PIĄTY KRAJOWY RAPORT Z WDRAŻANIA KONWENCJI O RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

Transkrypt

1 PIĄTY KRAJOWY RAPORT Z WDRAŻANIA KONWENCJI O RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ Marzec 2014 Opracowanie finansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

2 SPIS TREŚCI Streszczenie Aktualizacja informacji na temat stanu różnorodności biologicznej, trendów i zagrożeń oraz wpływu na dobrobyt ludzi Znaczenie różnorodności biologicznej w Polsce, jej wpływ na usługi ekosystemowe oraz ich społeczno-ekonomiczne i kulturowe znaczenie Główne zmiany stanu i kierunki zmian dotyczących zachowania różnorodności biologicznej w Polsce Główne zagrożenia dla różnorodności biologicznej w Polsce Aktualny stan wdrażania Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego wykorzystania różnorodności biologicznej oraz problematyka różnorodności biologicznej w innych sektorach gospodarki Cele zachowania różnorodności biologicznej w Polsce: informacja ogólna nt. Krajowej strategii w Polsce w latach oraz Programu i planu działań na lata Uwzględnienie w Programie i planie działań na lata celów Aichi oraz ich włączenie do innych sektorów gospodarki Działania podjęte w celu wdrożenia postanowień Konwencji oraz ich efekty w okresie następującym po złożeniu czwartego krajowego Raportu Efektywność uwzględnienia zagadnień różnorodności biologicznej w odpowiednich strategiach, planach i programach sektorowych oraz instrumentach międzysektorowych Ocena stanu wdrożenia Krajowej strategii oraz Programu działań w Polsce na lata Proces wdrażania celów Aichi oraz Milenijnych Celów Rozwoju Postęp we wdrażaniu Strategicznego planu na rzecz różnorodności biologicznej i celów Aichi Wkład podejmowanych działań służących wdrażaniu Konwencji w osiąganie Milenijnych Celów Rozwoju Wnioski z wdrażania Konwencji w Polsce Załącznik 1. Informacja na temat procesu przygotowania Raportu oraz Literatura Załącznik 2. Internetowe źródła danych S t r o n a

3 WYKAZ WYBRANYCH SKRÓTÓW Skrót Nazwa BDL GUS Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego dostępny na BEiŚ Strategia Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko Perspektywa 2020 r. CAWI CBD CSR DGLP dyrektywa CAFE dyrektywa IED dyrektywa ptasia dyrektywa siedliskowa EWT FBI FSC GDOŚ GIOŚ GIS GUS ICES IHAR IUCN KE KPOŚK Wywiad przeprowadzany za pośrednictwem internetu (Computer Assisted Web Interview) Konwencja o różnorodności biologicznej (Convention on biodiversity) Corporate Social Responsibility Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory Europejska Współpraca Terytorialna Wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolnego (Farmland Bird Index) Forest Stewardship Council Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Główny Inspektorat Ochrony Środowiska System Informacji Geograficznej (Geographic Information System) Główny Urząd Statystyczny Międzynarodowa Rada Badań Morza (International Council for the Exploration of the Sea) Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Radzikowie Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature) Komisja Europejska Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych KPZK 2030 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 KPZL Krajowa strategia KZGW LKP LIFE+ MPP MŚ NFOŚiGW Krajowy Program Zwiększania Lesistości Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań na lata Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Leśny Kompleks Promocyjny Instrument finansowy LIFE+ Monitoring Ptaków Polski Ministerstwo Środowiska Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 2 S t r o n a

4 OOŚ OSN OSO PAF PEFC PGL LP PKB PMŚ PO RYBY POIiŚ POKL PR Program na lata PROW RDLP RDOŚ RPO RZGW SOO SOOŚ SPA 2020 STECF UE UMa UMo wfośigw WPR WPRyb ZWMiUW Ocena oddziaływania na środowisko Obszary szczególnie narażone na azotany pochodzenia rolniczego Obszary specjalnej ochrony ptaków Priorytetowe Ramy Działań dla sieci Natura 2000 (Prioritised Action Framework for Natura 2000) Programme for the Endorsement of Forest Certification Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Produkt Krajowy Brutto Państwowy Monitoring Środowiska Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Program Operacyjny Kapitał Ludzki Public Relations Program ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Regionalny Program Operacyjny Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej Specjalne obszary ochrony siedlisk Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Strategiczny Plan Adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030 Komitet Naukowo-Techniczny i Ekonomiczny ds. Rybołówstwa (Scientific, Technical and Economic Committee for Fisheries) Unia Europejska Urząd Marszałkowski Urząd Morski wojewódzki fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej Wspólna Polityka Rybołówstwa Unii Europejskiej Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych 3 S t r o n a

5 UWAGI WSTĘPNE Piąty krajowy raport z wdrażania Konwencji o różnorodności biologicznej jest cyklicznym raportem przygotowywanym przez Polskę jako stronę Konwencji o różnorodności biologicznej. Zgodnie z wytycznymi dotyczącymi przygotowania niniejszego raportu - Guidelines for the fifth national report, opracowanymi przez Konferencję Stron Konwencji o różnorodności biologicznej dnia 29 października 2010, niniejszy raport: stanowi kontynuację oraz zawiera uaktualnienie informacji zawartych w czwartym krajowym raporcie (przedłożonym w marcu 2009); prezentuje kierunki zachodzących zmian różnorodności biologicznej oraz postęp poczyniony we wdrażaniu Konwencji i Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej w latach ; zawiera zwięzły przegląd stanu bioróżnorodności, trendów i zagrożeń, sporządzony w celu poinformowania decydentów, nie stanowiący wyczerpującej oceny tych zagadnień; nie powiela informacji zaprezentowanych w poprzednim raporcie, który zawierał wyczerpujący opis szaty roślinnej (wraz z opisem zespołów i zbiorowisk roślinnych, siedlisk oraz stanu poszczególnych grup systematycznych), zwierząt dziko żyjących, roślin uprawnych, a także zwierząt gospodarskich oraz informacje o działaniach podejmowanych w Polsce na rzecz ochrony różnorodności biologicznej w latach Raport został przygotowany na podstawie Artykułu 26 Konwencji o różnorodności biologicznej oraz decyzji X/10 Konferencji stron: National reporting: review of experience and proposals for the fifth national report (UNEP/CBD/COP/DEC/X/10, 29 października 2010). 4 S t r o n a

