Rada programowa. Redakcja naukowa prof. dr hab. Eugeniusz Kowalewski. Opracowanie redakcyjne Władysława Czech-Matuszewska ISSN

Transkrypt

1 Zeszyt 5 Warszawa, listopad 2005

2 Rada programowa prof. dr hab. Lesław Gajek prof. zw. dr hab. Krzysztof Jajuga prof. dr hab. Eugeniusz Kowalewski dr Marian Małecki prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz (przewodniczący) prof. dr Aleksandra Wiktorow Redakcja naukowa prof. dr hab. Eugeniusz Kowalewski Opracowanie redakcyjne Władysława Czech-Matuszewska ISSN Opracowanie techniczne, druk i oprawa: ARTPRESS sp.j. Studio Grafiki Komputerowej Drukarnia Inowrocław, ul. Poznańska 281, tel./fax (0 52)

3 Spis treści str. Wstęp 5 Eugeniusz Kowalewski Ubezpieczenia transgraniczne aspekty prawne 9 Dariusz Fuchs Ubezpieczenia gospodarcze w świetle Konwencji Rzymskiej i projektu Rozporządzenia Rzym II 25 Katarzyna Malinowska Prace nad ujednoliceniem prawa o umowie ubezpieczenia w Unii Europejskiej 43 Katarzyna Ludwichowska Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej komunikacyjne w Polsce a standardy Unii Europejskiej 55 Marcin Orlicki Dochodzenie roszczeń według Czwartej Dyrektywy o ubezpieczeniach komunikacyjnych 71 Mariusz Wichtowski System Zielonej Karty i dyrektywy UE w sprawie ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych 81 Małgorzata Serwach Konstrukcja wypadku ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej w prawie polskim oraz w wybranych ustawodawstwach europejskich 99 Magdalena Szczepańska Bębenek Klauzule abuzywne w prawie wspólnotowym i prawie polskim 113

4

5 Wstęp Działalność ubezpieczeniowa, w szczególności po akcesji naszego kraju do UE, w coraz większym stopniu staje się obrotem międzynarodowym. Oznacza to, że regulacja prawna zawieranych masowo umów ubezpieczenia powinna uwzględniać nie tylko przepisy krajowe (np. zawarte w kodeksie cywilnym czy kodeksie morskim), ale także te wszystkie regulacje, które możemy umownie nazwać reżimem prawnym ubezpieczeń transgranicznych, a więc takich które dotyczą stosunków o charakterze międzynarodowym. Cechę międzynarodo wości posiadają te ubezpieczenia, które w swojej treści (treści prawnego sto sunku) zawierają istotne elementy powiązane z więcej niż jednym systemem prawa krajowego, np. poprzez różną przynależność krajowych podmiotów (ubez pieczyciela, ubezpieczającego, ubezpieczonego, uposażonego czy uprawnio nej osoby trzeciej na tle ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej), czy też poprzez zagraniczne usytuowanie ryzyka objętego ochroną (przedmiotu ochro ny) w stosunku do kraju zawarcia umowy ubezpieczenia. Forum dyskusyjne Zeszyt 5 5

6 Wstęp Tego rodzaju umowy ubezpieczenia bywają określane jako ubezpieczenia cross border. Stwarzają one wiele kwestii prawnych, których znajomość zwłaszcza przez osoby zaangażowane w szeroko pojętej praktyce ubezpieczeniowej jest niewystarczająca. Przyczynia się do tego, bez wątpienia, niewielka liczba opra cowań naukowych, a także podręczników czy choćby opracowań typu poradni kowego, dostępnych na rynku wydawniczym. W tym stanie rzeczy zaprezento wanie prawnej problematyki ubezpieczeń transgranicznych, obejmującej wiążą ce się z nimi zagadnienia prawne, zwłaszcza te o ważnym znaczeniu dla prakty ki, skłoniło wydawcę Forum Dyskusyjnego Ubezpieczeń i Funduszy Emerytal nych do poświęcenia niniejszego zeszytu przedstawionym wyżej problemom. Celem przyświecającym wydawcy i autorom poszczególnych artykułów było przybliżenie wybranych problemów prawnych, w szczególności zagadnień cy wilnoprawnych, kolizyjnych i procesowych, wiążących się z funkcjonowa niem ubezpieczeń transgranicznych, a więc problemów związanych z ich za wieraniem i wykonywaniem, nie wyłączając problematyki dochodzenia rosz czeń przez uprawnione podmioty. Jednocześnie Autorzy uwzględnili także per spektywę ujednolicenia w skali UE przyszłych uregulowań prawnych umowy ubezpieczenia zarówno na płaszczyźnie prawa o umowie ubezpieczenia, jak i w zakresie harmonizacji reguł kolizyjnych, określających prawo właściwe dla umowy ubezpieczenia. Należy także podkreślić, iż szczególnie dużo miejsca poświęcono ubezpieczeniom OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w ru chu międzynarodowym i to nie tylko ze względu na ich powszechność i spo łeczne znaczenie, ale także z tego powodu, że ujednolicenie prawnych stan dardów w tym zakresie w ramach regulacji UE (zwłaszcza poprzez wydanie szeregu tzw. Dyrektyw komunikacyjnych) osiągnęło swój najwyższy poziom, w praktyce gwarantujący jednolite standardy realizacji roszczeń z tytułu tych ubezpieczeń we wszystkich krajach członkach UE. Prezentowany zeszyt Forum Dyskusyjnego Ubezpieczeń i Funduszy Emery talnych zawiera autorskie opracowania, zarówno przedstawicieli nauki jak i praktyki, które koncentrują się wokół następujących grup zagadnień: Kwestie o charakterze ogólnym (wprowadzającym) wyjaśniające istotę i spe cyfikę prawną umów ubezpieczenia w obrocie zagranicznym, w szczególno ści międzynarodowości tych umów w kontekście tzw. krajowej lokalizacji ryzyka oraz zasady określające prawo właściwe rządzące tymi umowami przedstawiają artykuły: profesora E. Kowalewskiego (kierownik Katedry Prawa Cywilnego i Międzynarodowego Obrotu Gospodarczego UMK w Toruniu) oraz dr. D. Fuchsa (Katedra Prawa Cywilnego na UKSW w Warszawie); 6 KNUIFE

7 K. Malinowska (radca prawny) przedstawia ocenę stanu zawansowania prac nad ujednoliceniem prawa o umowie (kontrakcie) ubezpieczenia prowadzo nych w UE oraz prognozę co do możliwości osiągnięcia jednolitych standar dów prawnych w tym zakresie; Problematyka obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w ruchu zagranicznym, ze szczególnym uwzględnieniem stopnia dostosowania regulacji polskich do standardów obowiązujących w UE, została wzbogacona przedstawieniem zasad dochodzenia roszczeń odszko dowawczych przez ofiary wypadków drogowych zaistniałych za granicą (w świetle Czwartej Dyrektywy Komunikacyjnej) oraz omówieniem najnowszych rozwiązań w zakresie ochrony ofiar wypadków komunikacyjnych w świetle tzw. Piątej Dyrektywy Komunikacyjnej; zagadnienia te zostały omówione w artykułach: K. Ludwichowskiej (Zakład Prawa Ubezpieczeniowego UMK w Toruniu), dr. M. Orlickiego (Katedra Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubez pieczeniowego na UAM w Poznaniu) i M. Wichtowskiego (Prezes Zarządu Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych); Kwestie związane z kształtowaniem się czasowego zakresu ochrony w ra mach nowoczesnych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej (w szczegól ności różne koncepcyjne i dogmatyczne ujęcia wypadku ubezpieczeniowe go) według rozwiązań stosowanych w ustawodawstwach państw członków UE zostały przedstawione w artykule M. Serwach (Katedra Prawa Cywilnego Uniwersytetu Łódzkiego); M. Szczepańska Bębenek (Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych) podejmuje problematykę ochrony ubezpieczonych (konsu mentów) na płaszczyźnie kształtowania się tzw. konsumenckiego prawa ubez pieczeniowego, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień tzw. niedozwo lonych klauzul we wzorcach umownych (abuzywnych) ujmowanych zarówno w kontekście regulacji prawnych jak i kształtującego się w tym zakresie orzecz nictwa polskiego i poszczególnych krajów UE; * Wydawca informuje, że nie zastrzegł sobie nabycia praw autorskich do tek stów publikowanych w niniejszym zeszycie Forum, ani tym bardziej wyłączno ści tych praw, co zostało uzgodnione z Autorami, którzy zrezygnowali z hono rariów. Eugeniusz Kowalewski Wstęp Forum dyskusyjne Zeszyt 5 7

