Wykorzystanie seksualne

Transkrypt

1 Wykorzystanie seksualne Mechanizmy zaburzania rozwoju dziecka Możliwości ochrony dziecka wykorzystanego przed rozwojem zaburzeń Monika Zielona-Jenek Pracownia Seksuologii Społecznej i Klinicznej IP UAM monikazj@amu.edu.pl

2 Podstawowe pojęcia Synonimy wykorzystanie seksualne napastowanie seksualne molestowanie seksualne nadużycie seksualne Terminy pokrewne przemoc seksualna pedofilia kazirodztwo

3 Na czym polega wykorzystanie seksualne? Wykorzystanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi między dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć: 1/ namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne; 2/ wykorzystywania dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym; 3/ wykorzystywania dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze pornograficznym. WHO, za: Sajkowska (2002)

4 Na czym polega wykorzystanie seksualne? 1. Osoba wykorzystywana - dziecko - nie jest w stanie w pełni zrozumieć aktywności seksualnej - nie jest w stanie udzielić na nią świadomej zgody - nie jest dojrzałe rozwojowo do podjęcia aktywności seksualnej - nie może zgodzić się na nią w ważny prawnie sposób - aktywność taka jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa Polski kodeks karny specjalną ochroną otacza małoletnich poniżej 15 roku życia (art. 200 par.1 k.k.).

5 Na czym polega wykorzystanie seksualne? 2. Osoba wykorzystująca - dorosły lub inne dziecko - starsza - charakteryzująca się wyższym stopniem rozwoju - ofiara pozostaje z nim w relacji opieki, zależności, władzy. Normy prawne za osobę dorosłą uznają jednostkę powyżej 18 roku życia.

6 Na czym polega wykorzystanie seksualne? 3. Aktywność seksualna Celem aktywności jest zaspokojenie potrzeb osoby wykorzystującej. 1. Zachowania bez kontaktu fizycznego 2. Pobudzanie intymnych części ciała dziecka 3. Penetracja seksualna (manualna lub za pomocą narzędzi) 4. Kontakty oralne (zmuszanie do poddania się im lub do ich wykonywania) 5. Penetracja genitalna 6. Seksualne wyzyskiwanie dzieci 7. Przemoc seksualna połączona z innymi formami przemocy (odurzanie ofiary narkotykami, alkoholem) Faller (1990)

7 Dlaczego przyjmuje się, że wykorzystanie seksualne negatywnie wpływa na rozwój dziecka? Dziecko uczestniczy w aktywności, która przekracza jego kompetencje rozwojowe. Dziecko uczestniczy w aktywności w charakterze przedmiotu gwarantującego satysfakcję seksualną osoby wykorzystującej.

8 W jaki sposób szacuje się wielkość konsekwencji u ofiar wykorzystania seksualnego? Badania na próbach klinicznych (z udziałem osób, które w związku z nadużyciem seksualnym korzystały z profesjonalnej pomocy) Badania porównawcze (z udziałem osób, które doświadczyły wykorzystania seksualnego oraz grupy porównawczej, bez doświadczenia nadużycia Haugaard, Reppucci (1988)

9 Jakie konsekwencje niesie dla dziecka wykorzystanie seksualne? Negatywne konsekwencje - konsekwencje bezpośrednie - konsekwencje odległe Brak negatywnych konsekwencji u 21-49% ofiar nie obserwuje się rozwoju obserwowalnych negatywnych konsekwencji i symptomów klinicznych Kendall-Tackett, Williams, Finkelhor (1993)

10 Jakie konsekwencje niesie dla dziecka wykorzystanie seksualne? Sfera somatyczna Konsekwencje bezpośrednie specyficzne urazy zewnętrznych narządów płciowych urazy okołoodbytnicze i urazy odbytu urazy pochwy przerwanie błony dziewiczej infekcje moczowo płciowe choroby przenoszone drogą płciową ciąża niespecyficzne urazy ciała bóle głowy, brzucha nudności, wymioty trudności w oddawaniu moczu spadek apetytu, zaburzenia jedzenia zaburzenia snu Konsekwencje odległe zaburzenia miesiączkowania bóle głowy przewlekłe bóle miednicy trwałe napięcie mięśni trudności ze snem (np. bezsenność) zaburzenia jedzenia (bulimia, anoreksja) choroby psychosomatyczne

11 Jakie konsekwencje niesie dla dziecka wykorzystanie seksualne? Sfera emocjonalna i poznawcza Konsekwencje bezpośrednie lęk fobie koszmary i lęki nocne depresja, przygnębienie hipomania drażliwość, złość nadpobudliwość ruchowa wstyd poczucie winy poczucie straty obniżenie poczucia własnej wartości negatywna samoocena Konsekwencje odległe zespół stresu pourazowego lęk dysocjacja osobowości depresja zachowania autodestruktywne (w tym próby samobójcze) negatywna samoocena

