MASARYKOVA UNIVERZITA

Transkrypt

1 MASARYKOVA UNIVERZITA FILOZOFICKÁ FAKULTA Ústav slavistiky Polština se zaměřením na oblast firemní praxe, služeb a cestovního ruchu Krzysztof Matusik Analiza kompozycji marketingowej wybranych zabytków industrialnych na obszarze polsko-czeskiego pogranicza Praca licencjacka Promotor: Mgr. et Mgr. Michal Przybylski 2015

2 Oświadczam, że pracę licencjacką napisałem samodzielnie na podstawie przedstawionych źródeł i literatury.... Podpis autora pracy

3 Chciałbym bardzo podziękować panu Mgr. et Mgr. Michału Przybylskiemu za prowadzenie mojej pracy licencjackiej, poświęcony czas, a także za cenne porady i uwagi.

4 Spis treści Wstęp 6 1. Zabytek kultury Zabytek kultury na podstawie prawa polskiego i czeskiego Podstawowy podział zabytków Zabytki nieruchome Zabytki ruchome Zabytki archeologiczne Zabytek techniki Industrializacja, czyli uprzemysłowienie w Europie Przykłady zabytków techniki w Europie Industrializacja na terenach Czech i Polski Przykłady zabytków techniki w Czechach i w Polsce Czechy Polska Historia, przemysł i zabytki techniki na obszarze polsko-czeskiego pogranicza Historia terytorium przygranicznego Południowa część i jej zarys historyczny Północna część i jej zarys historyczny Historia przemysłowa i jej znaczenie dla polsko-czeskiego pogranicza Współczesny wizerunek przemysłu i jego transformacja Kompozycja marketingowa (mix marketing) Filary porównawcze w kompozycji marketingowej Rozszerzenie modelu 4P na 7P Zabytek techniki jako usługa Wykorzystanie kompozycji marketingowej SWOT analiza i jej zastosowanie 39

5 4. Kompozycja marketingowa wybranych dwu zabytków industrialnych Republika Czeska Dolní oblast Vítkovic Przedstawienie zabytku industrialnego 40 Dolny Obszar Witkowice Współczesność zabytku Elementy rozszerzonej kompozycji marketingowej na przykładzie Dolnego Obszaru Witkowic Polska Kopalnia Guido Przedstawienie zabytku industrialnego Kopalnia Guido Współczesność zabytku Elementy rozszerzonej kompozycji marketingowej na przykładzie Koplani Guido Analizy SWOT Dolny Obszar Witkowice Kopalnia Guido Porównanie zabytków i propozycje zmian Porównanie zabytków techniki Propozycje i zmiany 58 Zakończenie 59 Resumé 61 Spis źródeł książkowych 64 Spis źródeł internetowych 65 Spis zdjęć, rysunków i schematów 67 Załączniki 68

6 Wstęp Zabytki techniki były jeszcze do niedawna traktowane jako zabytki drugorzędne i najczęściej były charakteryzowane jako złom, który trzeba zburzyć i wybudować na jego miejscu coś nowoczesnego. Takie przekonanie i sposób myślenia trwał bardzo długo. Jednak w ostatnich kilkunastu latach nastąpiła pod tym względem zmiana. Ogólnie w Europie Zachodniej doszło do tej zmiany o nieco wcześniej niż w Czechach i w Polsce. W państwach Europy Środkowej dopiero w ramach ostatnich dziesięciu lat przebiegła radykalna zmiana w postrzeganiu dziedzictwa kultury industrialnej. Dużo byłych obiektów przemysłowych, do których można zaliczyć huty, kopalnie, bunkry podziemne, elektrownie, latarnie morskie itp. przetransformowano i są one wykorzystywane w zupełnie inny sposób, niż dla którego pierwotnie powstały. Głównym celem mojej pracy licencjackiej jest przedstawienie niektórych zabytków techniki w Europie, zwłaszcza na terenach Polski i Czech oraz przeprowadzenie kompozycji marketingowej wybranych zabytków techniki, znajdujących się na obszarze polsko-czeskiego pogranicza, a następnie je porównać i przedstawić, jak udała się transformacja z obiektu przemysłowego na zabytek techniki. Impulsem do wyboru takiego tematu było zainteresowanie przemysłem, techniką, zabytkami technicznymi oraz moim miejscem zamieszkania, które jest ściśle powiązane ze środowiskiem industrialnym. Cała praca jest złożona z pięciu rozdziałów, które pokażą zabytek techniki z różnych punktów widzenia. Na początku zostanie przedstawiona ogólna definicja zabytków kultury, zabytków techniki i zostanie wytłumaczony proces, w trakcie którego większość zabytków techniki powstała, czyli proces industrializacji w Europie i na terenach polsko-czeskiego pogranicza. Praca będzie kontynuowana wytłumaczeniem powodów istnienia dużej ilość zabytków techniki na polsko-czeskim pograniczu z wykorzystaniem faktów historycznych, ekonomicznych i społecznych. Kolejny rozdział będzie poświęcony teoretycznym zagadnieniom dotyczącym kompozycji marketingowej i analizie SWOT, które będą punktami wyjściowymi dla praktycznych analiz w kolejnym rozdziale. Następnie będą analizowane zabytki porównane i nastąpi całkowite podsumowanie pracy licencjackiej. 6

7 1. Zabytek kultury Miejsce, dzielnica, miasto, pomnik, budynek lub jakakolwiek rzecz w naszej najbliższej okolicy mogą być wpisane na listę zabytków w zależności od ich znaczenia. Przede wszystkim ludzie muszą mieć stosunek do tego zabytku i musi on być czymś wyjątkowym i niepowtarzalnym. Potoczne rozumienie słowa»zabytek«czy określenie»zabytkowy«nie budzi kontrowersji jest to stary kościół, zamek, dawne klejnoty czy obrazy. Jednak naukowe zdefiniowanie nie jest już tak proste różne dziedziny nauki, np. historia, architektura, filozofia, nie określiły jednej, uniwersalnej charakterystyki tego pojęcia. 1 Dla uproszczenia możemy przyjąć taką definicję: Zabytkiem na podstawie encyklopedii może być obiekt ruchomy lub nieruchomy, a także zespół obiektów lub miejsc, które stanowią świadectwo epoki albo zdarzenia i mają wartość historyczną, naukową, kulturalną, artystyczną i z tej racji podlegają ochronie prawnej Zabytek kultury na podstawie prawa polskiego i czeskiego Z powodu istnienia dużej ilość zabytków kultury różnego rodzaju i pochodzenia, jest oznaczenie to również uwzględnione w ustawach Republiki Czeskiej i Rzeczypospolitej Polskiej. Oto dosłowne przedstawienie zabytku kultury w ustawie Rzeczypospolitej Polskiej w artykułach 1, 3 i 6: Art. 1. Ustawa określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. 3 Art. 3. Nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź 1 HAMBERG FEDEROWICZ, Aleksandra. Zabytki: Przewodnik dla właścicieli, użytkowników pensjonatów, zabytków oraz pracowników samorządu terytorialnego. In: [online]. Szczecin: Biuro dokumentacji zabytków, 2012 [cit ]. Źródło: 2 WOJNOWSKI, Jan. Wielka encyklopedia PWN. Wyd. 1. Warszawa: Wydawn. Nauk. PWN, c2001 c Polska. Ustawa nr 162 poz o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. In: Dziennik Ustaw, Źródło: 7

8 zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 4 Art. 6. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 5 Czeskie prawo natomiast definiuje zabytek kultury w ten sposób: 1 Účel zákona Stát chrání kulturní památky jako nedílnou součást kulturního dědictví lidu, svědectví jeho dějin, významného činitele životního prostředí a nenahraditelné bohatství státu. Účelem zákona je vytvořit všestranné podmínky pro další prohlubování politicko organizátorské a kulturně výchovné funkce státu při péči o kulturní památky, o jejich zachování, zpřístupňování a vhodné využívání, aby se podílely na rozvoji kultury, umění, vědy a vzdělávání, formování tradic a vlastenectví, na estetické výchově pracujících a tím přispívaly k dalšímu rozvoji společnosti. 6 2 Kulturní památky Za kulturní památky podle tohoto zákona prohlašuje ministerstvo kultury České republiky (dále jen ministerstvo kultury ) nemovité a movité věci, popřípadě jejich soubory, a) které jsou významnými doklady historického vývoje, životního způsobu a prostředí společnosti od nejstarších dob do současnosti, jako projevy tvůrčích schopností a práce člověka z nejrůznějších oborů lidské činnosti, pro jejich hodnoty revoluční, historické, umělecké, vědecké a technické, 4 Polska. Ustawa nr 162 poz o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. In: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Źródło: 5 Polska. Ustawa nr 162 poz o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. In: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Źródło: 6 Česká republika. Zákon č. 20 z roku 1987 o státní památkové péči. In: Sbírka zákonů České republiky Źródło: o statni pamatkove peci. 8

