Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 r.*

Transkrypt

1 Emigrować i wracać Migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 r.* Wrzesień 2006 Jakub Wiśniewski Maciej Duszczyk (konsultacja merytoryczna) Ekspertyza Instytutu Spraw Publicznych stanowi część raportu przygotowanego na zamówienie Platformy Obywatelskiej 1

2 Spis treści GŁÓWNE WNIOSKI... 3 WSTĘP... 7 MIGRACJE POLAKÓW PRZED 1 MAJA 2004 ROKU... 9 MIGRACJE POLAKÓW W OKRESIE OD MAJA 2004 DO CZERWCA 2006 ROKU ZASADY ZATRUDNIANIA OBYWATELI POLSKICH W KRAJACH EOG SKALA MIGRACJI WERYFIKACJA DANYCH KIERUNKI MIGRACJI ZMIANY W OKRESIE OD MAJA 2004 DO CZERWCA 2006 ROKU (CASE STUDY DOTYCZĄCY SKANDYNAWII) PROFIL POLSKIEGO PRACOWNIKA MIGRUJĄCEGO POTENCJAŁ EMIGRACYJNY POLAKÓW W UJĘCIU TERYTORIALNYM PRACA NIELEGALNA EMIGRACJA DO STANÓW ZJEDNOCZONYCH SKUTKI MIGRACJI DLA KRAJÓW PRZYJMUJĄCYCH SKUTKI EKONOMICZNE SKUTKI SPOŁECZNE SKUTKI MIGRACJI DLA POLSKI SKUTKI EKONOMICZNE SKUTKI SPOŁECZNE PROGNOZY NA PRZYSZŁOŚĆ REKOMENDACJE BIBLIOGRAFIA

3 Główne wnioski 1. Polacy mają swobodny dostęp do rynków pracy Czech, Cypru, Estonii, Finlandii, Grecji, Irlandii, Islandii, Litwy, Łotwy, Malty, Portugalii, Słowacji, Słowenii, Szwecji, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch. Do państw, które częściowo zliberalizowały dostęp do swoich rynków pracy, ale gdzie co do zasady zatrudnienie Polaków regulowane jest prawem krajowym należą Dania, Francja, Holandia, Liechtenstein i Norwegia. Państwa, w których zatrudnienie Polaków regulowane jest prawem krajowym, zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym 1 maja 2004 roku to Austria, Belgia, Luksemburg, Niemcy. 2. Rozszerzenie Unii Europejskiej nie wywołało niekontrolowanych, masowych ruchów migracyjnych w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Na podstawie wszystkich zebranych danych i ich weryfikacji należy przyjąć, że w państwach EOG, różnego typu legalne zatrudnienie podejmuje rocznie około 800 tysięcy obywateli polskich. Wspomniana liczba 800 tysięcy dotyczy wszystkich, którzy podejmują, choćby incydentalnie, zatrudnienie w innym państwie członkowskim w danym roku. Wiele osób wraca do kraju, a następnie ponownie wyjeżdża za granicę w celach zarobkowych w kolejnych latach. Rocznie z Polski w celach zarobkowych wyjeżdża średnio około 400 tysięcy osób więcej niż przed 1 maja 2004 roku. Sumowanie liczb pracowników migrujących z poszczególnych lat jest o tyle nieuzasadnione, że w kolejnych latach pracę podejmują często te same osoby. Ponieważ brak jest informacji o migracjach powrotnych i tzw. migracji wahadłowej, dokładne określenie liczby osób, które zdecydowały się osiedlić na stałe w innym państwie członkowskim nie jest możliwe. W ramach wspomnianej liczby 800 tysięcy osób nie uwzględniono tych, którzy poszukiwali pracy za granicą, ale jej nie podjęli. 3. Brakuje wiarygodnych analiz dotyczących potencjału emigracyjnego poszczególnych regionów Polski. Dostępne wyniki badań wskazują, że stosunkowo większym potencjałem emigracyjnym charakteryzują się regiony mniej zurbanizowane. Duże miasta Polski opuszcza stosunkowo mniejszy odsetek ludności, co wiąże się niewątpliwie z mniejszą stopą bezrobocia i wyższym wskaźnikiem zatrudnienia w 3

4 dużych aglomeracjach miejskich. Istotne znaczenie mają także sieci migracyjne, co w sposób szczególny odnosi się do niektórych regionów wiejskich i małych miast. 4. Największy wzrost migracji wystąpił w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii. Jednocześnie jednak, biorąc pod uwagę wielkość rynku pracy, najbardziej widoczny jest napływ Polaków do Irlandii. 5. Nie zmienił się główny kierunek migracji zatrudnieniowych, którym nadal pozostają Niemcy. Zatrudnienie w tym kraju ma jednak głównie charakter sezonowy (do trzech miesięcy). Jeżeli zestawić dane dotyczące migracji Polaków w ujęciu całorocznym to okazuje się, iż skala migracji do Wielkiej Brytanii i Niemiec jest na podobnym poziomie. 6. Pełna liberalizacja przepływów siły roboczej jest istotnym, ale nie decydującym powodem, dla którego Polacy podejmują decyzję o wyjeździe zarobkowym. Potwierdza to przykład Norwegii, gdzie pomimo utrzymania restrykcji znalazło zatrudnienie wiele więcej osób niż w Szwecji, która całkowicie zliberalizowała dostęp do rynku pracy. Najważniejszym czynnikiem przyciągającym pracowników jest popyt ze strony zagranicznych pracodawców. 7. Należy przyjąć, że wydłuża się średni okres zatrudnienia za granicą. Jednocześnie nadal zatrudnienie sezonowe i okresowe przewyższa wyjazdy na stałe. 8. Niezmiernie trudno jest określić wpływ otwierania rynków pracy na skalę zatrudnienia nielegalnego. Z jednej strony likwidacja restrykcji umożliwia legalizację pobytu i zatrudnienia. Z drugiej jednak może sprzyjać napływowi imigrantów, którzy są zainteresowani nielegalnym zatrudnieniem. Utrudnione są również możliwości ujawniania nielegalnego zatrudnienia. 9. Zarówno ekonomiczne, jak i społeczne skutki migracji obywateli polskich dla krajów przyjmujących są w znacznej mierze korzystne. Podobnie jest w przypadku konsekwencji emigracji dla Polski, choć w skali regionalnej mogą pojawić się określone problemy związane z deficytem siły roboczej lub utratą spójności społecznej. 10. Wpływ emigracji na polski rynek pracy pozostaje ograniczony. Spadek stopy bezrobocia jest związany raczej ze zmianami demograficznymi i wzrostem inwestycji wewnętrznych. 11. Typowy polski pracownik migrujący to w ostatnich latach osoba młoda, bezdzietna, podejmująca zatrudnienie nie tylko w wielkich metropoliach państw EOG, ale także 4

