Opieka medyczna i psychologiczna nad pacjentami onkologicznych poradni genetycznych
|
|
- Bogna Żurek
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 A R T Y K U Ł P O G L Ą D O W Y Izabella Michałowska-Wieczorek Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki Opieka medyczna i psychologiczna nad pacjentami onkologicznych poradni genetycznych Medical and psychological care for patients of oncological out patient clinics Adres do korespondencji: mgr psych. Izabella Michałowska-Wieczorek Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki ul. Rzgowska 281/289, Łódź tel. (0 42) izamichalowska@poczta.onet.pl Psychoonkologia Tom 10, nr 1, Copyright 2006 Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne i Wydawnictwo Via Medica ISSN Streszczenie Mimo znacznego rozwoju medycyny, nadal stwierdza się systematyczny wzrost zachorowalności na nowotwory. Wyleczalność w znacznym stopniu zależy od zaawansowania choroby w momencie, w którym została ona wykryta. Obecnie, ze względu na wieloczynnikową genezę, nie są znane bezpośrednie przyczyny zachorowania na nowotwory. Badania naukowe wykazują, że ryzyko zachorowania zwiększa się wraz z współwystępowaniem różnych czynników. Należą do nich między innymi warunki genetyczne, hormonalne, środowiskowe oraz czynniki związane z dietą, prokreacją, narażeniem na promieniowanie jonizujące. Uważa się, że wady w kontroli cyklu komórkowego są jedną z najważniejszych przyczyn powstawania procesu nowotworzenia. Dlatego też w ostatnich latach w każdym województwie powstały Onkologiczne Poradnie Genetyczne, w których wykonuje się testy na obecność genów BRCA1, BRCA2, predysponujących do zachorowania na raka piersi i raka jajnika. Choroba nowotworowa jest postrzegana przez pacjentów jako ciężka, zagrażająca życiu, budząca lęk i niepokój, co stwarza poważne problemy natury psychologicznej. W wypadku pacjentów Onkologicznych Poradni Genetycznych pacjent nie otrzymuje diagnozy, lecz jedynie informacje o zagrożeniu chorobą w najbliższych, bliżej nieokreślonych latach. Sposoby radzenia sobie z tą chorobą zależą od czynników psychologicznych i społecznych. Olbrzymi wpływ na poczucie zagrożenia mają wcześniejsze doświadczenia związane z chorobą, zwłaszcza gdy zakończyła się ona śmiercią najbliższych. Ogromną rolę w procesie radzenia sobie ze świadomością prawdopodobnego zachorowania na raka przez pacjentów ma kompleksowa opieka medyczna oraz psychologiczna. Opieka medyczna umożliwia uzyskanie jak największej ilości informacji na temat metod zapobiegania i wczesnego wykrywania choroby, natomiast psychologiczna wspiera pacjenta we wszystkich sferach aktywności psychicznej: poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. Słowa kluczowe: nowotwór, gen BRCA1, gen BRCA2, pomoc psychologiczna Abstract In spite of considerable development in medicine sciences, the systematic increase in neoplasm morbidity is observed. Curability depends mainly on stage of the disease at diagnosis. Because of multifactor genesis of the neoplasm, the exact cause of the cancer development is not known. Scientific investigations show increasing risk of the disease alongside with the occurrence of various factors like: genetic, hormonal, environmental, diet-related factors, mode of procreation, ionizing radiation expose. It is known that the defects in cellular cycle control system are the most important causes of neoplastic formation. New Medical Centers of Genetics in Oncology have been created lately in all polish districts, and there are the places where the tests on presence of BRCA1 and BRCA2 genes (corelated with breast and/or ovary cancer) can be performed. 26
2 Izabella Michałowska-Wieczorek, Opieka medyczna i psychologiczna nad pacjentami Neoplastic disease is considered by patients as heavy, life threatening illness and it causes fear. It can create serious psychological problems. In the Medical Centre of Genetics in Oncology the patient does not receive the diagnosis, but gets the information about the risk of the cancer developing in close or undefined future for him or for the members of his family. Various psychological and social factors have the influence on the way how the patient tries to cope with the problem of the diagnosis. Experiences of the past have a great influence on feeling of danger, especially in case of history of cancer death in the family. Combined medical and psychological care play an important role in the process of understanding and acceptation of the diagnosis medical care should supply the patient in the best information on the methods of prevention and early detection of disease, and the psychological care should cover all spheres of the patient s psychical activity: cognitive, emotional and behavioral. Key words: neoplasm, genes BRCA1, BRCA2, psychological help Wstęp Dane epidemiologiczne wskazują, że co czwarty Polak i co czwarta Polka zachorują w ciągu swego życia na nowotwór złośliwy. Jeśli nic nie zmieni się w profilaktyce, to spośród obecnie żyjących niemal 40 milionów Polaków, około 10 milionów zachoruje na tę chorobę, a 8 milionów z tego powodu umrze. Rak piersi jest najczęstszym nowotworem u kobiet w krajach rozwiniętych. W Polsce stanowi ponad 20% wszystkich nowotworów złośliwych u kobiet, a w wieku lat jest pierwszą przyczyną zgonów. Rak jajnika stanowi ponad 5% wszystkich rozpoznań nowotworów u kobiet i jest przyczyną 5% zgonów w przebiegu chorób nowotworowych. Jedną z przyczyn tak dużej umieralności z powodu tych nowotworów jest mała liczba badań przesiewowych, w tym badań genetycznych, dzięki którym można rozpoznawać osoby obarczone ryzykiem genetycznym. Jak najwcześniejsze rozpoznanie choroby ma bardzo duże znaczenie, ponieważ rak wcześnie wykryty daje znacznie większe szanse na wyleczenie. W Polsce niestety ponad 50% nowo rozpoznanych przypadków raka piersi zalicza się do stanów zaawansowanych, a tylko około 20 30% do pierwszego stopnia zaawansowania. Dla porównania, w Stanach Zjednoczonych rak piersi w pierwszym stopniu zaawansowania stanowi 50 60% przypadków, a w Szwecji aż 80%. W Polsce co roku notuje się ponad nowych przypadków nowotworów piersi, z czego niemal 5000 kończy się śmiercią. Co 14 Polka zachoruje na raka piersi w ciągu swojego życia, jeżeli nie podejmie działań zapobiegawczych. W ostatnich latach nastąpił znaczny postęp w badaniach nad genetycznymi uwarunkowaniami nowotworów. Obecnie można wykonać testy genetyczne, na przykład w celu określenia charakterystycznych mutacji w genach BRCA oraz oszacowania podwyższonego ryzyka zachorowania na nowotwory na podstawie wywiadu (ankiety) [1]. U pacjentów, u których występuje mutacja w genach BRCA1 i BRCA2, prawdopodobieństwo zachorowania wzrasta dramatycznie do (odpowiednio) 59% i 16% w wieku lat oraz 82% i 40% przed 70 rokiem życia. Jedną z konsekwencji tak drastycznego zwiększenia ryzyka w wypadku wystąpienia mutacji genu jest przesunięcie czasowe momentu zachorowania. O ile w całej populacji szczyt zachorowań na raka piersi następuje w 57 roku życia, o tyle nosicielki mutacji chorują o 17 lat wcześniej, czyli nawet już w wieku 40 lat lub młodszym. Wykrycie takiego genu wiąże się ze znacznymi kosztami psychicznymi. Świadomość zwiększonej możliwości zachorowania na nowotwór budzi ogromny strach i może wpłynąć na zmianę dotychczasowej hierarchii wartości. Niezwykle ważne jest więc otoczenie pacjenta odpowiednią opieką medyczną i psychologiczną. Rak piersi czynniki ryzyka Badania naukowe wykazują, że ryzyko zachorowania na nowotwór piersi zwiększa się wraz z występowaniem pewnych czynników genetycznych, hormonalnych, środowiskowych oraz czynników związanych z dietą, prokreacją, narażeniem na promieniowanie jonizujące [2]. Do poznanych czynników ryzyka należą: płeć, wiek wzrost zachorowalności następuje po 35 roku życia, większość zachorowań przypada na wiek powyżej 50 roku życia, czynniki genetyczne występowanie raka piersi w rodzinie, szczególnie u krewnych pierwszego stopnia (matka, siostra); ryzyko wzrasta, gdy nowotwory te występują zarówno u matki, jak i siostry, przed 35 rokiem życia; rak piersi uwarunkowany genetycznie stanowi do 10% wszystkich jego postaci; może się objawiać występowaniem także innych nowotworów: jajnika, trzonu macicy, prostaty, jeli- 27