6 STRESZCZENIE Piąty krajowy raport z wdrażania Konwencji o różnorodności biologicznej jest cyklicznym raportem przygotowywanym przez Polskę jako stronę Konwencji o różnorodności biologicznej. Niniejszy Raport obejmuje lata Zgodnie z wytycznymi zawiera on informacje na temat: CZĘŚĆ 1 aktualnego stanu i zagrożeń różnorodności biologicznej oraz jej wpływu na dobrobyt ludzi (Część 1), wdrażania Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej w latach , a także nowego Programu na lata wraz z odniesieniem do innych sektorów gospodarki (Część 2), postępu we wdrażaniu Strategicznego planu na rzecz różnorodności biologicznej i jego celów (tzw. Cele Aichi), przyjętego przez państwa strony Konwencji o różnorodności biologicznej (Część 3). Polska jest krajem o relatywnie dużym zróżnicowaniu przyrodniczym: leży w dwóch regionach biogeograficznych kontynentalnym i alpejskim, pomiędzy morzem a górami, na zróżnicowanym podłożu geologicznym (stare tarcze krystaliczne i młode góry fałdowe oraz tereny polodowcowe), w klimacie przejściowym (morskie powietrze atlantyckie oraz kontynentalny wpływ Eurazji). Wszystko to przyczyniło się do wytworzenia bogactwa przyrodniczego, które jest istotnym czynnikiem determinującym charakter naszego kraju. Ponadto Polska jest krajem o relatywnie niskim uprzemysłowieniu i ekstensywnej gospodarce rolnej co powoduje, że w dobrym stanie zostało zachowanych wiele obszarów, ekosystemów i gatunków. W Polsce gniazduje 23% światowej populacji bociana białego (Ciconia ciconia), ok. 45% populacji UE orła bielika (Haliaeetus albicilla), czy 90% unijnej populacji wodniczki (Acrocephalus paludicola). Tutaj też mieszka największa na świecie populacja wolnego żubra (Bison bonasus). Dalsze trwałe zachowanie dużego bogactwa przyrodniczego Polski stanowi istotne wyzwanie współczesności. Polska od wielu lat podejmuje działania na rzecz ochrony środowiska, w tym ochrony przyrody i zachowania różnorodności biologicznej. Ma na tym polu wiele osiągnięć i równie dużo wyzwań. Największym wyzwaniem jest niewystarczające powiązanie różnorodności biologicznej z rozwojem gospodarczym kraju. Ochrona przyrody jest w Polsce postrzegana przede wszystkim jako ochrona konserwatorska i unika się ponoszenia kosztów z nią związanych w szczególności w okresach kryzysu gospodarczego. Nie przeprowadzono dotychczas kompleksowej analizy dotyczącej znaczenia i wartości usług ekosystemowych, zaś polskie wyceny wartości majątku narodowego nie uwzględniają bezpośrednio tej tematyki. Na potrzeby niniejszego raportu przeanalizowano dostępne dane statystyczne dotyczące np. krajowej produkcji globalnej rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa, która wynosi 128,5 mld PLN (39,5 mld USD), co stanowi 4,1% produkcji wszystkich sektorów. Problematyczna jest wycena usług ekosystemowych w ujęciu ekonomicznym, natomiast ich społeczne znaczenie nie budzi wątpliwości. Zatrudnienie w tych sektorach wynosiło w 2012 roku blisko 17% ogółu zatrudnionych. Dane te pokazują, że blisko co piąty zatrudniony w Polsce czerpie swoje dochody z działalności, która w znacznym stopniu zależy od usług 5 S t r o n a

7 ekosystemowych. Rzeczywisty odsetek takich osób jest większy, gdyż nie uwzględniono tu wielu innych gałęzi gospodarki, jak np. turystyki. Badania naukowe koncentrujące się na ekonomicznej wycenie wartości zasobów przyrodniczych stanowią istotny przyczynek w dyskusji nad różnymi sposobami ich wykorzystania oraz koniecznością ich ochrony. W ostatnich latach w Polsce podjęto próbę wyceny pozaprodukcyjnych korzyści ekonomicznych z tytułu użytkowania lasu: rekreacja 3,30 mld PLN/rok (1,04 mld USD) zbiór grzybów 0,28 mld PLN/rok (0,09 mld USD) zbiór jagód 0,06 mld PLN/rok (0,02 mld USD) łączna wartość 3,65 mld PLN/rok (1,15 mld USD) Oszacowano także wartość Puszczy Białowieskiej największego na niżu europejskim kompleksu leśnego (lasy liściaste i mieszane) o najwyższym stopniu naturalności, w którym zachowały się jedyne i ostatnie w Europie fragmenty lasu niżowego o charakterze pierwotnym na poziomie 840 mln PLN (ok. 270 mln USD) rocznie. Uzyskana wartość znacznie przewyższa obecne roczne przychody z wyrębu drewna (3,5 5 mln PLN; 1,1-1,6 mln USD). Jedną z najistotniejszych zmian w latach było rozwinięcie europejskiej sieci obszarów Natura 2000 (stanowiących obecnie ok. 19.5% powierzchni Polski). Różnorodność biologiczna w Polsce chroniona jest także w ramach obszarowych form ochrony przyrody ustanawianych na poziomie krajowym, których łączna powierzchnia stanowi 32.5% powierzchni kraju. Oba te systemy w znacznym stopniu pokrywają się obszarowo, obejmując łącznie 40,2% powierzchni kraju. Warto jednak podkreślić, że obszary chronione, na których zdecydowany priorytet stanowią cele ochronne (parki narodowe oraz rezerwaty) oraz obszary chronione, na których dąży się do osiągnięcia równowagi pomiędzy celami ochronnymi i rozwojowymi (obszary Natura 2000 oraz parki krajobrazowe), stanowią 25,5% powierzchni Polski. Dla terenów tych powołano wyspecjalizowane instytucje ochrony przyrody, co przy założeniu odpowiedniej dostępności środków finansowych oraz odpowiedniego wdrożenia stosownych instrumentów regulujących warunki prowadzenia działań gospodarczych, daje solidne ramy gwarantujące ochronę najcenniejszych gatunków i siedlisk w skali całego kraju. Obecny zakres i skala monitoringu przyrody w Polsce jest niewystarczająca do pełnego wnioskowania na temat stanu przyrody oraz analizy trendów w dłuższym okresie czasu. W latach przeprowadzono badania monitoringowe obszarów Natura 2000 dla 20 typów siedlisk przyrodniczych, 16 gatunków roślin oraz 20 gatunków zwierząt, zaś w latach badaniami objęto 40 typów siedlisk przyrodniczych, 44 gatunki roślin oraz 68 gatunków zwierząt. Stan zachowania znacznej części siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt objętych w Polsce siecią Natura 2000 nie jest właściwy. Za najlepiej zachowane uznano wrzosowiska, natomiast torfowiska oraz wydmy to siedliska, których stan ochrony został oceniony najsłabiej. W Polsce najbardziej rozbudowany jest monitoring ptaków. W sumie uzyskano dane dla 148 gatunków ptaków lęgowych oraz 24 gatunków ptaków zimujących. Prace terenowe wykonano na blisko 1/4 powierzchni kraju. Niektóre programy monitoringowe prowadzone są wg wystandaryzowanych metod od roku 2000, co umożliwia uzyskiwanie wieloletnich serii pomiarowych pozwalających określić trendy zmian liczebności dla 111 gatunków ptaków. Najważniejsze wnioski z monitoringu ptaków: 6 S t r o n a

