na to pytanie pozostawiamy Wam. Życzymy miłej lektur, czekamy na Wasze artykuły, komentarze i opinie: biografia.archeologii@gmail.

Transkrypt

1 1

2 OD REDAKCJI Drodzy czytelnicy oto pierwszy numer czasopisma Biografia Archeologii w ramach, którego publikowane będą dwa razy w roku artykuły, które wcześniej ukażą się na stronie internetowej biografiaarcheologii.pl. Zakładając Biografię Archeologii w październiku 2014 r. wierzyliśmy, że nie ma archeologii bez refleksji nad tym, czym jest ona sama, co jest jej przedmiotem badań, oraz tym jak funkcjonuje ona we współczesnym świecie. Prowadzony przez nas blog jak i to czasopismo miało stać się miejsce to wymiany myśli właśnie na ten temat. Cieszymy się niezmiernie, że grono zainteresowanych tą dyskusją stale się powiększa, o czym najlepiej świadczy ilość tekstów do nas nadesłanych. W niniejszej publikacji można znaleźć szerokie spektrum nowych perspektyw badawczych od spojrzenia na drzewa, jako źródła interpretacji wydarzeń minionych po zastosowanie dronów w zarządzaniu dziedzictwem kulturowym. Dużo w tym numerze zostało poświęcone miejsca archeologii XX wieku. Czy to jest kierunek, w którym archeologia w Polsce będzie się rozwijać, czy wciąż w tym temacie przez archeologów nie wiele zostało powiedziane i odkryte? Odpowiedź na to pytanie pozostawiamy Wam. Życzymy miłej lektur, czekamy na Wasze artykuły, komentarze i opinie: biografia.archeologii@gmail.com BIOGRAFIA ARCHEOLOGII nr 1/2015 Redaktorzy: dr Dawid Kobiałka, Kornelia Kajda, Mikołaj Kostyrko Strona internetowa: biografiaarcheologii.pl mail: biografia.archeologii@gmail.com Skład: Mikołaj Kostyrko Oprac. graficzne: Kornelia Kajda nr zamknięto Wydawca: Pracowania Badań Historycznych i Archeologicznych Pomost [ul. Kłuszyńska 20/26, Poznań] ISSN: Na okładce: fotografia tunelu technicznego w EXPLOSEUM - Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg. Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy (oprac. graficzne Kornelia Kajda) 2

3 Spis treści Archeologia i II wojna światowa: drzewa z rytami jako kultura materialna... 5 Jak się napracować i się niezaangażować, czyli badania archeologiczne wstęp wzbroniony Rozkład jako proces twórczy: archeologia i dziedzictwo niedawnej przeszłości (fotoesej) (Nie)istniejący krajobraz Miedzianki Przeszłość, która nadejdzie: dziedzictwo (z) przyszłości Archeolodzy kolonizujący i skolonizowani Miejsca pamięci jako miejsca zapomnienia: archeologiczne badania mogiły z czasów Wiosny Ludów w Jeziorach, gm. Mosina Znikające transzeje wyścig archeologii z czasem Materialna pamięć krajobrazów: przykład niemieckiego obozu jenieckiego w Czersku, woj. pomorskie (część I) Materialna pamięć krajobrazów: przykład niemieckiego obozu jenieckiego w Czersku, woj. pomorskie (część II) Archeologia i pamięć Świat w ruinie: radzieckie dziedzictwo i jego materialne trwanie Chronić i służyć zastosowanie dronów w projektach ochrony dziedzictwa archeologicznego Niewykorzystany zasób wstępne uwagi o możliwościach zastosowania darmowych danych lotniczego skanowania laserowego w zarządzaniu dziedzictwem

4 4

5 Archeologia i II wojna światowa: drzewa z rytami jako kultura materialna Maksymilian Frąckowiak, Kornelia Kajda, Dawid Kobiałka Można powiedzieć, że archeologia już jakiś czas temu przestała być archeologią. To znaczy, wielu badaczy odchodzi od rozumienia archeologii jako nauki o arche; nauki jedynie o tym, co dawne, o tym co liczy setki czy też tysiące lat (np. Buchli, Lucas 2001). Dziś archeologia jest raczej nauką o kulturze materialnej, bez względu na czas jej powstania. To właśnie problematyka rzeczy ukonstytuowała archeologię jako naukę akademicką (Lucas 2004), można to chociażby dostrzec w tytule jednej z szeroko ostatnio omawianych w dyskursie archeologicznym książek: archaeology is the discipline of things (Olsen i in. 2012). Z tego punktu widzenia archeologią jest zarówno studiowanie fragmentów neolitycznych naczyń, jak i badania nad kulturą materialną z czasów II wojny światowej (ryc. 1). W rzeczy samej, w tym krótkim tekście chcemy pokrótce opisać nasze badania prowadzone w ramach archeologii II wojny światowej (por. Schofield 2005). Rycina 1. Pozostałości transzei z czasów II wojny światowej, Chycina (fot. Dawid Kobiałka). Archeologia i konflikty zbrojnie Alfredo González-Ruibal (2012, s. 471) zauważa jak donośną rolę może spełniać archeologia wraz ze swoją metodologią oraz by użyć terminu Martina Heideggera (2010) troską o kulturę materialną w kontekście studiów nad konfliktami zbrojnymi: [ ] it [archaeology] can deconstruct familiar geographies that have been produced through processes of symbolic violence. Archaeology exposes the trauma that lies underneath the foundations of contemporary landscapes, the stories that have been silenced. 5

6 Hiszpański archeolog zakłada tutaj wizję archeologii jako nauki odzyskującej utraconą pamięć o przeszłych wydarzeniach (np. wojna domowa w Hiszpanii) poprzez kulturę materialną. Jest wiele historii, o których można mówić tylko poprzez kulturę materialną. Nie wszystko bowiem zostało zapisane w dokumentach. Niedawna przeszłość pozostawiła po sobie całkiem liczne materialne relikty. Dotyczy to również konfliktów zbrojnych, takich jak I czy też II wojna światowa. Archeolodzy ostatnimi czasy prowadzą różne badania na tego typu stanowiskach archeologicznych (np. Gileard i in. 2010; González-Ruibal 2012; Kola 2000, 2005). Co jest odkrywane w trakcie takich badań? Upraszczając, głównie dzięki badaniom wykopaliskowym udaje się wydobyć rzeczy związane z życiem codziennym żołnierzy w okopach czy też w obozach jenieckich/pracy/koncentracyjnych. To tam odkrywa się widelce, puszki po pożywieniu, noże, butelki, guziki, sprzączki, itd. Wiele badań wykopaliskowych prowadzono również na grobach masowych. Oczywiście taka perspektywa jest bardzo ważna. Jednak II wojna światowa pozostawiła wiele innych rzeczy, którym do tej pory nie poświęcono należytej uwagi. W dalszej części tekstu chcemy opowiedzieć o pewnej kategorii kultury materialnej, która do tej pory nie doczekała się bliższej analizy archeologicznej. Ryty na drzewach Ryty na drzewach są powszechnym fenomenem kulturowym. Już Jan Bystroń (1980) zauważył ich kulturową rolę. Jednak polski etnograf ewidentnie uznawał ryty na drzewach za zjawisko negatywne. My podchodzimy do tego w sposób odwrotny. Naszym zdaniem jest to zjawisko bardzo interesujące, stanowiące ważny problem badawczy. Zarazem rycie na drzewach jest tak powszechne, że wydaje się zbyt banalne dla naukowych dociekań: niemalże każdy z nas podczas spaceru po parku widział różne napisy na drzewach (ryc. 2). Takie drzewa z rytami mają jednak swoją wartość zarówno z historycznego, jak i archeologicznego punktu widzenia (np. Oliver i Neal 2010a, 2010b). 6