9 b) které mají přímý vztah k významným osobnostem a historickým událostem. 7 Współczesne ustawy dotyczące zabytków kultury nie stosują terminu zabytek budowlany, ale częściej stosowanym ekwiwalentem jest oznaczenie nieruchomy zabytek kultury. W obu państwach istnieją jasno sprecyzowane ustawy dotyczące zabytków kultury i ich opieki kulturowej. Prawo, jak w Republice Czeskiej, tak również w Polsce podchodzi w bardzo odpowiedzialny sposób do dziedzictwa kulturowego i stara się, żeby stan techniczny poszczególnych obiektów i miejsc pozostał w takim stanie jak dotychczas lub był lepszy dla przyszłych pokoleń. 1.2 Podstawowy podział zabytków Na podstawie wyżej przedstawionych ustaw, ukierunkowanych na problematykę zabytków kultury, możemy rozdzielić zabytki kultury na zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne Zabytki nieruchome Kiedy mówimy o zabytkach nieruchomych, to najczęściej przychodzą nam na myśl budynki o różnym przeznaczeniu. Najczęściej chodzi o budynki sakralne, takie jak kościoły, kaplice, dalej budynki mieszkalne, czyli zamki, pałace, a także mogą to być obiekty przemysłowe, kopalnie, huty, elektrownie. Nie wolno nam także zapomnieć o zabytkach w postaci gruntów, pól i lasów. Ważne są również historyczne układy urbanistyczne i ruralistyczne, znajdujące się w miastach lub w ich okolicach Zabytki ruchome Dalszym rodzajem zabytków są zabytki ruchome. Przykładem takich są głównie przedmioty, które służą jako wyposażenie budynków i dekoracje. Mogą to być na przykład stare meble, ołtarze lub rzeźby. Zaliczyć tu możemy również pojazdy, numizmaty, stare narzędzia i pamiątki militarne. Prezentacja owych przedmiotów przebiega za pośrednictwem wystaw lub samodzielnych ekspozycji w muzeach. Często też pojawiają się na różnych aukcjach, gdzie są sprzedawane za niewyobrażalne kwoty pieniężne. 7 Česká republika. Zákon č. 20 z roku 1987 o státní památkové péči. In: Sbírka zákonů České republiky Źródło: o statni pamatkove peci. 9

10 1.2.3 Zabytki archeologiczne To zabytek nieruchomy lub ruchomy, będący wynikiem działalności człowieka, złożony z powierzchniowych, podziemnych lub podwodnych nawarstwień kulturowych i ich wytworów, albo ich śladów. 8 Takiego rodzaju zabytki są zazwyczaj pochodzenia historycznego i przedstawiają życie, kulturę i sposób funkcjonowania naszych przodków. Należą tutaj przedmioty użytku dziennego, książki, obrazy, szczątki itp. Oprócz tego są tu wliczane całe budynki i starożytne miasta, czasami odnajdywane przy wykopaliskach albo ekspedycjach nurkowych. Wszystkie pamiątki archeologiczne znalezione na terenie państwa są chronione i należą do Skarbu Państwa 9, czyli do instytucji prawnej odpowiedzialnej za części mienia państwowego, która nie pozostaje pod zarządem innych państwowych osób prawnych. Skarb państwa odpowiada przede wszystkim za budżet państwowy. 1.3 Zabytek techniki Na podstawie wyżej wymienionych i przedstawionych definicji i podziałów zabytków możemy stwierdzić, że różnego rodzaju zabytki otaczają nas wszędzie i nawet nie muszą być stare, że by je tak definiować. Najważniejsze jest, gdy dany obiekt lub rzecz jest w czymś specjalna dla otoczenia. Możemy zatem powiedzieć, że dane miejsce powinno posiadać pewne walory turystyczne. Można wyróżnić dwa rodzaje walorów turystycznych: walory naturalne, pozostające w ścisłej zależności od warunków środowiska naturalnego, oraz walory antropogeniczne, obejmujące elementy kultury materialnej i duchowej człowieka (zabytki, folklor, obiekty kultu narodowego oraz współczesne osiągnięcia społeczeństwa). 10 Z tej racji zabytkiem kultury można także nazwać obiekt, o którym w czasie jego tworzenia, istnienia i funkcjonowania nie sądzono, że za jakiś czas będzie on nazywany zabytkiem i że może być odwiedzany przez tysiące ludzi. Przykładami takich zabytków kultury są tzw. zabytki techniki, czy też zabytki industrialne. Najczęściej są nimi stare obiekty przemysłowe, nieczynne kopalnie, huty, różnego rodzaju elektrownie, obiekty wojskowe, takie jak bunkry, stocznie itp. Z reguły posiadają konstrukcję żelbetonową, 8 HAMBERG FEDEROWICZ, Aleksandra. Zabytki: Przewodnik dla właścicieli, użytkowników pensjonatów, zabytków oraz pracowników samorządu terytorialnego. In: [online], s Skarbpaństwa [online] [cit ]. Źródło: 10 ZMYŚLONY, Piotr. Partnerstwo i przywództwo w regionie turystycznym. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, 2008, s

11 żelazną lub betonową. Każde cywilizowane społeczeństwo stara się troszczyć o swoje tradycje kulturowe, do których można zaliczyć nie tylko samą architekturę, ale także technikę. Typowe budynki techniczne powstały dzięki industrializacji, która przebiegała w Europie od połowy XVIII wieku do końca wieku XIX, w niektórych wypadkach także w wieku XX. Sama industrializacja i jej przebieg zostanie poddany analizie w ramach podrozdziału 1.4. Zabytki techniki w połączeniu z turystyką zostały spopularyzowane dopiero w ostatnich latach. Podniosło się zainteresowanie nimi, a rynek turystyczny stosunkowo szybko zareagował i zaszeregował je do swoich ofert i katalogów podróżniczych. Jednak dzięki ważnemu okresowi uprzemysławiania, nie moglibyśmy dzisiaj podziwiać te miejsca. 1.4 Industrializacja, czyli uprzemysłowienie w Europie Okres największego i najbardziej znaczącego procesu uprzemysłowienia nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku i jest on uważany za początek rozkwitu przemysłu na terenach Starego Kontynentu. Encyklopedia mówi o industrializacji w taki sposób: Industrializacja [łac. industrialis przemysłowy ], uprzemysłowienie, ekono miczny proces polegający na szybszym rozwoju przemysłu od innych działów gospodarki narodowej rolnictwa i usług. 11 W tym czasie obszary Europy były dzięki swojemu intensywnemu kulturowemu i technicznemu rozwojowi zapełnione dużą ilością budynków technicznych, zakładów przemysłowych i manufaktur. Powstawało dużo państwowych i rodzinnych przedsiębiorstw, z których niektóre istnieją i funkcjonują do dziś. Najprościej możemy wytłumaczyć industrializację jako proces, w trakcie którego doszło do transformacji społeczeństwa z nieprzemysłowego na przemysłowe. Głównymi powodami zmian przemysłowych było przede wszystkim nagromadzenie kapitału, tania siła robocza i oczywiście duże postępy w rozwoju techniki. Nie można także pominąć powstania dużej ilości wynalazków, które należały do pierwotnych impulsów w transformacji przemysłowej. W związku z pojawianiem się nowych wynalazków i odkryć możemy industrializację podzielić do trzech faz. Pierwsza faza, tzw. 1. etap naukowo techniczny (wiek XVIII) połączony z odkryciem lokomotywy parowej. Później nastąpiła druga faza, tzw. 2. etap naukowo techniczny, powiązany z rozwojem poszczególnych gałęzi przemysłowych oraz trzecia faza, czyli 3. etap naukowo techniczny, który dobiegł końca aż na przełomie 11 WOJNOWSKI, Jan. Wielka encyklopedia PWN. Wyd. 1. Warszawa: Wydawn. Nauk. PWN, c2001 c