8 wskaźnik liczebności pospolitych ptaków leśnych (34 gatunki) wykazuje wzrost liczebności tej grupy ptaków w ciągu ostatnich 12 lat; liczebność przeciętnego gatunku z tej grupy w 2012 roku była o ok. 25% wyższa niż w roku 2000, zagregowany wskaz nik liczebnos ci pospolitych ptako w krajobrazu rolniczego (FBI 23) wskazuje na pogarszającą się ich sytuację, ptaki mokradeł (31 gatunków) są grupą w najsilniejszym regresie, najbardziej zagrożone wśród monitorowanych gatunków z racji wciąż obniżającej się i skrajnie niskiej liczebności są kraska (Coracias garrulus) i rybołów (Pandion haliaetus), a biegus zmienny (Calidris alpina) jest na krawędzi wymarcia, liczebność kilku gatunków do niedawna zagrożonych lub skrajnie rzadkich nadal wzrasta, wymienić tu należy m.in. podgorzałkę (Aythya nyroca); inne gatunki zwiększające liczebność to np. żuraw (Grus grus), łabędź krzykliwy (Cygnus cygus) i ślepowron (Nycticorax nycticorax). Jednym z elementów systemu monitoringu środowiska jest monitoring zagrożeń, obejmujący zarówno oddziaływania antropogeniczne i naturalne procesy, kto re mają znaczenie dla właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych objętych ochroną w ramach obszarów Natura Największej liczby typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków dotyczą zagrożenia związane z naturalnymi procesami biotycznymi i abiotycznymi oraz zmiany zachodzące w sposobie gospodarowania. Aż 80% siedlisk ulega przekształceniu w wyniku procesów naturalnych (np. sukcesja roślinności, synantropizacja, eutrofizacja); w przypadku gatunków w wyniku działania procesów naturalnych zanikowi może ulec nawet 44% populacji krajowych. Druga kategoria zagrożeń, wpływająca negatywnie aż na 70% siedlisk i 61% gatunków, związana jest ze zmianami zachodzącymi w rolnictwie (intensyfikacja bądź odłogowanie) oraz niektórymi aspektami gospodarki leśnej. Negatywny wpływ ma również gospodarka łowiecka oraz rybacka, które oddziałują na najbardziej cenne gatunki - zagrożenie to zidentyfikowano dla 31% gatunków. Wśród innych zagrożeń różnorodności biologicznej wymienić należy: CZĘŚĆ 2 niewłaściwą gospodarkę wodną (wzrastająca ilość działań związanych z regulacją i zabudową rzek, stopni wodnych oraz wałów przeciwpowodziowych, a także działania związane z melioracjami odwadniającymi terenów rolnych); fragmentację siedlisk i krajobrazu w wyniku silnej presji inwestycyjnej, budowy nowej sieci dróg i nie w pełni efektywnego systemu planowania przestrzennego. rozprzestrzenianie się gatunków obcych; niszczenie siedlisk i ostoi oraz zabijanie lub niszczenie osobników gatunków chronionych poprzez różnego rodzaju inwestycje oraz realizację innych przedsięwzięć i planów Zagrożenie to wynika m.in. z niskiej skuteczności procesu ocen oddziaływania planów i przedsięwzięć na środowisko oraz niewystarczającego wykorzystywania przepisów z zakresu zapobiegania i usuwania skutków szkód w środowisku (w tym w siedliskach i gatunkach chronionych). W latach wdrażano w Polsce Krajową strategię ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań na lata Obecnie trwają prace nad oceną ex post stopnia wdrożenia krajowej strategii. Ze względu na brak mierzalnych wskaźników realizacji strategii, na potrzeby raportu przeprowadzono ekspercką analizę jakościową, która wykazała, że dla blisko 60% celów strategii kierunek ich realizacji był satysfakcjonujący, chociaż potrzebna jest kontynuacja działań. 7 S t r o n a

9 Jednym z istotnych osiągnięć bieżącego okresu sprawozdawczego było wzmocnienie systemu administracji ochrony przyrody, w tym na obszarach Natura 2000 poprzez rozwój Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz 16 Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, rozpoczęcie zakrojonych na szeroką skalę prac nad planami zadań ochronnych i planami ochrony (7 planów ochrony dla parków narodowych, 199 planów ochrony dla rezerwatów, 15 planów ochrony dla morskich obszarów Natura 2000, 447 planów zadań ochronnych dla lądowych obszarów Natura 2000), jak również postęp w organizacji systemu ocen oddziaływania inwestycji na środowisko oraz strategicznych ocen oddziaływania na środowisko. Kolejną istotną zmianą w stosunku do ubiegłego okresu sprawozdawczego było znaczące zwiększenie środków finansowych przekazywanych na ochronę różnorodności biologicznej. Na realizację projektów na rzecz zachowania różnorodności biologicznej ze środków krajowych oraz programów UE przeznaczono w okresie blisko 2,2 mld PLN (ok. 0,75 mld USD). Najważniejszą grupę w ujęciu ilościowym i wartościowym stanowiły przedsięwzięcia związane z ochroną zagrożonych gatunków i siedlisk, dotyczące przywracania właściwego stanu siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) i ostoi gatunków na obszarach chronionych, wraz z zachowaniem zagrożonych wyginięciem gatunków oraz różnorodności genetycznej roślin, zwierząt i grzybów. Dofinansowano ponad 460 projektów związanych z czynną ochroną zagrożonych gatunków i siedlisk, głównie poprzez: realizację zabiegów ochronnych, przywrócenie właściwych stosunków wodnych, wykup gruntów czy uporządkowanie ruchu turystycznego na obszarach zagrożonych nadmierną antropopresją. Dominującą grupę w ujęciu finansowym, jak również pod względem skali oddziaływania, stanowiły płatności rolno-środowiskowe. Celem programu rolno-środowiskowego jest poprawa środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich poprzez przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo, promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód, kształtowanie struktury krajobrazu, ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich oraz lokalnych odmian roślin uprawnych. Polska jest szczególnym przykładem kraju w Europie Środkowej, w którym dzięki rozdrobnionej gospodarce rolnej zachowały się do czasów współczesnych miejscowe formy roślin uprawnych. Na szeroką skalę realizowane są programy ochrony ex situ i in situ zasobów genowych roślin użytkowych i zwierząt gospodarskich. O zróżnicowaniu działań podejmowanych w Polsce świadczą np. projekty polegające na restytucji, reintrodukcji lub zasilaniu populacji gatunków: ssaki: ryś (Lynx lynx), foka szara (Halichoerus grypus), popielica (Glis glis), żubr (Bison bonasus), suseł perełkowany (Spermophilus suslicus), suseł moręgowany (Spermophilus citellus), ptaki: głuszec (Tetrao urogallus), cietrzew (Tetrao tetrix), sokół wędrowny (Falco peregrinus), puchacz (Bubo bubo), rybołów (Pandion haliaetus), gady: żółw błotny (Emys orbicularis), gniewosz plamisty (Coronella austriaca), ryby: strzebla błotna (Rhynchocypris percnurus), jesiotr ostronosy (Acipenser oxyrinchus), łosoś atlantycki (Salmo salar), certa (Vimba vimba), troć wędrowna (Salmo trutta m. trutta), skorupiaki: rak szlachetny (Astacus astacus), 8 S t r o n a