5 miasteczkach oraz na wsi, stosunkowo dobrze wykształcona, wykonująca z reguły prace nie wymagające wysokich kwalifikacji lub prace wymagające wąskich kwalifikacji. 12. Pomimo alarmistycznych apeli w prasie nie dochodzi do masowego opuszczania Polski przez pracowników najwyżej kwalifikowanych. Już teraz jednak można zaobserwować lokalne niedobory spowodowane emigracją. Dotyczy to przykładowo anestezjologów. 13. Skala nadużyć w odniesieniu do pracy Polaków w Europie pozostaje ograniczona, a nawet należy założyć, że się zmniejsza. Faktem jest jednak, iż w większości przypadków wykonują oni pracę, której nie chcą podejmować rodzimi pracownicy. Jednocześnie konieczne jest wzmożenie kampanii informacyjnej dla obywateli polskich udających się do pracy za granicę na temat swobodnego przepływu pracowników i praw im przysługujących. 14. Należy założyć, że w przeciągu drugiego okresu obowiązywania uregulowań przejściowych pozostałe państwa zdecydują się na otwarcie swoich rynków pracy. Pewne restrykcje mogą zostać utrzymane przez Niemcy i Austrię. 15. W najbliższym czasie obecny model migracji zatrudnieniowych Polaków zostanie utrzymany. Po ustabilizowaniu się liczby wyjazdów na obecnym poziomie w ciągu najbliższych 3-5 lat tempo przyrostu wyjazdów zagranicznych Polaków będzie w perspektywie średniookresowej osłabiać się. 16. Z punktu widzenia oceny migracji zatrudnieniowych Polaków i związanych z nią korzyści lub kosztów kluczowa będzie skala powrotów. Emigracja będzie miała jednoznacznie pozytywne korzyści, jeśli po okresie wyjazdów wystąpią powroty. Dlatego też wskazane byłoby opracowanie pakietu działań skierowanych dla typowego emigranta zarobkowego. Pozwoliłoby to zarówno zahamować odpływ młodych ludzi, jak i zachęcić ich do powrotu. 17. Kluczową kwestią jest przeprowadzenie badań, które odpowiedziałyby na pytanie, kiedy i w jakich okolicznościach osoby zatrudnione za granicą zdecydują się na powrót. 18. Polska powinna kontynuować zmiany w doktrynie migracyjnej. W coraz większym stopniu powinien być liberalizowany dostęp obywateli państw trzecich do polskiego rynku pracy. 5

6 19. Na organy wspólnotowe powinien spaść obowiązek lepszego monitorowania procesów migracyjnych z uwzględnieniem interesów zarówno krajów członkowskich, jak i całej UE. Polska powinna z większą determinacją domagać się respektowania zasad rządzących swobodnym przepływem osób na terenie Wspólnoty, zwłaszcza w odniesieniu do systemu wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych i koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Polska powinna zapewnić Polakom dostateczną opiekę konsularną i kulturalną. 20. Bez względu na skalę zjawiska drenażu mózgów system polskiej edukacji powinien być lepiej skorelowany z polityką zatrudnienia, a także uwzględniać średnio i długoterminowe perspektywy rynku pracy. 6

7 Wstęp Opracowanie nie stanowi wyczerpującego kompendium wiedzy na temat współczesnych migracji zarobkowych Polaków. Dotyczy zaledwie wycinka tego szerokiego zagadnienia, odnosząc się do przepływu siły roboczej między Polską a państwami członkowskimi Unii Europejskiej (UE) i państwami nieczłonkowskimi należącymi do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) - Islandią, Norwegią i Liechtensteinem oraz niejako na marginesie tych rozważań emigracji Polaków do Stanów Zjednoczonych. Jest pewnego rodzaju zebraniem dotychczasowej wiedzy na temat procesów migracyjnych po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, skonfrontowanej z teorią migracji. Niestety, bez pogłębionych badań socjologicznych nie sposób jest opisać całość tego bardzo złożonego zjawiska zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i społecznym. Zabrakło tu również miejsca na opisywanie wszystkich złożonych uwarunkowań zatrudnienia i życia Polaków za granicą, zwłaszcza w kontekście długoletniego doświadczenia Polski jako kraju emigracyjnego. Lata to okres zbyt krótki, by można było mówić o trwałym odwróceniu dotychczasowych trendów migracyjnych oraz dostatecznie długi, by wyodrębnić procesy zachodzące niezależnie od krótkoterminowych cykli koniunkturalnych. Na wstępie warto postawić sobie pewne pytania, które będą stanowić główne wątki rozważań niniejszego opracowania. Jaka jest rzeczywista skala emigracji Polaków po 1 maja 2004 roku? Czy werbalizowane głośno w mediach zagrożenia, takie jak drenaż mózgów w Polsce znajdują potwierdzenie w rzeczywistości? Jak Polacy wpływają na sytuację społeczno-gospodarczą krajów, w których podejmują zatrudnienie? Jakie przełożenie mają migracje zarobkowe na gospodarkę i spójność społeczną Polski? Jak można przeciwdziałać różnego rodzaju negatywnym zjawiskom? Opracowanie próbuje w sposób syntetyczny odnieść się do wszystkich tych zagadnień. Co się tyczy metodologii, Autor bazował na analizie literatury przedmiotu, zwłaszcza anglojęzycznej, a także wtórnej analizie wyników badań empirycznych, statystyk oraz opracowań i raportów resortów odpowiedzialnych za politykę rynku pracy w niektórych państwach członkowskich. Kompleksowy i stricte porównawczy charakter mają ogólnoeuropejskie studia, zwłaszcza raporty Komisji Europejskiej, co miało istotne znaczenie ze względu na jednolitość metodologii badawczej stosowanej przez Eurostat. W 7

8 odniesieniu do wydarzeń najnowszych pomocne były artykuły i doniesienia prasowe (zwłaszcza takich czasopism i dzienników, jak The Economist i Financial Times ). Dane statystyczne dotyczące obywateli polskich nie we wszystkich przypadkach były dostępne, dlatego wykorzystano także statystyki odnoszące się do grupy UE-8 siedmiu postkomunistycznych państw członkowskich UE i Polski. Jest to o tyle uprawnione, o ile uwarunkowania społeczno-gospodarcze tych krajów wskazują na wiele podobieństw z Polską. Kiedy mowa jest o państwach członkowskich, Autor ma na myśli nie tylko państwa należące do UE, ale także państwa, które przystąpiły do Europejskiego Obszaru Gospodarczego i tym samym będące częścią Jednolitego Rynku UE. 8