3 Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 1 ta grubego; odpowiedzialnością za powstawanie genetycznie uwarunkowanego raka piersi/jajnika obarcza się między innymi mutacje genów: BRCA1, BRCA2 [3]; opisano kilka uwarunkowanych dziedzicznie zespołów, które wiążą się z występowaniem nowotworów piersi: dziedziczny rak piersi site specific, zespół rak piersi/rak jajnika, zespół Li-Fraumeni, zespół Lynch II, choroba Cowdena, zespół Peutz-Jaeghersa, ataxia-teleangiectasia, zespół Klinefeltera [4]; czynniki hormonalne endogenne większe ryzyko obserwuje się u kobiet, u których wcześnie wystąpiła pierwsza miesiączka lub późno nastąpiło klimakterium (powyżej 55 rż.); ryzyko wzrasta również u kobiet, które nie rodziły lub urodziły po raz pierwszy po 30 roku życia; egzogenne hormonalne środki antykoncepcyjne; nadal toczy się dyskusja o zagrożeniu rakiem piersi wśród kobiet przyjmujących hormonalne środki antykoncepcyjne; uważa się, że o ile preparaty zawierające jedynie progesteron nie wpływają na ryzyko wystąpienia raka piersi, o tyle środki zawierające zarówno progesteron, jak i estrogeny mogą mieć wpływ na powstanie tego nowotworu; bardziej prawdopodobne jest, że środki te mogą być czynnikiem promującym istniejące wcześniej zmiany przedrakowe; ryzyko wzrasta u kobiet przyjmujących środki hormonalne dłużej niż 8 lat [5]; hormonoterapia zastępcza stosowana coraz częściej w okresie przekwitania, zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi o około 6%, a wzrasta do 30% przy hormonoterapii trwającej ponad 10 lat [5]; choroby piersi z proliferacją ryzyko wzrasta w przypadku stwierdzenia zmian rozrostowych, takich jak hiperplasia atypowa lub rak przedinwazyjny zrazikowy (LCIS, lobular carcinoma in situ); rozrost wewnątrzprzewodowy z atypią jest uważany za stan przedrakowy; należy jednak pamiętać o tym, że u 75% kobiet nie występują żadne znane czynniki ryzyka; radioterapia, zwłaszcza przed 30 rokiem życia; alkohol niektóre badania wskazują na zależność między nadmiernym spożyciem alkoholu a zwiększoną zachorowalnością; rasa rak piersi występuje częściej u kobiet rasy białej [2]; wady w kontroli cyklu komórkowego obecnie uważane za jedną z najważniejszych przyczyn powstawania procesu nowotworzenia. Rak i cykl komórkowy Przyczyn odpowiedzialnych za uwarunkowania dziedziczne jest wiele i prawdopodobnie nie są one ostatecznie poznane. Za mechanizmy biorące udział w procesie nowotworzenia uważa się: błędy w replikacji DNA, brak systemu kontroli typu checkpoint monitującego prawidłowy przebieg cyklu komórkowego i pozwalającego komórce zyskać czas potrzebny do naprawy wadliwego procesu, niekontrolowane rozpoczęcie podziału komórki (mitotycznego i mejotycznego), wadliwą kontrolę rozdzielania chromosomów podczas mitozy i mejozy, nieprawidłowe wyznaczanie płaszczyzny podziału komórki i złą koordynację procesu cytokinezy. Oczywiście na proces nowotworzenia nie wpływa jeden z czynników, ale akumulacja wielu błędów w funkcjonowaniu komórki. Rak rozwija się etapowo. Wzmożona proliferacja komórek potomnych daje początek guzowi. Proces ten zachodzi, gdy komórki przestają reagować na zewnętrzne sygnały kontrolne i stają się nieśmiertelne. Następne etapy rozwoju raka to hiperplazja, czyli rozrost guza, utrata normalnych interakcji komórek z podłożem, dają początek metastazie, i indukcja naczyń krwionośnych wspomagających wzrost guza dzięki dostarczaniu mu materiałów odżywczych. W praktyce klinicznej istnieją techniki analizujące DNA, co umożliwia wykazanie nosicielstwa zmutowanych genów, decydujących o powstawaniu niektórych nowotworów. Jednym z naukowców zajmujących się tą tematyką jest Dawid Livingston, który zbadał mutacje w genie BRCA1, związanym z powstawaniem raka piersi i raka jajnika. Livingston przedstawił wyniki badań nad funkcją BRCA1 specyficznego supresora procesu nowotworzenia w gruczołach mlekowych i jajnikach kobiet. Białko BRCA1 bierze udział w procesach naprawczych DNA, zarówno w tak zwanej naprawie uszkodzeń obu nici (double strand break repair), jak i w naprawach DNA związanych z transkrypcyjnymi uszkodzeniami oksydacyjnymi. Livingston wykazał rolę genu BRCA1 na podstawie badań myszy pozbawionych tego genu [6]. Mutacje genu BRCA2 nie występują tak często i nie we wszystkich rodzinach [7]. Zdrowa komórka może się zmienić w komórkę nowotworową wskutek powstania dziedzicznych uszkodzeń pewnych genów. W ten sposób wykształca się tak zwany złośliwy fenotyp. Komórki o takim fenotypie charakteryzują się brakiem kontroli podziałów, zdolnością do naciekania zdrowych tkanek oraz do ucieczki spod nadzoru układu odpornościowego, umiejętnością pobudzania wzrostu nowych naczyń krwionośnych (angiogenezy) oraz zanikiem zdolności do ule- 28
4 Izabella Michałowska-Wieczorek, Opieka medyczna i psychologiczna nad pacjentami gania apoptozie. Nowotwór pojawia się w wyniku namnożenia się właśnie takich zmienionych komórek. Leczenie mogłoby polegać na próbie naprawy działania niektórych kluczowych genów, na przykład genów supresorowych (p53, RB1 czy BRCA1) oraz onkogenów (np. erbb-2, K-ras, c-myc), poprzez wprowadzenie prawidłowych kopii tych genów do komórek. Taką naprawę genetyczną jest jednak bardzo trudno uzyskać w praktyce, głównie ze względu na udział wielu genów w procesie nowotworzenia. Obecnie taka korekta procesów życiowych komórek nowotworowych jest nieosiągalna między innymi dlatego, że manipulacje genetyczne prowadzą do zmian różnych odpowiedzi wewnątrzkomórkowych, a nie lokalnych czy układowych (jak w wypadku chemioterapii molekularnej czy mobilizacji układu odpornościowego), więc tylko modyfikacja procesów przebiegających we wszystkich komórkach nowotworowych mogłaby przynieść efekt terapeutyczny. W tej chwili brak odpowiednich wektorów, które zapewniłyby aż tak wysoką skuteczność przenoszenia terapeutycznego DNA bez wywoływania skutków ubocznych, takich jak niepożądana odpowiedź immunologiczna, ryzyko aktywacji onkogenów i toksyczność samego nośnika [8]. Kryteria rodzinnego występowania według Lyncha Test genetyczny na obecność mutacji genu BRCA1 wykonuje się u osób, u których w rodzinach zdarzały się zachorowania na nowotwory, ponieważ podatność na raka sutka jest