8

9 Eugeniusz Kowalewski Ubezpieczenia transgraniczne aspekty prawne* Uwagi wstępne Prawo o umowie ubezpieczenia cechuje się daleko idącym chaosem regula cyjnym wyrażającym się głównie w wielości reżimów prawnych w omawia nym zakresie. Dotyczy to w szczególności niejasnego reżimu prawnego ubez pieczeń transgranicznych. W tym kontekście wymóg zawarty w art k.c. co do określenia (w każdej umowie ubezpieczenia typu cross border) pra wa właściwego, rodzi pytanie, czy praktyka ubezpieczeniowa poradzi sobie z tym problemem? Wydaje się, iż w szczególności niejasne regulacje kolizyjno prawne (obowiązujące de lege lata w zakresie umów ubezpieczenia) stanowić będą barierę wręcz niemożliwą do przekroczenia przez tysięczne rzesze akwi zytorów i agentów zawierających na co dzień umowy ubezpieczenia. To zaś będzie stwarzać konflikty i spory, coraz częściej trafiające na wokandy sądów, których kompetencje w zakresie zagadnień kolizyjnych również nie zawsze są * Problemy przedstawione w tekście zostały w obszernych fragmentach zawarte w artykule pt. Problematyka kolizyj nego prawa ubezpieczeniowego, Państwo i Prawo 2005, z. 2, s Wersja skrócona została także zaprezento wana na konferencji Problemy nowelizacji przepisów o umowie ubezpieczenia (UAM Poznań, r.). Forum dyskusyjne Zeszyt 5 9

10 Eugeniusz Kowalewski wystarczające. Ucierpi na tym pewność obrotu ubezpieczeniowego oraz inte res ubezpieczających (ubezpieczonych), którym niezwykle trudno będzie się zorientować w ich prawach i obowiązkach, skoro nie będą pewni, jakie prawo merytoryczne rządzi zawartą przez nich umową. Co gorsza, wiedzy tej często nie będzie posiadał także sam zakład ubezpieczeń, któremu przyjdzie coraz częściej zawierać umowy ubezpieczenia osadzone w gąszczu niespójnych i roz kawałkowanych reżimów prawnych. Pojęcie ubezpieczenia cross border Ubezpieczenie cross border 1 cechuje się międzynarodowością, przez co na leży rozumieć powiązanie prawnego stosunku ubezpieczenia z więcej niż jed nym obszarem prawnym. W tym znaczeniu mamy tu do czynienia z kontraty pem ubezpieczenia krajowego, tj. takiego, którego wszystkie istotne elementy są zlokalizowane w jednym systemie prawa krajowego. Od razu trzeba za znaczyć, iż miarodajne jest tylko istotne powiązanie z obszarem czy też obsza rami prawnymi, czyli owe związki muszą się zasadzać na tzw. istotnym ele mencie obcym. W tym kontekście nie uznamy na przykład za istotny element obcy w danym stosunku ubezpieczenia takiej okoliczności, że przedmiot ubez pieczenia majątkowego (np. samochód) został wyprodukowany za granicą, został nabyty za pieniądze zarobione za granicą 2, albo też został ubezpieczony na sumę wyrażoną w walucie obcej. Można zatem skonstatować, że istotne związ ki stosunku ubezpieczenia z danym (zagranicznym) systemem prawnym muszą się realizować poprzez prawnie relewantne elementy tego stosunku, do których bez wątpienia należałoby zaliczyć tzw. essentialiae negotii 3, choć jak się za chwilę okaże ujęcie takie byłoby jednak zbyt wąskie. Oprócz bowiem takich elementów, jak określone świadczenie, przedmiot ochrony, ryzyko, trzeba się zgodzić, że cechę międzynarodowości mają również stosunki ubezpieczenia, charakteryzujące się zagranicznością ze względu na atrybuty strony umowy (element obcy ratione personae). Tak więc cechę międzynarodowości przypi szemy bez wątpienia umowie ubezpieczenia, która została zawarta między stro nami o różnej przynależności państwowej, a więc wówczas gdy ubezpieczają cy oraz ubezpieczyciel przynależą do różnych systemów prawa krajowego. Należałoby jak się wydaje upatrywać takiego charakteru także w odniesie niu do umowy ubezpieczenia zawartej wprawdzie pomiędzy stronami o tej 10 KNUIFE 1 Stosunki te bywają określane niezbyt zresztą szczęśliwie jako ubezpieczenia międzynarodowe, zagraniczne, trans graniczne czy też w sposób opisowy ubezpieczenia obrotu zagranicznego (por. art k.c.). W literaturze zaproponowano w tym zakresie pojęcie ubezpieczenia cross border (E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodar czych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1992, s ), zaletą którego jest jego elastyczność oraz to, że nawiązuje do terminologii stosowanej w omawianej materii przez dyrektywy UE. W dalszej części rozważań zajmiemy się problematyką ubezpieczeń cross border w ujęciu ścisłym, pozostawiając na uboczu umowę gwarancji ubezpieczeniowej, umowę reasekuracji oraz problematykę bezpośredniego roszczenia odszkodowawczego poszkodowanego do ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej sprawcy (actio directa). W ostatniej kwestii zob. H. Möller, De la double nature de l action directe [w:] Etudes offertes a Monsieur le Professeur Andreé Besson, Paris 1976, s Przykład ten podaje W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, oprac. K. Kruczalak, Poznań 1996, s Bliżej na ten temat: E. Kowalewski, Umowa ubezpieczenia, Bydgoszcz Toruń 2002, s. 51. ' '