9 Migracje Polaków przed 1 maja 2004 roku Na długo przed 1 maja 2004 roku państwa członkowskie Unii Europejskiej przyjmowały wielu imigrantów z Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. W niniejszym opracowaniu brakuje miejsca, by pochylić się nad migracjami przesiedleńców po II wojnie światowej, a także emigracją polityczną i ekonomiczną w latach Są to zresztą zjawiska dość dobrze zbadane 1. W okresie legalne migracje Polaków do krajów UE (przed 1993 rokiem EWG) były możliwe poprzez takie kanały, jak umowy bilateralne Polski z Niemcami, Francją, Luksemburgiem, Hiszpanią i Belgią, ukierunkowane zatrudnienie pracowników deficytowych specjalności, staże zawodowe (pracownicy-goście), delegowanie pracowników w ramach umów o dzieło i kontraktowania polskich firm, a także zatrudnienie typu au pair. Nie należy również zapominać, że pomimo restrykcji w dostępie do rynku pracy zauważalne było również zjawisko legalnego zatrudnienia indywidualnego bez pośrednictwa właściwych instytucji rządowych. Miało ono jednak mniejszą skalę niż zatrudnienie realizowane na podstawie umów bilateralnych. W końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku i w pierwszych latach XXI wieku legalnie w państwach członkowskich UE pracowało około 400 tysięcy osób w skali roku (średniorocznie około tysięcy) 2. Według przybliżonych szacunków do tego należy dodać około tysięcy obywateli Polski, którzy byli zatrudnieni nielegalnie, co w sumie daje około 550 tysięcy osób pracujących w UE-15. Łatwość podróżowania po 1989 roku i zniesienie reżimów wizowych zaowocowały eksplozją zatrudnienia sezonowego. Dla przykładu, w okresie bezpośrednio poprzedzającym akcesję, w budownictwie i rolnictwie w skali roku w państwach UE-15 było zatrudnionych około tysięcy robotników sezonowych z Polski 3. W Wielkiej Brytanii w latach liczba imigrantów z postkomunistycznych państw członkowskich uległa podwojeniu. Warto zwrócić uwagę, że dwie trzecie 1 Por.: A. Sakson: Migracje w XX wieku, tekst dostępny na stronie internetowej, XX+wieku&hl=pl&gl=pl&ct=clnk&cd=1, 30 sierpnia 2006; J.E. Zamojski: Migracje po II wojnie światowej, w: J. E. Zamojski (pod red.), Migracje i społeczeństwo, t 3, IH PAN, Warszawa 1999; J. Burszta, J. Serwański (red.): Migracje Europa Polska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań M. Boni: Wpływ wejścia do Unii Europejskiej na sytuację na rynku pracy, [w:] Polska w Unii Europejskiej doświadczenia pierwszego roku członkostwa, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s Ibidem, s

10 imigrantów z tych krajów przyjechała przed latem 2004 roku 4. Podejmowali oni jednak najczęściej zatrudnienie nielegalne. Przed polską akcesją, w Wielkiej Brytanii istniała dość liczna społeczność polska (około 60 tysięcy osób). Naturalne jest zatem, że kiedy pojawiła się możliwość legalizacji pobytu w tym kraju, sporo osób z niej skorzystało. Można zatem wyciągnąć wniosek, że duża liczba obywateli polskich w tym kraju nie do końca jest związana z samym rozszerzeniem (tzw. garb migracyjny). Lawinowy wzrost liczby imigrantów w pierwszych miesiącach po otwarciu brytyjskiego rynku pracy był raczej związany z legalizacją pobytu niż napływem nowych imigrantów. Według danych Komisji Europejskiej zatrudnienie w ujęciu sektorowym obywateli nowych państw członkowskich UE (w tym Polaków) po 1 maja 2004 roku nie różni się w sposób znaczący od sytuacji, która miała miejsce przed akcesją. Z pewnością przed 1 maja 2004 roku nieco inny był jednak profil wiekowy polskich pracowników migrujących. I tak na przykład dopiero po 1 maja 2004 roku w grupie imigrantów we Włoszech zaczęli dominować ludzie młodzi (65,7 procent to osoby w wieku lat) i stosunkowo dobrze wykształceni na poziomie średnim lub wyższym (odpowiednio 14 i 51 procent polskich imigrantów) 5. Profil polskiego emigranta został omówiony w sposób szczegółowy w dalszej części niniejszego opracowania. Migracje Polaków w okresie od maja 2004 do czerwca 2006 roku Zasady zatrudniania obywateli polskich w krajach EOG Zasady przepływu pracowników pomiędzy starymi państwami członkowskimi (UE- 15) a nowymi państwami członkowskimi (UE-10) określa Traktat Akcesyjny. W przypadku UE-8 (bez Malty i Cypru) zostały wprowadzone uregulowania przejściowe ujęte w formułę modelu Na bazie wspomnianego modelu do 1 maja 2004 roku państwa Piętnastki podejmowały suwerenną decyzję względem liberalizacji lub utrzymania barier na swoich rynkach pracy. W rezultacie restrykcje na rynkach pracy starej UE zostały utrzymane, z wyłączeniem Irlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Te kraje uznały okres przejściowy za niepotrzebny, wprowadzając w stosunkach bilateralnych swobodny przepływ pracowników. Jednakże Wielka Brytania i Irlandia postawiły wymóg rejestracji oraz wyłączyły obywateli nowych państw członkowskich z niektórych elementów systemu zabezpieczenia 4 The impact of free movement of workers from Central and Eastern Europe on the UK labour market, Department of Work and Pensions, London Biuletyn Migracyjny Ośrodka Badań nad Migracjami (dalej Biuletyn Migracyjny ) nr 8 z sierpnia 2006 roku. 10

11 społecznego. Na marginesie można dodać, że decyzja rządu brytyjskiego była po trosze podyktowana względami politycznymi w okresie, kiedy temperatura dyskusji nad przyszłością Europy była największa, Brytyjczykom zależało na budowaniu trwałych sojuszy politycznych w ramach poszerzonej UE. Po dwóch latach stosowania okresu przejściowego zgodnie z postanowieniami Traktatu Akcesyjnego państwa członkowskie UE podejmowały decyzję, czy przedłużyć restrykcje. Przepływ pracowników między UE-15 a UE-8 był także przedmiotem obrad Rady, dla której Komisja Europejska przygotowała raport dotyczący funkcjonowania uregulowań przejściowych 6. W kwietniu 2006 roku Finlandia, Grecja Hiszpania, Portugalia, Islandia i kilka miesięcy później Włochy zapowiedziały liberalizację przepływów siły roboczej, dołączając tym samym do grupy państw, w których Polacy nie muszą starać się o pozwolenie na pracę. Pozostałe państwa członkowskie EOG, oprócz Niemiec, Belgii, Luksemburga i Austrii, zdecydowały się na wprowadzenie znaczących ułatwień, które opierają się jednak na różnych modelach. Zgodnie z Traktatem Akcesyjnym po pięciu latach od przystąpienia do Unii Europejskiej (1 maja 2009 roku) Polska co do zasady zostanie objęta swobodnym przepływem pracowników. W uzasadnionych przypadkach (poważne zakłócenia na rynku pracy lub nieuchronne ryzyko wystąpienia takich zagrożeń) państwa członkowskie UE-15 będą mogły przedłużyć po przedstawieniu analiz potwierdzających ich zastrzeżenia stosowanie uregulowań przejściowych. W ramach modelu uzgodniono kilka dodatkowych kwestii. Po pierwsze, Polska może wprowadzić symetryczne rozwiązanie pod adresem obywateli państw stosujących ograniczenia w zatrudnianiu obywateli polskich. Rząd polski skorzystał z tego prawa po 1 maja 2004 roku. Po drugie, wprowadzono zasadę preference communautaire (pierwszeństwo wspólnotowe). Bez względu na obowiązywanie uregulowań przejściowych po adresem obywateli polskich dzisiejsze państwa członkowskie nie mogą gorzej traktować Polaków niż obywateli państw trzecich (np. Rosjan czy Amerykanów). Po trzecie, ograniczenia w swobodnym przepływie osób nie mogą być bardziej restrykcyjne, niż przewiduje to stan prawny w dniu przystąpienia przez Polskę do Unii Europejskiej. W latach było to istotne, zwłaszcza w aspekcie korzystnych dla Polski obowiązujących umów bilateralnych z Niemcami, Francją, Hiszpanią i Belgią o wymianie pracowników. 6 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Sprawozdanie z funkcjonowania ustaleń przejściowych określonych w Traktacie o przystąpieniu z 2003 r. (w okresie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.), Komisja Europejska, Bruksela