dziedziczona jako cecha autosomalna dominująca, przekazywana przez członków obu płci. Oznacza to, że niektórzy członkowie rodziny mogą przekazywać nieprawidłowy gen, sami jednak nie zapadają na raka. Kryteria rodzinnego występowania chorób nowotworowych opracował H.T. Lynch jest to tak zwany klucz diagnostyczny, nazwany jego nazwiskiem, wyodrębniający rodziny, w których: nowotwory wystąpiły w młodszym wieku (w ogólnej populacji występują zazwyczaj w starszym wieku), nowotwory wystąpiły u kilku krewnych pierwszego stopnia, u badanej osoby wystąpiły dwa nowotwory lub więcej nowotworów, nowotwór pojawił się przynajmniej w dwóch pokoleniach rodziny. Po wstępnej analizie w toku diagnozy czynniki należy ponownie sklasyfikować w celu ostatecznego wyodrębnienia rodzin, w których według Lyncha można przyjąć istnienie nowotworu dziedzicznego (hereditary cancer). Wśród postaci dziedzicznych można wyróżnić zespół klasycznego dziedziczonego autosomalnie dominująco raka sutka/raka jajnika, wywołanego mutacją genu BRCA1, zespół Li- -Fraumeni, w którym rak sutka może być składową symptomatologii, a także rzadsze postacie, takie jak zespół Cowdena, zespół raka sutka mężczyzn. Jeżeli chory nie spełnia wszystkich kryteriów, czyli: nowotwór nie pojawił się znamiennie wcześnie, synchronicznie lub metachronicznie pojawiły się nowotwory mnogie, występuje charakterystyczny wzorzec lokalizacji lub sekwencji czasowej obu nowotworów pierwotnych, rodzinnie występują wstępne morfologiczne lub czynnościowe objawy kliniczne poprzedzające nowotwór, nowotwór wykazuje mendlowski, zwykle autosomalny typ dziedziczenia, wtedy należy mówić o nowotworze rodzinnym (familiar cancer) lub rodzinnej agregacji nowotworu (familiar cancer aggregation). Nowotwór rodzinny występuje u dwóch lub więcej krewnych pierwszego stopnia przy braku pozostałych cech nowotworu dziedzicznego. W obu postaciach, rodzinnej i dziedzicznej, ryzyko pojawienia się raka sutka u dalszych krewnych jest znacznie podwyższone. Również u osoby, u której chorowała jedna krewna pierwszego stopnia, ryzyko zwiększa się 1,5 razy, natomiast u kobiet, u których w rodzinie chorowały dwie krewne pierwszego stopnia, na przykład matka i siostra, ryzyko wzrasta 14-krotnie. U osób z rozpoznaną klasyczną dziedziczną postacią ryzyko posiadania zmutowanego genu wynosi 50% [4]. Ryzyko zachorowania szacuje się w kategoriach prawdopodobieństwa, a w rodzinach z postacią rodzinną jest trudniejsze do określenia, ale każdy z jej członków powinien podlegać nadzorowi profilaktycznemu [9]. Rodzinne predyspozycje do raka piersi i raka jajnika Zlokalizowanie genów predysponujących ich nosicieli do rozwoju chorób nowotworowych, a zwłaszcza genu podatności na raka sutka i jajnika BRCA1 w chromosomie 17q21, oraz wykrycie mutacji tego genu, występujących w niektórych rodzinach, oznacza teoretycznie, że badania DNA mogą umożliwić wczesną identyfikację wielu kobiet z grupy wysokiego ryzyka [10]. Wczesne wykrycie podatności na daną chorobę może doprowadzić do bardziej intensywnych działań zapobiegawczych systematycznych badań przedmiotowych, a także USG narządów miednicy małej, oznaczania markerów Ca125 w surowicy, mammografii lub kolonoskopii. 29
5 Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 1 Pacjentki, u których potwierdzono za pomocą testu genetycznego obecność mutacji genu, otrzymują zalecenia systematycznej samokontroli piersi, badań lekarskich piersi co 6 miesięcy, USG piersi co 12 miesięcy, mammografii (od 35 rż.) co 12 miesięcy, USG narządu rodnego co 12 miesięcy, oznaczania markerów Ca125 w surowicy (od 35 rż.) co 12 miesięcy, kolonoskopii w przypadku jakichkolwiek zaburzeń co 2 lata, stosowania chemoprewencji selenem, rozważenia profilaktycznej mastektomii, profilaktycznego usunięcia/podwiązania jajowodów po urodzeniu zaplanowanej liczby dzieci oraz profilaktycznej owariektomii w wieku około 40 lat. Podjęcie decyzji o wykonaniu zapobiegawczego zabiegu chirurgicznego jest niezwykle trudne dla pacjenta i zależy od wielu czynników psychologicznych. Trzeba zaznaczyć, iż genetyka molekularna jest dziedziną, która rozwija się, dając ogromne możliwości diagnostyczne. Dzięki postępom genetyki wzrosła liczba wykrywanych chorób. Wydaje się, że znacznej części zachorowań można uniknąć dzięki badaniom genetycznym. Niezwykle cenna jest informacja, czy konkretna osoba ma zapisane w genach wysokie ryzyko zachorowania na raka, umożliwia to bowiem podjęcie skutecznych działań zapobiegawczych, chroniących przed ewentualnym zachorowaniem [1]. Jeżeli u danej pacjentki zostanie wykryta wada w genie BRCA1/BRCA2, to zagrożona chorobą jest nie tylko sama badana, ale również jej najbliższa rodzina. Mutacja ta może być przekazywana genetycznie przyszłym pokoleniom. Podstawowe zasady genetyki mówią, że dziecko dziedziczy jedną kopię genu od matki, a drugą od ojca. Oznacza to, że jeśli jedno z rodziców jest nosicielem mutacji, to dziecko w 50% może to uszkodzenie genetyczne odziedziczyć. Z tego powodu tak ważne jest rozpoznanie uszkodzonego genu. Stwierdzenie zmian genetycznych nie oznacza stwierdzenia choroby nowotworowej, jest natomiast sygnałem, że danej osoby dotyczy bardzo duże genetyczne ryzyko zachorowania. U pacjentek, u których wystąpiła mutacja w genach BRCA1/BRCA2, zwiększa się ryzyko zachorowania na raka piersi aż do około 80% przed 70. rokiem życia, a na raka jajników do około 40%. Nieoficjalnie szacuje się, że nosicielkami uszkodzeń w genach, powodujących predyspozycje do raka piersi i raka jajnika, może być w Polsce nawet 200 tysięcy kobiet. Pacjentka powinna rozpocząć i konsekwentnie realizować odpowiednie działania profilaktyczne. Dzięki nim będzie mogła uniknąć zachorowania lub wykryć chorobę we wczesnym etapie, kiedy szanse na wyleczenie są największe. Według doniesień naukowych, ryzyko zachorowania na raka piersi można zmniejszyć z 80% do około 20% dzięki podjęciu odpowiednich działań zapobiegawczych. Psychologiczne i społeczne problemy nosicieli mutacji genu BRCA1/BRCA2 Z danych na temat opinii polskich kobiet o przydatności badań genetycznych raka sutka, opracowanych przez naukowców z Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, wynika, że 75% kobiet pragnie wykonać badanie genetyczne na obecność mutacji BRCA1 i BRCA2. Dotyczy to wszystkich kobiet, niezależnie od wieku i wykształcenia. Liczba ta pokazuje, że potrzeba wykonywania testów jest w polskim społeczeństwie bardzo duża. Należy jednak zwrócić uwagę na potencjalne problemy psychologiczne u osób ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka. U większości pacjentów diagnoza o posiadaniu mutacji genu predysponujących do zachorowania na raka będzie budzić lęk i obawę o własne życie, bezradność wobec mogącej nadejść choroby i obawę o zdrowie własnych dzieci lub przekazanie wadliwego genu przyszłemu pokoleniu. Bardzo ważnym czynnikiem, mającym podstawowe znaczenie dla postrzegania zagrożenia, są doświadczenia związane z chorobą. Subiektywne poczucie zagrożenia chorobą i skutki psychologiczne będą w znacznym stopniu zależały od wiedzy, jaką pacjentka posiada o chorobie, i od doświadczeń związanych z chorobą. Pacjentki pochodzące z rodzin, w których choroba wystąpiła u krewnych pierwszego stopnia, na