11 samej przynależności krajowej lecz na rzecz czy rachunek innej osoby (np. ubezpieczonego) mającej status osoby zagranicznej. Wreszcie należałoby wskazać na inne jeszcze powiązania prawnego stosun ku ubezpieczenia z określonym obszarem prawnym poprzez elementy, które nie mieszczą się w przedstawionym schemacie (elementy podmiotowe oraz przedmiotowe w znaczeniu ścisłym) 4. Do takich zaliczyć możemy fakt zawar cia umowy ubezpieczenia za granicą, to, że ma ona zostać za granicą wyko nana czy też to, że obejmuje ona zdarzenia mogące zajść za granicą. W tym ostatnim przypadku przykładem może być ubezpieczenie OC zawarte po między podmiotami polskimi (ubezpieczającym i ubezpieczycielem) lecz obejmujące skutki zdarzeń mogących powstać za granicą. Z punktu widzenia systematyki przyjętej w nauce prawa kolizyjnego, wszystkie te elementy (czyli oprócz elementów podmiotowych) należałoby zaliczyć do szeroko rozumia nej kategorii elementów obcych ratione materiae 5. Na zakończenie rozważań nad międzynarodowością stosunków ubezpieczenia należałoby jeszcze za akcentować zagadnienie tzw. lokalizacji (umiejscowienia) ryzyka, którego ochrona ubezpieczeniowa dotyczy. Oto bowiem ten właśnie moment wydaje się mieć znaczenie kluczowe dla identyfikacji ubezpieczenia cross border. Trzeba oczywiście zaznaczyć, że wobec wieloznaczności pojęcia ryzyka ubez pieczeniowego 6, będziemy tu mieć na myśli głównie przedmiot ubezpiecze nia, a ściślej przedmiot ochrony ubezpieczeniowej. Problem krajowej lokali zacji ryzyka mający niezwykle ubogą literaturę 7 jest kluczowym momen tem, którym posługują się (i który usiłują zdefiniować) postanowienia dyrek tyw unijnych, poświęconych zasadom określania prawa właściwego dla umo wy ubezpieczenia 8. Lokalizacja ryzyka Uznając ryzyko ubezpieczeniowe za przedmiotowo istotny element prawne go stosunku ubezpieczenia, można mu przypisać cechę określonej lokalizacji. Lokalizacja ryzyka rozumiana w tym kontekście raczej jako umiejscowienie materialnego substratu ryzyka (przedmiotu zagrożenia) ma przede wszystkim znaczenie prawne. Występuje ono w dwóch zasadniczych kontekstach: w kon tekście podziału ryzyk na krajowe i zagraniczne oraz w kontekście uwarunko wania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń od kryterium umiejscowienia ryzyka, czyli od tego, w jakim miejscu dane ryzyko się urzeczywistniło. 4 Do elementów przedmiotowo istotnych można byłoby zatem zaliczyć zarówno te, które odnoszą się do essentialae negotii, jak i te wszystkie momenty, które nie mają charakteru podmiotowego (rationae personae). Por. W. Ludwiczak, op. cit., s Trudno byłoby przedstawić pełną listę przypadków, kiedy występuje element obcy Zob. W. Ludwiczak, op. cit. 6 Szerzej: E. Kowalewski, Ryzyko w działalności człowieka i możliwości jego ograniczenia, w: Ubezpieczenia gospo darcze, praca zbiorowa pod red. T. Sangowskiego, Warszawa 2001, s Por. E. Kowalewski, op. cit., s W szczególności chodzi o Dyrektywę 88/357/EEC (w zakresie ubezpieczeń innych niż na życie) oraz Dyrektywę 90/ 619/EEC (w zakresie ubezpieczeń na życie). Dodać należy również, że w kwestii państwowej przynależności pojazdu mechanicznego znaczenie ma też Czwarta Dyrektywa Komunikacyjna (200/26/EEC). W sprawie tej ostat niej kwestii zob. J. Orlicka i M. Orlicki, Europejski system dochodzenia roszczeń ubezpieczeniowych za wypadki komunikacyjne za granicą. Komentarz, Bydgoszcz Poznań 2003, s Forum dyskusyjne Zeszyt 5 11 Ubezpieczenia transgraniczne...

12 Eugeniusz Kowalewski W pierwszym aspekcie przypisujemy określonym ryzykom cechę krajowo ści, czyli w drodze pewnej fikcji prawnej lokalizujemy dane ryzyko na obszarze tego czy innego państwa. Według tego kryterium ryzyka możemy po dzielić na krajowe i zagraniczne, choć zaznaczyć należy, że niekiedy tzw. fak tyczna lokalizacja ryzyka (np. w transporcie międzynarodowym) nie da się spro wadzić do obszaru jednego tylko kraju. Rozróżnienie ryzyk krajowych i ryzyk zagranicznych nabiera szczególnego znaczenia w dobie rozwoju ubezpieczeń cross border (transgranicznych) i to warzyszącej temu międzynarodowej ekspansji działalności zakładów ubezpie czeń, które coraz częściej dążą do obejmowania ochroną ryzyk zlokalizowa nych za granicą, a więc na obszarze innego kraju aniżeli kraj, w którym ma siedzibę zakład ubezpieczeń. Zagadnienie to jest o tyle istotne, że ustawodaw stwa niektórych państw wprowadzały w przeszłości różnego rodzaju restrykcje (normy protekcjonistyczne) co do warunków ubezpieczenia przez podmioty krajowe ryzyk umiejscowionych za granicą 9. Na ogół stosuje się w tym zakre sie ograniczenia możliwości ubezpieczenia ryzyk krajowych w zagranicznym zakładzie ubezpieczeń oraz reglamentuje się przypadki, w których określone ryzyka mogą być ubezpieczane w zagranicznych zakładach ubezpieczeń. Spo tykamy rozwiązania prawne, w myśl których podmioty zagraniczne działające na obszarze danego kraju mają obowiązek ubezpieczania ryzyk związanych z ich działalnością wyłącznie w krajowym zakładzie ubezpieczeń, czyli w za kładzie ubezpieczeń mającym siedzibę w kraju, w którym umiejscowione jest dane ryzyko. Skoro wymieniona problematyka nawiązuje bezpośrednio do tzw. krajowej lokalizacji ryzyka, to powstaje pytanie, jakie kryteria decydują o tym, że uzna jemy dane ryzyko za krajowe bądź zagraniczne. Problem ten usiłuje rozstrzy gnąć m.in. Druga Dyrektywa Rady Europy z 22 czerwca 1988 r. w sprawie ko ordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących podejmowania i prowadzenia bezpośredniej działalności ubezpieczeniowej poza ubezpieczeniami na życie i przedstawiająca postanowienia, mające na celu ułatwienie efektywnej swobody w świadczeniu usług 10. Dyrektywa ta wprowadza w art. 2(d) następujące kryteria określające państwo, w którym zlokalizowane jest ryzyko: 1) gdy ubezpieczenie dotyczy mienia ryzyko jest zlokalizowane w państwie, w którym mienie takie się znajduje; 2) gdy ubezpieczenie odnosi się do pojazdów lokalizację ryzyka wyznacza kraj rejestracji pojazdu 11 ; 12 KNUIFE 9 Przykładem takich norm restrykcyjnych był art. 37 ust. 1 3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r. (Dz.U. z 1996 r., Nr 11, poz. 62; z późn. zm.) oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie ministra finansów z 22 marca 1996 roku w sprawie określenia przypadków dopuszczalności zawierania umów ubezpieczenia z zakładem ubez pieczeń nie posiadającym zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej na terytorium Rzeczypospo litej Polskiej (Dz.U. Nr 74, poz. 353). Nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej z dn r. (Dz.U. Nr 124, poz. 1151, zwana dalej ust. ub. ) opisane tu restrykcje znosi jako niezgodne ze standardami prawa Unii Europejskiej. 10 Dyrektywa wymieniona w przypisie 9. Postanowienia dyrektywy zostały (choć niezbyt precyzyjnie) implementowane w ustawie ubezpieczeniowej (zob. art. 154 ust. 10). Szerzej na ten temat zob. artykuł D. Fuchsa w niniejszym numerze Forum. 11 Postanowienia tej dyrektywy zostały jednak w tym zakresie uszczegółowione i doprecyzowane przez Czwartą Dy rektywę Komunikacyjną zob. bliżej J. Orlicka, M. Orlicki, op. cit.