12 XIX i XX wieku, a w którym doszło do kolejnego rozwoju przemysłu. 12 Koniec ostatniego etapu był ściśle połączony z rozwojem przemysłu zbrojeniowego, ze względu na zbliżający się początek I wojny światowej. Cała industrializacja spowodowała niepowstrzymalny rozwój nie tylko techniki, budownictwa, ale również wpłynęła pozytywnie na wzrost handlu międzynarodowego i powiększyła dochody wielu państw i przedsiębiorstw w Europie Przykłady zabytków techniki w Europie Jednym z wielu ciekawych zabytków techniki znajdujących się na Wyspach Brytyjskich jest bez wątpienia National Coal Mining Museum 13 (patrz zdjęcie nr 1) Cały kompleks jest złożony z kilku budynków. Najstarszy został zbudowany w roku 1876, jednak pomysł ze stworzeniem kopalni węgla kamiennego powstał prawie sto lat wcześniej. Kopalnia była aż do roku 1947 własnością prywatną, później ją upaństwowiono. W roku 1985 została z powodów nierentowności zamknięta i od roku 1988 jest to muzeum górnictwa. Oprócz możliwości zwiedzenia kopalni i zapoznania się z jej historią, można także obejrzeć urządzenia górnicze, które służą do prezentacji górnictwa oraz podziemne galerie. Istnieje również możliwość skorzystania z historycznej linii kolejowej, która łączy ze sobą dwie różne kopalnie. Do najbardziej znanych budynków industrialnych nie tylko we Francji, ale na całym świecie należy Wieża Eiffela (patrz zdjęcie nr 2). Powstała w roku 1889 i została nazwana na cześć jej twórcy Gustawa Eiffela. Jej wysokość wynosi 324 metrów i zbudowana jest cała z żelaza. Do budowy wykorzystano ponad metalowych części, które są połączone dwoma i pół milionami nitów. 14 Na ówczesne czasy jest interesująca także jej masa, która wynosi ton. Miała ona istnieć w Paryżu tylko 20 lat, jednak dzięki jej wykorzystaniu w meteorologii i telekomunikacji, została w użytkowaniu do dnia dzisiejszego i jest to dominanta całego miasta i całej Francji. Pomimo, że początkowo nie została przyjęta z dużym entuzjazmem, z czasem została oznaczona za główną przedstawicielkę francuskiej industrializacji a w ubiegłym roku obchodziła 125 lat istnienia. Jej znaczenie można 12 JAKUBEC, Ivan; JINDRA, Zdeněk. Dějiny hospodářství českých zemí: od počátku industrializace do konce habsburské monarchie. Praha: Karolinum, 2006, s , tłumaczenie własne K.M. 13 National Coal Mining Museum for England. ERIH.net [online] [cit ]. Źródło: 14 Budowle. Budowle.pl [online] [cit ]. Źródło: eiffla. 12

13 oznaczyć w taki sposób, że Wieża Eiffela to: Tryumf kultury przemysłowej, mistrzostwo nowej architektury stali, symbol odrodzonej Francji. 15 Z powodów geograficznych na terenie Holandii unikano budowania dużych budynków przemysłowych. Jako wyjątek można prezentować kompleks wiatraków Kinderdijk 16 zbudowany w XVIII wieku (patrz zdjęcie nr 4). Z pewnością także tutaj możemy mówić o zabytku techniki. W skład całego kompleksu, oprócz wiatraków, wchodzą tamy, zbiorniki, pompy i budynki administracyjne. Ich znaczenia technicznego nie można w żaden sposób podważać, gdyż przez długi okres czasu służyły jako ochrona przeciwpowodziowa i pomagały w odprowadzaniu wody z pól. Są one zaliczane do najbardziej znanych atrakcji turystycznych w całej Holandii i dzięki swojej funkcji posiadają dużą wartość techniczną. W związku z tym, że Niemcy zawsze należały do europejskiej czołówki przemysłowej, to są one państwem na terenie którego powstało bardzo dużo zabytków industrialnych. Przede wszystkim Niemcy posiadały i do dziś posiadają dobrze rozwinięty przemysł metalurgiczny i zbrojeniowy. Na terenie dzisiejszego państwa znajduje się wiele kopalń i hut, które służą teraz jako punkty turystyczne. W ich wnętrzach są różnego rodzaju muzea, gdzie są organizowane wystawy okolicznościowe oraz ekspozycje tematyczne. Przykładem takiego zabytku jest na pewno Huta w Völklingen 17 (patrz zdjęcie nr 3), która powstała w XIX wieku i funkcjonowała praktycznie do niedawna, gdyż została ona zamknięta i zakonserwowana w roku Pomimo jej stopnia zużycia jest nadal w świetnym stanie technicznym i służy jako eksponat naukowo turystyczny. Zdjęcie 1. Coal Mining Museum w Overton (źródło National Coal Mining Museum) Zdjęcie 2. Wieża Eiffela (źródło: pictures.picphotos.net) 15 Budowle. Budowle.pl [online] [cit ]. Źródło: eiffla. 16 Wiatraki w Kinderdijk. UNESCO World Heritage: Windmills of Kinderdijk [online] [cit ]. Źródło: world heritage windmills kinderdijk. 17 Huta Völklinger. Völklinger Hütte [online] [cit ], Źródło: oelkling. 13

14 Zdjęcie 3. Huta v Völklingen (źródło: Zdjęcie 4. Kompleks wiatraków w Kinderdijk (źródło: Industrializacja na terenach Czech i Polski Industrializacja przebiegała oczywiście również w Czechach i w Polsce. Cały proces stopniowo przeniósł się na tereny państw leżących bardziej na wschód od miejsc, które były tzw. żłobkiem przemysłu w Europie Zachodniej. Proces industrializacji w Polsce rozpoczął się w XVIII wieku. Ogromny wpływ na niego miały czynniki przyrodnicze, zwłaszcza dostęp do bazy surowcowej oraz czynniki polityczne. 18 Można powiedzieć, że wielką pomocą dla obu państw był fakt, że wchodziły w skład monarchii habsburskiej. Jeżeli chodzi o Czechy, to były one w całości częścią monarchii, a Polska należała tylko z jednej trzeciej do monarchii, gdyż w początkach industrializacji była pod zaborem. Oprócz Habsburgów miały na nią duży wpływ Niemcy, które także należały do zaborców. A więc dzięki wpływom krajów zachodnich i ich planom doszło do dużego rozwoju przemysłu i urbanizacji Polski i Czech. Podstawą rozwoju przemysłu w obu państwach było występowanie surowców naturalnych, dlatego najwięcej rozwijały się w Czechach tereny przygraniczne, bogate w różnego rodzaju surowce. Był to przede wszystkim węgiel kamienny, występujący na wschodzie Republiki Czeskiej w okolicach Ostrawy i Karwiny oraz węgiel brunatny na zachodzie w okolicy Mostu. Zachód Czech był również znany z przemysłu szklarskiego i drzewnego. W okolicach Pragi, koło Kladna, powstały kopalnie węgla kamiennego i huty, które były jednak mniejsze co do rozmiaru. Na wschodzie Republiki Czeskiej powstały oprócz kopalń, także huty w Ostrawie i Trzyńcu oraz została wybudowana strategiczna bogumińsko koszycka linia kolejowa. Dzięki tym wszystkim inwestycjom państwo czeskie osiągnęło wysoki poziom ekonomiczny i było chlubą ówczesnej monarchii austro-węgierskiej. Trochę 18 WASZCZUK, Marcin. Industrializacja w Polsce. Prezi.com [online] [cit ]. Źródło: w polsce. 14

15 inna sytuacja była w Polsce, ponieważ Polska była pod trzema zaborami. Najbardziej rozwiniętymi obszarami był Dolny i Górny Śląsk, gdzie powstały huty i kopalnie węgla kamiennego. Na południu Małopolski, w okolicach Krakowa, funkcjonowały kopalnie soli w Bochni i Wieliczce. Oprócz terenów południowych przemysł rozwijał się również w Warszawie i Łodzi. W Łodzi, przede wszystkim dzięki obywatelom pochodzenia żydowskiego, powstało dużo zakładów i fabryk tekstylnych. Następnym obszarem przemysłowym było Pomorze, gdzie ze względu na położenie dominował przemysł stoczniowy. Ostatnim bardziej znaczącym terenem przemysłowym, który powstał w Polsce w czasie międzywojnia, był tzw. Centralny Okręg Przemysłowy, który został umieszczony między miasta Lublin, Przemyśl, Sandomierz i Radom. Było to jedno z najbardziej ambitnych przedsięwzięć Polski międzywojennej. Głównym zadaniem COP była likwidacja bezrobocia i rozbudowanie różnych gałęzi przemysłu. Niestety projekt COP trwał tylko do roku 1939, do rozpoczęcia II wojny światowej. 19 Kolejny rozwój industrialny nastąpił dopiero w okresie powojennym, kiedy było trzeba odbudować zniszczoną Polskę i przywrócić jej przedwojenny wygląd. Odbudowa trwała długo, ale w końcu udało się wiele rzeczy naprawić. 1.6 Przykłady zabytków techniki w Czechach i w Polsce Na podstawie rozwoju przemysłu w Czechach i Polsce, możemy stwierdzić, że na dzień dzisiejszy jest zabytków technicznych stosunkowo dużo. Dlatego dla lepszej orientacji zostaną wskazane tylko te, które znajdują się na obszarach najbardziej znaczących dla przemysłu. Polsko-czeskie tereny przygraniczne będą dokładniej omówione w samodzielnym rozdziale i będą wykorzystane do marketingowego porównania wybranych zabytków industrialnych w Polsce i Czechach Czechy W Republice Czeskiej można zaliczyć do ciekawych zabytków technicznych na przykład podziemny bunkier w Brdach 20 (patrz zdjęcie nr 5), gdzie znajduje się muzeum zbrojenia jądrowego. Cała wystawa w środku przedstawia budynek jako obiekt techniczno wojskowy oraz jego wykorzystanie w drugiej połowie XX wieku. 19 BRZOZA, Czesław; SOWA, Andrzej Leon. Historia Polski: Kraków: Wydawnictwo Literackie, c2006, s Podzemní bunkr Brdy. Český rozhlas [online] [cit ]. Źródło: pevnost v brdech se zmeni v unikatni muzeum jaderneho zbrojeni