10 CZĘŚĆ 3 owady: paź żeglarz (Iphiclides podalirius), paź królowej (Papilio machaon), niepylak apollo (Parnassius apollo). Zagadnienia ochrony różnorodności biologicznej podejmowano także w strategiach i dokumentach planistycznych w innych sektorach gospodarki, a także poprzez wdrażanie instrumentów takich jak planowanie przestrzenne, oceny odziaływania na środowisko (OOŚ), czy strategiczne oceny odziaływania na środowisko (SOOŚ) dla planów, polityk, strategii. O ile funkcjonowanie systemu OOŚ i SOOŚ należy ocenić pozytywnie (pomimo pewnych niedociągnięć wynikających z nie zawsze właściwego ujmowania zagadnień różnorodności biologicznej w tego typu opracowaniach), o tyle system planowania przestrzennego nie w pełni odpowiada potrzebom różnorodności biologicznej. Istnieją podstawy prawne do ochrony zasobów różnorodności biologicznej w procesie planowania przestrzennego, jednak wymiar praktyczny stosowania tych przepisów jest niewielki ze względu na niskie pokrycie terytorium kraju miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego oraz często niesatysfakcjonującą jakość opracowań wpływających na ocenę skutków przyrodniczych realizacji tych planów. W 2012 r. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego obejmowały tylko 27% powierzchni kraju, a roczny przyrost powierzchni kraju objętej miejscowymi planami zagospodarowania w latach wynosił poniżej 1% powierzchni kraju na rok. Wdrażanie Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań na lata należy określić jako wstępną fazę działań długookresowych, jakie będą musiały być podejmowane przez kolejne wielolecia, zmierzających do zahamowania negatywnej presji na różnorodność biologiczną, i takiego przedefiniowania podejścia do kwestii gospodarczych, by w praktyce była wyceniana i doceniana wartość różnorodności biologicznej, a w konsekwencji stosowane takie praktyki gospodarcze by ją zachować. Obecnie trwają prace nad Programem ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata Podstawową nowością w projekcie Programu na lata jest nadanie rangi celu strategicznego kwestiom dotyczącym usług ekosystemowych. Znajdą się tu działania dotyczące metod wartościowania usług ekosystemowych oraz wdrażania zielonej infrastruktury jako instrumentu pozwalającego na utrzymanie i wzmocnienie istniejących ekosystemów oraz ich usług. Istotnym nowym elementem są próby opracowania wskaźników produktu i rezultatu. Ich brak stanowi poważną trudność w ocenie skuteczności realizacji zadań oraz osiągnięcia celów Krajowej strategii W części 3 Piątego krajowego raportu przeprowadzono analizę działań podejmowanych w Polsce na rzecz zachowania różnorodności biologicznej poprzez pryzmat postępu we wdrażaniu Strategicznego planu na rzecz różnorodności biologicznej oraz 20 celów Aichi. Obecny (tj. dla roku 2013) stan realizacji celów Aichi określono jako: wysoki dla 2 celów (cel 11 i 17), średni dla 13 celów, niski dla 4 celów, dla 1 celu (cel 18) nie określono stanu realizacji ze względu na brak danych. Ocenie poddano także obecne tempo postępu we wdrażaniu celów: 9 S t r o n a

11 dla 7 celów oceniono, że prawdopodobne jest ich osiągnięcie w roku 2020, dla 11 celów uznano, iż bez intensyfikacji działań obecne tempo postępu jest niewystarczające do ich osiągnięcia w 2020r., w przypadku 1 celu (cel 2) uznano, iż obecnie brak jest postępu, co wskazuje na duże trudności w osiągnięciu celu do 2020 roku, dla 1 celu (cel 18) nie określono tempa realizacji ze względu na brak danych. Badania wskazują niską świadomość (cel 1) w zakresie różnorodności biologicznej. Jako największe problemy środowiska naturalnego najczęściej wskazywane są problemy zanieczyszczenia powietrza (47%), odpadów (43%), wód (39%) oraz powodzie (37%), zmiany klimatu (34%), wyczerpywanie się zasobów naturalnych (21%), zaś utratę różnorodności biologicznej wymienia tylko 20% respondentów. W stosunku do badań z lat poprzednich (2011 i 2012) można zauważyć znaczący wzrost świadomości konieczności dbania o środowisko ze względu na wartość samej przyrody. Niski jest jednak odsetek Polaków znających pojęcie bioróżnorodność tylko 30%. Wyniki ankiety CAWI przeprowadzonej w roku 2013 wśród służb ochrony przyrody jako największe zagrożenie zachowania różnorodności biologicznej wskazano (75% respondentów) brak świadomości potrzeb ochronnych wśród korzystających z zasobów przyrodniczych (tj. brak świadomości wartości zasobów przyrodniczych oraz faktu ich ograniczoności). Niska świadomość powoduje, iż włączanie ochrony różnorodności biologicznej do wielu strategii sektorowych ma charakter jedynie deklaratywny, a stosowanie narzędzi takich jak OOŚ, SOOŚ lub planowanie przestrzenne, wymaga dalszego doskonalenia. Dużym wyzwaniem dla Polski będzie włączenie wartości różnorodności biologicznej do systemów rachunkowych (cel 2). Jak wynika z ankiety przeprowadzonej wśród regionalnych władz samorządowych (15 Urzędów Marszałkowskich), fakt dokonania oceny korzyści gospodarczych czerpanych z tytułu różnorodności biologicznej potwierdziło jedynie 5 z 15 badanych regionów). Dane na temat bodźców ekonomicznych szkodliwych dla różnorodności biologicznej (cel 3) są niepełne. Większość instytucji nie prowadzi tego typu analiz. W ankiecie CAWI przeprowadzonej w roku 2013 na próbie 33 instytucji finansujących udzielających dofinansowania w dziedzinie ochrony środowiska, w tym w zakresie różnorodności biologicznej, ponad 80% stwierdziło brak prowadzenia analiz dotyczących eliminowania lub reformowania subsydiów szkodliwych dla różnorodności biologicznej. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w Polsce stosowanych jest wiele mechanizmów służących wykorzystywaniu zasobów przyrodniczych w obrębie bezpiecznych limitów ekologicznych (cel 4). Należą do nich, m.in. kwoty połowowe, plany dotyczące pozyskania drewna, użytkowanie gatunków łowieckich. W większości sektorów wyeliminowane zostały przypadki prowadzenia rabunkowej gospodarki w odniesieniu do zasobów naturalnych. Wzrasta liczba kampanii oraz inicjatyw promujących wzorce zrównoważonej produkcji i konsumpcji, np. stosowanie kryteriów o charakterze środowiskowym w zamówieniach publicznych (zielone zamówienia publiczne), zasada trwałości lasów i zwiększania zasobów leśnych. Intensyfikowane są działania, których celem jest zapobieganie utraty naturalnych siedlisk (cel 5). Istotnym krokiem było utworzenie sieci Natura 2000, gdzie podstawowym warunkiem działalności człowieka na tych terenach jest takie gospodarowanie, by minimalizować wpływ na przyrodę. Realizowany jest program zwiększania lesistości kraju, dokonywana jest przebudowa drzewostanów, tak by dostosować je do warunków 10 S t r o n a