13 3) gdy ubezpieczenie obejmuje ryzyka podróży lub wakacji ryzyko w kraju, w którym ubezpieczonemu wystawiono polisę; 4) w pozostałych ubezpieczeniach o lokalizacji ryzyka decyduje miejsce zamieszkania posiadacza polisy, gdy jest nim osoba fizyczna, a w przypad ku osoby prawnej kraj siedziby tej osoby albo kraj, w którym znajduje się zakład tej osoby (jeśli ubezpieczenie ma związek z zakładem osoby praw nej). Ustalenie krajowej lokalizacji ryzyka ma także znaczenie kolizyjnoprawne, czyli może być pomocne przy określaniu prawa krajowego rządzącego danym stosunkiem prawnym ubezpieczenia, zwłaszcza gdy stosunek ten ma charakter międzynarodowy, a strony zawierając daną umowę ubezpieczenia nie doko nały wyraźnego wyboru prawa, któremu umowa ta ma podlegać (por. art. 7 powołanej Dyrektywy). Problem ten zostanie bliżej omówiony w dalszej części artykułu. Nieco inaczej przedstawia się kwestia określenia kraju lokalizacji ryzyka w od niesieniu do ubezpieczeń na życie, którym to zagadnieniem zajmuje się jak to już wzmiankowano Dyrektywa Rady z dn r. (90/619/EEC) uzu pełniająca Dyrektywę 79/267/EEC 12. Należałoby na początku zauważyć, że przedmiotowa Dyrektywa nie używa pojęcia państwo lokalizacji ryzyka czy też państwo umiejscowienia ryzyka. Posługuje się natomiast charakterystycz nym terminem państwo członkowskie zobowiązania 13. Prawdopodobnie sta ło się tak dlatego, że odniesienie owych wcześniej wymienionych określeń (uza sadnionych w zakresie ubezpieczeń np. majątkowych) do ubezpieczeń życio wych jest mało adekwatne, chyba że uznamy, iż człowiek (ubezpieczający) jest tak właśnie rozumianym ryzykiem. Ale i wówczas mówienie o lokalizacji ta kiej osoby jest niezwykle rażące; człowiek ma miejsce zamieszkania w danym kraju, osoba prawna zaś siedzibę. O krajowej lokalizacji (umiejscowieniu) ryzyka w kontekście omawianej Dy rektywy będziemy mówić jedynie w przenośni, albo inaczej w znaczeniu techniczno ubezpieczeniowym. Przedmiotowa Dyrektywa jako kryterium de cydujące o krajowej lokalizacji ryzyka przyjmuje państwo stałego zamieszka nia tzw. posiadacza polisy (policy holder) 14. W przypadku natomiast osoby prawnej decydować będzie jej siedziba bądź siedziba jej zakładu 15. Chociaż Dyrektywa przywiązuje wagę także do kraju, którego ubezpieczona osoba fizyczna jest obywatelem 16, to jednak kwestię tę omówimy później, czyli w czę ści artykułu poświęconej prawu właściwemu dla umowy ubezpieczenia na życie. 12 Tzw. Pierwszą Dyrektywę odnoszącą się do ubezpieczeń na życie z dn r. 13 Zob. art. 2. II pkt e. Natomiast pojęcie zobowiązania zostało zdefiniowane w punkcie d tegoż artykułu. 14 Trzeba zwrócić uwagę na to, że jest to pojęcie szersze niż używane w polskiej terminologii prawnej pojęcie ubez pieczający, albowiem może obejmować też ubezpieczonego, jeśli została mu wydana polisa, a umowa zawarta została na jego rzecz (rachunek). 15 Chodzi o taką sytuację, w której siedziba osoby prawnej znajduje się w innym kraju niż siedziba prowadzonego przez nią zakładu (przedsiębiorstwa). 16 Por. art. 4.II. ust. 2; ma to znaczenie wówczas, kiedy osoba fizyczna zamieszkuje na stałe w innym kraju aniżeli jej kraj ojczysty. Forum dyskusyjne Zeszyt 5 13 Ubezpieczenia transgraniczne...

14 Eugeniusz Kowalewski Kryterium lokalizacji ryzyka może mieć także i to jest drugi aspekt oma wianego zagadnienia istotne znaczenie z punktu widzenia warunków ochrony ubezpieczeniowej, w szczególności zaś w odniesieniu do umów ubezpieczenia rzeczy ruchomych. Na przykład niektóre ogólne warunki ubezpieczeń (mieszkań, magazynów, hurtowni, składów) wprowadzają za strzeżenia, że dane ruchomości są objęte ochroną ubezpieczeniową wy łącznie w określonym miejscu. Innymi słowy, ważne jest miejsce, w którym dane ryzyko się zrealizowało (np. towar wyłącznie w określonym magazy nie). Przemieszczenie tych składników w inne miejsce może być obwaro wane jeśli ubezpieczający nie zawarł nowego ubezpieczenia lub nie roz szerzył ubezpieczenia standardowego utratą prawa do odszkodowania, gdy szkoda powstała w innym miejscu niż określone w polisie. Byłoby błę dem sądzić, że tak rozumiane kryterium umiejscowienia ryzyka odnosi się wyłącznie do ubezpieczenia mienia; kryterium to ma znaczenie także w ubezpieczeniu OC (np. ubezpieczeniem komunikacyjnym OC może być objęty wyłącznie tzw. ruch krajowy), a nawet w ubezpieczeniach osobo wych (np. ubezpieczeniem NW objęty może być wypadek, który wydarzył się wyłącznie w określonym miejscu). Reasumując, należy stwierdzić, że kryterium terytorialnej lokalizacji ryzyka jest swoistą konstrukcją techniczno ubezpieczeniową, mającą istotne znacze nie w różnych kontekstach prawnych. Materialnoprawny reżim ubezpieczenia cross border w świetle przepisu art. 807 Kodeksu cywilnego Przepis art. 807 Kodeksu cywilnego (k.c.) składa się z dwóch członów (para grafów). Pierwszy z nich wprowadza zasadę, że postanowienia OWU jak rów nież postanowienia umowy ubezpieczenia nie mogą być sprzeczne z przepisa mi iuris cogentis k.c. regulującymi umowę ubezpieczenia; sprzeczność taka powoduje nieważność poszczególnych klauzul ipso iure 17. Z przytoczonego sformułowania wynikają trzy podstawowe wnioski: 1) obrót ubezpieczeniowy jest jednolity pod względem prawnym dla wszyst kich podmiotów w nim uczestniczących, a umowa ubezpieczenia ukształ 17 Podobieństwo sankcji przewidzianej przez ten przepis może stwarzać wrażenie, że stanowi on lex specialis w stosun ku do art. 58 k.c. W rzeczywistości jednak hipotezy tych przepisów nie pokrywają się, albowiem art nie odnosi się do czynności prawnej lecz do postanowień zawartych w umowie ubezpieczenia oraz w OWU. 14 KNUIFE