16 Bunkier jest także pamiątką na okres tzw. zimnej wojny. Obecnie na tych terenach jest skoncentrowany przemysł drzewny. Dalszym interesującym punktem techniki jest Skansen górniczy Mayrau koło Kladna 21 (patrz zdjęcie nr 6). Miejsce to, jest typowym przedstawicielem przemysłu ciężkiego i można tutaj zobaczyć, w jaki sposób wydobywano węgiel kamienny, później jak go przetwarzano i jak w ogóle działała kopalnia. Następnym rodzajem zabytku technicznego jest elektrownia wodna Hučák 22 (patrz zdjęcie nr 7) w Hradcu Kralowej. Elektrownia ta powstała na początku XX wieku i działa do dzisiaj. Oprócz obejrzenia ekspozycji dotyczącej funkcjonowania elektrowni, mogą zwiedzający podziwiać sposoby wykorzystania innych odnawialnych źródeł energii, czyli energię słoneczną, wietrzną i energię powstającą z biomasy. Ostatnim miejscem, które zostało wybrane do prezentacji zabytków techniki w Republice Czeskiej to Kopalnia Michał 23 (patrz zdjęcie nr 8) w Ostrawie. Również tu jest pokazana kopalnia razem z pozostałymi pomieszczeniami znajdującymi się pod ziemią i nad ziemią. Kopalnia została wybudowana na początku XIX wieku i obecnie już jest nieczynna. Służy także jako skansen industrialny. Tutaj trzeba podkreślić fakt, że Ostrawa i jej okolice zawsze były i ciągle są miejscem z największą koncentracją zakładów przemysłowych, hut i kopalń w Republice Czeskiej. Z tym także wiąże się fakt, że występuje tu najwięcej zabytków technicznych i jest to teren, gdzie turystyka industrialna jest przez zwiedzających uznawana jako ciekawe miejsce turystyczne. Jak już wspominałem o terenach polskoczeskiego przygranicza będzie mowa nieco później, w dokładniejszej analizie regionu przygranicznego, gdzie zostanie przedstawiona historia i rozwój tutejszych zabytków techniki, czyli będzie to pierwsza strona porównawcza, na którą będzie skupiona największa uwaga na terenach Republiki Czeskiej. 21 Hornický skanzen Mayrau. Atlas Česka [online] [cit ]. Źródło: kraj/hornicky skanzen mayrau ve vinaricich u kladna. 22 Vodní elektrárna Hučák. Skupina ČEZ [online] [cit ]. Źródło: elektriny/obnovitelne zdroje/voda/hradec kralove.html. 23 Důl Michal. Národní kulturní památka [online] [cit ]. Źródło: michal.cz/historie. 16

17 Zdjęcie 5. Bunkier wojskowy w Brdach (źródło: Zdjęcie 6. Skansen górniczy w Mayerau (źródło: Zdjęcie 7. Elektrownia wodna Hučák (źródło: Zdjęcie 8. Kopalnia Michal (źródło: Polska Na terenie Polski są rozpowszechnione zabytki industrialne podobnie, jak w Republice Czeskiej. Ich występowanie jest ściśle związane z tym, jak powstawały geograficznie i historycznie regiony przemysłowe w XIX i XX wieku. Na północy był przede wszystkim rozwinięty przemysł morski i wszystko, co było z przemysłem związane, czyli handel międzynarodowy, transport morski, turystyka itp. Typowymi przedstawicielami zabytków techniki są w tym regionie na pewno stocznie. Najbardziej znana to Stocznia Gdańska 25 (patrz zdjęcie nr 12), funkcjonująca z małymi przerwami i zmianami w nazwie już ponad 200 lat. Jedna jej część ciągle działa, a druga jest wykorzystywana do spotkań biznesowych i kulturalnych. Oprócz stoczni do zabytków techniki zaliczamy na wybrzeżu latarnie morskie. Przykładem takiego zabytku jest Latarnia morska w Świnoujściu 26 (patrz zdjęcie nr 9) działająca od początku XIX wieku. Jej podstawową funkcją to 24 Przemysł morski. Marsh Poland [online] [cit ]. Źródło: 25 Stocznia Gdańska. Stocznia Gdańska S.A. [online] [cit ]. Źródło: 26 Latarnia. Latarnia w Świnoujściu [online] [cit ]. Źródło: morska.org/dzial_historia latarni_102.html.

18 oczywiście nawigacja morska. Latarnia bywa też wykorzystywana jako stacja radiokomunikacyjna i punkt meteorologiczny. Zwiedzanie samej latarni nie jest jedyną atrakcją. Turyści mogą też obejrzeć ekspozycję dotyczącą nurkowania i ratownictwa morskiego. Bardziej na południe, w województwie mazowieckim, jest Zabytkowa huta żelaza w Chlewiskach 27 (patrz zdjęcie nr 11), która funkcjonowała ponad 70 lat. Podczas wojny jej działalność była zawieszona. Pomimo tego, że powstała dwa stulecia wcześniej była bardzo dobrze wyposażona i produkowała żelazo wysokiej jakości. Na dzień dzisiejszy jest tylko obiektem muzealnym. Nieco niżej na południe znajduje się Kopalnia soli w Bochni 28 (patrz zdjęcie nr 10). Proces wydobywania soli nastąpił na przełomie XIII i XIV wieku i przebiegał aż do roku Potem został cały obiekt przekształcony w uzdrowisko i obiekt turystyczny. W kopalni można oprócz obejrzenia wnętrz, posągów solnych, narzędzi i urządzeń podziemnych, podziwiać ekspozycje multimedialne oraz wziąć udział w różnych imprezach towarzyskich, które mają właśnie miejsce w podziemiu tej zabytkowej kopalni solnej. Na zakończenie będzie przedstawione jeszcze miejsce, które znajduje się na terenie Śląska. Z pośród dużej grupy zabytków techniki została wybrana Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach 29 (patrz zdjęcie nr 13). Kopalnia istnieje od końca XV wieku, kiedy to wydobywano nie tylko srebro, ale także miedź i ołów. Dzięki olbrzymiemu zakresowi wydobycia poszczególnych metali, powstało w podziemiu wiele korytarzy i pomieszczeń, które stanowią największą atrakcję dla zwiedzających. Ten zabytek jest jednym z wielu występujących na terenach województwa śląskiego. Tak samo jak w Republice Czeskiej także w Polsce największa koncentracja przemysłu ciężkiego znajduje się niedaleko granicy państwowej z Czechami i są to zwłaszcza obszary Górnego Śląska, gdzie znaczenie przemysłu odgrywa bardzo dużą rolę w tutejszym środowisku społecznym. Skupisko techniki i przemysłu jest tu duże, więc zabytki techniki, które tutaj występują, będą służyły jako druga strona porównawcza pomiędzy zabytkami industrialnymi w Czechach i w Polsce. 27 Huta w Chlewiskach. Gmina Chlewiska [online] [cit ]. Źródło: 28 Kopalnia soli w Bochni. Bochnia. [online] [cit ]. Źródło: Zabytkowa Kopalnia Srebra. Kopalnia Srebra Tarnowskie Góry [online] [cit ]. Źródło: 18

19 Zdjęcie 9. Latarnia morska Świnoujście (źródło: Zdjęcie 10. Kopalnia soli w Bochni (źródło: Zdjęcie 11. Huta żelaza w Chlewiskach (źródło: Zdjęcie 12. Stocznia Gdańska (źródło: Zdjęcie 13. Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach (źródło: palac-wisniewski.pl) 19

20 2. Historia, przemysł i zabytki techniki na obszarze polsko-czeskiego pogranicza Na początku zostanie przedstawiony teren, który jest głównym punktem zainteresowania pod względem położenia, historii i przemysłu. Będzie pokazany również współczesny wizerunek przemysłu i zabytki techniki na tym terenie. Analizowany obszar znajduje się na polsko-czeskim pograniczu. Granica pomiędzy obu państwami wynosi niespełna 760 kilometrów 30 i byłoby stosunkowo trudne przeanalizować dokładnie wszystkie tereny przygraniczne w Polsce i Czechach, dlatego wybrano do analizy tereny przygraniczne, gdzie łączna długość odcinka granicy wynosi około 70 kilometrów. Początek znajduje się na północy w Boguminie, a koniec na południu w Mostach koło Jabłonkowa. Zabytki techniki, znajdujące się na tym terenie, leżą nie dalej niż 75 km od Cieszyna, który obrano za fikcyjny środek linii granicznej między Boguminem i Mostami. Dla bardziej dokładnego sprecyzowania całego terenu przygranicznego pozwolę sobie poniżej przedstawić całość na mapce (patrz zdjęcie nr 14). Zdjęcie 14. Mapa analizowanego obszaru (źródło: Historia terytorium przygranicznego Cały wyznaczony obszar, jak widać na zdjęciu 14, choć rozprzestrzenia się na terenie dwu państw można nazywać wspólną nazwą Śląsk. Oczywiście administracyjnie podział jest jednoznaczny. Jedna część, leżąca bardziej na południu, 30 MZV. Česko-polská hranice [online] [cit ]. Źródło: 20