przykład u matki i siostry, i spowodowała ich śmierć, często w młodym wieku, oprócz poczucia zagrożenia chorobą będą odczuwały silny lęk o własne życie. Należy pamiętać, że osobami potencjalnie posiadającymi wadliwy gen są osoby z właśnie takim wywiadem rodzinnym. Dlatego też osoby z wykrytym nieprawidłowym genem powinny być objęte specjalną opieką, nie tylko medyczną, ale i psychologiczną. Pacjentka wraz z pozytywnym wynikiem testu otrzymuje wytyczne dotyczące postępowania zapobiegającego chorobie oraz wykrycia jej we wczesnym stadium. Są to więc zalecenia odpowiedniego stylu życia oraz wykonywania badań profilaktycznych. Niezwykle ważnym zaleceniem jest rozważenie profilaktycznej mastektomii i owariektomii. Specjaliści z National Institutes of Health w podsumowaniu konferencji na temat raka jajnika stwierdzili, że ryzyko w zespołach dziedzicznych jest wystarczająco wysokie, by zalecić usunięcie jajników po 35 roku życia lub po zakończeniu prokreacji [11]. U osób, które zdecydowały lub zdecydują się na wykonanie takiego zabiegu, poczucie zagrożenia chorobą musi być ogrom- 30
6 Izabella Michałowska-Wieczorek, Opieka medyczna i psychologiczna nad pacjentami ne. Taki zabieg ma duży wpływ na obraz własnej osoby. Może się przyczynić do obniżenia jakości życia i występowania różnorodnych zaburzeń funkcjonowania psychicznego. To, jak pacjent zareaguje na diagnozę i jakie podejmie środki przeciwdziałania chorobie, zależy od wielu czynników: zmiennych demograficznych (np. wiek pacjenta), zmiennych psychospołecznych (np. cechy osobowościowe, status społeczny) i zmiennych strukturalnych (np. wiedza o chorobie). Duży wpływ na percepcję spostrzeganego zagrożenia mają postawy osobiste i normatywne oraz subiektywna ocena ciężkości choroby, wrażliwości i podatności na zachorowanie. Ważnym czynnikiem, mającym wpływ na zmianę zachowań w kierunku zachowań prozdrowotnych, ma poczucie własnej skuteczności, czyli gotowość do podjęcia odpowiedzialności za własne zdrowie. Ważna jest rola onkologa i psychologa w przygotowaniu pacjenta do zmierzenia się z ewentualnością zachorowania, w podjęciu odpowiednich działań w celu zapobiegania chorobie oraz w złagodzeniu skutków psychicznych ewentualnego zabiegu. Czynnikiem zmniejszającym lęk, dającym jednocześnie poczucie bezpieczeństwa i nadzieję na pomyślne przezwyciężenie trudności, jest wsparcie. Różne rodzaje wsparcia mogą wywierać wpływ na zdrowie poprzez wiele behawioralnych i poznawczych zmiennych pośredniczących. Źródłem wsparcia może być rodzina, a także przyjaciele, a także osoby profesjonalnie przygotowane do udzielania pomocy lekarz i psycholog. Pacjentki powinny otrzymywać wsparcie emocjonalne, poznawcze (instrumentalne) i rzeczowe. Wsparcie emocjonalne, polegające na odzwierciedlaniu troski oraz pozytywnym ustosunkowaniu do osoby wspieranej, pozwoli pacjentce zredukować negatywne uczucia i obawy związane z zaistniałą trudną sytuacją. Wsparcie poznawcze, polegające na wymianie informacji, sprzyja lepszemu zrozumieniu sytuacji i problemu, a także wiedzy o skuteczności podejmowanych działań zaradczych. Ten rodzaj wsparcia instrumentalnego ma na celu przekazanie konkretnych informacji o sposobach postępowania i może przyjąć formę modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Wsparcie rzeczowe polega między innymi na wydawaniu skierowań na badania profilaktyczne. Trafne zachowanie osoby wspierającej, w tym wypadku lekarza lub psychologa, wpłynie niewątpliwie na poczucie nadziei na pomyślną przyszłość. Najistotniejsze jest, aby wsparcie było dostosowane do potrzeb, trafne ilościowo i jakościowo [12]. Podsumowanie Omawiając temat opieki nad pacjentami Onkologicznych Poradni Genetycznych, trzeba zwrócić uwagę na złożoność problemu i sytuacji, w której znajduje się osoba mająca wyniki badań wskazujące na duże prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwór, chorobę budzącą obawy o własne życie. Personel tych poradni powinien udzielić pacjentowi wsparcia, lekarz przekazując pacjentowi optymalną ilość informacji, a psycholog łagodząc lęk, zmniejszając poczucie zagrożenia, pomagając odnaleźć się w nowej sytuacji. W niektórych przypadkach można również zastosować psychoterapię, wpływając na sytuację poznawczą i emocjonalną pacjenta. Czasem może być konieczna modyfikacja cech osobowościowych lub usunięcie efektów wcześniejszych traumatycznych doświadczeń związanych z chorobą, ponieważ mogą one spowodować reagowanie utartymi schematami zachowań, na przykład bezradnością wobec mogącej nadejść choroby [13]. Umiejętne wykorzystanie oddziaływań psychologicznych może polepszyć ogólne funkcjonowanie osoby zagrożonej chorobą i zmotywować ją do podjęcia odpowiednich działań zaradczych. Piśmiennictwo 1. Jasińska A., Krzyżosiak W.J. Prevalence of BRCA1 Founder Mutations in Western Poland, Human Mutation 2001; 17 (1): Lewiński T., Michałowski J. Choroby nowotworowe. PZWL, Warszawa Grzybowska E., Jasińska A., Kozłowski P. i wsp. Germline Mutations in BRCA1 and BRCA2 in Polish Families to Breast and Ovary Cancers, Disease Markers 1999; 15: Zajączek S., Kładny J., Lubiński J. Dziedziczne predyspozycje do nowotworów zasady diagnostyki postępowania. Nowotwory 1994; supl. 1: Kozakiewicz B. Podstawowe badania podmiotowe i przedmiotowe wykorzystywane w onkologii nowotwory złośliwe narządu rodnego i raka piersi. Nowa Medycyna Onkologia IV 2003; 3: Kubiak J.Z. Rak i cykl komórkowy. Postępy Biologii Komórki 2001; 3: Fricker J. Specific BRCA2 mutations do not occur in all breast-cancer families. The Lancet 1996; Feldman R. Od genetyki do genomiki. Żyjmy Dłużej 2000; 4: Kozłowski P., Sobczak K., Jasińska A., Krzyżosiak W.J. Geny dziedzicznej formy raka piersi, mutacje i testy genetyczne. Współczesna Onkologia 1997; 1: Grzybowska E., Zientek H., Jasińska A. i wsp. High Frequency of Recurrent Mutations in BRCA1 and BRCA2 Genes in Polish Families with Breast and Ovarian Cancer. Human Mutation 2000; 16: NIH Consensus Development Panel of Ovarian Cancer. NIH Consensus Conference Ovarian Cancer. Screening Treatment and Follow up. JAMA 1995; 273: Sęk H., Cieślak R. Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Uziałło J., Araszkiewicz A. Psychoneuroimmunologia zarys badań. Psychoonkologia 2002; 6 (3):
Załącznik nr 4 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki raka piersi
Program profilaktyki raka piersi 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI RAKA PIERSI, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Rak piersi jest najczęściej występującym
Bardziej szczegółowoBadania. przesiewowe stosowane w celu wczesnego wykrycia raka sutka. zalecenia National Comprehensive Cancer Network (NCCN)
Badania przesiewowe stosowane w celu wczesnego wykrycia raka sutka zalecenia National Comprehensive Cancer Network (NCCN) Cel wykonywania badań przesiewowych Jak powinna postępować każda kobieta? U jakich
Bardziej szczegółowoPersonalizowana profilaktyka nowotworów
Personalizowana profilaktyka nowotworów Prof. dr hab. med. Krystian Jażdżewski Zakład Medycyny Genomowej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Centrum Nowych Technologii, Uniwersytet Warszawski Warsaw Genomics,
Bardziej szczegółowoNARODOWY PROGRAM ZWALCZANIA CHORÓB NOWOTWOROWYCH.