15 towana jest w swej treści przez OWU nadające jej charakter umowy adhe zyjnej (contrat d adhésion); 2) przepisy tytułu XXVII księgi trzeciej k.c. o umowie ubezpieczenia mają, co do zasady, charakter iuris cogentis; 3) OWU nie mają charakteru normatywnego, lecz są identyczną konstrukcją prawną, jak ogólne warunki umów, wzory umów czy regulaminy określone w art k.c. Przechodząc z kolei do omówienia treści drugiego członu art. 807 należy przy pomnieć, że dopuszcza on stosowanie w ubezpieczeniach obrotu zagranicz nego warunków odbiegających od przepisów omawianego tytułu (art ). Pozornie wydawać by się mogło, że przepis ten jest powtórzeniem odnośnego zapisu ustawy wrześniowej z 1984 r. 18, który w zakresie tzw. ubezpieczeń de wizowych zezwalał na stosowanie warunków przyjętych w międzynarodowych stosunkach ubezpieczeniowych. W rzeczywistości jednak uregulowanie art k.c. sięga znacznie dalej, ponieważ odnosi się najwyraźniej do problematyki kolizyjnoprawnej międzynarodowych stosunków ubezpieczeniowych oraz kwestii skuteczności stosowanych w tym obrocie klauzul sprzecznych z pra wem polskim. Przede wszystkim przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że podkreśla on powszechny charakter kodeksowej regulacji umowy ubezpiecze nia, jako odnoszącej się zarówno do obrotu krajowego, jak i zagranicznego. Jednakowoż w owym drugim zakresie stosunków kodeksowa regulacja umowy ubezpieczenia zmienia swój charakter; z regulacji (co do zasady) bezwzględ nie obowiązującej staje się regulacją dyspozytywną, umożliwiającą odmienne uregulowanie wszystkich kwestii prawnych 19. Po wyjaśnieniach tych dochodzimy do wniosku, że umowa ubezpieczenia w tzw. obrocie zagranicznym, którą zawarto z polskim zakładem ubezpieczeń, będzie oceniana bądź to według określonego prawa obcego (sytuacja rzadziej występująca 20 ), bądź też według prawa polskiego. Łatwo zauważyć, że w pierwszym wypadku (właściwość prawa obcego) prze pis art k.c. jest zbędny, ponieważ odpowiednie klauzule OWU będą oceniane nie na płaszczyźnie prawa polskiego (art k.c.), lecz w kon tekście wybranego prawa obcego (lex pro voluntate) jako prawa rządzącego kontraktem ubezpieczenia. W drugim natomiast wypadku (właściwość prawa polskiego) możliwość stosowania przez zakład ubezpieczeń OWU sprzecznych z przepisami iuris cogentis kodeksu cywilnego jest co najmniej dyskusyjna. W każdym razie wprowadzenie takiej zasady przez omawiany art k.c. narusza jak się wydaje nie tylko utrwalone reguły kolizyjnoprawne, ale po 18 Przepis ten stanowił: w ubezpieczeniach, w których składka, odszkodowanie lub świadczenie są ustalane w walu tach obcych, mogą być stosowane warunki przyjęte w międzynarodowych stosunkach ubezpieczeniowych (zob. art. 14 ustawy z dn r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych Dz.U. Nr 45, poz. 242, z późn. zm.). 19 Mogłoby to doprowadzić do naruszenia fundamentalnych zasad odpowiedzialności ubezpieczeniowej wyrażonych np. w art , czy k.c. Dlatego projekt nowelizacji regulacji umowy ubezpieczenia przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego przewiduje wykreślenie 2 art Zob. K. Kruczalak, Dostosowanie polskiego prawa ubezpieczeniowego do prawa europejskiego [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, praca zbiorowa po red. T. Sangowskiego, cz. 4, Bydgoszcz Poznań 2002, s Forum dyskusyjne Zeszyt 5 15 Ubezpieczenia transgraniczne...

16 Eugeniusz Kowalewski nadto wprowadza do tzw. powszechnego obrotu ubezpieczeniowego dwa jak by zasadniczo odrębne reżimy prawne: rygorystyczny dla stosunków krajowych i bardzo zliberalizowany w odniesieniu do stosunków zagranicznych. W pierw szym wypadku OWU muszą być zgodne z przepisami iuris cogentis kodeksu cywilnego (które w tytule XXVII księgi trzeciej przeważają), w drugim natomiast stosowane mogą być warunki odbiegające (a nawet sprzeczne!) z tymi przepi sami. Trzeba jednak przyznać, że omawiane rozwiązanie wprowadzone w art k.c. wychodzi naprzeciw specyficznym potrzebom zagranicznego obrotu ubezpieczeniowego, wymagającego uregulowań bardziej elastycznych, a nie kiedy także odpowiadających wzorcom międzynarodowym. Dzięki omawia nemu przepisowi regulacja tych stosunków uzyskała zbliżony stopień elastycz ności jak uregulowania ubezpieczeń morskich, przyjęte w kodeksie morskim 21. Ogólne reguły kolizyjne w zakresie umowy ubezpieczenia Należałoby na początku wyjaśnić, że ogólne reguły prawno kolizyjne rządzą ce prawem właściwym dla umów ubezpieczenia to reguły zawarte w ustawie z dn r. Prawo prywatne międzynarodowe (p.p.m.) 22, którą moż na by było umownie nazwać kodeksem polskiego prawa kolizyjnego. Obejmu je ona bowiem swym zakresem ogół zasad i reguł kolizyjnych znajdujących zastosowanie zarówno dla zagadnień nieuregulowanych innymi aktami szcze gółowymi (aktami międzynarodowymi oraz ustawami wewnętrznymi), jak i do tych zakresów, które mają swoją regulację w ustawach bądź umowach między narodowych o charakterze szczegółowym; w tym drugim przypadku będzie jednak chodzić o stosowanie subsydiarne tej ustawy, co oznacza, że jej reguły będą właściwe tylko o tyle i tylko w takim zakresie, w jakim danych kwestii nie rozstrzygają akty szczegółowe, co można byłoby określić jako stosunek ustawy ogólnej (lex generalis) do ustawy szczegółowej (lex specialis). Nie inaczej bę dzie w odniesieniu do kolizyjnoprawnej oceny prawnych stosunków ubezpie czenia, które jak to za chwilę wykażemy mają swoje uregulowania co naj mniej w kilku ustawach. Umowne stosunki ubezpieczenia znajdują swoją ogólną regulację w normach kolizyjnych ustawy p.p.m., odnoszących się do zobowią 21 Szerzej na ten temat E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja..., ed. cit., s Dz.U. Nr 46, poz. 290; zm. Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417; Dz.U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532, zwana dalej ust. p.p.m. 16 KNUIFE

17 zań umownych, choć trzeba także podkreślić, że chodzić tu będzie najwyraź niej 23 jedynie o stosunki o charakterze międzynarodowym, a więc takie które nazwaliśmy ubezpieczeniami cross border. Podstawową zasadą w omawianym zakresie jest tzw. kolizyjny wybór prawa (art. 25 1), co oznacza, że stronom umowy zezwala się na umowne określenia prawa tego państwa, któremu za mierzają poddać zawartą umowę ubezpieczenia (łącznik lex pro voluntate). Zasada ta, określana jako kolizyjnoprawna autonomia woli 24, stosowana niemal powszechnie w zakresie zobowiązań z umów, może przybrać dwie formuły: formułę wyboru ograniczonego (tzw. kontynentalna) albo wyboru nieograni czonego (tzw. anglosaska). Komentowana ustawa opowiada się za rozwiąza niem pierwszym, choć od razu należy zaznaczyć, że prawo polskie respektuje także nieograniczony wybór prawa dla niektórych specyficznych zobowiązań umownych 25. Możliwość dokonania przez strony umowy (co odnosić się będzie także do umów ubezpieczenia) wyboru ograniczonego oznacza, że prawo, któ remu strony te zamierzają poddać dane zobowiązanie umowne musi pozosta wać w związku z zobowiązaniem 26. Należy sądzić, że związek ten powinien być istotny, tzn. realnie i funkcjonalnie wiązać dany stosunek umowny z wy branym prawem. W zakresie tzw. ubezpieczeń cross border ogólne zasady istot nych związków z danym obszarem prawnym zostały już wcześniej przedsta wione. Bez wątpienia jednak i to należy mocno zaakcentować wiodąca rola przypadnie tu tzw. lokalizacji ryzyka. Mówiąc o możliwości wyboru prawa rządzącego umownym stosunkiem ubez pieczenia należy kilka słów poświęcić umowie ubezpieczenia dotyczącej nieru chomości, a to z tego powodu, że w tym zakresie omawiana ustawa p.p.m. nie dopuszcza możliwości wyboru prawa, nakazując poddanie takich spraw pra wu miejsca położenia nieruchomości (lex rei sitae art. 25 2). Wydaje się, iż umowa ubezpieczenia nieruchomości (z wyjątkiem być może ubezpieczenia OC właściciela czy posiadacza nieruchomości) powinna podlegać prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona, a wybór innego prawa nie powinien tu wchodzić w rachubę. Jest to jednak pogląd mogący budzić kontrowersje. Jeżeli strony umowy ubezpieczenia nie skorzystają z możliwości kolizyjnego wyboru prawa, dla określenia prawa właściwego dla takiej umowy obowiązy wać będą następujące zasady: a) właściwym będzie prawo wspólnego miejsca zamieszkania lub siedziby stron z chwili zawarcia umowy (art. 26); b) w innym przypadku prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy miał siedzibę zakład ubezpieczeń (art.27 1 pkt 3). 23 Wynika to expressis verbis z art. 1 1 ustawy. Bliżej w tej kwestii zob. M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 1998, s. 21. Autor ten stwierdza: Niektórzy sądzą, że zasięgiem norm kolizyjnych... należy objąć jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki międzynarodowe, inni uważają, że wszelkie stosunki Zob. szerzej M. Pazdan, op. cit., s. 122 i nast. 25 Chodzi o art k.m. z r. (Dz.U. Nr 138, poz. 1545) oraz art. 10 a także art ustawy z roku Prawo lotnicze (Dz.U. Nr 130, poz. 1112). 26 Szerzej zob. M. Pazdan, op. cit., s Forum dyskusyjne Zeszyt 5 17 Ubezpieczenia transgraniczne...