21 wchodzi w skład Okręgu Morawsko-Śląskiego, a część większa, usytuowana w północnej części przedstawionego koła, wchodzi w skład województwa górnośląskiego. Historia tego regionu jest stosunkowo stara i bardzo urozmaicona różnymi wydarzeniami. Dochodziło do sytuacji, kiedy żadnej granicy nie było, albo kiedy obszar południowy należał do Polski, lub kiedy Śląsk w Czechach był częścią składową Polski. W historii zdarzały się również momenty, w których całość należała do zupełnie innego państwa. Terytorium, które mieści się w Republice Czeskiej, posiada jeszcze swoją specyficzną nazwę Śląsk Cieszyński (Těšínské Slezsko) 31. Zaś teren leżący po polskiej stronie nazywany jest na podstawie podziału administracyjnego Górnym Śląskiem Południowa część i jej zarys historyczny Znacząca historia na terenach położonych w Czechach rozpoczyna się w XIII wieku, kiedy doszło do ukształtowania się granic. Przedtem chodziło raczej o ziemie niczyje, zamieszkiwane przez różne plemiona i dzikie narody. W ramach procesów administracyjnych i z upływem lat powstało oficjalne Księstwo Piastów 32, które istniało bez żadnych zmian aż do połowy XVII wieku, kiedy zmarł ostatni władca z dynastii Piastów. W tym okresie księstwo zajmowało jak ziemie czeskie, tak ziemie polskie. Granice i państwa nadrzędne księstwu zmieniały się co pewien czas. Raz było Księstwo Piastów częścią państw Korony Czeskiej 33, innym razem znów należało do Królestwa Polskiego. W drugiej połowie XVII wieku doszło w wyniku zmiany rządzącej dynastii do włączenia Księstwa Piastów do Monarchii Habsburskiej, której częścią było aż do końca I wojny światowej, czyli do roku Jednak ani po I wojnie światowej nie uspokoiły się spory o przynależność do jednego lub drugiego państwa i rozpoczął się konflikt, raczej dyplomatyczny, o tereny Śląska Cieszyńskiego między Polską i Czechosłowacją. Każde państwo chciało przyłączyć te tereny do siebie. Powody były różne. Twierdzono, że ze względu na ludność polską na tym obszarze Śląsk Cieszyński powinien przyłączyć się do Polski. Druga strona sporu twierdziła, że przecież na Śląsku Cieszyńskim żyją też czescy obywatele i oni straciliby kontakt ze swoimi rodzinami w Czechach itp. Cały konflikt zakończył się 31 KADŁUBIEC, Karol Daniel a kol. Polská národní menšina na Těšínsku v České republice První vydání. Ostrava: Finidr, Źródło: google/kna01/00041/50/ html. 32 Dynastia Piastów panowała w Polsce od 960 roku do 1370, a na Śląsku aż do Państwa Korony Czeskiej były tworzone przez: Królewstwo Czech, Margrabstwo Moraw, Księstwo Opawskie i Księstwa Śląskie. 21

22 małym starciem wojennym pomiędzy obydwoma państwami. 34 W roku 1920 podpisano rozejm w Spa w Belgii, gdzie doszło do dyplomatycznego podziału Śląska między obydwa państwa 35. W okresie międzywojennym do dalszych konfliktów nie dochodziło. Sytuacja zmieniła się w trakcie II wojny światowej, kiedy cały Śląsk był dołączony do III Rzeszy. Po nieprzyjaznym dla ludzi okresie II wojny światowej nastąpił czas rządów komunistycznych jak w Polsce, tak również i Czechach. Były to przede wszystkim czasy, kiedy tereny przygraniczne rozwijały się industrialnie a przemysł był priorytetem dla władz państwowych. Po zmianach ustrojowych sytuacja ogólna zaczęła się poprawiać i praktycznie aż do dzisiaj trwa okres odnawiania i udoskonalania stosunków, których nie udało się z powodu rządów komunistycznych przeprowadzić. Chyba jedynie tylko przemysł mógł funkcjonować dalej bez większych zmian. W trakcie przemian ustrojowych doszło do restrukturalizacji w zakładach przemysłowych. W związku z tym niektóre z nich musiały zostać zamknięte, niektóre zaś obniżyły liczbę pracowników, ale większość z nich działa nadal Północna część i jej zarys historyczny Jeżeli chodzi o tereny, które znajdują się w północnej części wyznaczonego koła na zdjęciu numer 14, to sytuacja tutaj nie była na tyle dramatyczna i zmienna, jak na Śląsku Cieszyńskim. Oczywiście zmiany terytorialne przebiegały, dochodziło do rozpadania się województwa na mniejsze części i znów powstawania jednego. Jednak wszystko działo się w ramach Królestwa Polskiego i nie wychodziło na zewnątrz, czyli nie włączono do tego innych państw, jak w wypadku Śląska Cieszyńskiego. Od XII wieku do końca wieku XVIII była władza większością polskojęzyczna i w sumie jednolita. Zdarzały się tylko czasami okazyjne spory i potyczki pomiędzy następcami. Dopiero w okresie rozbiorów 36 był Górny Śląsk przyłączony do zaboru pruskiego i pozostał w nim aż do końca I wojny światowej. W okresie międzywojennym należał przez 20 lat do wolnej Polski. Podobnie, jak Śląsk Cieszyński, był Górny Śląsk okupowany i germanizowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. Jego powojenne losy były niemalże identyczne jak w wypadku Śląska Cieszyńskiego, czyli 34 GĄSIOR, G.; A. KNYT. Zaolzie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński Warszawa, KADŁUBIEC, Karol Daniel a kol. Polská národní menšina na Těšínsku v České republice Pierwsze. Ostrava: Finidr, 1997, s Rozbiory Polski, trzy podziały terytorialne państwa polskiego dokonane w latach 1772, 1793 i 1795 przez sąsiednie mocarstwa: Rosję, Austrię i Prusy. 22

23 ostra władza komunistyczna i rozwój przede wszystkim przemysłu ciężkiego, dlatego także tutaj mamy identyczne problemy po zmianach ustrojowych. Po roku 1989 nastąpiły zmiany głównie w przemyśle ciężkim i scenariusz był praktycznie ten sam jak w Czechach, czyli zwalnianie, zamykanie fabryk i kopalń. Również tutaj starają się władze dopędzić resztę Europy modernizując zakłady i ich wykorzystanie w innych dziedzinach gospodarki niż w przemyśle. Czasami udaje się to lepiej, a czasami gorzej, z czym połączone są okazyjne strajki, które jednak w Polsce występują częściej niż w Czechach. 2.2 Historia przemysłowa i jej znaczenie dla polsko-czeskiego pogranicza Między latami 1918 aż 1920 przebiegały kłótnie o pogranicze i Śląsk Cieszyński. Całość nie miała jednak tylko charakteru narodowościowego. Chociaż obie strony walczyły w sporze głównie argumentami narodowościowymi, to było pewne, że chodzi o coś więcej, o coś poważniejszego. I tym najważniejszym dla wszystkich było otrzymanie ziem bogatych w złoża surowców naturalnych, zdobycie jak największej ilości zakładów przemysłowych, hut, kopalń i nabycie ważnej linii kolejowej, która tworzy dzisiaj granicę między Czechami i Polską. Strona Polska pragnęła dołączyć obiekty przemysłowe na Śląsku Cieszyńskim do obiektów znajdujących się na terenach Górnego Śląska i w ten sposób powiększyć znaczenie swoich obiektów industrialnych, leżących na Górnym Śląsku. Tak samo strona czeska w sporze walczyła przede wszystkim o linię kolejową między Boguminem i Koszycami, o Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie oraz dobrze rozwinięty przemysł hutniczy. Stawka była naprawdę duża i każdy chciał otrzymać jak najwięcej. Przemysł ciężki był, jest i prawdopodobnie będzie odgrywał zawsze ważną rolę w jednym i drugim Śląsku. Początki jego rozwoju na tych terenach mają stosunkowo dawną historię i sięgają do czasów średniowiecza. Jednak rozwój na większą skalę można zauważyć głównie po roku Z tego łatwo wywnioskować, że właśnie w trakcie całego XIX i na początku XX wieku powstało najwięcej zakładów przemysłowych, hut i kopalń w tym rejonie i wzrosło w ten sposób znaczenie całego przemysłu ciężkiego na Śląsku. Do znanych obiektów industrialnych na Górnym Śląsku możemy zaliczyć np. 23