12 Ponadto obywatele polscy i ich rodziny legalnie zatrudnieni w którymś z krajów członkowskich uzyskują sukcesywnie pełne prawa do dostępu do rynku pracy w miarę stażu pracy. Na koniec wreszcie, okres przejściowy nie dotyczy samozatrudnienia. Podsumowując, gdy mowa jest o przepływach siły roboczej, obecnie państwa członkowskie UE i państwa nie należące do UE, ale będące członkami Europejskiego Obszaru Gospodarczego można podzielić na trzy podstawowe grupy: państwa, w których Polacy mogą podejmować zatrudnienie na zasadach określonych w prawie wspólnotowym w zakresie swobodnego przepływu pracowników: Czechy, Cypr, Estonia, Finlandia, Grecja, Irlandia (z niewielkimi ograniczeniami dotyczącymi praw socjalnych), Islandia, Litwa, Łotwa, Malta, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania (z niewielkimi ograniczeniami dotyczącymi praw socjalnych), Włochy (od 30 lipca 2006 roku); państwa, które częściowo zliberalizowały dostęp do swoich rynków pracy, ale gdzie co do zasady zatrudnienie Polaków regulowane jest prawem krajowym: Dania, Francja, Holandia (rozważa pełną liberalizację od 1 stycznia 2007 roku), Liechtenstein, Norwegia; państwa, w których zatrudnienie Polaków regulowane jest prawem krajowym, zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym 1 maja 2004 roku: Austria, Belgia, Luksemburg, Niemcy. Na marginesie warto wspomnieć o wyjazdach Polaków związanych ze świadczeniem usług przez polskich przedsiębiorców w krajach UE-15. Swoboda świadczenia usług nie jest objęta uregulowaniami okresu przejściowego z jednym wyjątkiem. W Traktacie Akcesyjnym Austria i Niemcy zarezerwowały sobie prawo do utrzymania maksymalnie przez siedem lat przepisów krajowych (tak długo, jak będą stosowane ograniczenia w swobodnym przepływie pracowników) w ramach świadczenia usług przez obywateli Polski w zakresie wybranych branż (budownictwo i branże pokrewne, prace porządkowe w Austrii i Niemczech; w Austrii oprócz wymienionych wyżej także usługi opiekuńcze oraz ochrona mienia i ludzi). Mimo różnorakich obostrzeń prawnych i administracyjnych polskie firmy dobrze się odnajdują na Jednolitym Rynku, zwłaszcza w takich branżach, jak usługi meblarskie i wykończenie wnętrz, podwykonawstwo budowlane i przetwórstwo spożywcze, co znajduje również odzwierciedlenie w skali migracji pracowników delegowanych. W dniu akcesji do UE Polska została włączona do wspólnotowego systemu wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych oraz objęta koordynacją systemów 12

13 zabezpieczenia społecznego. Od tej pory obywatelom polskim zatrudnionym legalnie na terytorium UE przysługują w tym zakresie takie same prawa, jak obywatelom innych państw członkowskich. Funkcjonowanie systemu wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych opiera się przede wszystkim na fundamentalnym zakazie dyskryminacji ze względu na obywatelstwo, nakładającym na właściwe władze państw członkowskich Wspólnoty obowiązek stosowania takich samych wymagań zarówno wobec osób będących obywatelami innych państw członkowskich, przemieszczających się w celu wykonywania zawodu, jak i wobec osób będących ich obywatelami. Zasada niedyskryminacji na tle narodowościowym odnosi się zatem w szczególności do kwestii wydawania zezwoleń wymaganych do prowadzenia praktyki zawodowej, jak również rejestracji i członkostwa w organizacjach oraz instytucjach zawodowych. Skala migracji weryfikacja danych Precyzyjne ustalenie skali zmian w zakresie migracji, jakie wystąpiły po 1 maja 2004 roku nie jest możliwe. Do określenia szacunków mogą posłużyć jedynie dane dotyczące samych przemieszczeń w celu wykonywania zatrudnienia (rejestracja pracowników w systemach państw przyjmujących), analizy dotyczące długości pozostawania poza Polską oraz dotychczasowe doświadczenia zweryfikowane przez teorię migracji. Poniżej przedstawiono wszystkie dostępne informacje dotyczące skali migracji. Wiarygodnym źródłem są tutaj cykliczne raporty monitorujące, przygotowywane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS). Pokazują one jednak tylko skalę przemieszczeń i nie weryfikują liczb na podstawie niezależnych badań ankietowych dotyczących chociażby długości pobytu. Najbliższy raport MPiPS zostanie opublikowany w połowie października 2006 roku. Analizując dostępne informacje można stwierdzić, że najwięcej wiadomo o Polakach w Wielkiej Brytanii i Irlandii, stąd migracja na Wyspy jest swoistym papierkiem lakmusowym, pozwalającym ekstrapolować pewne trendy na całą poakcesyjną emigrację Polaków. Krajem, który proporcjonalnie do ogółu ludności miejscowej przyjął największą liczbę imigrantów z UE-8 jest Irlandia. W Irlandii w okresie od maja 2004 do lutego 2006 roku obywatelom polskim wydano blisko 105 tysięcy numerów PPS, co jest warunkiem uzyskania legalnego zatrudnienia w tym kraju 7. Polacy stanowią około 57 7 Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w innych państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii oraz obywateli państw EOG w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 24 kwietnia 2006 roku, s