7 Rycina 2. Ryty na drzewie w parku w Brodach (fot. Maksymilian Frąckowiak). Jedno z takich niezwykle interesujących miejsc z rytami znajduje się w pobliżu Chyciny, niewielkiej wioski położonej w dzisiejszym województwie lubuskim (por. Frąckowiak 2009; Zdziebłowski 2014). Tereny wokół Chyciny były częścią Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (MRU). MRU był zespołem różnych budowli i konstrukcji obronnych wzniesionych przez hitlerowskie Niemcy, aby zatrzymać natarcia Sowietów ze wschodu. Wybudowano tam wiele bunkrów. Ich ruiny są dzisiaj miejscem niemalże pielgrzymek turystów i miłośników II wojny światowej. MRU to również zespół różnych konstrukcji przeciwczołgowych i transzei, które w lepszej lub gorszej kondycji dotrwały do dnia dzisiejszego (ryc. 7

8 Rycina 3. Ruiny jednego z bunkrów niedaleko Chyciny (fot. Maksymilian Frąckowiak). Niedaleko Chyciny znajdują się relikty jednej z takich transzei (por. ryc. 1). W związku z faktem, iż jest ona dobrze widoczna, transzeja była eksplorowana przez tzw. poszukiwaczy skarbów. Udało nam się przeprowadzić z jednym z nich krótki wywiad etnograficzny. Wynika z niego, iż poszukiwacz nie znalazł na terenie transzei żadnych artefaktów metalowych (np. łuski po nabojach, guziki itd.). Nie było to dla nas zaskoczeniem. Na obszarze MRU nie prowadzono w zasadzie działań zbrojnych. Niemcy opuścili te tereny przed przybyciem Sowietów. Innymi słowy, podążanie typową archeologiczną metodyką badawczą w kontekście studiów nad konfliktami zbrojnymi (pozyskanie kultury materialnej drogą wykopalisk) może być czasem by tak rzecz drogą na manowce. Są epizody z działań zbrojnych, które nie pozostawiają po sobie niemalże żadnej kultury materialnej, którą archeolog może wydobyć w trakcie badań wykopaliskowych. Informacje na temat obiektów mogą wtedy być bardzo szczątkowe, a wiedza o nich może wydawać się niemożliwa do zdobycia. Wtedy należy rozejrzeć się i zacząć szukać innych źródeł niż te typowo archeologiczne. Podczas naszych badań postanowiliśmy rozszerzyć nasze pole badawcze i nie skupiać się jedynie na tym, co jest w ziemi, ale także na tym, co znajduje się dookoła nas. Dzięki temu podejściu udało nam się ustalić funkcję i czas powstania transzei. Podstawą do datowania obiektu były ryty na bukach, które rosną wzdłuż samego obiektu. Przymusowi pracownicy i ryty na drzewach Opisywana przez nas transzeja znajduje się na terenie lasu bukowego. W trakcie rekonesansu badawczego zauważyliśmy interesującą zależność. Natrafiliśmy na dziesięć buków, na których znajdują się różne ryty. Co ważne, buki z rytami znajdują się tylko wzdłuż transzei. Może to sugerować, iż częściową współczasowość. Mówiąc inaczej, aby określić datę powstawania rowu kluczem mogą być ryty na bukach (fot. 4, 5). I odwrotnie, zrozumienie znaczenia i faktu, dlaczego właśnie na tych a nie na innych bukach są ryty może być związane z biegnącą transzeją. 8

9 Rycina 4. Przykład rytów na jednym z buków (fot. Dawid Kobiałka). Rycina 5. Palimpsest rytów (fot. Dawid Kobiałka). 9

10 W tym miejscu napotykaliśmy różnego rodzaju ryty. Są to zarówno daty, inicjały, rysunki, nazwiska, jak i nazwy narodów. Co ciekawe, ryty tworzą całkiem materialne palimpsesty (por. Zalewska 2011, 2013). Powierzchnia buków była materią, na której były wykonywane ryty w dość znacznych odstępach czasowych. Analiza rytów pozwoliła na podzielenie ich na trzy grupy. Pierwsza to ta związana z czasami przed II wojną światową. Są to nieliczne inicjały obok dat np czy też Druga grupa jest najliczniejsza. Składają się na nią polskie nazwiska, jak: Grz. Kli[ ]wicz, Kr. Turek, KOSTKA, WOLSKI. Są też napisy w innych językach, jak np.: XYИ. Znajduje się tam także całkiem liczna grupa inicjałów, np.: M W., JU, B U. Zachowały się również daty. Dwa razy pojawia się rok 1944 oraz daty dzienne np. 26 VIII W końcu, na jednym z buków jest wyryty napis ŁÓDŹ. Na jednym z drzew widnieje ryt P[ ]LACY. Ostatnia grupa rytów wiąże się już z czasami po II wojnie światowej. Składa się ona z nielicznych dat i imion wraz z pewnym nazwiskiem. Co ciekawe, udało nam się dotrzeć do autora części tych powojennych rytów! Zatem może rodzić się pytanie: co te drzewa wraz z rytami pamiętają? Większość rytów wiąże się z końcowym etapem II wojny światowej. Był to czas, kiedy Niemcy w pośpiechu szykowali się na przybycie Sowietów. Stąd też kopano liczne transzeje, również wzdłuż MRU. Rzecz jasna, prace te były wykonywane przez miejscową ludność i jeńców wojennych. W pobliżu Chyciny, a ogólniej wokół Międzyrzecza, znajdowało się wiele takich obozów. To właśnie jeńcy wojenni i miejscowa ludność kopali rowy. Andrzej Chmielewski (2009) ostatnio opublikował wspomnienia jednego z takich więźniów osadzonego w obozie nieopodal Międzyrzecza. Według jego wspomnień wielu więźniów pochodziło z Łodzi. Nazwa tego miasta pojawia się również na analizowanych przez nas bukach. Jeśli uwzględnimy do tego zachowane daty (1944 czy też 26 VIII 1944) oraz relikty transzei to wszystko składa się w zwięzłą całość. To znaczy, transzeja mogła zostać wykopana przez jeńców wojennych, część z nich pochodziła najpewniej z Łodzi. Data sugeruje czas wykonania prac. W konsekwencji, ryty zostały przynajmniej częściowo wykonane przez pracowników przymusowych. Zapewne w krótkich chwilach przerwy od ciężkiej pracy pragnęli oni zaznaczyć swą obecność, a buki świetnie nadawały się do tego. Z tego powodu można powiedzieć, że buki nadal pamiętają o tym epizodzie z czasów II wojny światowej. Podsumowanie W tym krótkim tekście chcieliśmy zwrócić uwagę na jakże banalne na pierwszy rzut oka zjawisko jakim są ryty na drzewach. Zwykle archeologia kojarzy się z tym co najstarsze, największe, pierwsze, wyjątkowe, sensacyjne. Jest to zaledwie jedna strona praktyki archeologicznej. Jednak to analiza tych zwykłych, banalnych rzeczy jest zasadniczą składową archeologii. Mówiąc krótko, jest wiele rzeczy, na które nie zwracamy uwagi jako badacze i jako zwykli ludzie. Ten archeologiczny tekst był właśnie głosem by owe nie-byty zauważyć, docenić. Jest on próbą jak piszą Bjørnar Olsen z Christopherem Witmorem (2012) troski o to, co wymyka się historycznej świadomości. 10