Załącznik nr 1a Opis programu Nazwa programu: NARODOWY PROGRAM ZWALCZANIA CHORÓB NOWOTWOROWYCH. Nazwa zadania: PROGRAM OPIEKI NAD RODZINAMI WYSOKIEGO, DZIEDZICZNIE UWARUNKOWANEGO RYZYKA ZACHOROWANIA NA
Bardziej szczegółowoCHOROBY NOWOTWOROWE. Twór składający się z patologicznych komórek
CHOROBY NOWOTWOROWE Twór składający się z patologicznych komórek Powstały w wyniku wielostopniowej przemiany zwanej onkogenezą lub karcinogenezą Morfologicznie ma strukturę zbliżoną do tkanki prawidłowej,
Bardziej szczegółowoDr hab. n. med. Paweł Blecharz
BRCA1 zależny rak piersi i jajnika odmienności diagnostyczne i kliniczne (BRCA1 dependent breast and ovarian cancer clinical and diagnostic diversities) Paweł Blecharz Dr hab. n. med. Paweł Blecharz Dr
Bardziej szczegółowoBadania predyspozycji dziedzicznych do nowotworów złośliwych
Badania predyspozycji dziedzicznych do nowotworów złośliwych Onkologiczne Poradnictwo Genetyczne Profilaktyka, diagnostyka i leczenie Postęp, jaki dokonuje się w genetyce, ujawnia coraz większy udział
Bardziej szczegółowoPakiet onkologiczny. w podstawowej opiece zdrowotnej
Pakiet onkologiczny w podstawowej opiece zdrowotnej Agnieszka Jankowska-Zduńczyk Specjalista medycyny rodzinnej Konsultant krajowy w dziedzinie medycyny rodzinnej Profilaktyka chorób nowotworowych Pakiet
Bardziej szczegółowoRak piersi - zagrożenie cywilizacyjne
Rak piersi - zagrożenie cywilizacyjne dr n. med. Marcin Wiszniewski, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika w Łodzi Regionalny Ośrodek Onkologiczny II Ogólnopolska Konferencja Medycyny Pracy
Bardziej szczegółowoSłużba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000. Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi. Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk
Służba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000 Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk Korzystny wpływ skryningu na zmniejszenie umieralności z powodu raka
Bardziej szczegółowoProfilaktyka Raka Piersi i Raka Szyjki Macicy prezentacja dla uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych
Profilaktyka Raka Piersi i Raka Szyjki Macicy prezentacja dla uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych 2015-02-03 1 opracowała: Agnieszka Podlaszczak Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna
Bardziej szczegółowoW dniu 09.01.2004 odbyło się posiedzenie grupy ekspertów powołanych przez Zarząd
W dniu 09.01.2004 odbyło się posiedzenie grupy ekspertów powołanych przez Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego wraz z reprezentantami genetyków polskich. W wyniku dwudniowej dyskusji opracowano
Bardziej szczegółowodiagnostyka raka piersi
diagnostyka raka piersi Jedyne w Polsce badanie genetyczne połączone z badaniem obrazowym piersi 1 Czy jesteś pewna, że nie grozi Ci zachorowanie na raka piersi? Aktualny stan wiedzy medycznej umożliwia
Bardziej szczegółowoNajważniejszym czynnikiem w istotny sposób wpływającym na wyniki leczenia jest wykrycie nowotworu w jak najwcześniejszym stadium rozwoju.
Warunki finansowania programu profilaktyki raka piersi I. Część A. 1. Opis problemu zdrowotnego. Rak piersi jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet. Stanowi około 23% wszystkich zachorowań
Bardziej szczegółowoProgramy przesiewowe w onkologii. Badam się więc mam pewność
Programy przesiewowe w onkologii Badam się więc mam pewność Badanie przesiewowe zorganizowane przeprowadzenie testu medycznego lub wywiadu u osób, które nie zgłaszają się po pomoc kwalifikowaną w związku
Bardziej szczegółowoEuropejski Tydzień Walki z Rakiem
1 Europejski Tydzień Walki z Rakiem 25-31 maj 2014 (http://www.kodekswalkizrakiem.pl/kodeks/) Od 25 do 31 maja obchodzimy Europejski Tydzień Walki z Rakiem. Jego celem jest edukacja społeczeństwa w zakresie
Bardziej szczegółowo629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UŚWIADOMIENIE I ZACHOWANIA ZDROWOTNE KOBIET W ZAKRESIE PROFILAKTYKI RAKA PIERSI I SZYJKI MACICY
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoMateriał i metody. Wyniki
Abstract in Polish Wprowadzenie Selen jest pierwiastkiem śladowym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Selen jest wbudowywany do białek w postaci selenocysteiny tworząc selenobiałka (selenoproteiny).
Bardziej szczegółowoAgencja Oceny Technologii Medycznych
Agencja Oceny Technologii Medycznych Opinia Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych nr 88/2013 z dnia 15 kwietnia 2013 r. o projekcie programu Rak jajnika cichy zabójca. Program badań dla wczesnego
Bardziej szczegółowostatystyka badania epidemiologiczne
statystyka badania epidemiologiczne Epidemiologia Epi = wśród Demos = lud Logos = nauka Epidemiologia to nauka zajmująca się badaniem rozprzestrzenienia i uwarunkowań chorób u ludzi, wykorzystująca tą
Bardziej szczegółowoBadania genetyczne. Prof. dr hab. Maria M. Sąsiadek Katedra i Zakład Genetyki Konsultant krajowy ds. genetyki klinicznej
Badania genetyczne. Prof. dr hab. Maria M. Sąsiadek Katedra i Zakład Genetyki maria.sasiadek@am.wroc.pl Konsultant krajowy ds. genetyki klinicznej Badania genetyczne: jak to się zaczęło Genetyka a medycyna
Bardziej szczegółowoTest BRCA1. BRCA1 testing
Test BRCA1 BRCA1 testing 2 Streszczenie Za najczęstszą przyczynę występowania wysokiej, genetycznie uwarunkowanej predyspozycji do rozwoju raka piersi i/lub jajnika w Polsce uznaje się nosicielstwo trzech
Bardziej szczegółowoCZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA NAJCZĘSTSZE NOWOTWORY OBJAWY, ROZPOZNAWANIE I LECZENIE
CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA ROZDZIA 4 NAJCZĘSTSZE NOWOTWORY OBJAWY, ROZPOZNAWANIE I LECZENIE Arkadiusz Jeziorski W Polsce do lekarzy onkologów zgłasza się rocznie ponad 130 tysięcy nowych pacjentów; około 80 tysięcy
Bardziej szczegółowoPRACA ZALICZENIOWA Z PRAKTYK ZAWODOWYCH ODDZIAL GINEGOLOGICZNO POŁOŻNICZY
W.S.H.E w Łodzi Kierunek Pielęgniarstwo Poziom B Mariola Krakowska Nr Albumu 42300 PRACA ZALICZENIOWA Z PRAKTYK ZAWODOWYCH ODDZIAL GINEGOLOGICZNO POŁOŻNICZY TEMAT PRACY: UDZIAŁ PIELĘGNIARKI W PROFILAKTYCE
Bardziej szczegółowoRak piersi Czy można przewidzieć, która z nas zachoruje? dr n. med. Małgorzata Kubasiewicz - radiolog
Rak piersi Czy można przewidzieć, która z nas zachoruje? dr n. med. Małgorzata Kubasiewicz - radiolog W 2010 r. w Polsce wykryto 15 784 przypadków raka piersi u kobiet, ale na raka piersi chorują też mężczyźni,
Bardziej szczegółowoCzym jest medycyna personalizowana w kontekście wyzwań nowoczesnej onkologii?