18 Eugeniusz Kowalewski Specjalną normę kolizyjną przewidziano dla umów zawieranych na targach publicznych bądź w siedzibie giełdy, dla których w przypadku braku wyboru prawa właściwe będzie prawo obowiązujące w siedzibie giełdy lub targów (art. 28). Norma ta ma jednak w omawianym zakresie poza umowami rease kuracji znaczenie raczej marginalne, bowiem umowy ubezpieczenia nie są na ogół zawierane ani na targach, ani w siedzibie giełdy. Poza zakresem rozwa żań pozostawimy pewne szczególne reguły kolizyjne ustawy p.p.m., które można byłoby umownie nazwać korektywami albo regułami korygującymi zasady główne. Chodzi o taką sytuację, w której nie można ustalić siedziby czy miej sca zamieszkania strony umowy (por. art. 27 2), albo kiedy umowa zawierana jest w zakresie przedsiębiorstwa położonego w innym państwie niż siedziba osoby prawnej przedsiębiorstwo prowadzącej (art. 27 3). Ostatnio wymienio ne zasady w odniesieniu do umów ubezpieczenia raczej nie będą aktualne. Na zakończenie przeglądu porządku kolizyjnego dla ubezpieczeń cros bor der określonego regułami ustawy p.p.m. należałoby jeszcze wspomnieć o oce nie formy umowy ubezpieczenia, która to kwestia stanowi oddzielne i zarazem samodzielne zagadnienie kolizyjnoprawne. Zgodnie z art. 12 ustawy, forma tej umowy podlegać będzie ocenie według tego samego prawa, któremu podlega sama umowa (łącznik legis causae); wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym umowę zawarto (łącznik legis loci actus). Przy tak skonstruowanym łączniku alternatywnym powstać mogą pewne problemy w sytuacji, kiedy oba wchodzące w grę systemy prawne prze widują odmienne skutki niezachowania formy wymaganej przez te systemy. Kwestię tę jednak, jako bardzo szczegółową, w tym miejscu jedynie zamarku jemy, odsyłając do istniejącej w tej mierze literatury 27. Kolizyjny reżim ubezpieczenia morskiego Do dnia 1 stycznia 2004 r., a więc do chwili wejścia w życie nowej ustawy o działalności ubezpieczeniowej reżim kolizyjnoprawny umowy ubezpiecze nia morskiego nie budził większych wątpliwości 28. Było oczywiste, że wobec odmiennego uregulowania kolizyjnej zasady autonomii stron w zakresie wszyst kich umownych stosunków związanych z żeglugą morską (art. 359 l 2 Kodek su morskiego (k.m.)) zasada ta miała odniesienie również do umów ubezpie czenia morskiego 29. Można zatem skonstatować, że przepis ten stanowił w oma 27 Por. w tej kwestii: W. Ludwiczak, op. cit., s oraz podana tam literatura. 28 Zob. na ten temat J. Łopuski (red.), Prawo morskie, Tom II, Cz. Trzecia. Prawo żeglugi morskiej (1), Bydgoszcz 1998, s Zob. J. Łopuski, Nowe prawo ubezpieczeniowe a ubezpieczenia morskie: refleksje na ten temat kierunków rozwoju prawa ubezpieczeniowego, Prawo Asekuracyjne nr 3/2004, s. 18 i nast. 18 KNUIFE

19 wianym zakresie lex specialis w stosunku do art ust. p.p.m. W odniesie niu do umów ubezpieczenia morskiego dopuszczalny był zatem wybór prawa przez strony umowy bez żadnych ograniczeń, a więc odmiennie aniżeli prze widuje to wymieniony przepis ustawy p.p.m. 30. Było również niesporne to, iż w braku wyboru prawa dla takiej umowy, zastosowanie miały omówione już ogólne normy kolizyjne zawarte w ustawie p.p.m. Ta w miarę klarowna sytu acja uległa jednak zmianie z chwilą wejścia w życie ust. ub. z 2003 r., a w szcze gólności jej art. 129 wprowadzającego szczególne rozwiązania kolizyjne od noszące się do umów ubezpieczenia zawieranych przez zagraniczny zakład ubezpieczeń z państwa członkowskiego Unii Europejskiej, wykonujący dzia łalność na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.. Nie powinno ulegać wątpli wości, że wspomniany przepis ma pełne odniesienie także do umów ubezpie czenia morskiego, o czym świadczy choćby to, że wymienia on tzw. grupy ubez pieczeń określone w Załączniku do ustawy ubezpieczeniowej (ust. ub.), obej mujące ubezpieczenia morskie 31. Nadto komentowany przepis używa pojęcia tzw. dużych ryzyk, zdefiniowanych w art. 2 pkt 2 ustawy ub., które to ryzyka obejmują niemal wszystkie ryzyka morskie 32. Konstatując w tym miejscu jedy nie to, że omawiana ustawa wprowadza szczególne rozwiązania kolizyjne w sto sunku do art. 359 k.m. dochodzimy do wniosku, iż nastąpiło rozkawałkowanie reżimu prawnego ubezpieczenia morskiego: oto innym regułom podlegać będą ubezpieczenia morskie zawierane z krajowymi (polskimi) zakładami ubezpie czeń, a innym te umowy, które zawierane będą z zakładami zagranicznymi i to jedynie takimi, które pochodzą z grona państw członków Unii Europejskiej. W pierwszej sytuacji aktualne będą reguły kolizyjne określone w art. 359 k.m. (nieograniczony wybór prawa) oraz subsydiarnie reguły kolizyjne (w braku wyboru prawa) określone przepisami art ustawy p.p.m. Zupełnie inny reżim kolizyjnoprawny będą miały pozostałe ubezpieczenia morskie, a więc te, które zawierane będą z zakładami ubezpieczeń z krajów członkowskich UE, a wykonującymi swą działalność na terytorium Polski. Pomijając pewną trudność wiążącą się z odniesieniem ubezpieczeń morskich do pojęcia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej należy się chyba zgodzić, że stosując pewne uogólnienie można ubezpieczenie morskie w jakimś sensie odnieść do polskiego terytorium, albowiem komentowany przepis art. 129 ust. ub. nawiązuje do prowadzenia działalności danego zakładu ubezpieczeń na polskim terytorium, a nie do związku danego ubezpieczenia (ubezpieczenia morskie będzie wszak z natury swej z reguły międzynarodowe ) z terytorium Rzeczypospolitej. Tak czy inaczej pewne jest to, że od dnia wejścia w życie ust. 30 Zob. J. Łopuski, op. cit. 31 Są to ubezpieczenia żeglugi morskiej casco (grupa 6), ubezpieczenia morskie cargo (grupa 7) oraz ubezpieczenia OC w żegludze morskiej (grupa 12). 32 Por. J. Łopuski, op. cit. Forum dyskusyjne Zeszyt 5 19 Ubezpieczenia transgraniczne...