11 Ryty na drzewach stanowią interesujący przykład kultury materialnej. Przez całe dekady był to temat pomijany przez archeologów i historyków. Jest to jednak temat, na podstawie którego można opowiedzieć pewne (mikro)archeologie i (mikro)historie konkretnych ludzi i miejsc. Bibliografia Buchli V., G. Lucas (red.) Archaeologies of the contemporary past, London and New York. Bystroń J.S Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, Warszawa. Chmielewski A Wkroczenie Armii Czerwonej do Międzyrzecza w 1945 roku we wspomnieniach kolejowego robotnika przymusowego Pawła Pośpiesznego, [w:] B. Mykietów, M. Tureczek (red.), Ziemia Międzyrzecka w przeszłości, t. VII, Miedzyrzecz, s Frąckowiak M Historia na drzewach zapisana. Przyczynek do poznania dziejów MRU na podstawie napisów zachowanych na bukach w pobliżu Chyciny, [w:] B. Mykietów, M. Tureczek (red.), Ziemia Międzyrzecka w przeszłości, t. VII, Miedzyrzecz, s Gilead I., Y. Haimi, W. Mazurek Excavating Nazi extermination centres, Present Pasts, t. 1, s Dostępne na (wgląd ). González-Ruibal A From the battlefield to the labour camp: archaeology of civil war and dictatorship in Spain, Antiquity, t. 86 (332), s Heidegger M Bycie i czas, Warszawa. Kola A Bełżec, The Nazi camp for Jews in the light of archaeological sources. Excavations , Warszawa. Kola A Archeologia zbrodni: oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie, Toruń. Lucas G Modern disturbances. On the ambiguities of archaeology, Modernism/modernity, t. 11 (1): s Moshenska G., A. Myers (red.) Archaeologies of internment, New York. Oliver J., T. Neal 2010a. Wild sings: graffiti in archaeology and history, Oxford. Oliver, J., T. Neal. 2010b. Elbow grease and time to spare: the place of tree carving, [w:] J. Oliver, T. Neal (red.), Wild sings: graffiti in archaeology and history, Oxford, s

12 Olsen B., C.L. Witmore Sværholt: memories of a Northern War site. Ruin memories. Dostępne na (wgląd ). Olsen B., M. Shanks, W. Webmoor, C.L. Witmore Archaeology: the discipline of things, Berkeley. Schofield J Combat archaeology. Material culture and modern conflict, London. Zalewska A Archeologiczny palimpsest jako specyficzna postać interpretacji teraźniejszości, [w:] A. Marciniak, D. Minta-Tworzowska, M. Pawleta (red.), Współczesne oblicza przeszłości, Poznań, s Zalewska A Archeologia studiowaniem teraźniejszej przeszłości, [w:] S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań, s Zdziebłowski, Sz Znaki na drzewach ujawniają zagadki przeszłości, PAP, Dostępne na (wgląd ). 12

13 Jak się napracować i się niezaangażować, czyli badania archeologiczne wstęp wzbroniony Kornelia Kajda, Mikołaj Kostyrko Ochrona dziedzictwa kulturowego, jego konceptualizacja oraz znaczenie są w archeologii od kilkunastu lat niezwykle istotnymi problemami badawczymi (por. Goddard 2009; Leniaud 2009; Holtorf, Högberg 2013). W ramach studiów archeologicznych prowadzi się specjalne bloki przedmiotów, które mają zapewnić przyszłym archeologom odpowiednią wiedzę na ten temat. Niektóre instytuty organizują także specjalne studia podyplomowe zajmujące się tylko tą tematyką. Jednocześnie, coraz częściej na gruncie archeologii podejmuje się tematy związane z angażowaniem społeczeństwa w ochronę dziedzictwa kulturowego, jego edukacją o historii regionalnej i odpowiedzialnością archeologów wobec społeczności, zwłaszcza lokalnych. Tymczasem w Polsce na wielu uniwersytetach niewiele czasu poświęca się nauczaniu o tym, w jaki sposób sprawić, aby nauka stała się czymś interesującym i nie była kojarzona jedynie ze spędzaniem czasu w bibliotekach. Nie mówi się także o tym, że nauka jest czymś, co powinno służyć społeczeństwu, a wyniki pracy naukowej powinny być udostępniane w taki sposób, aby służyły one nie tylko naukowcom czy konserwatorom, ale także innym osobom niezajmującym się danym tematem w sposób naukowy (por. Rączkowski 2006). A przecież archeologia to nauka, z którą większość osób ma pozytywne skojarzenia. Niestety najczęściej kończą się one jedynie na filmowym wizerunku archeologa i jego pracy. Archeolodzy-naukowcy prowadzą swoje badania z dala od społeczeństwa, odgradzając się od niego wysokim płotem i nie odczuwając potrzeby komunikacji z nim (Czerniak 2011). 13

14 Rycina 1. Wykopaliska za żelazną kurtyną. Fotografia zrobiona w jednym z polskich miast Archeologia nadal żywa? (fot. M. Kostyrko). A w końcu archeologia nie powinna służyć jedynie sobie, ale także, albo przede wszystkim, społeczeństwu. W naszym odczuciu archeologia jest nauką humanistyczną i społeczną, dlatego zaangażowanie we współpracę ze społeczeństwem powinno być jednym z podstawowych zasad tej nauki (również na ten temat Stępniewska 2009). Niestety, do dziś wielu archeologów traktuje tę dziedzinę jako pracę naukową, której zadaniem jest stworzenie poprawnej typologii pozostałości po minionych społeczeństwach, czy chronologii dziejów tychże społeczeństw. Badania te, choć istotne, bardzo rzadko mają na celu popularyzację swoich przemyśleń w środowisku innym niż archeologiczne, naukowe. Jeszcze dziś w wielu placówkach zalega nieopracowany materiał wyciągnięty z ziemi, który nigdy nie ujrzy światła dziennego, a jeśli się to uda to będzie one najprawdopodobniej przedmiotem rozprawy naukowej, której język nie będzie zrozumiały dla szerszych grup społecznych. W związku z tym, dziś postrzegamy archeologię, jako naukę dostępną jedynie dla archeologów. Należy jednak mieć na uwadze, że archeologia to nauka zajmująca się nie tylko przeszłością, ale także dziedzictwem kulturowym, jego ochroną i popularyzacją. Archeolodzy często oburzają się, że w społeczeństwie nie ma podstawowej wiedzy dotyczącej przeszłości ziem polskich, że mało kto wiem czym jest grodzisko, kiedy istniała kultura łużycka i że na dzisiejszych ziemiach polskich działo się tak wiele w tym samym czasie, w którym podbijano Rzym. Lecz jak mamy oczekiwać od społeczeństwa wiedzy o przeszłości ziem polskich i jej dziedzictwie archeologicznym, jeśli archeolodzy nie zajmują się i nie interesują się ich popularyzacją (por. Goddard 2009; Leniaud 2009; Merriman 2004)? 14