12 siedliskowych. Wyzwaniem pozostaje przeciwdziałanie fragmentacji siedlisk i przywracanie drożności korytarzy ekologicznych. Podejmowane są działania na rzecz ochrony zasobów morskich (cel 6). Wdrożone zostały mechanizmy takie jak ograniczanie wzrostu limitów połowowych, okresy ochronne, obostrzenia w stosowaniu niektórych narzędzi połowowych czy kontrola nad przyłowami, które stanowią bazę do dalszych działań oraz doskonalenia ich skuteczności. Zrównoważone zarządzanie zasobami (cel 7) obejmuje działania takie jak: trwale zrównoważona gospodarka leśna (potwierdzona certyfikatami FSC: Forest Stewardship Council i PEFC: Programme for the Endorsement of Forest Certification; wdrożenie pakietów rolnośrodowiskowych, szczególnie: rolnictwo zrównoważone i rolnictwo ekologiczne; ekstensywna akwakultura zachowująca naturalne walory krajobrazowe oraz siedliskowe. Odnotować należy poprawiającą się dbałość o jakość środowiska i skuteczne działania na rzecz redukcji zanieczyszczeń wprowadzanych do wód, powietrza i gleby. Ustalenia wymaga jakie poziomy zanieczyszczeń można uznać za nieszkodliwe dla funkcji ekosystemów i różnorodności biologicznej (cel 8). W okresie w Polsce weszło w życie rozporządzenie Ministra Środowiska, wskazujące inwazyjne gatunki obce (16 gatunków roślin, 36 gatunków zwierząt), które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom lub siedliskom przyrodniczym. W stosunku do wszystkich tych gatunków (z wyjątkiem ryb) wszedł w życie zakaz ich posiadania i obrotu. Powstało szereg publikacji naukowych. Wyzwaniem pozostaje stworzenie skoordynowanych w skali kraju i regionów planów działań służących kontroli dróg rozprzestrzeniania się inwazyjnych gatunków obcych oraz ocena ryzyka (cel 9). W związku z zachodzącymi zmianami klimatycznymi (cel 10) dokonano analizy ich wpływu na różnorodność biologiczną oraz opracowano wynikające z tego wytyczne dla działań administracji ochrony przyrody. Do siedlisk najbardziej zagrożonych zmianami klimatycznymi należą torfowiska wszelkich typów oraz rzeki włosienicznikowe. Do istotnych polskich osiągnieć należy stworzenie systemu ochrony przyrody, którego powierzchnia obejmuje 40,2% powierzchni kraju (cel 11). Warto jeszcze raz podkreślić, że obszary chronione, na których zdecydowany priorytet stanowią cele ochronne (parki narodowe oraz rezerwaty) oraz obszary chronione, na których dąży się do osiągnięcia równowagi pomiędzy celami ochronnymi i rozwojowymi (obszary Natura 2000 oraz parki krajobrazowe), stanowią 25,5% powierzchni Polski. W celu skutecznej ochrony stworzono odpowiedni system instytucjonalny. Monitoring stanu gatunków i siedlisk, badania naukowe oraz realizacja działań czynnej ochrony przyrody przyczyniać będą się do zapobiegania wyginięciu gatunków zagrożonych (cel 12). Polska może się także poszczycić wysokim poziomem zachowania różnorodności genetycznej roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych (cel 13). Dzięki rozdrobnionej gospodarce rolnej zachowały się do czasów współczesnych lokalne odmiany roślin uprawnych oraz zwierząt hodowlanych. Od wielu lat prowadzona jest także ochrona ex situ, np. w Krajowym Centrum Roślinnych Zasobów Genowych. Odtworzenie i zabezpieczenie w skali całego kraju ekosystemów, które dostarczają niezbędnych usług, w tym związanych w wodą (cel 14) stanowi duże wyzwanie dla Polski. Podobnie jak w przypadku działań na rzecz wzmocnienia odporności ekosystemów i ich wkładu 11 S t r o n a