Czym jest medycyna personalizowana w kontekście wyzwań nowoczesnej onkologii? Wykorzystanie nowych technik molekularnych w badaniach nad genetycznymi i epigenetycznymi mechanizmami transformacji nowotworowej
Bardziej szczegółowoTesty DNA umiarkowanie zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe
Grzegorz Kurzawski, Janina Suchy, Cezary Cybulski, Joanna Trubicka, Tadeusz Dębniak, Bohdan Górski, Tomasz Huzarski, Anna Janicka, Jolanta Szymańska-Pasternak, Jan Lubiński Testy DNA umiarkowanie zwiększonego
Bardziej szczegółowoTesty DNA umiarkowanie zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe
Testy DNA umiarkowanie zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe DNA tests for variants conferring low or moderate increase in the risk of cancer 2 Streszczenie U większości nosicieli zmian
Bardziej szczegółowoAgata Abramowicz Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej Nowotworów Seminarium magisterskie 2013
Agata Abramowicz Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej Nowotworów Seminarium magisterskie 2013 Standaryzowane według wieku współczynniki zachorowalności na nowotwory złośliwe piersi w skali
Bardziej szczegółowoSpis treści. Przedmowa Barbara Czerska... 11 Autorzy... 17 Wykaz skrótów... 19
Przedmowa Barbara Czerska.................................. 11 Autorzy.................................................... 17 Wykaz skrótów.............................................. 19 Rozdział I.
Bardziej szczegółowoAgencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji
Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji www.aotmit.gov.pl Opinia Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji nr 88/2015 z dnia 20 kwietnia 2015 r. o projekcie programu»rak jajnika
Bardziej szczegółowoNOWOTWORY TRZUSTKI KLUCZOWE DANE, EPIDEMIOLOGIA. Dr n. med. Janusz Meder Prezes Polskiej Unii Onkologii 4 listopada 2014 r.
NOWOTWORY TRZUSTKI KLUCZOWE DANE, EPIDEMIOLOGIA Dr n. med. Janusz Meder Prezes Polskiej Unii Onkologii 4 listopada 2014 r. Najczęstsza postać raka trzustki Gruczolakorak przewodowy trzustki to najczęstsza
Bardziej szczegółowoProtokół. z 50 posiedzenia Rady do Spraw Zwalczania Chorób Nowotworowych z dnia 16 grudnia 2013 r.
Protokół z 50 posiedzenia Rady do Spraw Zwalczania Chorób Nowotworowych z dnia 16 grudnia 2013 r. Posiedzenie Rady odbyło się w dniu 16 grudnia 2013 r. w Sali Mauretańskiej w Ministerstwie Zdrowia. W spotkaniu
Bardziej szczegółowoNowotwory gruczołu krokowego skala problemu. Dr n med. Urszula Wojciechowska
Nowotwory gruczołu krokowego skala problemu Dr n med. Urszula Wojciechowska Rak gruczołu krokowego na świecie Rak gruczołu krokowego jest drugim najczęściej diagnozowanym rakiem i piątą co do częstości
Bardziej szczegółowoWarszawa, r. ASG KM. Pan Marek Kuchciński Marszałek Sejmu RP. Szanowny Panie Marszałku,
Warszawa, 03-01-2018 r. ASG.4082.91.2017.KM Pan Marek Kuchciński Marszałek Sejmu RP Szanowny Panie Marszałku, w odpowiedzi na interpelację nr 16953 Pani Lidii Gądek oraz grupy Posłów na Sejm RP, w sprawie
Bardziej szczegółowoNazwa zadania: PROGRAM SZKOLENIA LEKARZY RODZINNYCH I PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ JEDNODNIOWE MINIMUM ONKOLOGICZNE.
Nazwa zadania: PROGRAM SZKOLENIA LEKARZY RODZINNYCH I PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ JEDNODNIOWE MINIMUM ONKOLOGICZNE. Warszawa 2005 1 STRESZCZENIE Celem programu jest przeprowadzenie szybkiego, podstawowego
Bardziej szczegółowoWszyscy jesteśmy narzędziami w rękach losu, musimy jednakże postępować w taki sposób, jak gdyby było inaczej - odparła czarownica.
Wszyscy jesteśmy narzędziami w rękach losu, musimy jednakże postępować w taki sposób, jak gdyby było inaczej - odparła czarownica. - W przeciwnym razie pozostaje nam umrzeć z desperacji. Philip Pullman
Bardziej szczegółowoBadania. przesiewowe stosowane w celu wczesnego wykrycia raka jelita grubego. zalecenia National Comprehensive Cancer Network (NCCN)
Badania przesiewowe stosowane w celu wczesnego wykrycia raka jelita grubego zalecenia National Comprehensive Cancer Network (NCCN) Badania przesiewowe stosowane w celu wykrycia raka jelita grubego Ocena
Bardziej szczegółowo. Nosicielstwem mutacji genów, których normalna funkcja jest związana z kontrolą wierności replikacji DNA (głównie MLH1, MSH2 i MSH6
Załącznik 2a Zadania programu Program opieki nad rodzinami wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe. Moduł 2: Wczesne wykrywanie i prewencja nowotworów złośliwych
Bardziej szczegółowo(Nie)przychodzi Polka do lekarza
()przychodzi Polka do lekarza Wyniki badania Kontakt: Aneta Jaworska Tel. +48 +48 (22) 592 63 00 e-mail: aneta.jaworska@grupaiqs.pl Z badania omnibusowego IQS96, przeprowadzonego przez instytut badawczy
Bardziej szczegółowoPostępowanie z Pacjentem w przypadku nosicielstwa mutacji w genach BRCA1/2, CHEK2, NOD2
Postępowanie z Pacjentem w przypadku nosicielstwa mutacji w genach BRCA1/2, CHEK2, NOD2 PANEL NOWOTWORY, NOWOTWÓR PIERSI, PROSTATA Dr n. med. Karolina Ochman Gdańsk. 17 listopada 2012 1 Mutacja genu BRCA1/2
Bardziej szczegółowoZAPROSZENIE NA BADANIA PROFILAKTYCZNE WYKONYWANE W RAMACH PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ ( )
ZAPROSZENIE NA BADANIA PROFILAKTYCZNE WYKONYWANE W RAMACH PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ (2015-08-03) PROFILAKTYKA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA ADRESACI - Osoby zadeklarowane do lekarza POZ, w wieku 35, 40, 45,
Bardziej szczegółowoAgencja Oceny Technologii Medycznych
Agencja Oceny Technologii Medycznych Opinia Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych nr 30/2012 z dnia 12 marca 2012 o projekcie programu zdrowotnego Edukacyjno profilaktyczny program wczesnego wykrywania
Bardziej szczegółowoWIEDZA. wskazuje lokalizacje przebiegu procesów komórkowych
Załącznik nr 7 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: Medycyna Molekularna w Praktyce Klinicznej Typ studiów:
Bardziej szczegółowoCzy wiesz, czym jest nowotwór głowy i szyi? Zrozumieć nowotwory głowy i szyi Nowotwory głowy i szyi stanowią 5 % wszystkich zachorowań na raka. Najczęściej rozpoznaje się je i leczy, gdy są w stadium zaawansowanym.
Bardziej szczegółowoPOLSKIE TOWARZYSTWO OKULISTYCZNE
POLSKIE TOWARZYSTWO OKULISTYCZNE Iwona Grabska-Liberek Badania przesiewowe w kierunku jaskry ważnym elementem profilaktyki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego Klinika Okulistyki Działania PTO na
Bardziej szczegółowoSztum, dnia 10 lutego 2015r.
Konferencja inaugurująca projekt pn. Uprzedź nowotwór i ciesz się życiem - efektywna profilaktyka chorób nowotworowych oraz promocja zdrowego stylu życia w powiecie sztumskim finansowany w ramach Programu
Bardziej szczegółowoPodstawy genetyki człowieka. Cechy wieloczynnikowe
Podstawy genetyki człowieka Cechy wieloczynnikowe Dziedziczenie Mendlowskie - jeden gen = jedna cecha np. allele jednego genu decydują o barwie kwiatów groszku Bardziej złożone - interakcje kilku genów
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
Bardziej szczegółowoÓsmy odcinek programu Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego NFZ dla pacjentów ABC Pacjenta wyemitowanego na antenie TVP Łódź.
