci do ukończenia przez nich 16 roku życia 80. Petty był zdania, iż czynnikiem dającym bogactwo jest praca i jako pierwszy jasno sformułował w swych traktatach ekonomicznych teorię wartości opartej na pracy 81. Uważał, że im więcej ludności pracującej zamieszkuje w państwie, tym bardziej wydajna jest jego gospodarka 82. Żądał więc podobnie jak jego poprzednicy bezwzględnej walki z żebractwem i próżniactwem, a wszystkich trudniących się owym procederem zalecał zatrudnić do pracy przy budowie dróg, mostów i szos, regulowaniu i pogłębianiu rzek, przy sadzeniu drzew owocowych, uprawie roli i rybołówstwie, a także w kopalniach, kamieniołomach i fabrykach metalurgicznych 83. Opowiadał się za przymusową pracą dla złodziei i morderców, widząc w niej czynnik wartościotwórczy 84. Był również przekonany, iż większą korzyścią dla państwa będzie zamiana kary śmierci na dożywotnią, niewolniczą pracę. Wtedy to Jako niewolników można by ich zmuszać do takiej ilości pracy i dawać im utrzymanie tak niekosztowne, jak tylko znieść by mogła natura ludzka; a przez to każdy z nich powiększałby jak gdyby o dwóch ludzi ludność państwa, 78 W. Petty, dz. cyt., s Tamże, s W. Boniecki, Rozwój myśli..., cz. 1, s. 136; E. Lipiński, Rozwój myśli..., s Szerzej: Historia myśli..., s ; por.: R. Pluta, dz. cyt., Rozwój poglądów na pracę produkcyjną i zatrudnienie siły roboczej w ekonomii burżuazyjnej, Studia z Historii Myśli Społeczno-Ekonomicznej, 1963, nr 6, s W. Petty, dz. cyt., s. 515; por.: Z. Daszyńska-Golińska, dz. cyt., s. 47; Z. Czech, dz. cyt., s W. Petty, dz. cyt., s , ; por.: tenże, Anatomia polityczna Irlandii, [w:] Merkantylizm i początki szkoły..., s S. Żurawicki, Narodziny naukowej myśli ekonomicznej, Studia z Historii Myśli Społeczno-Ekonomicznej, 1979, nr 26, s