14 procent liczby osób z nowych państw członkowskich i 24 procent liczby wszystkich obywateli UE, którym wydano numery PPS. Prognozy rządu brytyjskiego dotyczące spodziewanych przepływów migracyjnych ze Wschodu (zapowiadano napływ około 13 tysięcy pracowników rocznie do końca dekady) okazały się chybione. 22 sierpnia 2006 roku opublikowano dane, według których od maja 2004 do czerwca 2006 roku w brytyjskim systemie Workers Registration Scheme zarejestrowało się 427 tysięcy osób z nowych państw członkowskich (z czego 264 tysiące Polaków) 8. Jeśli dodać do tej liczby osoby pracujące w Wielkiej Brytanii na zasadzie samozatrudnienia, to w sumie legalnie podjęło pracę w tym kraju około 600 tysięcy osób 9. W żadnym wypadku jednak nie oznacza to, że ponad 260 tysięcy Polaków na stałe przebywa w Wielkiej Brytanii. System brytyjski rejestruje jedynie fakt podjęcia pierwszej pracy. Jednocześnie brak jest informacji o migracjach powrotnych i tzw. migracji wahadłowej. Do tego dochodzi jeszcze opisywany w literaturze przedmiotu fakt nierejestrowania się pewnej grupy Polaków (szacunki mówią o 30 procent ogółu zatrudnionych Polaków w Wielkiej Brytanii). Zbierając wszystkie dostępne dane można stwierdzić, iż w zależności od pory roku na terytorium Wielkiej Brytanii przebywa i podejmuje legalne zatrudnienie pomiędzy 100 a 150 tysięcy obywateli polskich. Nie ma możliwości oszacowania, jak wielka jest skala zatrudnienia nielegalnego, które jednak ma raczej charakter dorobkowy. Pomimo utrzymania restrykcji w dostępie do zatrudnienia, najwięcej Polaków zatrudnionych jest w Niemczech. Według danych polskiego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w 2004 roku wydano Polakom 411 tysięcy pozwoleń na pracę, a w 2005 roku 322 tysięcy 10. Jest to efekt obowiązującej między Polską a RFN umowy bilateralnej o wymianie pracowników. Duża liczba Polaków pracujących corocznie w tym kraju jest świadectwem dobrej opinii, jaką wyrobili sobie obywatele polscy wśród niemieckich pracodawców. Ogromna większość zgłaszanych przez nich ofert zatrudnienia ma bowiem charakter imienny i jest skierowana do konkretnych osób 11. Dużo polskich pracowników sezonowych znajduje zatrudnienie w rolnictwie 12. Praca Polaków w Niemczech ma zdecydowanie charakter sezonowy i okres podejmowania zatrudnienia rzadko kiedy 8 J. Cienski: Public s fears obscure migration s impact, Financial Times z 29 sierpnia 2006 roku. 9 The Economist : Exodus of Polish workers leaves vacuum for others, 26 sierpnia 2006 roku. 10 Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w innych państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego..., op. cit., s Biuletyn Migracyjny nr 10 z października 2005 roku. 12 Warto w tym miejscu dodać, że w grudniu 2005 roku rząd Angeli Merkel podjął kroki zmierzające do ograniczenia zatrudnienia pracowników z Europy Środkowo-Wschodniej. Na wniosek ministra pracy Franza Münteferinga weszło w życie prawo zobowiązujące niemieckich rolników do tego, aby 20 procent zatrudnianych przez nich sezonowo przy pracach 14

15 przekracza dwa miesiące. Po tym okresie osoby te powracają do kraju. Skalę stałego zatrudnienia w Niemczech szacuje się na około tysięcy osób. Zatrudnienie w pozostałych krajach EOG kształtuje się następująco: We Francji w 2005 roku zatrudnienie znalazło blisko 10 tysięcy obywateli polskich, w ogromnej większości pracowników sezonowych. Było to zaledwie kilkaset osób więcej niż w roku poprzednim. Według danych MPiPS Polacy stanowili około 6,48 procent pracowników zagranicznych w tym kraju 13. Dane dotyczące Polaków zatrudnionych w Szwecji, Danii, Norwegii, Finlandii i Islandii pochodzą z Komisji do spraw Rynku Pracy Skandynawskiej Rady Ministrów. Od maja 2004 do grudnia 2005 roku w Norwegii łącznie legalnie pracowało dłużej niż trzy miesiące 8 tysięcy obywateli polskich, w Danii 1,7 tysięcy, w Finlandii 0,18 tysięcy, w Islandii 1,02 tysięcy 14. Dane dotyczące Finlandii są o tyle nieścisłe, że w powyższych statystykach nie uwzględniono osób zatrudnionych w najbardziej deficytowych sektorach, w których nie było obowiązku starania się o tzw. aprobatę (oblicza się, że jest ich kilkaset) 15. O specyfice skandynawskiego rynku pracy traktuje szerzej jeden z kolejnych podrozdziałów niniejszego opracowania. W marcu 2006 roku w Szwecji pozwolenie na pobyt miało ponad 4 tysiące obywateli polskich, przy czym należy pamiętać, że wiele osób podejmuje w tym kraju prace sezonowe, nie przekraczające czasowo trzech miesięcy, których statystyki nie odnotowują. Według danych holenderskiego Ministerstwa Spraw Socjalnych i Zatrudnienia w pierwszym półroczu 2006 roku Polacy uzyskali prawie 20 tysięcy pozwoleń na pracę 16. Niektóre włoskie źródła mówią o liczbie 50 tysięcy przybyszów z Polski we Włoszech 17. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Włoch cytuje dane, według których liczba Polaków przebywających na terytorium tego kraju w grudniu 2005 roku wyniosła 72 tysiące osób, a wliczając w to osoby nieletnie około 100 tysięcy osób 18. Polacy stanowią około 5 procent zarejestrowanych we Włoszech cudzoziemców i są siódmą pod względem liczebności grupą obcokrajowców. W Hiszpanii Polacy w 2004 roku otrzymali 14,5 tysiąca pozwoleń na pracę, podczas gdy w 2005 roku obywatelom polskim wydano 11,6 tysięcy tzw. work permits. 31 grudnia polowych robotników stanowili Niemcy. Od tej pory pula miejsc pracy dla pracowników cudzoziemskich została zmniejszona do 30 tysięcy. Biuletyn Migracyjny nr 12 z grudnia 2005 roku. 13 Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w innych państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego..., op. cit., s Biuletyn Migracyjny nr 6 z czerwca 2006 roku. 15 Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w innych państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego..., op. cit., s Dane uzyskane nieoficjalnie w ramach konsultacji z pracownikami Ambasady Królestwa Niderlandów. 17 J. Alesina: Wschód jest kopalnią imigrantów, Il Sole 24 Ore z 18 sierpnia 2006 roku. 15

16 2005 roku w Hiszpanii było zatrudnionych prawie 35 tysięcy obywateli polskich 19. W Austrii w 2005 roku pozwolenia na pracę otrzymało prawie 20 tysięcy obywateli polskich, co stanowiło około 17-procentowy wzrost w stosunku do analogicznego okresu w 2004 roku 20. W Czechach 31 grudnia 2005 roku było zatrudnionych niespełna 13 tysięcy Polaków (rok wcześniej było ich około 9 tysięcy) 21. Polacy byli trzecią co do wielkości grupą zatrudnionych w Czechach obcokrajowców, po Słowakach i Ukraińcach. Na Słowacji w końcu września 2005 roku było zatrudnionych około 600 obywateli polskich, co stanowiło ponad sześciokrotny przyrost w stosunku do roku poprzedniego 22. Na Cyprze w październiku 2005 roku było zatrudnionych 2,2 tysięcy Polaków i, co znamienne, stanowili oni aż 21 procent wszystkich pracowników migrujących z UE 23. W greckim systemie ubezpieczeń społecznych figurowało w marcu 2005 roku ponad 3 tysiące Polaków 24. W Belgii w 2005 roku obywatelom polskim wydano blisko 3,5 tysiąca pozwoleń na pracę, głównie pracownikom sezonowym w sektorze rolnym 25. Na Malcie 30 sierpnia 2005 roku było zatrudnionych zaledwie 30 osób, w Luksemburgu 4 osoby, w Liechtensteinie osób. Co się zaś tyczy republik bałtyckich, w Estonii pracowało 45 osób, na Łotwie 4 osoby, na Litwie z braku danych szacuje się liczbę pracowników polskich na kilkadziesiąt osób. Na Węgrzech 30 czerwca 2005 roku było zatrudnionych około 500 osób 26. Dokonując zestawienia wszystkich dostępnych danych, po ich zweryfikowaniu w oparciu o szacunki skali zatrudnienia sezonowego oraz teorii migracji w zakresie migracji powrotnych, można stwierdzić z dużym prawdopodobieństwem, że we wszystkich państwach członkowskich UE rocznie pracę podejmuje około 800 tysięcy obywateli polskich. Liczba ta obejmuje wszystkie osoby, które w ciągu jednego roku (2005) podjęły jakąkolwiek legalną pracę, czyli są to osoby, które zarówno pracowały cały rok, jak i takie, które pracowały tylko incydentalnie. Przydatność powyższych wybiórczych danych statystycznych jest ograniczona. Ponieważ pochodzą one z różnych źródeł, trudno założyć, że metodologia była we wszystkich przypadkach jednakowa, nie mówiąc już o tym, że statystyki dotyczą różnych 18 Biuletyn Migracyjny nr 8 z sierpnia 2006 roku. 19 Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w innych państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