Ósmy odcinek programu Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego NFZ dla pacjentów ABC Pacjenta wyemitowanego na antenie TVP Łódź. Ósmy odcinek programu ŁOW NFZ dla pacjentów ABC Pacjenta poświęcony profilaktyce
Bardziej szczegółowoPrezesie Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji
Rada Przejrzystości działająca przy Prezesie Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji Stanowisko Rady Przejrzystości nr 74/2018 z dnia 23 lipca 2018 roku w sprawie zasadności kwalifikacji świadczenia
Bardziej szczegółowoPytania z zakresu ginekologii i opieki ginekologicznej
Pytania z zakresu ginekologii i opieki ginekologicznej - 2017 1. Proszę wymienić zagrożenia zdrowotne dla kobiety jakie mogą wystąpić w okresie okołomenopauzalnym. 2. Proszę omówić rolę położnej w opiece
Bardziej szczegółowoU Z A S A D N I E N I E
U Z A S A D N I E N I E Nowelizacja art. 7 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego Narodowy program zwalczania chorób nowotworowych (Dz. U. Nr 143, poz. 1200), zwana dalej,,ustawą,
Bardziej szczegółowoPROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA
PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA - 2006 1. UZASADNIENIE POTRZEBY PROGRAMU Choroby układu krążenia są główną przyczyną zgonów w Polsce i na świecie. Umieralność z tego
Bardziej szczegółowoPrzykłady opóźnień w rozpoznaniu chorób nowotworowych u dzieci i młodzieży Analiza przyczyn i konsekwencji
PROGRAM POPRAWY WCZESNEGO WYKRYWANIA I DIAGNOZOWANIA NOWOTWORÓW U DZIECI W PIĘCIU WOJEWÓDZTWACH POLSKI Przykłady opóźnień w rozpoznaniu chorób nowotworowych u dzieci i młodzieży Analiza przyczyn i konsekwencji
Bardziej szczegółowoRozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane. Genetyczne podłoże nowotworzenia
Rozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane Genetyczne podłoże nowotworzenia Rozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane Rozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane Połączenia komórek
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 7 czerwca 2019 r. Poz Rozporządzenie. z dnia 23 maja 2019 r.
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 7 czerwca 2019 r. Poz. 1060 Rozporządzenie Ministra Zdrowia 1) z dnia 23 maja 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie świadczeń gwarantowanych
Bardziej szczegółowoBank pytań na egzamin magisterski 2013/2014- kierunek Zdrowie Publiczne. Zdrowie środowiskowe
Bank pytań na egzamin magisterski 2013/2014- kierunek Zdrowie Publiczne Zdrowie środowiskowe 1. Podaj definicję ekologiczną zdrowia i definicję zdrowia środowiskowego. 2. Wymień znane Ci czynniki fizyczne
Bardziej szczegółowoOd rozpoznania do leczenia czyli pacjent w systemie. Aleksandra Rudnicka Polska Koalicja Pacjentów Onkologicznych
Od rozpoznania do leczenia czyli pacjent w systemie Aleksandra Rudnicka Polska Koalicja Pacjentów Onkologicznych Koalicja to wspólny głos ponad 100 tysięcy pacjentów onkologicznych w Polsce zrzeszonych
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR IV/21/14 RADY GMINY WIDAWA z dnia 30 grudnia 2014 r.
UCHWAŁA NR IV/21/14 RADY GMINY WIDAWA z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie uchwalenia Programu Zdrowotnego ZDROWA GMINA na lata 2015-2016 oraz udzielenia dotacji dla Samodzielnego Publicznego Zakładu Podstawowej
Bardziej szczegółowoOdrębności diagnostyki i leczenia raka piersi u młodych kobiet
Odrębności diagnostyki i leczenia raka piersi u młodych kobiet Barbara Radecka Opolskie Centrum Onkologii Amadeo Modigliani (1884-1920) 1 Młode chore Kto to taki??? Daniel Gerhartz (1965-) 2 3 Grupy wiekowe
Bardziej szczegółowoHIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć?
HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć? KIM JESTEŚMY JESTEŚMY GRUPĄ, KTÓRA ZRZESZA PACJENTÓW Z ZABURZENIAMI GOSPODARKI LIPIDOWEJ Z CAŁEJ POLSKI HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA FAKTY:
Bardziej szczegółowoKto powinien być przebadany w kierunku BRCA1/2? Zalecenia dla kobiet nosicielek BRCA1/2 i CHEK2.
Kto powinien być przebadany w kierunku BRCA1/2? Zalecenia dla kobiet nosicielek BRCA1/2 i CHEK2. Dorota Nowakowska Poradnia Genetyczna Zakład Profilaktyki Nowotworów Jakie jest znaczenie nosicielstwa mutacji
Bardziej szczegółowoPaszport zdrowej kobiety profilaktyka realizowana przez służbę medycyny pracy
Paszport zdrowej kobiety profilaktyka realizowana przez służbę medycyny pracy Dr hab. n. med. Marta Wiszniewska, prof. IMP Klinika Chorób Zawodowych i Zdrowia Środowiskowego, Instytut Medycyny Pracy im.
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia
Program profilaktyki chorób układu krążenia 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Choroby układu krążenia
Bardziej szczegółowoGenetyka kliniczna - opis przedmiotu
Genetyka kliniczna - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Genetyka kliniczna Kod przedmiotu 12.9-WL-Lek-GK Wydział Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kierunek Lekarski Profil praktyczny Rodzaj
Bardziej szczegółowoRak piersi to najpowszechniej występujący nowotwór kobiecy w Polsce czy nauka poznała przyczyny powstawania tego nowotworu?
Rak piersi to najpowszechniej występujący nowotwór kobiecy w Polsce czy nauka poznała przyczyny powstawania tego nowotworu? Wiele czynników na które mamy bezpośredni wpływ, zwiększa ryzyko zachorowania
Bardziej szczegółowoWsparcie społeczne. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Szeroko definiowane wsparcie społeczne to pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych (Saranson, 1982, za: Sęk, Cieślak, 2004), jako zaspokojenie potrzeb w
Bardziej szczegółowoPROMOCJA ZDROWIA TO PROCES
STAROSTWO POWIATOWE W ŚWIDNICY WYDZIAŁ ZDROWIA 2007 r. Opracowała Barbara Świętek PROMOCJA ZDROWIA TO PROCES UMOŻLIWIAJĄCY JEDNOSTKOM, GRUPOM, SPOŁECZNOŚCIĄ ZWIĘKSZENIE KONTROLI NAD WŁASNYM ZROWIEM I JEGO
Bardziej szczegółowoPromocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna Kształcenie w zakresie podstaw promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej Zdrowie, promocja zdrowia, edukacja zdrowotna, zapobieganie chorobom. Historia promocji zdrowia.
Bardziej szczegółowoPAMIĘTAJ O ZDROWIU! ZBADAJ SIĘ
PAMIĘTAJ O ZDROWIU! ZBADAJ SIĘ Przewodnik po programach profilaktycznych finansowanych przez NFZ Lepiej zapobiegać niż leczyć Program profilaktyki chorób układu krążenia Choroby układu krążenia są główną
Bardziej szczegółowoDziedziczenie recesywne
12 Zakład Genetyki Medycznej Instytut "Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka" telefon 022 815 74 50 (sekretariat) 022 815 74 51 (poradnia) Dziedziczenie recesywne, Szpital Dziecięcy, Dziekanów Leśny k/o Warszawy
Bardziej szczegółowoINTERPRETACJA WYNIKÓW BADAŃ MOLEKULARNYCH W CHOROBIE HUNTINGTONA
XX Międzynarodowa konferencja Polskie Stowarzyszenie Choroby Huntingtona Warszawa, 17-18- 19 kwietnia 2015 r. Metody badań i leczenie choroby Huntingtona - aktualności INTERPRETACJA WYNIKÓW BADAŃ MOLEKULARNYCH
Bardziej szczegółowoEBM w farmakoterapii
EBM w farmakoterapii Dr Przemysław Niewiński Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM we Wrocławiu Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM Wrocław EBM Evidence Based Medicine (EBM) "praktyka medyczna
Bardziej szczegółowoBADANIA KONTROLNE CHORYCH NA NOWOTWORY ZŁOŚLIWE
BADANIA KONTROLNE CHORYCH NA NOWOTWORY ZŁOŚLIWE Marian Reinfuss CENTRUM ONKOLOGII ODDZIAŁ W KRAKOWIE OCENA WARTOŚCI CENTRUM ONKOLOGII ODDZIAŁ W KRAKOWIE PROWADZENIA BADAŃ KONTROLNYCH 1. długość przeŝycia
Bardziej szczegółowo[10ZPK/KII] Onkologia
1. Ogólne informacje o module [10ZPK/KII] Onkologia Nazwa modułu ONKOLOGIA Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów Profil kształcenia Semestr Status modułu Język
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 3 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki raka szyjki macicy
Program profilaktyki raka szyjki macicy 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI RAKA SZYJKI MACICY, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego Rak szyjki macicy jest drugim,
Bardziej szczegółowoDlaczego Pomoc na Raka w ofercie AXA?