12 Jakie konsekwencje niesie dla dziecka wykorzystanie seksualne? Sfera społeczna Konsekwencje bezpośrednie zachowania regresywne (np. moczenie nocne) izolowanie się problemy z nauką wagary ucieczki z domu agresywność konfliktowość zanik autorytetów Konsekwencje odległe uzależnienia wrogość wobec innych, brak zaufania przedwczesne zawarcie małżeństwa konflikty z rodzicami trudności w wychowywaniu własnych dzieci poczucie zdrady konflikty lub lęki wobec partnerów zachowania przestępcze

13 Jakie konsekwencje niesie dla dziecka wykorzystanie seksualne? Sfera seksualna Konsekwencje bezpośrednie prowokacyjne zachowania seksualne publiczna masturbacja nietypowe zachowania seksualne wobec rówieśników nietypowa twórczość erotyczna (rysunki, ulepianki, opowieści) pobudzenie seksualne, nadmierne zainteresowanie seksualnością własną i innych Konsekwencje odległe zaburzenia popędu i satysfakcji seksualnej impotencja, opóźniony wytrysk lub jego brak brak orgazmu dyspaurenia fobie seksualne niska samoocena jako partnera seksualnego promiskuityzm, prostytucja róźne formy dewiacji seksualnych zaburzenia identyfikacji z rolą płciową homofobia orientacja homo- i biseksualna, bierność w kontaktach homoseksualnych (u mężczyzn) nieumiejętność ochrony własnego dziecka przed nadużyciem (dotyczy kobiet) skłonność do seksualnego wykorzystywania innych podatność na ponowne wykorzystania

14 Czy istnieje syndrom dziecka wykorzystanego seksualnie? Dwa rodzaje negatywnych konsekwencji: - seksualizacja zachowania - zespół stresu pourazowego pojawiają się w grupie dzieci wykorzystanych istotnie częściej niż w grupach porównawczych (przejawiających zaburzenia z innych powodów). Nie są to jednak symptomy specyficzne dla nadużyć seksualnych. Kendall-Tackett, Williams, Finkelhor (1993)

15 Jakie zachowania dziecka wskazywać mogą, że doświadczyło ono wykorzystania seksualnego? Dzieci poniżej 5 roku życia: specyficzne oznaki w okolicy genitaliów czy odbytu, np.zapach nasienia bolesno ć i/lub krwawienia z gard a, okolicy genitaliów lub odbytu seksualnie nieodpowiednie dla swojego wieku zachowania, obsesyjne zajmowanie się kwestiami seksualnymi (inaczej ni przy rozwojowej eksploracji odgrywanie z zabawkami lub innymi dziećmi aktów seksualnych (prezentowanie przy tym zbyt du ej / nieodpowiedniej wiedzy seksualnie nieodpowiednie zachowania w stosunku do doros ych rysunki narządów p ciowych np. penisa we wzwodzie powtarzanie obscenicznych s ów, zwrotów (np.wypowiedzianych przez sprawcę histeryczny p acz podczas zmiany pieluszki, zdejmowania ich ubrania, szczególnie bielizny silny lęk wobec okre lonej osoby

16 Jakie zachowania dziecka wskazywać mogą, że doświadczyło ono wykorzystania seksualnego? Dzieci poniżej 5 roku życia (c.d.): niepokój, zaabsorbowanie nieujawnianą tajemnicą powtarzanie negatywnych określeń o sobie (zły, nieprzyzwoity, niegodziwy) niepewność, lękliwość, przyleganie do rodziców ( przylepy ) zachowania charakterystycznych dla dużo młodszych dzieci (regresja) ekspresje obojętności, zmieszania, smutku wycofanie, brak apetytu, chroniczne koszmary nocne, powrót moczenia lub brudzenia zmiana w kierunku wycofania i obaw utrata zainteresowania zajęciami z udziałem innych dziećmi (słuchanie opowieści, gry) zmiana w kierunku agresji wobec innych

17 Jakie zachowania dziecka wskazywać mogą, że doświadczyło ono wykorzystania seksualnego? Dzieci między 5 12 rokiem życia: infekcje w okolicy moczopłciowej, krwawienia i/lub bolesności w okolicy genitaliów lub odbytu, gardła dyskomfort podczas chodzenia, chroniczne dolegliwości np. bóle głowy zaburzenia jedzenia, anoreksja czy bulimia obsesyjne zainteresowanie sprawami seksu próby wykorzystania seksualnego inne dzieci seksualnie nieodpowiednie zachowania wobec dorosłych podejmowanie roli rodzicielskiej w domu (ofiary kazirodztwa) powtarzanie obscenicznych słów lub zwrotów (wypowiedzianych podczas nadużycia) wyraźnie seksualne rysunki przedstawiające np. akty nadużyć posiadanie pieniędzy z niewiadomych źródeł niechęć wobec rozbierania się na lekcjach wf-u okazywanie obaw, niechęci, odmowa kontaktu z określonymi dorosłymi bez widocznego powodu