17 okresów. Liczba wydanych pozwoleń na pracę w danym roku nie pokrywa się bowiem z liczbą Polaków zatrudnionych średniorocznie w poszczególnych państwach. Dla potrzeb niniejszego opracowania ważne jest, aby zdefiniować najważniejsze kierunki migracji Polaków (Niemcy, Wielka Brytania, Irlandia, Włochy, Holandia, Hiszpania, Austria, Norwegia, Szwecja, Francja), a także wyciągnąć kilka wniosków. Po pierwsze, Niemcy i Austria, choć są to państwa o najbardziej restrykcyjnej polityce wobec imigracji zarobkowej z krajów UE-8, stanowią ważny (w przypadku Niemiec główny) punkt docelowy polskich pracowników migrujących. Nie należy zapominać, że w Niemczech obywatele polscy mogą legalnie wykonywać pracę sezonową przez cztery miesiące w roku (we Francji przez sześć, a w Hiszpanii przed 1 maja 2006 roku dziewięć miesięcy). Po drugie, pełna liberalizacja przepływów siły roboczej jest istotnym, ale nie decydującym powodem, dla którego Polacy podejmują decyzję o wyjeździe zarobkowym. Istotne czynniki to bliskie położenie geograficzne (Niemcy, Austria, Czechy), dogodne szlaki komunikacyjne (Wielka Brytania, Niemcy, Holandia), dobra sytuacja na rynku pracy w kraju przyjmującym (Norwegia, Irlandia, Austria), aktywne poszukiwanie pracowników w Polsce przez władze lub pracodawców z kraju przyjmującego (Islandia, Norwegia), czy wreszcie istnienie prężnych skupisk polonii (Wielka Brytania, Francja). Podsumowując, rozszerzenie UE nie wywołało masowych ruchów migracyjnych, także w przypadku krajów, które zliberalizowały dostęp do swoich rynków pracy. Skonstatowała to jednoznacznie Komisja Europejska w raporcie sprawozdawczym z funkcjonowania ustaleń przejściowych, zapisanych w Traktacie Akcesyjnym 27. Potwierdzają to niezależne instytucje badawcze, takie jak European Citizen Action Service 28. Kierunki migracji zmiany w okresie od maja 2004 do czerwca 2006 roku (case study dotyczący Skandynawii) W okresie minionych dwóch lat pewnej modyfikacji uległy główne kanały migracji Polaków. Nie oznacza to jednak, iż doszło do odwrócenia trendów czy też zasadniczych zmian. Niezaprzeczalny jest wzrost skali migracji do Wielkiej Brytanii i Irlandii. Udział tych państw zwiększył się w porównaniu z ubiegłymi latami (zwłaszcza w przypadku Irlandii). Porównując wielkość rynków pracy poszczególnych państw członkowskich oraz skalę emigracji należy stwierdzić, iż największy napływ ma miejsce właśnie w przypadku Irlandii 27 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Sprawozdanie..., op. cit., s

18 i Islandii, z tym że w tym drugim przypadku migracja ta ma raczej charakter sterowany. Nie zmienił się natomiast główny kierunek migracji zatrudnieniowych, którym nadal pozostają Niemcy. Jeżeli jednak zestawić dane dotyczące migracji Polaków do Wielkiej Brytanii i Irlandii w ujęciu całorocznym (liczba pracowników sezonowych do trzech miesięcy oraz pracujących w przez dłuższy okres), to okaże się, że największy wpływ migracji na poszczególne rynki pracy dotyczy Irlandii. Bardzo ciekawym przykładem w analizie zjawisk migracyjnych po 1 maja 2004 roku jest Skandynawia. Warto przypomnieć, że Szwecja była jedynym krajem skandynawskim, który 1 maja 2004 roku otworzył swój rynek pracy dla obywateli z nowych państw członkowskich. Norwegia i reszta krajów skandynawskich poszły drogą kontroli przepływów, wierząc, że restrykcyjne podejście może iść w parze z selektywną liberalizacją w sektorach, w których popyt na siłę roboczą jest największy. Jednocześnie Dania i Norwegia w latach miały zdecydowanie bardziej liberalną politykę imigracyjną niż Finlandia i Islandia. Uległo to zmianie 1 maja 2006 roku, kiedy dwa wspomniane kraje dołączyły do Szwecji oraz innych krajów, które otworzyły swoje rynki pracy. W sumie, w okresie od maja 2004 do grudnia 2005 roku w całej Skandynawii przyznano 34 tysiące nowych pozwoleń na pracę, nie licząc ponownie wydanych pozwoleń, których liczba wyniosła 19 tysięcy i które dotyczyły w ogromnej większości Norwegii 29. Tymczasem większość obywateli UE-8 w okresie od maja 2004 do grudnia 2005 roku znalazła zatrudnienie w Norwegii (prawie 58 tysięcy osób), co stanowiło ponad 75 procent wszystkich przypadków podjęcia pracy w regionie. Reszta krajów w regionie przyjęła znacznie mniej pracowników z postkomunistycznych krajów członkowskich: Szwecja blisko 9 tysięcy, Dania - 7 tysięcy, Islandia 5 tysięcy, Finlandia 4 tysiące 30. Największy (w liczbach bezwzględnych) przyrost imigrantów odnotowano w Norwegii. Jeśli chodzi o przyrost procentowy na pierwszym miejscu uplasowała się Islandia (200-procentowy wzrost) i Dania (100-procentowy), a także Norwegia (40-procentowy). W tym miejscu należy jednak poczynić jedno zastrzeżenie. W Norwegii ponad 60 procent wyżej cytowanej liczby pozwoleń na pracę dotyczy przypadków zatrudnienia krótszego niż trzy miesiące. W Szwecji natomiast zatrudnienie poniżej trzech miesięcy nie 28 K. Chow: Who s afraid of enlargement?, European Citizen Action Service, 2 września 2006 roku, zob. strona internetowa 29 W zestawieniu uwzględniono Szwecję, choć pracownicy z krajów UE-8 w sensie formalnym po 1 maja 2004 roku zostali zwolnieni z obowiązku starania się o pozwolenie na pracę. 30 J.E. Dølvik, L.Eldring: Status report January 2006: The impact of EU enlargement on labour mobility to the Nordic countries, Semi-annual memo from a Working Group under the Labour Market Committee of the Nordic Council of Ministers, February 2006, s