1 Dlaczego Pomoc na Raka w ofercie AXA? Dlaczego Pomoc na Raka w ofercie AXA? 1 2 Z perspektywy klienta i rynku Nowotwory są obecnie uznawane za chorobę cywilizacyjną: z roku na rok wzrasta liczba zachorowań.
Bardziej szczegółowoEPIDEMIOLOGIA. Mierniki epidemiologiczne. Mierniki epidemiologiczne. Mierniki epidemiologiczne. Mierniki epidemiologiczne
EPIDEMIOLOGIA NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH EPIDEMIOLOGIA prof. dr hab. med. Jan Kornafel Katedra Onkologii i Klinika Onkologii Ginekologicznej AM we Wrocławiu Mierniki epidemiologiczne Mierniki epidemiologiczne
Bardziej szczegółowoPaszport zdrowej kobiety profilaktyka realizowana przez służbę medycyny pracy
Paszport zdrowej kobiety profilaktyka realizowana przez służbę medycyny pracy Dr hab. n. med. Marta Wiszniewska, prof. IMP Klinika Chorób Zawodowych i Zdrowia Środowiskowego, Instytut Medycyny Pracy im.
Bardziej szczegółowoDZIEŃ. 50-69 lat. 20-49 lat EUROPEJSKI. Walki z Rakiem Piersi
Europejski Dzień (Breast Health Day) to ustanowione 15 października święto, którego istotą jest przypominanie i uświadamianie o tym jak zapobiegać występowaniu nowotworów piersi oraz o olbrzymim znaczeniu
Bardziej szczegółowoAgresja wobec personelu medycznego
Agresja wobec personelu medycznego Od połowy XX wieku do chwili obecnej obserwuje się gwałtowny postęp w diagnostyce i leczeniu pacjentów. Postęp ten przyczynił się do wczesnego rozpoznawania chorób oraz
Bardziej szczegółowoZachorowalność i zgony na nowotwory złośliwe w powiecie szczecineckim w latach
Zachorowalność i zgony na nowotwory złośliwe w powiecie szczecineckim w latach 1999-2013 Działania Powiatu z zakresu promocji i ochrony zdrowia Wszelkie działania z zakresu promocji i ochrony zdrowia realizowane
Bardziej szczegółowo25 maja 2013 Piknik. Zdrowa Mama to szczęśliwa rodzina!
Tematyka: Profilaktyka choroby nowotworowej piersi Dlaczego postanowiliśmy poruszyć temat raka piersi u kobiet? Rak piersi jest jednym z najważniejszych problemów zdrowotnych u kobiet w Polsce. Z obecnie
Bardziej szczegółowoWsparcie społeczne. Dorota Wojcik, Natalia Zasada
Wsparcie społeczne Dorota Wojcik, Natalia Zasada Czym jest wsparcie społeczne? Jest to wszelka dostępna dla jednostki pomoc w sytuacjach trudnych. Wsparcie to konsekwencja przynależności człowieka do sieci
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 4 do zarządzenia Nr 38/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki raka piersi
Program profilaktyki raka piersi 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI RAKA PIERSI, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Rak piersi jest najczęściej występującym
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2016/2017 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2016/2017 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
Bardziej szczegółowoZadanie Prewencja pierwotna nowotworów finansowane przez ministra zdrowia w ramach Narodowego programu zwalczania chorób nowotworowych.
EDUKACYJNO-INFORMACYJNY PROGRAM PROFILAKTYKI NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH SKÓRY SKÓRA POD LUPĄ MATERIAŁ EDUKACYJNY DLA NAUCZYCIELI SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH 2014 Zadanie Prewencja pierwotna nowotworów finansowane
Bardziej szczegółowoDoustne środki antykoncepcyjne a ryzyko wystąpienia zakrzepicy. Dr hab. Jacek Golański Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Doustne środki antykoncepcyjne a ryzyko wystąpienia zakrzepicy Dr hab. Jacek Golański Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi Uniwersytet Medyczny w Łodzi Żylna choroba zakrzepowozatorowa (ŻChZZ) stanowi ważny
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
Bardziej szczegółowoWytyczne postępowania dla lekarzy POZ i lekarzy medycyny pracy w zakresie raka nerki, pęcherza moczowego i prostaty 2011
Wytyczne postępowania dla lekarzy POZ i lekarzy medycyny pracy w zakresie raka nerki, pęcherza moczowego i prostaty 2011 Wytyczne postępowania dla lekarzy POZ i lekarzy medycyny pracy w zakresie raka nerki,
Bardziej szczegółowoWarto wiedzieć więcej o swojej chorobie, aby z nią walczyć
Warto wiedzieć więcej o swojej chorobie, aby z nią walczyć Kilka ważnych porad dla kobiet chorych na raka piersi Konsultacja merytoryczna: dr hab. n. med. Lubomir Bodnar Warto wiedzieć więcej o swojej
Bardziej szczegółowoAgencja Oceny Technologii Medycznych
Agencja Oceny Technologii Medycznych Opinia Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych nr 151/2012 z dnia 30 lipca 2012 o projekcie programu Profilaktyka oraz wczesne wykrywanie raka narządu rodnego
Bardziej szczegółowoPOMORSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W SZCZECINIE OŚRODEK NOWOTWORÓW DZIEDZICZNYCH ZAKŁAD GENETYKI I PATOMORFOLOGII
POMORSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY W SZCZECINIE OŚRODEK NOWOTWORÓW DZIEDZICZNYCH ZAKŁAD GENETYKI I PATOMORFOLOGII STRUKTURA OŚRODKA NOWOTWORÓW DZIEDZICZNYCH Onkologiczna Poradnia Genetyczna SPSK2 w Szczecinie
Bardziej szczegółowoBadanie termograficzne piersi
Badanie termograficzne piersi Termografia piersi jest procesem tworzenia obrazu w podczerwieni, w celu analizy i oceny ryzyka zachorowania na raka piersi. Termografia jest nieinwazyjna, bezpieczna i bezbolesna
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 6. Lp. Profil oraz rodzaj komórki organizacyjnej Warunki realizacji świadczenia gwarantowanego
Załącznik nr 6 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH AMBULATORYJNYCH PSYCHIATRYCZNYCH I LECZENIA ŚRODOWISKOWEGO (DOMOWEGO) ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI Lp. Profil oraz rodzaj komórki
Bardziej szczegółowoJAK DBAĆ O ZDROWIE czyli EUROPEJSKI KODEKS WALKI Z RAKIEM
JAK DBAĆ O ZDROWIE czyli EUROPEJSKI KODEKS WALKI Z RAKIEM Europejski Kodeks Walki z Rakiem Zawiera 11 zaleceń,, których stosowanie może przyczynić się do: zmniejszenia ryzyka zachorowania na nowotwory
Bardziej szczegółowoOnkologia - opis przedmiotu
Onkologia - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Onkologia Kod przedmiotu 12.0-WL-Lek-On Wydział Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kierunek Lekarski Profil praktyczny Rodzaj studiów jednolite
Bardziej szczegółowoPRZEWODNIK DYDAKTYCZNY I PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA KIERUNKU LEKARSKIM ROK AKADEMICKI 2016/2017
PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY I PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA KIERUNKU LEKARSKIM ROK AKADEMICKI 2016/2017 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Kiedy skierować dziecko do onkologa-algorytmy postępowania pediatry
Bardziej szczegółowo