15 Brak promocji wiedzy o archeologii widoczny jest choćby w nauczaniu historii w polskich szkołach. Z perspektywy podręczników szkolnych można stwierdzić, że przeszłość obszarów współczesnej Polski nie jest nikomu potrzebna. W tym kontekście można zadać sobie pytanie: czy faktycznie przeszłość jest fundamentem naszego istnienia (por. Domańska 2006)? Temat prahistorii ziem polskich, jeśli jest omawiany w szkole, porusza jedynie kwestie grodu w Biskupinie i kultury łużyckiej. Sprawia to wrażenie, że ziemie dzisiejszej Polski nie były zamieszkiwane przed okresem panowania Mieszka I, lub że historia społeczeństw prahistorycznych z dzisiejszych ziem polskich jest mniej istotna, niż ta dotycząca starożytnych Greków, czy Egipcjan. Aby zmienić takie postrzeganie historii należy nauczyć archeologów, w jaki sposób można popularyzować ich wiedzę by zmienić postrzeganie przeszłości, ale także by społeczeństwo zrozumiało, że dziedzictwo archeologiczne to ciekawa i istotna kwestia zarówno dla dzisiejszych, jak i przyszłych pokoleń. Wykopaliska archeologiczne wstęp wzbroniony Coraz częściej mówi się także o wpływie archeologów na krajobraz kulturowy miejsca, w którym pracują. Wspomina się o tym, że archeologia nie jest niewinną dziedziną i nie produkuje czystej wiedzy, ale ma wpływ na społeczeństwo zarówno w sensie fizycznym (wpływ prac terenowych), jak i ideologicznym (zmiana podejścia do danego miejsca, dziedzictwa czy przeszłości) (por. Greenberg 2009; Hodder 2003;). Archeolodzy podczas swoich badań często wkraczają w codzienne życie wsi czy miasta. Przeprowadzając wykopaliska, czy też prospekcję terenu metodami nieinwazyjnymi (bez względu na to czy trwa to tydzień czy dwa miesiące, a nawet kilka lat) zawsze muszą liczyć się z tym, że będą wzbudzać zaciekawienie wśród mieszkańców miejscowości i zmienią ich postrzeganie danego miejsca. Nie zawsze jednak owo zainteresowanie spotka się z odpowiedzią archeologów, którzy nierzadko nie informują o wynikach badań społeczności, na której terenie przyszło im pracować. Często także na same wyniki trzeba oczekiwać bardzo długo, a ich publikacja jest trudno dostępna i napisana bardzo hermetycznym, zrozumiałym głównie dla archeologów, językiem. 15

16 Rycina 2. Tabliczka sfotografowana na jednych z polskich wykopalisk (fot. M. Kostyrko). Archeologiczne jaskółki? w stronę archeologii zaangażowanej Wielu archeologów wychodzi z założenia, że wyeksponowanie w muzeum zabytków pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych jest wystarczającym wywiązaniem się z ich obowiązków wobec społeczeństwa. Lecz według nas (i nie tylko) istnieją także inne sposoby promowania dziedzictwa archeologicznego, które angażują społeczeństwo w dłuższym wymiarze czasu i w sposób bardziej kreatywny niż jedynie krótka wizyta w zamkniętych murach muzeum. Przecież przeszłość jest żywa, stale ulega zmianom, jest czymś, co można negocjować i stale pisać od nowa. Przykładem działalności popularyzującej wiedzę o przeszłości w interesujący sposób może być projekt Muzeum Archeologicznego w Poznaniu pt. Moja wieś, moje dziedzictwo prowadzony przez mgr Agnieszkę Krzyżaniak, którego celem jest zwrócenie uwagi i zainteresowanie mieszkańców przeszłością swoich małych miejscowości. Kolejnym tego typu projektem, na który warto zwrócić uwagę jest Archeologia jako antidotum na zapomnienie i wandalizm. Ku przydrożnym lekcjom historii na temat pierwszej wojny światowej ( ). Projekt ten, realizowany przez dr Annę Zalewską z Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie ma za zadanie nie tylko upowszechnić wiedzę na temat działań I wojny światowej, ale również uwrażliwić społeczeństwo na dbanie o pamięć o przeszłości jako takiej. Sami również mając na uwadze powyższe spostrzeżenia realizujemy projekt zatytułowany Archeologia Zaangażowana: społeczeństwo-przeszłość-teledetekcja, którego celem jest promowanie dziedzictwa archeologicznego, współpraca z lokalną społecznością, rozpoznanie struktury grodziska wczesnośredniowiecznego przy pomocy metod teledetekcyjnych oraz promocja archeologii nieinwazyjnej (Kajda, Kostyrko 2013). 16

17 Ryc 3. Zdjęcie zrobione w trakcie odwiedzin stanowiska archeologicznego przez dzieci i młodzież z lokalnej szkoły. W trakcie realizacji projektu Archeologia Zaangażowana: społeczeństwo-przeszłość-teledetekcja (fot. Ł. Sturma). Polak potrafi, ale czy archeolog też? Jednym z nowych trendów pojawiających się w Polsce jest tzw. crowdfunding. Co to oznacza? Finansowanie różnego rodzaju projektów lub przedsięwzięć jest realizowane przy pomocy zbiórki publicznej. Ta forma projektu społecznego zakłada, że dana osoba zainteresowana konkretnym projektem, może przeznaczyć na jego realizację dowolną kwotę, w zamian natomiast nic bezpośrednio nie otrzymuje. W Polsce do tej pory jeden projekt archeologiczny jest realizowany w ten sposób. Są to badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie na wczesnośredniowiecznej osadzie w Chodliku, i już cieszy się sporym zainteresowaniem mediów. Na razie zbiórka trwa, jednak mamy nadzieję, że projekt ten odniesie sukces i zwróci uwagę archeologów na to, że jeśli sami będą zaangażowani społecznie to społeczeństwo jest w stanie odpłacić się z nawiązką. Bibliografia Czerniak L Dla kogo są wykopaliska? Profesjonaliści i społeczeństwo, [w:] A. Marciniak, D. Minta-Tworzowska, M. Pawleta (red.), Współczesne oblicza przeszłości, Poznań, s Domańska E O potrzebie przeszłości, [w:] Ł. Olędzki, D. Minta-Tworzowska (red.), Komu potrzebna jest przeszłość?, Poznań, s Goddard, S Heritage partnerships Promoting public involvement and understanding, [w:] Heritage and Beyond, Strasbourg, s