18 Jakie zachowania dziecka wskazywać mogą, że doświadczyło ono wykorzystania seksualnego? Dzieci między 5 12 rokiem życia (c.d.): unikanie przybywania w określonych miejscach (np. wymówki, aby nie iść do własnego domu / domu przyjaciela po szkole) określanie siebie jako niedobrego, nieprzyzwoitego, zepsutego negatywny obraz siebie, sugerowanie posiadania tajemnicy, dopytanie o hipotetyczne reakcje na ujawnienie tajemnicy opisywanie problemu przyjaciela kłamstwa, kradzieże, ewidentne oszustwa z nadzieją bycia przyłapanym zachowania charakterystyczne dla młodszych dzieci (regresja): ssanie kciuka, otaczanie się porzuconymi wcześniej maskotkami, moczenie nagłe, niewytłumaczalne zmiany w zachowaniu, tj. agresja lub wycofanie przerażające sny depresja, próby samobójcze powtarzające się ucieczki z domu utrata wcześniejszych zainteresowań: muzyką, sportami, sztuką, wyjazdami

19 Jakie zachowania dziecka wskazywać mogą, że doświadczyło ono wykorzystania seksualnego? Dzieci powyżej 12 roku życia: unikanie przybywania w określonych miejscach bolesność i/lub krwawienia w okolicy genitaliów, odbytu czy gardła ciąża zaburzenia jedzenia, anoreksja lub bulimia chroniczne dolegliwości np. bóle żołądka, bóle głowy niechęć do rozbierania na lekcjach wf-u przybieranie roli rodzicielskiej (np. odpowiedzialność za gotowanie, sprzątanie, opiekę nad dziećmi, dbanie o zaspokojenie potrzeb członków rodziny - ofiary kazirodztwa) zakaz uczestnictwa w randkach, zawierania przyjaźni kusicielskie, uwodzące innych zachowania wykorzystywanie seksualne innych dzieci, seksualnie nieodpowiednie zachowania wobec dorosłych

20 Jakie zachowania dziecka wskazywać mogą, że doświadczyło ono wykorzystania seksualnego? Dzieci powyżej 12 roku życia (c.d.): posiadanie pieniędzy z niewyjaśnionych źródeł obawy wobec określonych osób, np. krewnych, przyjaciół opowiadanie problemu przyjaciela nienawiść wobec siebie samego doświadczenia utraty pamięci trudności w koncentracji, życie we własnym świecie powtarzające się koszmary nocne, lęk przed ciemnością wycofanie, izolacja, nadmierne obawy chroniczna depresja, nastrój samobójczy nadużywanie narkotyków i/lub alkoholu wybuchy złości, irytacji częste ucieczki z domu nagłe zmiany w zwyczajach szkolnych, w pracy; np. wagarowanie Elliot (1993)

21 Jakie czynniki rodzinne wskazywać mogą na możliwość kazirodczego wykorzystywania dzieci? Znaczna przewaga autorytetu jednego rodzica nad drugim Niejasność pełnionych w rodzinie ról i rozmycie ich granic Wysoki poziom napięć w rodzinie Ambiwalentny obraz rodzica dominującego Tworzenie się koalicji ofiara sprawca Izolacja Konwencjonalność

22 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? (Finkelhor, Browne, 1986) WYKORZYSTANIE SEKSUALNE STYGMAT TYZACJA BEZSIL LNOŚĆ ZDRA ADA ZAUFA FANIA URAZOG GENNA SEKSUAL LIZACJA ZMIANY W POZNAWCZEJ I EMOCJONALNEJ ORIENTACJI W ŚWIECIE ZMIANY W OBRAZIE SIEBIE I ŚWIATA ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA

23 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? SEKSUAL LIZACJA URAZOG GENNA ZMIANY INTRAPSYCHICZNE szkodliwe oddziaływanie sprawcy na seksualność dziecka wyuczenie związku zachowania seksualne zaspokajanie rozwojowych potrzeb trudności w określeniu własnej tożsamości seksualnej niejasność na temat norm i roli seksu w bliskich związkach łączenie nieprzyjemnych uczuć z aktywnością seksualną ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA dysfunkcje, zaburzenia seksualne seksualizacja zachowań rodzicielskich