13 w pochłanianie węgla (cel 15) istotna będzie ich właściwa identyfikacja oraz określenie działań priorytetowych. Działania na rzecz wdrożenia Protokołu z Nagoi dotyczącego dostępu do zasobów genetycznych (cel 16) oraz prace nad Program ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata (cel 17) są w toku. Brakuje kompleksowych danych na temat wykorzystania wiedzy i praktyk stosowanych przez społeczności lokalne w zakresie tradycyjnego użytkowania różnorodności biologicznej (cel 18). Włączenie lokalnych społeczności w procesy decyzyjne zagwarantowane jest mechanizmami demokratycznymi oraz procedurami takimi jak np. konsultacje społeczne. Badania naukowe na rzecz różnorodności biologicznej (cel 19) z roku na rok są rozszerzane i ich liczba rośnie. Jednak czynnikiem ograniczającym są kwestie finansowe, z czym borykają się nie tylko nauki przyrodnicze. Z kolei pozytywnie należy ocenić okres jeśli chodzi o wielkość środków finansowych przeznaczanych na działania działania dotyczące zachowania różnorodności biologicznej (cel 20). Ze względu na dostępność środków UE znacznie zwiększono wydatki na ochronę przyrody. W latach należy się spodziewać także dużej podaży tych środków, natomiast zapewnienie analogicznego poziomu finansowania ochrony przyrody po 2020 roku stanowić może wyzwanie. Na zakończenie, podkreślić trzeba, że skuteczna ochrona różnorodności biologicznej stanowi bardzo duże wyzwanie: dotyczy to przede wszystkim nowoczesnego podejścia do jej ochrony, jakim jest uwzględnienie w procesach decyzyjnych wartości usług ekosystemowych oraz włączenie kwestii zachowania różnorodności biologicznej w działania innych sektorów gospodarczych. Dlatego wskazane jest skoncentrowanie dalszych działań na następujących obszarach problemowych: Badania naukowe wyjaśniające mechanizmy powiązań pomiędzy gatunkami, siedliskami, stanem środowiska a ich potencjałem świadczenia usług ekosystemowych; Kształtowanie świadomości społecznej dotyczącej znaczenia różnorodności biologicznej w ujęciu gospodarczym, w tym jej wpływu na dobrobyt społeczny; Opracowanie i wdrożenia mechanizmów wyceny wartości zasobów różnorodności biologicznej, usług ekosystemowych, tak by były one stałym elementem wyceny dobrobytu, statystyk narodowych, a także konkretnymi przesłankami w bieżących decyzjach gospodarczych, zarówno na poziomie kształtowania polityk w poszczególnych sektorach, jaki na poziomie decyzji gospodarczych podejmowanych przez przedsiębiorców, czy też kształtowania indywidualnych zachowań konsumpcyjnych; Wzmocnienie stosowania instrumentów takich jak planowanie przestrzenne oraz system ocen oddziaływania na środowisko pozwoli na uzyskanie efektu synergii: obejmowanie ochroną kolejnych, cennych obiektów i obszarów przyrodniczych przy jednoczesnym zachowaniu (przywróceniu) drożności korytarzy ekologicznych umożliwi zachowane różnorodności biologicznej i zwiększenie odporności ekosystemów. Ochrona przyrody w zamkniętych enklawach, jak również tworzenie korytarzy w sytuacji degradacji krajobrazu odrębnie nie przyniosą pożądanych efektów, ale wspólna interwencja w obu obszarach zwiększy trwałość rezultatów działań; Szersze uwzględnienie usług ekosystemowych, może być wzmocnione poprzez włączenie kwestii etycznych. Dotyczy to nie tylko ochrony przyrody jako takiej, ale przede wszystkim kształtowania pożądanych wzorców zrównoważonej konsumpcji. 12 S t r o n a

14 CZĘŚĆ PIERWSZA 1 AKTUALIZACJA INFORMACJI NA TEMAT STANU RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ, TRENDÓW I ZAGROŻEŃ O RAZ WPŁYWU NA DOBROBYT LUDZI 1.1 ZNACZENIE RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W POLSCE, JEJ WPŁYW NA USŁUGI EKOSYSTEMOWE ORAZ ICH SPOŁECZNO-EKONOMICZNE I KULTUROWE ZNACZENIE PERCEPCJA PROBLEMATYKI ZACHOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ NA TLE INNYCH ZAGADNIEŃ OCHRONY ŚRODOWISKA Każdy niemal kraj jest w znacznym stopniu uzależniony od ekosystemów oraz usług, których one dostarczają, takich jak pożywienie, woda, zapobieganie chorobom, regulacja klimatu, walory estetyczne i wynikające z nich walory turystyczne. W Polsce, jak i na całym świecie, mamy do czynienia z ciągle wzrastającym zapotrzebowaniem na żywność, wodę, drewno czy energię. W oczywisty sposób powoduje to nieodwracalne straty w różnorodności biologicznej, nadmierną eksploatację niektórych gatunków i siedlisk, zniszczenie potencjału adaptacyjnego czy regeneracyjnego ekosystemów oraz fragmentację ekosystemów. W konsekwencji taka sytuacja generuje dodatkowe straty (np. poprzez utratę miejsc pracy) lub też wielkonakładowe inwestycje (np. zapewniające dostęp do dobrej jakości wody pitnej lub odtwarzające walory przyrodnicze o znaczeniu rekreacyjno-turystycznym). Oczywistym jest, że dobry stan przyrody ma pozytywny wpływ na dobrobyt ludzi oraz rozwój społeczno-ekonomiczny. Jednak w powszechnym odbiorze dobrobyt społeczno-ekonomiczny nie jest kojarzony z dobrym stanem przyrody oraz różnorodności biologicznej. W Polsce w okresie po zmianie systemu politycznego i gospodarczego w 1989 roku, dominowały dwie tendencje: nadrabiania strat gospodarczych i przyspieszonego rozwoju ekonomicznego, a z drugiej strony naprawiania wieloletnich zaniedbań dotyczących środowiska naturalnego, dotyczących przede wszystkim minimalizowania emisji zanieczyszczeń i poprawy efektywności energetycznej i surowcowej. Polska może się poszczycić wieloma osiągnięciami w tym zakresie. W znacznym stopniu zredukowane zostały zanieczyszczenia powietrza i wód, a także obniżona energochłonność niektórych gałęzi gospodarki. Stworzony został system finansowania przedsięwzięć służących ochronie środowiska, wdrożono system ocen oddziaływania na środowisko i szereg innych rozwiązań prawno-finansowych, stymulujących dbałość o stan środowiska naturalnego. Obecnie nikt nie kwestionuje faktu, że taniej jest zapobiegać zanieczyszczeniom niż potem inwestować w usuwanie ich skutków. Powoduje to powszechny konsensus dotyczący podejmowania działań w zakresie ochrony powietrza, ochrony wód czy minimalizowania wytwarzanych odpadów oraz oszczędzania energii. Natomiast w odniesieniu do działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej nie jest to już dla wielu osób takie oczywiste. Na tym tle ważne jest podkreślenie, że tradycje ochrony przyrody w Polsce mają swoją długą historię (przede wszystkim w zakresie ochrony konserwatorskiej). Warto też odnotować, że w wyniku niskiego uprzemysłowienia i ekstensywnej gospodarki rolnej w Polsce w dobrym stanie zostało zachowanych wiele obszarów, ekosystemów czy gatunków. Dalsze trwałe zachowanie dużego bogactwa przyrodniczego Polski niewątpliwie stanowi istotne 13 S t r o n a