24 najstarszą czynną kopalnię węgla kamiennego Murcki 37, nieczynną kopalnię srebra w Tarnowskich Górach, nieczynny zespół kopalń w powiecie pszczyńskim, czynną Hutę Kościuszko 38, Hutę Batory 39 oraz liczne zakłady przemysłowe w Zagłębiu Katowickim. Oprócz przedstawicieli typowo związanych z przemysłem ciężkim możemy też wymienić browary w Cieszynie, Tychach i Żywcu. Do najbardziej kojarzonych obiektów industrialnych na Śląsku w Czechach zaliczymy z pewnością zespół kopalń w Zagłębiu Ostrawsko Karwińskim, Hutę Trzyniec 40, Hutę Witkowicką 41, niosącą obecnie inną nazwę, dalej nieczynne kopalnie Landek i Michal lub zakłady przemysłowe w Boguminie i Ostrawie. Tak samo jak w Polsce również w Czechach znajdziemy duże browary w Ostrawie i Noszowicach oraz wiele innych mniejszych tzw. minibrowarów. W Polsce występowanie zjawiska małych browarów jest na razie rarytasem, lecz zmiana może nastąpić stosunkowo szybko. Podsumowując problematykę przemysłu na naszym wyznaczonym obszarze dochodzimy do przekonania, że właśnie dzięki całemu, trwającemu przez dwa wieki, okresowi rozwoju przemysłu mamy dzisiaj wiele nie tylko funkcjonujących spółek, ale również zabytków industrialnych po obu stronach granicy. Niektóre już istnieją wyłącznie jako zabytek techniki, a niektóre nadal są czynne i należą do bardzo dobrze działających spółek o znaczeniu nie tylko ogólnopaństwowym, ale są znane w całej Europie Współczesny wizerunek przemysłu i jego transformacja Obecnie jesteśmy na końcu pierwszego dwudziestopięciolecia w tzw. nowej epoce porewolucyjnej, w czasach, kiedy nie istnieje gospodarka planowa, czyli: charakterystyczny dla socjalizmu model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych 42, ale obowiązuje już gospodarka rynkowa, 37 Kopalnia KWK Murcki. Katowicki Holding Węglowy S.A. [online] [cit ]. Źródło: 38 Huta Kościuszko. Huta Kościuszko S.A. [online] [cit ]. Źródło: 39 Huta Batory. Huta Batory S.A. [online] [cit ]. Źródło: 40 Huta Trzyniec. Třinecké železárny [online] [cit ]. Źródło: trzyniec.pl/onas/historia_wsp.php. 41 Huta Witkowice. Vítkovice Machinery Group [online] [cit ]. Źródło: 42 Gospodarka planowa. Portal wiedzy Onet [online] [cit ]. Źródło: 24

25 więc: system gospodarczy, w którym podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa. 43. Z tą podstawową społeczno ekonomiczną zmianą jest połączone prawie wszystko, a zwłaszcza z przemysłem, który jest ważny dla każdego dobrze funkcjonującego państwa. W trakcie zmian ustrojowych dochodziło do powstawania nowych firm, które dotychczas nie miały szansy istnieć ze względu na władze komunistyczne, przebiegła prywatyzacja spółek państwowych, zakładów przemysłowych itp. Wszystkie znaczące zakłady przemysłowe na terenie, wyznaczonym wyżej, przechodziły w latach dziewięćdziesiątych procesem prywatyzacji i dzięki temu znajduje się większość z nich, lub niedawno się jeszcze znajdowała, w dobrej kondycji ekonomicznej. Praktycznie aż do roku 2008, kiedy miał miejsce ogólnoświatowy kryzys finansowy 44, były zyski naprawdę rewelacyjne. Obecnie stwierdzamy, że niektóre spółki akcyjne nie są już w tak dobrym stanie, jak przed kryzysem. W czasach porewolucyjnych zmniejszyło się ogólne znaczenie przemysłu ciężkiego, a w tym zapotrzebowanie na siłę roboczą. Powodem tego jest głównie wprowadzenie coraz większej ilości maszyn, robotów itp. To jednak przynosi problemy z dużą ilością pustych i często zniszczonych obiektów przemysłowych, które są niewykorzystane i niepotrzebne. Z transformacją łączą się pewne wady, ale także pewne zalety. Z jednej strony do wad można wliczyć: wzrost bezrobocia, konflikty socjalne, ograniczenie przemysłu ciężkiego, kłopoty finansowe itp. Z drugiej strony doszło na wskutek zamknięcia fabryk i kopalń, do wzrostu znaczenia samych budynków jako pamiątek, tzw. zabytków techniki i w ostatnich dziesięciu latach rozpoczęto okres odnowy, okres restaurowania tych miejsc oraz rozpoczęła się ich propagacja i rozpowszechnianie w mediach. Wiele miejsc, które służyły dawniej jako zakład przemysłowy, jest teraz wykorzystywanych jako muzeum techniki, a wystawy, które są pokazywane zwiedzającym, są tematycznie połączone z danym miejscem. Na przykład wiele kopalń proponuje zjeżdżanie pod powierzchnię ziemi i przedstawia warunki i sposób pracy górników oraz wykorzystanie maszyn górniczych. Z kolei nieczynne huty są przebudowywane najczęściej na skanseny przemysłowe oraz na nowoczesne kompleksy, służące do spotkań towarzyskich i targów 43 Gospodarka rynkowa. Portal wiedzy Onet [online] [cit ]. Źródło: 44 ADAMCZYK, Marzena. Współczesny kryzys finansowy przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej [online]. Gdańsk, 2012 [cit ]. Źródło: file:///c:/users/km/downloads/930.pdf, Wyzwania gospodarki globalnej. 25

26 międzynarodowych. Są znane również sytuacje, kiedy zakład przemysłowy jest czynny i oferuje możliwość zwiedzania całego obiektu z przewodnikiem. Taki model jest zwłaszcza w ostatnich dziesięciu latach bardzo popularny i wielu ludzi ciekawi, jak wszystko funkcjonuje, na przykład w hucie przy produkcji materiałów hutniczych 45, w tartaku przy produkcji wyrobów drzewnych 46 lub w fabrykach samochodów 47, które pojawiły się na większą skalę także dopiero w czasach porewolucyjnych. Zainteresowanie techniką i zabytkami industrialnymi jest obecnie olbrzymie i często dochodzi do współpracy między przedsiębiorcami, państwem i Unią Europejską, która najczęściej wnosi wkład w budżet i stwarza nadzór nad całą transformacją. 45 PKD Polska Klasyfikacja Działalności. In: PKD24.pl [online] [cit ]. Źródło: elazostopow_zeliwa_i_stal. 46 Mayr Melnhof Holz. MM Holz [online] [cit ]. Źródło: holz.com/en/why wood. 47 Hyundai. Hyundai Motor Manufacturing Czech s r.o. [online] [cit ]. Źródło: motor.cz/?rubrika=basic info. 26

27 3. Kompozycja marketingowa (mix marketing) Dalszym z rozdziałów jest analiza kompozycji marketingowej, za pomocą której zostanie porównany jeden zabytek techniki w Polsce i jeden zabytek techniki w Czechach. Mix marketing został użyty po raz pierwszy w roku 1948 przez Neila H. Bordena, kiedy przyrównał go do cake mixu, czyli do spisu ingrediencji do produkcji ciastek i wytłumaczył w ten sposób, że poszczególne działalności marketingowe w firmie nie mogą być rozumiane jako samodzielne działania, ale muszą być traktowane jako jedna całość funkcjonująca razem. 48 Ten wariant powstania kompozycji marketingowej jest jednym z wyróżnianych w źródłach naukowych. Istnieje także grupa ludzi, którzy uważają za twórcę tego pojęcia ekonomistę Jamesa Culliotona, który mówił o tzw. miksowaniu poszczególnych ingrediencji w latach 40. XX wieku. Do niego później nawiązał Richard Clewett. 49 Chociaż istnieje więcej prawdopodobnych twórców teoretyków, to wszyscy pracowali z podstawowymi czterema taktycznymi P (4P). Do największych popularyzatorów, którzy wytłumaczyli to pojęcie w publikacjach naukowych, należą Jerry McCarthy oraz Philip Kotler. Pierwszy z nich jest autorem książki Marketing z roku 1960, a drugi należy do ekspertów marketingowych i jest współautorem definicji kompozycji marketingowej w jednej z najczęściej wykorzystywanych dzieł naukowych Marketing management z publikacji Grada Publishing. Zdaniem Ph. Kotlera: Marketing mix jest zbiorem narzędzi marketingowych, które przedsiębiorstwo stosuje w celu realizacji zamierzonych celów marketingowych na docelowym rynku działania. 50 Dla lepszego zrozumienia można wykorzystać słowa Petra Chevertona, który mówi tak: Marketing mix każdemu segmentu pozwala na lepsze zaspokajanie potrzeb klientów. Jednocześnie daje możliwość maksymalizacji zysku przez zwiększenie cen, zróżnicowanie oferty lub minimalizację kosztów (stosownie do wymagań danego segmentu) 51. Pod wspominanymi czterema P są ukryte następne terminy: product (produkt), price (cena), place (miejsce) i promotion 48 FORET, M. Marketingová komunikace. 3. vyd. Brno: Computer Press, 2011, s. 173, tłumaczenie K. M. 49 NĚMEC, Robert. Marketingový mix jeho rozbor, možnosti využití a problémy. Robertnemec.com [online] [cit ]. Źródło: mix rozbor, tłumaczenie K.M. 50 DRZAZGA, Marek. Systemy promocji przedsiębiorstw. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2006, s CHEVERTON, Peter. Zarządzanie kluczowymi klientami. Jak uzyskać status głównego dostawcy. Kraków: Oficyna Ekonomiczna, 2001, s