18 Greenberg, R Towards an inclusive archaeology in Jerusalem: The case of Silwan/The city of David, Public Archaeology, t. 8, s Hodder I Archaeological reflexivity and the local voice. Anthropological Quarterly t. 76, s Holtorf C., Högberg A Heritage Futures and the Futures of Heritage, [w:] Bergerbrant, S. I S. Sabatini (red.), Counterpoint: Essays in Archaeology and Heritage Studies in Honour of Professor Kristian Kristiansen, Oxford, s Kajda K., Kostyrko M O potrzebie dialogu: przykład projektu Archeologii Zaangażowanej, Gniazdo t. 13, s Leniaud, J.M Heritage, public, authorities, societies, [w:] Heritage and Beyond, Strasbourg, s Merriman, N (red.) Public Archaeology. London & New York. Rączkowski, W Bezużyteczna przeszłość, [w:] Ł. Olędzki, D. Minta-Tworzowska (red.), Komu potrzebna jest przeszłość?, Poznań, s Stępniewska, D W kręgu humanistyki zaangażowanej. Refleksja archeologiczna, [w:] U. Stępień (red.), Współczesna przeszłość, Poznań, Strony internetowe projektów: Niezwykłe cmentarzysko dawnych Słowian. Dostępne na [wgląd ]. archeopressja. Dostępne na [wgląd ]. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu projekt Moja wieś, moje dziedzictwo. Dostępne na [wgląd ]. Archeologia Zaangażowana: społeczeństwo-przeszłość-teledeteckja. Dostepne na [wgląd ]. 18

19 Rozkład jako proces twórczy: archeologia i dziedzictwo niedawnej przeszłości (fotoesej) Dawid Kobiałka Rozkład, upadek, gnicie, niszczenie (ang. decay) są całkowicie fundamentalnymi procesami dla archeologa. Przez całe dekady były one traktowane w sposób by tak rzec negatywny. Praktyka archeologiczna może być nawet rozumiana jako remedium czy też panaceum na te procesy. Zilustrujmy tę obserwację kilkoma przykładami. Kiedy zwiedzamy muzea archeologiczne to częstokroć można obserwować zrekonstruowane naczynia ceramiczne. To, co zostało potłuczone np. 5 tys. lat temu zostało następnie sklejone przez archeologa najpewniej w XX lub na początku XXI. wieku. W trakcie badań wykopaliskowych wydobywa się również skorodowane przedmioty metalowe (np. brązowe ozdoby, takie jak zapinki czy kolczyki), czy też broń (np. miecze). Takie brudne, zniszczone, nadgryzione przez ząb czasu artefakty poddaje się konserwacji. Po jakimś czasie przedmioty te można zobaczyć w świetnej kondycji w gablocie muzealnej. Rzecz jasna, przykładów można jeszcze podać wiele. W końcu, sama archeologia przez długie dekady miała na celu zrekonstruowanie przeszłości na podstawie materialnych fragmentów (z) przeszłości. Innymi słowy, to co przepadło, umarło, zgniło wracało do życia dzięki archeologii. Jednak takie archeologiczne rozumienie rozkładu jest nieco jednostronne. Rozkład może być również rozumiany jako proces twórczy; jako proces kreatywny. Materialne fragmenty przeszłości (np. potłuczone fragmenty naczyń ceramicznych, ruiny domostw) mają swoją wartość częstokroć dlatego, iż są właśnie zniszczone; dlatego iż mówiąc inaczej podlegają permanentnemu rozkładowi i fragmentaryzacji. Właśnie tę istotną rolę niszczenia i samych zniszczonych przedmiotów dla praktyki archeologicznej ostatnio podkreślił m.in. Mats Burström (2013). Szwedzki archeolog (Burström 2013, s. 321) zauważa bowiem: It must be stressed that fragments, whether material culture or texts, have continued to fascinate and generate interpretations across the centuries, not in spite of their fragmentariness, but because of it. Fragments have the power to stimulate our imagination and provoke our thoughts; they make us realize the space between what is and what once was that is so crucial for our desire to interpret. Fragments point to something beyond the whole of which they once formed a part, hinting at the larger complexity of reality. I kontynuje dalej: In the archaeology of the recent past interest is focused on material remains. This may seem peripheral in light of the overwhelming number of other available sources of information. However, it offers a way of dealing with a past that is so extensive and complex that any attempt at overall description would necessarily involve considerable reduction [ ]. Fragments direct 19

20 our interest in new directions, forcing us to consider the recent past from unconventional perspectives. There is something to be found beyond the grand narrative, and the fragments point the way. Dlatego też ten krótki fotoesej ma na celu pokazanie rozkładu, fragmentaryzacji kultury materialnej jako procesu kreatywnego, którego rezultatem jest nie tyle śmierć rzeczy (szerzej dziedzictwa kulturowego), ale wręcz odwrotnie, narodziny dziedzictwa. Podążając archeologiczną fascynacją tzw. współczesną przeszłością (np. Buchli, Lucas 2001) skupię swoją uwagę na pewnym cmentarzysku tramwajów z Wrocławia (zobacz więcej Kobiałka 2013, w druku; Torz 2013). Rycina 1. Tramwaj Škoda 16 T: dziedzictwo, które dopiero nadejdzie. Škoda 16 T była produkowana w latach Dzisiaj te tramwaje są środkiem komunikacji we Wrocławiu. Poprzez fakt, iż tramwaje są nowe, w doskonałej kondycji materialnej trudno nam dostrzec, iż wartość historyczną i kulturową (fot. Dawid Kobiałka). 20

21 Rycina 2. Dziedzictwo niedawnej przeszłości. Cmentarzysko tramwajów we Wrocławiu znajduje się na terenie jednej ze starych zajezdni. Znajdujące się tam tramwaje zostały wyłączone z komunikacji miejskiej. Stały się śmieciami. Jednak pod koniec lat 90. XX wieku zostały wpisane do rejestru zabytków. Tylko śmieci mogą stać się dziedzictwem (fot. Dawid Kobiałka). 21

22 Rycina 3. Materialny ciężar pustki. Ruiny tramwajów są tak interesujące właśnie dlatego, iż są ruinami. To właśnie gnicie, rozkład jest tym, czym je stworzyło. Innymi słowy, to niematerialny wymiar materialności tramwajów tworzy aurę tego miejsca (fot. Dawid Kobiałka). 22