20 Eugeniusz Kowalewski ub. mamy nie jeden lecz aż dwa reżimy kolizyjnoprawne w zakresie umów ubez pieczenia morskiego, na co słusznie zwrócono uwagę w najnowszej literaturze, jako na rozwiązanie mało przemyślane 33. W następnej kolejności należałoby za stanowić się nad owym drugim reżimem kolizyjnym ubezpieczenia morskiego, tzn. takiego, które zawarte zostało z działającym w Polsce zagranicznym zakła dem ubezpieczeń z kraju członkowskiego Unii Europejskiej. Zagadnienie to omówimy w punkcie następnym, bowiem jest ono analogiczne jak kwestia reżi mu kolizyjnego wszystkich umów ubezpieczenia (a więc także ubezpieczeń lą dowych), o ile zawierane są one w zagranicznym zakładzie o wyżej wskazanych cechach. Dla ścisłości wywodów należy jedynie dodać, że ów pierwszy reżim kolizyjny umów ubezpieczenia morskiego (czyli art. 359 k.m. oraz posiłkowo art ust. p.p.m.) będzie oczywiście obowiązywać także w odniesieniu do umów ubezpieczenia morskiego zawieranych z zagranicznymi zakładami ubez pieczeń niepochodzącymi z grona członków Unii Europejskiej 34. Kolizyjnoprawny reżim umowy ubezpieczenia w świetle ustawy o działalności ubezpieczeniowej (art ) Na początku należy zaznaczyć, że kolizyjnoprawny reżim ust. ub. nie odnosi się do ogółu umownych stosunków ubezpieczenia, lecz wyłącznie do tych, które zawierane są z zagranicznym zakładem ubezpieczeń prowadzącym w Pol sce swoją działalność. Należy też dodać, iż chodzi wyłącznie o zakłady ubez pieczeń z krajów członkowskich Unii Europejskiej 35. Zanim przedstawimy po szczególne reguły kolizyjne zawarte w omawianej materii w art przed miotowej ustawy, należałoby pokusić się o pewne konstatacje natury ogólnej. Po pierwsze, może powstać wątpliwość, czy regulacje zawarte w przepisach o których mowa, są istotnie normami kolizyjnymi. Doktryna prawa prywatnego międzynarodowego dość jednoznacznie bowiem zakłada 36, że norma kolizyj na jest adresowana do organu stosującego prawo, którym z reguły jest sąd roz strzygający sprawę (questionis). Tymczasem odnośne normy ust. ub. adreso wane są najwyraźniej do stron umowy, a więc albo do zakładu ubezpieczeń (por. art. 129 ust. 3) albo do ubezpieczającego (por. art. 130 pkt 2), albo wresz cie do obydwu tych podmiotów (por. art. 130 in principio w zestawieniu z art. 33 Zob. J. Łopuski, op. cit., s Argumentum a contrario z art. 129 ust. 1 ust. ub. 35 Zwraca na to uwagę J. Łopuski, op. cit. 36 W. Ludwiczak, op. cit., s KNUIFE

21 130 pkt 2). Co prawda, jeśli chodzi o kolizyjny wybór prawa, to pośrednim adresatem normy kolizyjnej statuującej taki wybór są także strony danej umo wy, lecz nie zmienia to faktu, że nakaz zawarty w takiej normie (tzn. nakaz zastosowania prawa przez strony wybranego) jest zasadniczo skierowany do sądu rozstrzygającego sprawę. Po drugie, nie jest jasne, czy celem owych bar dzo uszczegółowionych wskazówek zawartych w art jest drastyczne ograniczenie zakresu dopuszczalnego wyboru prawa, czy też reguły te nie ingerując zasadniczo w formułę wyboru prawa dopuszczalną przez ogólne normy kolizyjne (pozaubezpieczeniowe) ograniczają się jedynie do wprowa dzenia domniemań co do tego, jak należy identyfikować prawo państwa, z któ rym umowa ubezpieczenia jest najściślej związana. W tym układzie można by było wiązać owe szczegółowe wskazówki zawarte zwłaszcza w art. 129 ust. 3 punkty 1 3 oraz pkt 5 z drugoplanowym łącznikiem określającym prawo dla tych umów właściwe w przypadku braku wyboru prawa. Innymi słowy, przy takiej interpretacji, wspomniane reguły byłyby związane z łącznikiem określo nym w art. l29 3 pkt 8, czyli łącznikiem najściślejszego związku 37 jako łącz nikiem subsydiarnym. Przedstawiony sposób interpretacji uregulowań kolizyjnych (odpowiadający być może intencji ustawodawcy) jest kuszący o tyle, że pozwalałby ogarnąć widoczny w tych uregulowaniach chaos. Okazałoby się bowiem, że kaskada łączników przewidzianych dla umów ubezpieczenia zawieranych z zagranicz nym zakładem ubezpieczeń ułożyłaby się w koherentny układ dwóch zaledwie łączników, tj. prawa wybranego przez strony oraz w braku tegoż prawa pozostającego z danym stosunkiem w najściślejszym związku. I na tym ów al gorytm kolizyjny ust. ub. można by było zamknąć. Reszta zawartych w tej usta wie kazuistycznych rozwiązań kolizyjnych pełniłaby rolę swoistych domnie mań, które organ stosujący prawo powinien brać pod rozwagę poszukując i iden tyfikując w przypadku braku wyboru prawa przez strony umowy system merytorycznego prawa krajowego najściślej powiązany z ocenianym stanem faktycznym. Zasygnalizowany pogląd miałby dodatkowo ten walor, że pozwa lałby usytuować kazuistyczne normy kolizyjne ust. ub. w kontekście ogólnych reguł kolizyjnych zawartych w ust. p.p.m., a mających odniesienie do ogółu umownych stosunków zobowiązaniowych. Należy dodać i to, że przy propo nowanym założeniu nastąpiłoby względne zbliżenie przedmiotowych reguł ko lizyjnych umowy ubezpieczenia do filozofii Konwencji Rzymskiej z 1980 r. 38 (wprowadzającej jako drugoplanowy łącznik prawa najściślej związanego z da nym stosunkiem), choć należy mieć świadomość tego, że z zakresu działania 37 Łącznik ten jest związany z D.F. Caversem przedstawicielem XX wiecznej amerykańskiej myśli kolizyjnej zob. M. Pazdan, op. cit., s. 33. Jest to także jeden z głównych łączników przyjętych przez tzw. konwencję rzymską z roku, odnoszącą się do prawa właściwego dla umownych stosunków zobowiązaniowych (art. 4 ust. 1). Konwencja nie została dotąd ratyfikowana przez Polskę. Tekst konwencji podaje J. Poczobut, Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1991, s Konwencja ta w art. 4 ust. 2 4 wprowadza tzw. domniemania najściślejszego związku danej umowy z prawem okre ślonego państwa, nie traktując najwyraźniej owych domniemań jako typowe normy kolizyjne, bowiem ich celem jest ułatwienie zastosowania łącznika najściślejszego związku przewidzianego w art. 4 ust. 1 tej konwencji. Forum dyskusyjne Zeszyt 5 21 Ubezpieczenia transgraniczne...