28 (promocja). Podkreślam tylko, że 4P stanowią podstawowe dane kompozycji marketingowej. Oprócz niej istnieją wersje tzw. rozszerzone, które powstały głównie z powodu większej konkurencji, większych oczekiwań konsumentów i specyfikacji poszczególnych usług. Do klasycznych 4P są wprowadzane jeszcze hasła: people (ludzie), process (proces), physical evidence (świadectwo materialne). Pomimo tego, że nadal najczęściej stosowanym modelem są analizy 4P, dochodzi do takich sytuacji, kiedy właśnie klasyczny nierozszerzony model ma zbyt wąską strukturę i nie jest w stanie w odpowiedni sposób zareagować na konkretną sytuację. 52 W tym wypadku rozszerzony 7P model jest lepszym rozwiązaniem i jego największe zastosowanie jest przede wszystkim w usługach. Nawet ze wzrostem znaczenia poszczególnych analiz i systemów analitycznych pojawiają się także modele 6P i 9P, które służą do indywidualnych analiz i nie są tak rozpowszechnione. Z praktyki wiadomo, że jeżeli jedno z P jest na bardzo wysokim poziomie, a reszta jest raczej przeciętna, to nie przyniesie to firmom oczekiwanych efektów, jak w wypadku, kiedy kompozycja marketingowa była odpowiednio namieszana. 53 Skuteczny marketing mix łączy w sobie wszystkie zmienne tak, żeby klient otrzymał maksymalną wartość i żeby zostały spełnione wszystkie cele marketingowe. Philip Kotler w swoich publikacjach tłumaczy, że marketing mix jest stosowany prawidłowo wtedy, kiedy marketingowiec patrzy na całość z punktu widzenia nabywcy, a nie z punktu widzenia sprzedawcy. 54 W tym wypadku nasze pomyślne cztery filary P zmienią się na 4C (patrz rysunek nr 1). To oczywiście nie zmienia nic ze wcześniej uwzględnionych rzeczy, tylko wnosi inny sposób spojrzenia na problematykę kompozycji marketingowej. Rysunek 1. 4P x 4C (źródło: 52 LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online]. Opava, 2006 [cit ]. Źródło: tłumaczenie K. M. 53 Tamże. 54 NĚMEC, Robert. Marketingový mix jeho rozbor, možnosti využití a problémy. Robertnemec.com [online]. op. cit. 28

29 3.1 Filary porównawcze w kompozycji marketingowej Do podstawowych pojęć porównawczych zdecydowanie należy produkt, cena, dystrybucja i promocja w wersji klasycznej (nierozszerzonej). Bez nich by nie było mowy o miksie marketingowym. W wersji rozszerzonej, występującej na przykład w kompozycji marketingowej usług, występują również takie pojęcia, jak ludzie, proces i świadectwo materialne. Trzeba tym samym teraz skupić swoją uwagę najpierw na głównych 4P, będących częścią wersji nierozszerzonej i rozszerzonej. Wszystkie te elementy porównawcze są wykorzystywane przez różne organizacje, żeby podnieść popyt na oferowane przez nie produkty. 55 Oto schemat (patrz rysunek nr 2), pokazujący jak wyglądają części klasycznego procesu kompozycji marketingowej. Rysunek 2. Podział na podstawowe elementy kompozycji marketingowej (źródło: moc.pl) Z punktu widzenia koncepcji marketingowych jest produkt przedstawiany z bardzo szerokiej perspektywy, dlatego możemy wykorzystać jedną z definicji Jerzego Altkrona, który w swojej pracy zbiorowej skorzystał z wiedzy o marketingu Philipa Kotlera i mówi o produkcie w ten sposób: Produktem jest wszystko, co jest oferowane na rynku, aby zaspokoić potrzeby i pragnienia konsumentów. Produktem może być dobro materialne, usługa, miejsce, osoba, organizacja, idea itd. 56 Czyli produkt jest podstawowym elementem kompozycji marketingowej i trzeba podkreślić, że najważniejszym elementem, gdyż jest rzeczą, która służy do różnych typów wymian towarowych pomiędzy konsumentami. 57 Produkt nigdy nie występuje sam, są wokół niego dalsze warstwy, które go tworzą (patrz rysunek nr, 3). Jako produkt mogą 55 NĚMEC, Robert. Marketingový mix jeho rozbor, možnosti využití a problémy. Robertnemec.com [online], op. cit. 56 ALTKORN, Jerzy. Podstawy marketingu: praca zbiorowa. Wyd. 4 zm. i poszerz. Kraków: Instytut Marketingu, 2003, s LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online], op. cit., s

30 być oznaczane rzeczy materialne, ale także abstrakcyjne, czyli niematerialne. Istnieje również podział, według którego można rozdzielić produkty do dwu kategorii. Na taki podział ma największy wpływ nabywca i sposób jego zakupów. W pierwszym wypadku może daną rzecz kupować wyłącznie dla siebie w celu dalszej przeróbki i sprzedaży danego produktu, w drugim zaś wypadku jest produkt kupowany przez dowolne przedsiębiorstwo produkcyjne lub przez dowolną organizację kapitałową. Z tego powodu zaszeregujemy produkty do dóbr konsumpcyjnych lub do dóbr kapitałowych. 58 W ramach produktów konsumpcyjnych możemy wyróżnić często używane rzeczy, jak na przykład pieczywo, gazety, słodycze itp., dalej znajdują się tu rzeczy kupowane okazyjnie, czyli samochody, RTV i AGD lub mieszkania. Wliczamy tu także towary luksusowe. Są to głównie zegarki i markowe ubrania oraz trudno dostępne akcesoria mieszkaniowe. Do produktów kapitałowych wlicza się surowce naturalne (węgiel, rudy), produkty pośrednie (bawełna, owoce), części zamienne (dla przemysłu), urządzenia inwestycyjne (komputery, windy) i materiał biurowy (długopisy, ołówki, papier do drukarek). Rysunek 3. Schemat produktu (źródło: Następnym ważnym elementem marketingowego miksu jest cena, która najczęściej występuje w postaci pewnej sumy pieniędzy, ilości produktów lub ilości usług. 59 Z reguły jest ważna w relacjach handlowych między nabywcą i sprzedawcą i odnosi się właśnie do produktów oraz usług, z powodu których dana relacja sprzedający kupujący powstała. Dla uproszczenia można powiedzieć, że służy do określenia wartości pieniężnej danej rzeczy. Spośród wszystkich elementów kompozycji marketingowej, może być cena najłatwiej dostosowana i jest dla 58 LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online], op. cit., s Tamże. s

31 organizacji jedynym źródłem zysków. 60 Oczywiście cena nie jest ciągle jednakowa, ale dochodzi do jej zmian w zależności od popytu i podaży. Jej ustalenie znacząco wpływa na nasz dalszy udział na rynku, a dla poszczególnych spółek jest punktem wyjściowym do kalkulacji przyszłych obrotów, zysków i do tworzenia dobrego wizerunku firmy, który ma duży wpływ na klientów i konkurencję. 61 Cena jest również jedynym elementem mix marketingu, który jest potencjalnym źródłem przychodów. Pozostałe elementy wytwarzają tylko koszty. 62 Z tego powodu sprzedający starają się cenę maksymalizować i w ten sposób otrzymać krótkotrwały zysk. Jednak dla długotrwałego sukcesu jest ważna tzw. równowaga ceny (patrz rysunek nr 4). Częścią składową ceny są też warunki płatnościowe, opcje kredytowe, odszkodowania, rabaty oraz terminy płatnościowe. 63 Ważną rzeczą, która dotyczy ceny, jest jej tworzenie. Wymienię kilka sposobów wyznaczania cen. Jako pierwszą możemy wyróżnić metodę kosztową, gdzie do definiowania cen jest potrzebna analiza kosztowa. Drugą metodą jest metoda popytowo konkurencyjna, oparta na analizach rynkowych i konsumenckich. Trzecią jest metoda wartościowa (Value based pricing), gdzie końcowa cena jest efektem skomplikowanych wyliczeń matematyczno statystycznych, a czwartą, którą wymienię, jest metoda strategiczna, która powstała głównie z tego powodu, że nie było ją możliwe wprost zaszeregować do jednej z wyżej wymienionych. 64 Oprócz przedstawionych kilku metod istniej również sposób tworzenia cen, który funkcjonuje na podstawie tworzenia analiz przyszłych możliwych zysków. Ten sposób jest jednak bardzo niepewny, gdyż trudno obliczyć, jak będzie wyglądał rynek w następnym dniu i najbliższej przyszłości. 60 Foret, M., Procházka, P., Urbánek, T. Marketing: základy a principy. Brno: Computer Press, 2003, s. 123, tłumaczenie K. M. 61 LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online], op. cit., s KOTLER, P. Marketing Management, 10. rozšířené vydání, Praha: Grada Publishing, 2001, s. 447, tłumaczenie K. M. 63 NĚMEC, Robert. Marketingový mix jeho rozbor, možnosti využití a problémy. Robertnemec.com [online], op.cit. 64 Metody wyznaczania cen produktów i usług. In: Consider Marketing Krytyczny [online] [cit ]. Źródło: 31