23 Rycina 4. Piękno przemijania. Zbliżenie na podwozie jednego z tramwajów (fot. Dawid Kobiałka). Rycina 5. Popadanie w ruinę jest procesem. Częstokroć Natura odzyskuje to, co kiedyś należało do niej. W tym przypadku Natura wgryza się w tramwaj (fot. Dawid Kobiałka). 23

24 Rycina 6. Takie śmieci jak kable, puszki po konserwach, szklane i plastikowe butelki po napojach współ-tworzą kontekst cmentarzyska. Jak można domniemywać, są to rzeczy chronologicznie młodsze od tramwajów. Jednak wszystkie te rzeczy współ-tworzą jedno miejsce i wszystkie są bardzo współczesne. Muszą one również być analizowane jako jeden zbiór (ang. assemblage) (fot. Dawid Kobiałka). 24

25 Rycina 7. Widok części stanowiska archeologicznego z tramwajami. W tym przypadku metafora miejska dżungla uzyskuje zaskakującą i interesującą materializację (fot. Dawid Kobiałka). Bibliografia Buchli V., G. Lucas (red.) Archaeologies of the contemporary past, London and New York. Burström M., Fragments as something more: archaeological experience and reflection, [w:] A. González-Ruibal (red.), Reclaiming archaeology. Beyond the tropes of modernity, London-New York, s Kobiałka D A world in decay? a case of tram cemetery in Wrocław (Poland), Archaeolog. Dostępne na [wgląd ]. Kobiałka D. w druku. Let heritage die! The ruins of trams at depot no. 5 in Wrocław (Poland), Journal of Contemporary Archaeology, t. 1 (2). Torz M Cmentarzysko tramwajów we Wrocławiu. Zobacz jak niszczeją zabytki, Gazeta Wrocławska, 18 kwiecień. Dostępne na [wgląd ]. 25

26 (Nie)istniejący krajobraz Miedzianki Wojciech Mania Jak zauważył Dawid Kobiałka (2014) we wstępie do swojego fotoeseju, by coś stało się dziedzictwem, przynajmniej w sensie archeologicznym, musi wcześniej ulec rozkładowi. Jednak potrzebny jest również odkrywca-autorytet, który usankcjonuje wartość znaleziska (albo zakwalifikuje je jako niewarty uwagi odpad). Zasada ta odnosi się nie tylko do pojedynczych artefaktów, ale także krajobrazów. Są one nie tylko wytworem człowieka, lecz także jego środowiskiem życia, przekształcanym funkcjonalnie i symbolicznie, stając się w końcu nośnikiem pamięci (Harbison 2001; Lörzing 2001). Idąc tym tropem myślenia można powiedzieć, że rzeczy i miejsca muszą umrzeć w jeden sposób by żyć w inny sposób. Innymi słowy, tylko dzięki zniknięciu rzeczy i miejsca stają się warte (za)pamiętania. Czyż tak właśnie nie było w przypadku Miedzianki, niewielkiej miejscowości w dzisiejszym województwie dolnośląskim? Można by pomyśleć, że Miedzianka musiała zniknąć, by stać się sławna. Czy Filip Springer (2011) zwróciłby na nią uwagę i napisał głośną Historię znikania, gdyby była jednym z setek małych miasteczek? W historii tej górniczej osady splatają się losy jednostek i krajów, pozostawiając ślad w krajobrazie. Przy czym w przypadku Miedzianki, owym śladem jest materialne (nie)istnienie. 26

27 Ryc. 1. Fotografia lotnicza z 1958 roku. Miedzianka tonie w zieleni. W dwudziestoleciu międzywojennym była to raczej miejscowość letniskowa. Niepokój w ten sielankowy krajobraz górskiego miasteczka wprowadza hałda ślad po tajnej kopalni uranu, ale jak widać trudno ukryć takie ilości urobku ( wgląd ). Jak to się stało, że zniknęło całe miasteczko (ryc. 1)? Najbardziej niepokojąca pozostaje tak naprawdę niejasność przyczyn. Rabunkowe górnictwo, owszem, ale istnieją przesłanki, że aż tak radykalne rozwiązania, jak wyburzenie nie były konieczne. Wojna? Najwyżej pośrednio. Doprowadziła bowiem do wysiedlenia mieszkańców Kupferbergu. Na ich miejsce przybyli repatrianci ze wschodu, zapewne czujący się obco w niemieckim małomiasteczkowym pejzażu. Przeprowadzka do nowych bloków z wygodami, na przedmieściach Jeleniej Góry, była pewnie przyjęta z ulgą... Puste domy rozebrano, choć zostały, rozrzucone tu i tam, pojedyncze zabudowania. Zerwano zbędne drogi, choć ślady tych ostatnich można dojrzeć na zdjęciach lotniczych, w regularnych przerzedzeniach między drzewami. 27

28 Ryc. 2. Miedzianka na zdjęciu lotniczym z 2010 roku to chaotycznie rozrzucone zabudowania, kościół, który stał w środku miasta, a obecnie znajduje się w środku "niczego"... Miasto, ta bodaj najintensywniejsza forma przekształcenia środowiska przez człowieka, zaskakująco szybko wraca do natury ( wgląd ). Pomimo to, Miedzianka nie stała się na powrót nieokreśloną przestrzenią, pozostała miejscem, do którego wracają dawni mieszkańcy. Ci z bloków spotykają się w kościele, bo ten nie został zburzony. Stoi bez kontekstu i ze swą wieżą, wygląda w krajobrazie jak wykrzyknik, ale bez zdania, które miałby zakończyć (ryc. 2). Wracają też Niemcy, pamiętający Kupferberg z czasów gdy mieli kilka, może kilkanaście lat. Powroty do krain dzieciństwa często okazują rozczarowaniem. Budynki, skwery, chodniki i inne rekwizyty okazują się inne, mniejsze, mniej kolorowe. Miejsca te zostały przetworzone przez pamięć, a ich materialne pierwowzory niemalże przestały istnieć. Jednak niewiele jest miejsc, gdzie ta nierealność jest tak boleśnie dosłowna. 28

29 Ryc. 3. Miedzianka do dziś istnieje w zapisie map katastralnych. Rynek miasteczka, otaczająca go zabudowa, ulice przetrwały w poniekąd wirtualnym świecie granic posiadania ( wgląd ). Pamięć coraz starszych ludzi i jej zewnętrzne nośniki: fotografie, czasem notatki i listy, w końcu stare mapy. Jednak Miedzianka przetrwała w całkiem niezłej formie gdzieś jeszcze. W labiryncie linii, których tak naprawdę, poza papierem lub pamięcią komputera nie ma. Ktoś jednak obliczył ich współrzędne geograficzne i narysował na mapie. Jest ona pochodną naszego codziennego, trwającego od stuleci wyścigu o to, co moje, a co cudze, kto ma więcej i kto bogatszy. To kataster rysunek własności gruntów, pokazujący, co do kogo należy i jaki podatek trzeba zapłacić (ryc. 3). W przeciwieństwie do starych map, ciągle obowiązuje, pokazuje stan faktyczny i otacza go nimb urzędniczej ważkości. Wystarczy rzut oka, by wśród kształtów działek odczytać fantomowy krajobraz: gdzie był rynek, gdzie przy nim stały poszczególne domy i dokąd wiodły ulice. Przypisy Tekst ten powstał na bazie wpisu z bloga ShrinkingCitySyndrom.blogspot.com. Zobacz więcej na (wgląd ) 29