19 jest w ogóle rejestrowane w oficjalnych statystykach. Jeśli zatem porównać jedynie pozwolenia na pracę wydane po raz pierwszy i dotyczące przypadków ponad trzymiesięcznego zatrudnienia, różnice między Norwegią i Szwecją nie będą tak znaczące. Wówczas statystyki dla poszczególnych krajów przedstawiać się będą następująco: Norwegia 14 tysięcy osób, Szwecja 6 tysięcy, Dania 4 tysiące, Finlandia 3 tysiące, Islandia 2 tysiące 31. Polacy stanowią największy odsetek w grupie UE-8, zwłaszcza w Islandii, Szwecji i Norwegii. Istnieją jednak wyjątki od tej prawidłowości. I tak w Finlandii dominują Estończycy, podczas gdy w Danii Polacy i Bałtowie mają stosunkowo wyrównaną reprezentację. W przypadku Norwegii dominuje imigracja krótkookresowa i sezonowa, chociaż biorąc pod uwagę istotną liczbę podań o przedłużenie pobytu, widać, że nabiera ona cech imigracji stałej. Badania pokazują, że po okresie wstępnym, w którym imigranci adaptują się do nowych warunków, następuje łączenie rodzin, z reguły pozostawionych w kraju pochodzenia. Obywatele UE-8 w Skandynawii najczęściej zatrudnieni są w rolnictwie, ogrodnictwie i leśnictwie, czyli w sektorach zdominowanych przez prace sezonowe. W coraz większym stopniu jednak są oni zatrudniani także w przemyśle (zwłaszcza spożywczym) i usługach (hotelarstwo, usługi socjalne, sprzątanie). Powyższe dane pokazują, że pomimo restrykcji najbardziej pożądanym kierunkiem migracji jest Norwegia. Oznacza to, że restrykcje, choć stanowią barierę, nie są decydujące w zakresie skali migracji. O wiele większe znaczenie ma tutaj popyt ze strony pracodawców, sytuacja na rynku pracy oraz dotychczasowe sieci migracyjne. Ponadto dynamika imigracji jest w dużej mierze samonapędzającym się mechanizmem. Społeczności imigrantów w krajach przyjmujących przyciągają kolejnych pracowników, o czym świadczy duża liczba odnowionych pozwoleń na pracę w Norwegii. Profil polskiego pracownika migrującego Profil polskiego pracownika migrującego stosunkowo najłatwiej ustalić, posługując się danymi dotyczącymi Wielkiej Brytanii. Patrząc na zatrudnienie imigrantów w ujęciu sektorowym można powiedzieć, że pracownicy z nowych państw członkowskich znaleźli pracę głównie w usługach, zwłaszcza hotelarstwie i gastronomii (niespełna 30 procent), przemyśle (28 procent) i rolnictwie (10 procent) 32. W Holandii natomiast najbardziej popularnymi zawodami były ogrodnik, rzeźnik, rolnik i żeglarz żeglugi śródlądowej. W 31 Ibidem, s

20 Austrii zatrudnieni legalnie Polacy pracują w sektorze budowlanym, rolnictwie, hotelarstwie i gastronomii, służbie zdrowia oraz opiece socjalnej 33. Wiadomo, że w pierwszych miesiącach członkostwa Polski w UE do Wielkiej Brytanii wyjeżdżały głównie osoby w wieku lata (83 procent, w ogromnej większości podróżujące bez innych osób na utrzymaniu) 34. W dużej części przypadków Polacy swoje zatrudnienie traktowali jako okres tymczasowy, potrzebny do zdobycia pożądanych kwalifikacji zawodowych i doświadczenia, zwłaszcza językowego. Według niektórych szacunków wydłuża się średni okres zatrudnienia za granicą 35. Jednocześnie nadal zatrudnienie sezonowe i okresowe jest popularniejsze niż wyjazdy na stałe. Imigracja do Wielkiej Brytanii rozłożyła się w sposób równomierny, choć zdecydowanie najpopularniejszym miejscem docelowym była aglomeracja Londynu i Region Wschodniej Anglii 36. Więcej osób wyjechało do Szkocji niż Walii. Dane dotyczące Włoch zawierają ciekawe informacje na temat motywów emigracji. I tak 66 procent badanych Polaków deklarowało jako główny powód przyjazdu do tego kraju podjęcie zatrudnienia u włoskich pracodawców. 23,8 procent ankietowanych osiedliło się we Włoszech w ramach łączenia rodzin. Inne powody to prowadzenie własnej działalności (3,2 procent), motywy religijne (3 procent) i studia (1,5 procent) 37. Charakterystykę siły roboczej z nowych krajów członkowskich przedstawiła także Komisja Europejska w swoim raporcie z lutego 2006 roku 38. W raporcie zaznaczono, że biorąc pod uwagę ograniczoność danych, szeroki stopień agregacji i małą wartość liczb trudno jest przedstawić wiarygodny i odpowiadający rzeczywistości obraz migrującej siły roboczej z nowych państw członkowskich. Pracownicy migrujący mają nieco inne kwalifikacje związane z nabytym wykształceniem w porównaniu do populacji krajów Piętnastki. Znacznie więcej jest osób z wykształceniem średnim (57 procent w odróżnieniu do 46 procent w kraju przyjmującym). Pracownicy krajowi w państwach przyjmujących zatrudniają się chętniej w sektorze usług, w sektorze administracji publicznej, edukacji i zdrowia (32 procent w pierwszym kwartale 2005 roku). Tymczasem pracownicy z nowych krajów członkowskich pracują głównie w sektorze budownictwa (15 procent obywateli 32 The impact of free movement of workers from Central and Eastern Europe on the UK labour market, op. cit. 33 Biuletyn Migracyjny nr 8 z sierpnia 2005 roku. 34 M. Boni: op. cit., s A. Garapich, S. Drinkwater: Poles apart. EU enlargement and the labour market. Outcomes of immigrants in the UE, University of Surrey, London The impact of free movement of workers from Central and Eastern Europe on the UK labour market, op. cit. 37 Biuletyn Migracyjny nr 8 z sierpnia 2006 roku. 38 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Sprawozdanie..., op. cit., s