24 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? krzywda dokonywana przez zaufaną osobę brak pomocy ze strony innych zaufanych osób ZAUFAN NIA ZDRAD DA ZMIANY INTRAPSYCHICZNE ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA trudności w dokonaniu oceny, kto jest osobą godną zaufania zgeneralizowana nieufność depresja nadmierne przyleganie do innych podatność na dalsze nadużycia nieumiejętność ochrony własnych dzieci izolacja dyskomfort i trudności w bliskich związkach

25 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? BEZSILNO OŚĆ ZMIANY INTRAPSYCHICZNE ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA brak wpływu i możliwości ochrony siebie przed zachowaniami sprawcy brak reakcji otoczenia na prośby o pomoc zmniejszone poczucie własnej skuteczności wzmożona potrzeba kontroli koszmary nocne, fobie skargi somatyczne (związane z trwającym lękiem i napięciem) depresja dysocjacja ucieczki, wagary, problemy szkolne i w pracy zachowania agresywne, przestępcze nadużycia wobec innych osób

26 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? STYGMATYZ ZACJA ZMIANY INTRAPSYCHICZNE ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA negatywne komunikaty kierowane do dziecka na temat jego doświadczenia (wykorzystania seksualnego) obniżone poczucie własnej wartości przekonanie o własnej inności izolacja w relacjach interpersonalnych nadużywanie środków psychoaktywnych włączanie się w działalność przestępczą zachowania autodestruktywne (samookaleczenia, próby samobójcze)

27 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? przykład 1 WYKORZYSTANIE SEKSUALNE SEKSUAL LIZACJA URAZOG GENNA ZAUFA FANIA ZDRA ADA ZMIANY W POZNAWCZEJ I EMOCJONALNEJ ORIENTACJI W ŚWIECIE ZMIANY W OBRAZIE SIEBIE I ŚWIATA BEZSIL LNOŚĆ STYGMAT TYZACJA ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA

28 Jak dochodzi do powstawania negatywnych konsekwencji wykorzystania seksualnego? przykład 2 WYKORZYSTANIE SEKSUALNE SEKSUAL ALIZACJA URAZOG GENNA ZAUFA FANIA ZDRA ADA ZMIANY W POZNAWCZEJ I EMOCJONALNEJ ORIENTACJI W ŚWIECIE ZMIANY W OBRAZIE SIEBIE I ŚWIATA BEZSIL LNOŚĆ STYGMAT TYZACJA ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA

29 Jakie są cele działań wobec dziecka wykorzystanego seksualnie? Zapewnienie ochrony działania prawne opiekuńcze Zapewnienie wsparcia i/lub terapii pomoc psychologiczna dla dziecka i jego bliskich Zgłoszenie przestępstwa działania prawne karne

30 Rola pedagogów w pomocy dziecku wykorzystanemu seksualnie Przesłanki nakazujące podejmować działania na rzecz dziecka wykorzystanego seksualnie (krzywdzonego): obowiązek moralny obowiązek prawny

31 Rola pedagogów w pomocy dziecku wykorzystanemu seksualnie Zapewnienie ochrony dziecku - zebranie / weryfikacji informacji na temat kontaktu dziecka ze sprawcą - współpraca z policją (przekazywanie informacji) - współpraca z Sądem Rodzinnym Zapewnienie wsparcia i/lub terapii pomoc psychologiczna dla dziecka i jego bliskich - zapewnienie wsparcia emocjonalnego dziecku w toku ujawnienia wykorzystania seksualnego - zapewnienie możliwości udziału w terapii - pomoc w odnalezieniu / kontakcie z placówkami specjalistycznymi Zgłoszenie przestępstwa działania prawne karne - powiadomienie policji / prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa - współpraca w gromadzeniu danych na temat przestępstwa (notatki, obserwacje, wytwory dziecka)

32 Literatura Glaser, D., Frosh, S. (1995). Dziecko seksualnie wykorzystywane. Warszawa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Beisert, M. (2004). Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Sajkowska, M. (red.) (2004). Wykorzystywanie seksualne dzieci. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje. Jarosz, E. (2003). Odpowiedzialność pedagogów za dziecko krzywdzone. Dziecko krzywdzone, 5, 1-9. Kwartalnik Dziecko krzywdzone. Teoria Badania Praktyka (Wydawnictwo Fundacji Dzieci Niczyje ) nr 1/2002 Wykorzystanie seksualne dzieci (1). nr 2/2002 Komercyjne wykorzystanie seksualne dzieci. Nr 7/2004 Wykorzystanie seksualne dzieci (2) sprawcy. Nr 9/2005 Wykorzystanie seksualne dzieci (3) ofiary. Nr 16/2006 Zachowania seksualne dzieci norma a problem. Nr 18/2007 Profilaktyka wykorzystania seksualnego dzieci działania wobec sprawców.