30 Bibliografia Harbison R Zbudowane, niezbudowane i nie do zbudowania. W poszukiwaniu znaczenia architektonicznego, Warszawa. Kobiałka D Rozkład jako proces twórczy: archeologia i dziedzictwo niedawnej przeszłości (fotoesej), Biografia archeologii (blog). Dostępne na (wgląd ). Lörzing H The nature of landscape: a personal quest, Rotterdam. Springer F Miedzianka. Historia znikania, Wołowiec. 30

31 Przeszłość, która nadejdzie: dziedzictwo (z) przyszłości Dawid Kobiałka W maju 2014 roku miała swoją światową premierę kolejna część X-Menów. Tym razem film nosi tytuł X-Men: Przeszłość, która nadejdzie. Reżyserem filmu jest Bryan Singer. Na pierwszy rzut oka film jest kolejną opowieścią o losach superbohaterów (mutantów), którzy jeszcze raz stawiają czoła niewyobrażalnemu zagrożeniu (totalna anihilacja ludzkości i rasy mutantów). Rzecz jasna, w filmie nie ma żadnych odniesień do archeologii. Niemniej jednak można powiedzieć, iż film dotyka niezwykle aktualnej problematyki archeologicznej, to jest: jak będzie wyglądała przyszłość i co z niej pozostanie. W końcu, nasza przyszłość to nic innego jak przeszłość dla pokoleń, które po nas przyjdą. Mówiąc inaczej, przeszłość jest również tym jak dowodzą X-Meni co nadejdzie. Zasygnalizowanie tej problematyki jest tematem tego wpisu. Star Trek i Gwiezdne Wojny a dziedzictwo kulturowe Bez większych wątpliwości można stwierdzić, iż Theodor Adorno (2005, s. 25), niemiecki filozof i krytyk kultury, nie był w najwyższej formie intelektualnej, kiedy pisał w Minima Moralia, że every visit to the cinema leaves me, against all my vigilance, stupider and worse. Kierunkiem krytyki Adorno nie jest kino rodem z Hollywood, ale problem bardziej ogólny, kultura popularna jako taka będąca częścią tzw. przemysłu kulturowego. Niemniej jednak, wiele interesujących rzeczy ma miejsce w kinie; rzeczy które również mogą inspirować archeologię i prowokować do ogólniejszej refleksji. Jednym z takich pól jest funkcjonowanie i znaczenie dziedzictwa kulturowego; tematyki niezwykle bliskiej współczesnej archeologii. Przez całe dekady dziedzictwo kulturowe było widziane przez pryzmat wielkich budynków/monumentów z przeszłości. Stonehenge jest tego najlepszym przykładem (ryc. 1). 31

32 Rycina 1. Stonehenge: monumentalne dziedzictwo ( hire,_inglaterra,_ ,_dd_09.jpg wgląd ). Jednak ostatnimi laty pojawiają się nowe trendy w kontekście zarządzania i ochrony dziedzictwa kulturowego. To znaczy, coraz więcej na pierwszy rzut oka banalnych i niepozornych rzeczy, praktyk i krajobrazów jest uznawanych za dziedzictwo kulturowe. Można powiedzieć, że jest to jeden ze znaków naszych czasów: w końcu zaczęto dostrzegać wartość historyczną i kulturową w nawet najzwyklejszych przedmiotach (ryc. 2). W ten sposób okazuje się, iż dziedzictwem może być potencjalnie wszystko to, co by ująć to nieco tautologicznie odziedziczone czy też pozostawione z przeszłości. Jednak kultura popularna pokazuje, że mimo wszystko jest to nadal nieco jednostronne podejście. Dziedzictwem kulturowym jest również wszystko to, co dziedziczymy z przyszłości. 32

33 Rycina 2. Dziedzictwo (z) niedawnej przeszłości: butelka po wódce (fot. Dawid Kobiałka). Star Trek, moim zdaniem, jest jednym z najdonioślejszych dóbr kulturowych stworzonych w Stanach Zjednoczonych. Jest to zbiór książek, komiksów, seriali telewizyjnych, filmów pełnometrażowych etc. na temat załogi statku kosmicznego Enterprise i jej najróżniejszych przygód, którym muszą stawić czoła w trakcie przemierzania wszechświata. Kapitanem statku jest James T. Kirk; mój ulubiony bohater z dzieciństwa. Kto by przypuszczał, że okaże się on również kluczem do zrozumienia niektórych sposobów, w jakich dziedzictwo kulturowe obecnie funkcjonuje? Taki bowiem potencjał interpretacyjny ma pewien pomnik upamiętniający datę i miejsce urodzin kapitana Kirka. W Riverside w stanie Iowa (USA) znajduje się niewielki i niepozorny pomnik (miejsce pamięci) (ryc. 3). Upamiętnia on fakt, iż kapitan Kirk urodzi się w tym miejscu 22 marca 2228 roku. Ten pomnik, to miejsce pamięci różni się w sposób zasadniczy od większości podobnych miejsc. Zwykle bowiem miejsca pamięci upamiętniają przeszłość; różne wydarzenia, które miały już miejsce. Stąd też miejsca pamięci to miejsca odnoszące się w różny sposób do przeszłości. Pomnik z Riverside całkowicie odwraca tę logikę. To znaczy, dotyczy on fikcyjnego bohatera, który dopiero ma się narodzić. Zorientowany on jest zasadniczo na 33

34 przyszłość. Być może ucieleśnia on pewne nowe trendy, które powoli mają już miejsce w sektorze dziedzictwa kulturowego? To znaczy, być może zamiast tak skrupulatnej atencji do źródeł archeologicznych z przeszłości, archeolodzy również powinni skupić swoją uwagę na potencjalnej roli i znaczeniu zupełnie fikcyjnych wydarzeń i dziedzictwa (z) przyszłości dla współczesnego społeczeństwa? Rycina 3. Dziedzictwo (z) przyszłości ( wgląd ). Historia z pomnikiem upamiętniającym przyszłe miejsce urodzin kapitana Kirka nie jest jedyną, która sugeruje zwrócenie bliższej uwagi na rolę (fikcyjnego) dziedzictwa kulturowego z przyszłości. Innym, bardzo popularnym swego czasu w Internecie przykładem są zdjęcia zrobione przez Rä di Martimo na pustyniach w Maroku i Tunezji (Gorence 2013). Zdjęcia bowiem dotyczą ruin różnych budowli, które stanowiły scenografię Gwiezdnych Wojen George a Lucasa. Ruiny te są prawdziwymi, całkiem materialnymi reliktami z filmowej planety Tatooine. Pierwsze wrażenie jest takie, iż rzeczywistość i fikcja stają się jednym. Budynki te, a właściwiej ich ruiny, mimo faktu iż należą do zupełnie innego uniwersum są również naszym dziedzictwem. To dziedzictwo pochodzi jednak z przyszłości Podsumowanie Archeologia jest społeczną i kulturową praktyką. Zgodnie z tym, archeologia musi podejmować zagadnienia, które są potencjalnie ważne dla współczesnego i przyszłego społeczeństwa. Jedną z dróg by archeologia takie funkcje pełniła jest, moim zdaniem, analiza relacji między szeroko rozumianą kulturą popularną a problematyką dziedzictwa kulturowego (również tego z przyszłości). Kto wie, być może współczesna archeologia i tzw. sektor dziedzictwa kulturowego powinny być bardziej zorientowane na przyszłość niż na przeszłość (por. Holtorf, Högberg 2013)? 34