32 Rysunek 4. Graficzne przedstawienie równowagi ceny (źródło: prezentacja Jacek Wallusch) Jednym z dylematów, który muszą sprzedający wspólnie z pracownikami działu marketingu rozwiązywać, jest decyzja, w jaki sposób będą produkty i usługi dostarczane do użytkowników końcowych. Dystrybucja oznacza ruch produktu z miejsca jego powstania do miejsca jego zużycia końcowego Sam Kotler wprowadza taką definicję: Dystrybucja jest kolejnym kluczowym narzędziem marketing miksu. Obejmuje ona rożne rodzaje czynności, jakie przedsiębiorstwo podejmuje, aby uczynić produkt łatwo dostępnym dla klientów. 66 Celem całego systemu dystrybucyjnego jest przekazanie odbiorcom, czyli kupującym, wymagane produkty i usługi na dogodnych miejscach, we właściwym czasie i w odpowiedniej ilości i jakości (patrz rysunek nr 5). Cały proces przebiega za pośrednictwem tzw. kanałów dystrybucyjnych 67, które możemy podzielić na pośrednie i bezpośrednie. Wg Anny Czubały kanały pośrednie można zdefiniować tak: Kanał pośredni składa się z producenta, pośrednika ( ów) i nabywców finalnych (indywidualnych, instytucjonalnych). Pośrednikiem w kanale dystrybucji jest osoba fizyczna lub prawna przejmująca prawo własności do produktu na jego drodze od producenta do nabywcy finalnego albo pomagająca w przesuwaniu tego prawa. 68 Zaś kanały bezpośrednie są przedstawiane w taki sposób: Kanał bezpośredni składa się z dwóch szczebli producenta i finalnych nabywców jego produktu. W kanale takim nie występują podmioty pośredniczące. Producent sam, na własny koszt i własne ryzyko, dociera ze swoimi produktami do nabywców finalnych. Nawiązuje z nimi kontakty handlowe 65 LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online], op. cit., s KOTLER, Philip. Marketing: analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola. Wyd. 7. Warszawa: Felberg SJA, 1999, s Kanał dystrybucyjny. Portal wiedzy Onet [online] [cit ]. Źródło: 68 CZUBAŁA, Anna. Dystrybucja produktów. Wyd. 2 zm. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2001, s. 35.

33 bezpośrednio, przez pracowników własnych, wewnętrznych i zewnętrznych służb handlowych (biur sprzedaży, biur handlowych, własnych sklepów, biur akwizycji), lub /i pośrednio, korzystając z mediów (przesyłki pocztowe, katalogi, telewizja, radio, komputery). 69 W sytuacji, kiedy jest rozwiązany problem z kanałami dystrybucyjnymi, każda organizacja lub firma jest zmuszona do sformułowania celu działań dystrybucyjnych. Istnieją trzy rodzaje takich dystrybucji. Po pierwsze jest to dystrybucja intensywna, stosowana dla dóbr łatwego zakupu, po drugie to dystrybucja selektywna, stosowana w dystrybucji dóbr wybieralnych i po trzecie to dystrybucja wyłączna (ekskluzywna), mająca zastosowanie w odniesieniu do dóbr specjalnych. 70 Czyli cała sieć dystrybucyjna jest zazwyczaj tworzona przez producentów, dystrybutorów i organizacje wspierające. Rysunek 5. Dostawca producent kanał dystrybucyjny konsument (źródło: Celem marketingu jest coś więcej niż wyprodukowanie dobrego produktu, po atrakcyjnej cenie i dostępnego dla docelowych nabywców. Czwartym i nie mniej ważnym elementem kompozycji marketingowej jest promocja (patrz rysunek nr 6). Podstawą jest stworzenie takiej postawy wśród konsumentów do produktów i usług, która może być później powodem do rzeczywistego zakupu przez konsumenta. 71 Dlatego poszczególne organizacje muszą komunikować ze swoim obecnymi i potencjalnymi klientami. Żeby wyróżnić się pomiędzy innymi konkurentami z branży, trzeba szukać innych dróg kontaktu z nimi. System komunikacji marketingowej, obejmuje zespół działań i środków, które kształtują potrzeby 69 CZUBAŁA, Anna. Dystrybucja produktów. Wyd. 2 zm., op. cit., s KŁECZEK, R.; KOWAL, W.; WOŹNICZKA, J.; WANIOWSKI, P. Marketing. Jak to się robi. Wrocław: Ossolineum, 1992, s LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online], op. cit., s

34 nabywców oraz pobudzają, ukierunkowują i zwiększają elastyczność popytu. 72 Proces komunikacji marketingowej ma pięć podstawowych kroków. Na początku jest wybór rynku docelowego, czyli segmentacja rynku, później definiowanie wymaganej odpowiedzi. Następnie organizacje przeprowadzają wybór rodzaju i środka komunikacji. W końcowym etapie jest potrzebny feedback, więc ocena skuteczności całego procesu komunikacji. 73 Podczas całego procesu wykorzystuje się kompletny zestaw narzędzi, które umożliwiają efektywną i funkcjonalną komunikację z konsumentami. Ta czynność nazywana jest miksem komunikacyjnym i w jej skład wchodzi: reklama, promocja sprzedaży, public relation, sprzedaż osobista i marketing bezpośredni. 74 Rysunek 6. Przykłady narzędzi promocji (źródło: Oprócz wyżej wymienionych elementów miksu komunikacyjnego, jest dla producentów bardzo ważny sposób promocji. Czy będzie ona prowadzona formą pośrednią albo bezpośrednią. Z tego powodu rozróżniamy dwa rodzaje strategii promocji. Pierwszy nazywany PUSH (pchaj towarzyszy dystrybucji intensywnej), oznacza nakłanianie przez producenta pośrednich ogniw kanału dystrybucji do sprzedawania i promowania jego oferty. Drugi sposób strategii to PULL (ciągnij stosowany w dystrybucji produktów markowych), polega na tworzeniu i ciągłym podtrzymywaniu wysokiego popytu na produkt poprzez oddziaływanie bezpośrednio na nabywcę, który ciągnie produkt przez kanał dystrybucji. 75 Dużą pomocą dla 72 Vademecum Przedsiębiorcy Pierwsze kroki: Pierwsze kroki z marketingiem. Koszaliński serwis gospodarczy [online]. Koszalin, 2010 [cit ]. Źródło: 73 LEBEDOVÁ, Naděžda. Marketingový mix [online], op. cit., s KOTLER, P. Marketing Management, 10. rozšíř. vyd. Praha: Grada Publishing, 2001, s. 541, tłumaczenie K. M. 75 ALTKORN, Jerzy. Podstawy marketingu: praca zbiorowa. Wyd. 4 zm. i poszerz. Kraków: Instytut Marketingu, 2003, s

35 stwarzania odpowiednich strategii jest także tzw. model AIDA 76, który znajduje się na rysunku numer 7. Jego zastosowanie w współczesnej propagacji i reklamie jest znaczące i często stosowane. Czasami dodaje się jeszcze literę S, która oznacza zadowolenie klienta, czyli z języka angielskiego saticfaction. Rysunek 7. Przykład modelu AIDA (źródło: Rozszerzenie modelu 4P na 7P Cztery podstawowe filary porównawcze mix marketingu zostały przedstawione i opisane. Ponieważ następny rozdział pracy będzie poświęcony wprost analizie kompozycji marketingowej, dotyczącej zabytków techniki, które zostały przetworzone na pewnego rodzaju skanseny techniki i są w kategorii usług turystycznych, to trzeba jeszcze dla uzupełnienia przedstawić pozostałe 3P, które są częścią rozszerzonego modelu kompozycji marketingowej, stosowanego w analizach powiązanych z usługami i które także będą potrzebne do prezentacji zabytków industrialnych na obszarze polsko-czeskiego pogranicza. Do trzech filarów, które rozszerzają klasyczny model, możemy zaliczyć ludzi (people), proces (process) i świadectwo materialne (physical evidence), (patrz rysunek nr 8). Organizacje są tworzone nie tylko przez budynki, komputery, maszyny, które wytwarzają dobra. Podstawowym czynnikiem są ludzie, którzy mają wpływ na atmosferę w firmie oraz są w bezpośrednim kontakcie z klientami, czyli to oni stwarzają obraz na zewnątrz i są odpowiedzialni za pewien rodzaj reklamy. Stąd jest bardzo ważne, żeby z jednej strony pracownicy starali się wykonywać swój zawód maksymalnie odpowiedzialnie, a z drugiej strony, żeby sami byli zadowoleni, ponieważ sam Kotler stwierdza, że: Niezadowolony pracownik może sabotować 76 KŁECZEK, R.; KOWAL, W.; WOŹNICZKA, J.; WANIOWSKI, P. Marketing. Jak to się robi. Wrocław: Ossolineum, 1992, s