22 Eugeniusz Kowalewski konwencji umowy ubezpieczenia zostały generalnie wyłączone. Niestety, wszyst ko wskazuje na to, że reguły kolizyjne zawarte w art ust. ub. nie tak należy interpretować. Świadczy o tym brzmienie art. 129 ust. 3 pkt 8, który dopuszczając zastosowanie prawa z danym stosunkiem najściślej związanego stwierdza wyraźnie, iż łącznik ten znajduje zastosowanie jedynie wówczas, je żeli wybór nie został dokonany zgodnie z punktami 1 7. A zatem jedynym uprawnionym sposobem oceny reguł kolizyjnych zawartych w omawianej usta wie jest przyjęcie formuły wielości łączników, a ściślej systemu łączników ka skadowych. Zastanówmy się, jaki jest katalog owych łączników i jaka jest ich sekwencja (kolejność stosowania). Oto najwyraźniej mamy do czynienia aż z trze ma łącznikami, które można byłoby uznać za główne: łącznikiem prawa swo bodnie wybranego (ale tylko spośród systemów państw członków Unii Euro pejskiej), łącznikiem wyboru ściśle ograniczonego oraz na końcu łącznikiem prawa najściślej ze sprawą związanego. Należy przy tym zaznaczyć, że dla umów ubezpieczenia na życie przewidziany został zgoła szczególny reżim ko lizyjny, albowiem verba legis właściwym dla tych umów jest prawo państwa członkowskiego UE, w którym ubezpieczający ma domicyl albo siedzibę (art. 130 pkt 1). Natomiast, jeżeli umowę ubezpieczenia na życie zawarła osoba fizyczna nie mająca domicylu w państwie, którego jest obywatelem, może ona wybrać jako właściwe dla tej umowy legis patriae (art. 130 pkt 2). Wygląda więc na to, że w zakresie omawianych umów co do zasady (tzn. wówczas kie dy ubezpieczający ma domicyl w państwie, którego jest obywatelem) nie jest w ogóle dopuszczalny wybór prawa. Jedyną sytuację, kiedy może on doprowa dzić do zmiany tej zasady, jest koncesja na rzecz legis patriae, o ile zachodzą określone ustawowo przesłanki, o których już powiedziano. Tę ostatnią możli wość ustawodawca nazwał jednak również wyborem prawa, co mylnie suge ruje, że w zakresie ubezpieczeń na życie łącznik ten występuje jako reguła ge neralna. W rzeczywistości jednak mamy do czynienia jedynie z dwoma łączni kami alternatywnymi (lex domicilii i lex patriae) przy czym pierwszy z nich ma charakter pierwszoplanowy. Drugi z nich ma charakter subsydiarny i jego za stosowanie zależy od woli ubezpieczającego, o ile są spełnione ustawowo okre ślone przesłanki (domicyl w innym kraju aniżeli państwo, którego jest obywate lem). Jeśliby nawet uznać, że mamy tu do czynienia z możliwością wyboru prawa, to bez wątpienia jest to wybór drastycznie ograniczony. Przechodząc w dalszej części rozważań do oceny reżimu kolizyjnego dla po zostałych ubezpieczeń (zob. dział II załącznika do ust. ub.) należy od razu za znaczyć, że jest on o wiele bardziej skomplikowany a przy tym niebywale ka 22 KNUIFE

23 zuistyczny. Pierwsza konstatacja dotyczy tego, że w przedmiotowym zakresie ustawa w ogóle nie przewiduje wyboru prawa w pełni nieograniczonego, al bowiem nawet te sytuacje, w których mowa jest o swobodzie wyboru prawa właściwego (vide art. l29 ust. 3 pkt 4 oraz ust. 5), ograniczają się jedynie do systemów prawnych państw będących członkami UE. Ów quasi nieograniczo ny wybór prawa właściwego został przewidziany dla wszystkich umów ubez pieczenia z działu II załącznika do ustawy ub. obejmujących tzw. duże ryzyka. Pojęcie to zostało zdefiniowane w słowniczku pojęć ustawowych (art. 2 pkt 2). Tak więc mamy w miarę jasną sytuację co do tego, o jakie ubezpieczenia cho dzi, choć w niektórych przypadkach identyfikacja czy dana umowa dotyczy dużego ryzyka, nastręczać będzie nie lada trudności, albowiem ustawodaw ca wprowadził bardzo kazuistyczne kryteria mające w danym konkretnym ubezpieczeniu przesądzać o tym, czy ubezpieczone ryzyko przekroczyło usta wowo określony pułap, pozwalający zakwalifikować je jako duże 39. To z ko lei nie będzie służyć pewności co do prawa właściwego, albowiem identyczne rodzaje ubezpieczeń w odniesieniu do tych samych ryzyk będą mogły raz za pewniać swobodę wyboru prawa (jeśli ryzyka ubezpieczone uznamy za duże ), kiedy indziej zaś swobodny wybór prawa właściwego nie będzie możliwy. Przechodząc z kolei do grupy ubezpieczeń działu II załącznika do ust. ub., które nie będą obejmować dużych ryzyk, to ustawa zezwala stronom na bar dzo ograniczony wybór prawa właściwego, kazuistycznie wskazując jakie pra wo może zostać wybrane. Zgodnie z tymi regułami, strony mogą wybrać: prawo państwa stałego miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczające go 40, prawo państwa lokalizacji (umiejscowienia) ryzyka 41 oraz prawo państwa, w którym zaszło zdarzenie (raczej wypadek ubezpiecze niowy), jeśli nie pokrywa się to z prawem umiejscowienia ryzyka (i chyba prawem domicylu czy też siedziby ubezpieczającego). Jeżeli strony umowy nie skorzystały z możliwości wyboru prawa według za sad wyżej przedstawionych, prawem właściwym dla umowy ubezpieczenia będzie prawo państwa (członka UE), z którym umowa ubezpieczenia jest naj ściślej związana (art. 129 ust. 3 pkt 8). Przedstawione zasady kolizyjne będą miały także zastosowanie dla umów ubezpieczenia morskiego, o ile będą one zawierane z zagranicznym zakładem ubezpieczeń z kraju członkowskiego UE, prowadzącego w Polsce działalność ubezpieczeniową. To z kolei doprowadza do dualizmu reżimu kolizyjnoprawnego ubezpieczeń morskich, które jak to już wcześniej zasygnalizowano raz podlegać będą art. 359 k.m. oraz (w kwe 39 Chodzi o ubezpieczenia ujęte w grupach 8,9,13 i 16 działu II załącznika do ustawy ub., w przypadku gdy ubezpiecza jący przekracza co najmniej dwa z następujących kryteriów w roku obrotowym: suma bilansowa wynosi 6,2 mln euro, obroty netto wynoszą 12,8 mln euro, średnia liczba pracowników wynosi 250 osób. 40 Ale tylko wówczas, gdy jest to jednocześnie tzw. państwo członkowskie UE lokalizacji ryzyka (art. 129 ust. 3 pkt 1 ust. ub.). 41 Jeżeli ubezpieczający nie ma stałego miejsca zamieszkania lub siedziby zarządu w państwie członkowskim UE umiejscowienia ryzyka (art. 129 ust. 3 pkt 2 ust. ub.). Forum dyskusyjne Zeszyt 5 23 Ubezpieczenia transgraniczne...