35 Przypisy [1] Tekst ten w znacznym stopniu jest tłumaczeniem postu, który ukazał się na amerykańskim blogu ThenDig ( wgląd ). Bibliografia Adorno T Minima Moralia: Reflections on a damaged life, London & New York. Gorence A Remnants of abandoned Star Wars Sets in Morocco and Tunisia reminiscent of ancient ruins. Feature shoot, 1 Luty. Dostępne na (wgląd ). Holtorf C. & A. Högberg Heritage futures and the future of heritage, [w:] S. Bergerbrant & S. Sabatini (red.), Counterpoint: Essays in archaeology and heritage studies in honour of Professor Kritisian Kristiansen, BAR International Series Oxford, s

36 Archeolodzy kolonizujący i skolonizowani Kornelia Kajda Teoria postkolonialna i wiedza o skutkach kolonializmu od ostatnich kilkudziesięciu lat wchodzi coraz głębiej w struktury nauk humanistycznych i społecznych. Większość badaczy, nawet tych niezainteresowanych teorią i metodologią nauk, słyszało przynajmniej powierzchowne informacje na temat teorii postkolonialnej (lub teorii postkolonialnych) i często zaczyna już kojarzyć takich badaczy jak Homi Bhabha czy Gayatri Chakravorty Spivak. Lecz jak się ma nasza wiedza dotycząca wielu błędów popełnianych przez Europejczyków w stosunku do różnych grup etnicznych w przeszłości do tego, co praktykowane jest dziś? Wydaje się, że ma ona ogromne znaczenie i że czasy kolonialne już nigdy nie wrócą. Pewnie jest w tym sporo racji, jednak nauka i jej związki z kolonializmem mają nadal wiele za uszami. Przyjrzyjmy się w tym eseju archeologii, która podobnie jak etnologia, jest jedną z tych nauk, której związki z kolonializmem były bardzo silne, i która służyła kolonialistom do bardzo praktycznych celów. Archeologia i kolonializm, czyli jak udowodnić, że to my jesteśmy ludźmi z historią W czasach kolonizacji terenów Afryki, Australii, czy Ameryki Północnej i Południowej archeolodzy mieli duże znaczenie dla grup przejmujących władzę. W XIX wieku zaczął się swoisty boom na prowadzenie badań archeologicznych w podbijanych krajach (Trigger 1984, s. 355). Badania te były bardzo wybiórcze. Archeolodzy badali jedynie to, co wydawało się dla nich istotne i jedynie to, co spełniało oczekiwania kolonizatorów. 36

37 Rycina 1. Duński kolonizator z podwładnymi ( naar_van_seram_tijdens_een_reis_bij_de_talsetibaai_tmnr_ jpg, wgląd ). Rozwój archeologii w XIX wieku i wpływy archeologów w podbijanych państwach oraz ich działania pozwoliły na powstawanie największych światowych muzeów, takich jak British Museum w Londynie czy Louvre w Paryżu, które dziś określa się jako przedstawiające dziedzictwo całego świata. Wówczas powstało także wiele instytucji naukowych, które miały zajmować się opieką nad zabytkami w podbijanych państwach. W rezultacie służyły one często przekazywaniu zabytków do zbiorów w państwach kolonizujących (Moro-Abadía 2006). Dyskurs archeologiczny był wykorzystywany również do udowadniania niższości osób żyjących na podbijanych terenach. To Europejczycy byli tymi, którzy reprezentowali cywilizację i nieśli kaganek oświaty. Społeczności skolonizowane natomiast reprezentowały niższy poziom człowieczeństwa, który nie mógł stworzyć nic wartościowego (Gonzalez-Ruibal 2010, s. 38). Do udowodnienia niższości cywilizacyjnej społeczeństw natywnych doskonale się nadawała archeologia. Badacze, archeolodzy, którzy napotykali interesujące zabytki na terenie zamieszkiwanym przez ludy uważane przez nich za prymitywne, bardzo szybko dochodzili do wniosku, że nie mogły one być dziełem społeczeństw natywnych. Wysnuwano wówczas wnioski, że Europejczycy pojawili się na danym terenie już dużo wcześniej (jeszcze przed pojawieniem się społeczeństw skolonizowanych), stworzyli piękne monumenty, a następnie odeszli. Taka argumentacja była bardzo przydatna przy legitymizacji praw do podbitych terenów (Moro-Abadía 2006, s. 11; Gonzalez-Ruibal 2010, s. 39). Zatem, społeczności natywne 37

38 jawiły się jako niezdolne do zmian, pozostające na tym samym poziomie od czasów prehistorycznych. Archeolodzy i wojna w Iraku Działania kolonialne archeologów nie skończyły się, jak się wydaje, w XIX i na początku XX wieku. Doskonałym przykładem kolonialnej mentalności dalej tkwiącej w archeologach jest kwestia wojny w Iraku, która rozpoczęła się w 2003 roku. Chociaż sama wojna oceniana była od samego początku jej trwania bardzo negatywnie (por. wypowiedź Arundathi Roy z 31 maja 2003 roku), archeolodzy byli jednymi z pierwszych, którzy poparli działania wojsk zachodnich. Wołali o zachowanie naszej kolebki cywilizacji przed brutalnymi działaniami Irakijczyków, którzy są w stanie zniszczyć to, co jest nasze, wspólne dla całej cywilizacji (Hamilakis 2005, s. 96). Rycina 2. Zniszczona figura lwa z Muzeum Narodowego w Iraku ( wgląd ). Co więcej, różne organizacje archeologiczne oferowały pomoc ówczesnemu prezydentowi Stanów Zjednoczonych G.W. Bushowi w niedopuszczeniu do zniszczenia zabytków, które są skarbami przodków. Irackie dziedzictwo było ważne dla Amerykanów, gdyż jak argumentowało spora część społeczeństwa uznawała to dziedzictwo za własne, to znaczy, za amerykańskie (por. list do W.G. Busha z 16 kwietnia 2003). Okazało się zatem, że podobnie jak w XIX i XX wieku dla archeologów ważniejsze były artefakty niż etyka i ludzie za nią stojący (Hamilakis 2003). Argumentacja za zachowaniem światowego dziedzictwa była później wielokrotnie wykorzystywana przez liderów państw zachodnich do usprawiedliwienia 38