15 wyzwanie współczesności. Jednak skuteczne podjęcie tego wyzwania wymaga dalej idących zmian świadomości społecznej oraz powszechnej świadomości korzyści płynących z zachowania różnorodności biologicznej, w tym uświadomienia zależności dobrobytu społecznego od stanu przyrody. Obecnie w powszechnym odbiorze dominuje pogląd, że ochrona różnorodności biologicznej jest luksusem bogatych krajów oraz, że stanowi ona ograniczenie możliwości rozwojowych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Jedną z najistotniejszych barier związanych z zachowaniem różnorodności biologicznej jest niewystarczające powiązanie różnorodności biologicznej z rozwojem gospodarczym kraju. Ochrona przyrody w Polsce jest często postrzegana przede wszystkim jako ochrona konserwatorska i unika się ponoszenia kosztów z nią związanych w szczególności w okresach kryzysu gospodarczego. Takie podejście nie uwzględnia długofalowych korzyści ekonomicznych dostarczanych przez ekosystemy, zarówno związanych z ich funkcjami usługowymi, jak i produkcyjnymi. Decyzje dotyczące polityki gospodarczej i szeroko rozumianego rozwoju kraju, podejmowane w oderwaniu od potencjalnego interesu ekonomicznego związanego z ochroną przyrody, faworyzują takie warianty rozwoju, które kładą nacisk na inne priorytety, niejednokrotnie sprzeczne z zachowaniem różnorodności biologicznej polskich ekosystemów. PRZEGLĄD USŁUG EKOSYSTEMOWYCH ORAZ INFORMACJA NT. MOŻLIWOŚCI ICH WYCENY W POLSCE W Polsce nie przeprowadzono dotychczas kompleksowej analizy dotyczącej występowania i wartości usług ekosystemowych. Krajowe dane źródłowe dotyczące tego zagadnienia można podzielić na dwa rodzaje: ogólnodostępne, zbiorcze dane statystyczne, które nie uwzględniają pojęcia usług ekosystemowych oraz nieliczne badania naukowe, w których podjęto próbę oszacowania wartości niektórych usług tego typu, jak np. pozaprodukcyjne wartości lasów lub wycena zieleni miejskiej. Oceniając znaczenie usług ekosystemowych związanych z różnorodnością biologiczną (poza analizami jakościowymi) należy zaznaczyć, iż w większości przypadków ich mapowanie i wycena jest metodologicznie skomplikowana. Relatywnie najprościej można wycenić wartość usług związanych z funkcjami zaopatrzeniowymi. Wynika to z faktu, iż uzyskane dzięki nim produkty są przedmiotem transakcji rynkowych. Natomiast wycena usług siedliskowych, regulacyjnych i turystyczno-kulturowych jest już bardziej skomplikowana. W ujęciu makroekonomicznym dodatkową trudnością jest fakt, iż statystyki narodowe, w tym m. in. powszechnie stosowany wskaźnik jakim jest PKB, w praktyce nie uwzględniają stanu środowiska. Co więcej, prowadzone w ten sposób rachunki ekonomiczne mogą prowadzić do fałszywych wniosków. Jako przykład można tu podać popyt na niektóre dobra np. okna dźwiękoszczelne, filtry wody, itp. Wzrost sprzedaży i produkcji tego typu dóbr powoduje wzrost PKB, podczas gdy popyt na nie często jest powodowany pogorszeniem środowiskowych warunków życia. Podobny efekt dotyczy nawozów, środków ochrony roślin, przemysłu farmaceutycznego, usług medycznych itd. Popyt na te dobra lub usługi niejednokrotnie spowodowany jest osłabioną odpornością ekosystemów i środowiska naturalnego. Natomiast w statystyce wzrost tego popytu odnotowywany jest jako efekt pozytywny w postaci wzrostu PKB. W związku z faktem, iż polskie statystyki narodowe nie uwzględniają bezpośrednio tematyki usług ekosystemowych, na potrzeby niniejszego raportu przeanalizowano dostępne dane dotyczące sektorów w sposób oczywisty zależnych od usług ekosystemowych, odnoszących się przede wszystkim do produkcji żywności oraz drewna. 14 S t r o n a

16 Analizując statystyki z lat dotyczące np. produkcji globalnej rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa można by stwierdzić, iż w ujęciu finansowym stanowiły one niewielki odsetek krajowej produkcji globalnej, nie przekraczający 4,1% jej wartości (patrz Tabela 1). TABELA 1. PRODUKCJA GLOBALNA WEDŁUG DZIAŁÓW I SEKCJI GOSPODARKI Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, w tym: Uprawy rolne, chów i hodowla zwierząt, łowiectwo Leśnictwo i pozyskiwanie drewna A) MLD PLN 2009 (w %) 2010 (w %) 2011 (w %) 2012 (w %) 104,05 3,88% 108,44 3,79% 128,534 4,10% 133,408 4,07% 95,49 3,56% 99,039 3,46% 117,378 3,74% 122,139 3,73% 8,11 0,3% 8,891 0,31% 10,774 0,34% 10,723 0,33% Rybactwo 0,445 0,0% 0,515 0,02% 0,382 0,01% 0,546 0,017% Przemysł 961,65 35,83% 1 047,14 36,55% 1 198,16 38,20% 1252,88 38,25% Pozostałe działy gospodarki 1 618,27 60,29% 1 709,17 59,66% 1 809,58 57,70% 1 889,34 57,68% Ogółem 2 683,97 100% 2 864,76 100% 3 136,27 100% 3 275,63 100% Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, w tym: Uprawy rolne, chów i hodowla zwierząt, łowiectwo Leśnictwo i pozyskiwanie drewna B) MLD USD (PRZELICZENIE WG ŚREDNICH ROCZNYCH KURSÓW NBP) 2009 (w %) 2010 (w %) 2011 (w %) 2012 (w%) 33,39 3,88% 35,96 3,79% 43,37 4,10% 40,96 4,07% 30,64 3,56% 32,84 3,46% 39,61 3,74% 37,50 3,73% 2,60 0,3% 2,95 0,31% 3,64 0,34% 3,29 0,33% Rybactwo 0,14 0,0% 0,17 0,02% 0,13 0,01% 0,17 0,017% Przemysł 308,60 35,83% 347,23 36,55% 404,32 38,20% 384,67 38,25% Pozostałe działy gospodarki 519,31 60,29% 566,76 59,66% 610,64 57,70% 580,08 57,68% Ogółem 861,30 100% 949,95 100% 1 058,34 100% 1 005,72 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Innym sposobem oceny znaczenia usług ekosystemowych może być analiza z punktu widzenia poziomu zatrudnienia w sektorach od nich zależnych w stosunku do ogółu zatrudnionych (patrz Tabela 2). Zatrudnienie w rolnictwie i łowiectwie w roku 2012 wynosiło 16,42%, w leśnictwie 0,34%, a w rybactwie 0,02%. Dane te pokazują, że blisko co piąty zatrudniony w Polsce czerpie swoje dochody z działalności, której zależność od usług ekosystemowych nie budzi wątpliwości. Rzeczywisty odsetek takich osób jest większy, gdyż nie uwzględniono tu wielu innych gałęzi gospodarki, jak np. znacznej części turystyki. Wskazuje to na istotne znaczenie społeczne działów gospodarki, których zależność od usług ekosystemowych jest oczywista. Ponadto na wsi mieszka blisko 40% ogółu ludności. Istnieją regiony, w których rolnictwo jest główną gałęzią gospodarki, wpływając na poziom rozwoju i standard życia. 1 Pomimo że okres raportowania obejmuje lata , w wielu przypdkach w czasie tworzenia niniejszego raportu nie były jeszcze dostępne dane statystyczne obejmujące rok 2013, stąd okres analizy to Tam gdzie to było możliwe włączano rok S t r o n a