21 nowych państw członkowskich w odróżnieniu od 8 procent obywateli danego kraju). Komisja Europejska próbowała w swojej analizie odpowiedzieć na pytanie, czy pracownicy z UE-10 (KE uwzględniła Cypr i Maltę) zastępują pracowników zatrudnionych w krajach przyjmujących, czy też pełnią rolę uzupełniającą. W konkluzji stwierdzono, że napływ pracowników nie spowodował wyparcia krajowej siły roboczej. Uogólniając powyższe dane można powiedzieć, że typowy polski pracownik migrujący to w ostatnich latach osoba młoda, zmierzająca zarówno do dużych miast, jak i miasteczek oraz wsi, bezdzietna, stosunkowo dobrze wykształcona, wykonująca z reguły prace nie wymagające wysokich kwalifikacji (robotnik rolny, pomoc domowa, kelner, robotnik budowlany, kucharz) lub prace wymagające wąskich kwalifikacji (np. chirurg klatki piersiowej, glazurnik, masażysta). Jednocześnie należy unikać pochopnych wniosków i doszukiwać się zbyt daleko idących analogii. Każdy kraj docelowy ma swoją specyfikę. I tak na przykład cechą charakterystyczną polskiej emigracji do Włoch jest bardzo wysoki współczynnik kobiet (75 procent, dochodzący na Południu kraju do 90 procent), co przekłada się na dominujący charakter wykonywanej pracy zarobkowej (opieka domowa) 39. Potencjał emigracyjny Polaków w ujęciu terytorialnym Istnieją dwa typy badań próbujących zdefiniować potencjału emigracyjny poszczególnych regionów Polski. Pierwsza grupa analiz bazuje na modelach ekonometrycznych, posiłkujących się zagregowanymi danymi, które są następnie analizowane w oparciu o teorię migracji. W takim ujęciu najważniejszymi czynnikami warunkującymi potencjał emigracyjny są różnice dochodowe miedzy regionem pochodzenia a regionem w kraju przyjmującym, a także różnice w stopie bezrobocia i poziomie życia. Ważną rolę odgrywają także czynniki pozaekonomiczne - istnienie sieci migracyjnych w regionie docelowym, uwarunkowania językowe i kulturowe oraz odległość geograficzna. Według badań przeprowadzonych w 1997 roku przez Heinza Fassmana i Christine Hintermann, geografów na Uniwersytecie Wiedeńskim największym potencjałem migracyjnym w Polsce charakteryzowały się województwa częstochowskie, gdańskie i siedleckie i w dalszej kolejności bydgoskie, konińskie, krakowskie, lubelskie i szczecińskie Biuletyn Migracyjny nr 8 z sierpnia 2006 roku. 40 P. Kaczmarczyk: Future Westward Outflow from Candidate Countries the Case of Poland, [w:] A. Górny, P. Ruspini (eds), Migration in the New Europe; East-West Revisited, Macmillan 2004, s

22 W przypadku Polski potencjał emigracyjny w skali poszczególnych powiatów był badany w sposób szczegółowy jedynie w odniesieniu do Niemiec i to tylko w odniesieniu do migracji sezonowych w latach Na bazie zgromadzonych danych nie zaobserwowano prostej korelacji miedzy stopą bezrobocia w danym powiecie a stopą migracji sezonowych (liczba pracowników sezonowych z danego powiatu w relacji do liczby osób aktywnych zawodowo). Największy współczynnik wyjazdów cechował powiaty stosunkowo nisko zurbanizowane np. biłgorajski, buski, koniński, lubański, świdnicki. Współczynnik dla dużych miast (za wyjątkiem Wrocławia) Gdańska, Łodzi, Warszawy był średnio trzykrotnie niższy 41 Badania potwierdziły także istotną rolę sieci migracyjnych, gdzie powiaty cechujące się bliźniaczymi wskaźnikami społeczno-gospodarczymi wysyłały drastycznie odmienne liczby pracowników sezonowych do Niemiec. Agregacja danych na szczeblu województw pokazała jednoznacznie, że najwięcej pracowników migruje z dolnośląskiego (prawie 17 procent), wielkopolskiego (prawie 11 procent), lubelskiego (7 procent) i świętokrzyskiego (7 procent) 42. Do powyższych danych należy podchodzić z dużą ostrożnością - byłoby błędem przenosić wyniki powyższych badań na procesy zachodzące po 1 maja 2004 roku w odniesieniu do wszystkich rodzajów migracji zarobkowych Polaków i wszystkich państw EOG. Inne podejście analityczne natomiast opiera się na badaniach opinii osób planujących wyjazd za granicę i konfrontowaniu tych informacji z miejscem zamieszkania w Polsce. Są to badania szczególnie często zamawiane przez media. I tak według badań firmy SMG/KRC przeprowadzonych we wrześniu 2006 roku chęć wyjazdu deklarują przede wszystkim mieszkańcy małych miast, którzy nie widzą dla siebie przyszłości w swoich rodzinnych miejscowościach 43. Należy jednak pamiętać, że tego typu estymacje są obarczone dużym ryzykiem błędu, zwłaszcza ze względu na mało reprezentatywną próbę (w tym przypadku było to 2000 osób mieszkających tylko w miastach). Podsumowując, można zaryzykować stwierdzenie, że stosunkowo większym potencjałem emigracyjnym charakteryzują się regiony mniej zurbanizowane. Duże miasta Polski opuszcza stosunkowo mniejszy odsetek ludności, co wiąże się niewątpliwie z mniejszą stopą bezrobocia i wyższym wskaźnikiem zatrudnienia w dużych aglomeracjach miejskich. Wpływ sieci migracyjnych na liczbę wyjazdów z danego regionu jest bardzo duży, a zatem 41 P. Kaczmarczyk: Popytowe uwarunkowania migracji zarobkowych przypadek migracji sezonowych, [w:] P. Kaczmarczyk, W. Łukawski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s Ibidem, s D. Pawłowska, M. Grudzień: Młodzi nie muszą emigrować, Dziennik, 13 września 2006 roku. 22

23 obiektywne wskaźniki społeczno-gospodarcze nie determinują skali wyjazdów z danego regionu. Praca nielegalna Decyzja o liberalizacji przepływów siły roboczej ma charakter polityczny, uzależniony od różnych, często pozaekonomicznych argumentów. Stąd też racjonalna dyskusja o konsekwencjach zniesienia pozwoleń na pracę dla obywateli UE-8 jest często bardzo trudna. Niemcy i Francja argumentują, że duża liczba imigrantów nielegalnych (także z krajów UE-8) przemawia za utrzymaniem obowiązujących restrykcji w celu zapobieżenia napływowi dalszych imigrantów. Tymczasem wielu ekonomistów i socjologów wskazuje, że bariery na rynku pracy sprawiają, że siła robocza z państw wysyłających pracowników nie przestaje napływać i jest mimo obostrzeń i tak obecna na rynkach pracy krajów przyjmujących, tyle że w szarej strefie ich gospodarek. Jak zostało powiedziane, rozszerzenie przyczyniło się do ujawnienia części nielegalnej pracy zarobkowej wykonywanej przez obywateli UE-8. Rezultaty były niewątpliwie korzystne zarówno dla krajów przyjmujących (większe przychody budżetowe z tytułu podatków, lepsza sytuacja finansowa instytucji ubezpieczenia społecznego z powodu napływających składek), jak i samych pracowników (podwyższenie standardów i polepszenie warunków pracy, zwiększona spójność społeczna dzięki zmniejszeniu ryzyka marginalizacji pracowników migrujących) 44. Praca nielegalna Polaków w krajach UE ma dwojaki charakter. Z jednej strony, ogromna większość obywateli polskich podejmuje zatrudnienie na czarno z własnego wyboru, korzystając z nieformalnych kanałów migracyjnych wypracowanych przez dziesiątki lat. Dotyczy to zwłaszcza takich krajów, jak Niemcy i Austria, gdzie tradycje imigracji zarobkowych są bardzo długie, a jednocześnie są to kraje bliskie Polakom kulturowo i geograficznie. W ramach tej grupy sytuują się także ci nielegalni imigranci, którzy z powodu nieznajomości języka lub procedur w kraju przyjmującym nie dopełnili obowiązków rejestracji i legalizacji swojego pobytu. Osobny i, należy podkreślić, marginalny charakter mają przypadki nierejestrowanego zatrudnienia Polaków w obozach pracy. Tego typu sytuacjom sprzyja brak znajomości języka kraju przyjmującego, naiwne zaufanie pokładane w pośrednikach pracy i zła sytuacja materialna. Co pewien czas w europejskich mediach pojawią się informacje o przestępczej 23