17 TABELA 2. ZATRUDNIENIE W ROLNICTWIE, ŁOWIECTWIE, LEŚNICTWIE I RYBACTWIE W LATACH (DANE W TYS. OSÓB) 2009 (w %) 2010 (w %) 2011 (w %) 2012 (w%) Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, w tym: 2 124,9 15,42% 2 376,1 16,84% 2 376,7 16,70% 2 378,0 16,78% Rolnictwo i łowiectwo ,03% 2 326,8 16,49% 2 325,6 16,34% 2 326,2 16,42% Leśnictwo i pozyskiwanie drewna 49,8 0,36% 46,3 0,33% 47,8 0,34% 48,6 0,34% Rybactwo 4,1 0,03% 3,0 0,02% 3,3 0,02% 3,2 0,02% Zatrudnienie w Polsce ogółem ,3 100% ,9 100% ,6 100% ,0 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Aby zobrazować wielkość korzyści czerpanych z zaopatrzeniowych usług ekosystemowych (w szerokim rozumieniu tego pojęcia, obejmującym także rolnictwo, w tym hodowlę zwierząt, jako sektor bazujący na usługach ekosystemów), poniżej zaprezentowano kilka wybranych statystyk dotyczących produkcji zwierzęcej (w tym połowów) oraz korzyści czerpanych z lasów. TABELA 3. POŁOWY I PRODUKCJA ŻYWCA RZEŹNEGO W POLSCE W LATACH (DANE W TYS. TON) 2009 (w %) 2010 (w %) 2011 (w %) 2012 (w%) Połowy krajowe 262,6 6,8% 213,5 5,2% 224,9 5,4% 228,6 5,5% Produkcja żywca rzeźnego 3 623,0 93,2% 3 909,0 94,8% 3 965,0 94,6% 3956,0 94,5% Razem połowy i produkcja żywca 3 885,6 100% 4 122,5 100% 4 189,9 100% 4 184,6 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz MRiRW (2012) TABELA 4. POLSKIE POŁOWY MORSKIE, SŁODKOWODNE I AKWAKULTURA W LATACH (DANE W TYS. TON) Połowy morskie, w tym: 212,1 170,8 179,9 163 Bałtyckie 131,4 110,1 110,8 100 Dalekomorskie 80,7 60,7 69,1 63,0 Połowy słodkowodne i akwakultura 50,5 42,7 45,0 47,4 Razem połowy krajowe 262,6 213,5 224,9 210,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie MRiRW (2012) TABELA 5. SKUP ZWIERZYNY ŁOWNEJ W LATACH (DANE W TYS. TON) Dziki 2,3 3,6 3,5 3,7 Jelenie 3,0 3,4 3,8 4,1 Sarny 1,8 1,9 2,0 2,1 Razem 7,1 9,0 9,3 9,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 16 S t r o n a

18 W zestawieniu z produkcją mięsa (żywiec), połowy w 2012 r. stanowiły tonażowo 5.5% ogółu krajowej produkcji zwierzęcej (Tabela 4). Porównując dane dotyczące skupu zwierzyny łownej do danych z zakresu rybołówstwa i pozostałej produkcji zwierzęcej wyraźnie widać, że podobnie jak w większości krajów na świecie - z punktu widzenia pozyskiwanego tonażu, zwierzyna łowna stanowi znikomy odsetek krajowej produkcji zwierzęcej (patrz Tabela 3 i Tabela 5). Odnosząc się do wartości skupowanej zwierzyny należy pamiętać, że z punktu widzenia usług ekosystemowych ceny skupowanej zwierzyny nie można utożsamiać z ich faktyczną wartością (Tabela 6). TABELA 6. SKUP ZWIERZYNY ŁOWNEJ W LATACH A) TYS. PLN Dziki 6 539, , , ,70 Jelenie , , , ,90 Sarny , , , ,80 Razem , , , ,40 B) TYS. USD (PRZELICZENIE WG ŚREDNICH ROCZNYCH KURSÓW NBP) Dziki 2 098, , , ,76 Jelenie 6 165, , , ,23 Sarny 5 412, , , ,33 Razem , , , ,32 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Innym przykładem korzyści czerpanych bezpośrednio z usług ekosystemowych są dane dotyczące zbiorów owoców leśnych i grzybów w Polsce (Tabela 7 i Tabela 8). Poziom dostępnych zasobów determinowany jest czynnikami atmosferycznymi (opady, temperatura). Z kolei dane dotyczące wartości skupionych grzybów i owoców leśnych wskazują na rosnącą wartość rynkową tych zasobów, której jak już wspomniano, nie można utożsamiać z ich faktyczną wartością z punktu widzenia ich znacznia przyrodniczego. TABELA 7. SKUP GRZYBÓW I OWOCÓW LEŚNYCH W LATACH (DANE W TONACH) Owoce leśne 12,25 8,38 10,10 16,35 Grzyby 4,18 4,47 4,01 5,94 Razem 16,43 12,85 14,11 22,30 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS TABELA 8. SKUP GRZYBÓW I OWOCÓW LEŚNYCH W LATACH A) TYS. PLN Owoce leśne 66,07 55,54 56,24 115,61 Grzyby 46,38 55,32 54,26 91,05 Razem 112,46 110,86 110,51 206,66 17 S t r o n a

19 B) TYS. USD (PRZELICZENIE WG ŚREDNICH ROCZNYCH KURSÓW NBP) Owoce leśne 21,20 18,42 18,98 35,50 Grzyby 14,88 18,34 18,31 27,96 Razem 36,09 36,76 37,29 63,45 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Interesująca jest próba oceny, jakie znaczenie mają dla gospodarstw domowych dodatkowe dochody finansowe lub korzyści pozafinansowe czerpane z tytułu zbiorów runa leśnego. Wyniki ankiety CAWI 2 przeprowadzonej wśród Nadleśnictw wykazały, że 21% ankietowanych korzyść tę oceniło jako istotną dla minimum połowy gospodarstw domowych, a 64% uważało, że są istotne, ale dla niewielkiej liczby gospodarstw. W Polsce lasy zajmują blisko 30% powierzchni kraju, z czego ok. 80 % stanowią lasy publiczne, należące do Skarbu Państwa, gdzie wstęp do lasu i korzystanie (poza nielicznymi wyjątkami) z zasobów runa leśnego są nieodpłatne i nieograniczone. Warto podkreślić, że w przypadku produkcji żywności rola różnorodności biologicznej oraz usługi ekosystemowe mają kluczowe znaczenie. W Polsce użytki rolne stanowią około 60% powierzchni kraju. Składają się na nie grunty orne (ok. 70% ogółu powierzchni użytków rolnych), trwałe użytki zielone (ok. 21%), sady (ok. 3%) i pozostałe grunty (ok. 6%). Rolnictwo ma decydujący wpływ nie tylko na sytuację społeczno-ekonomiczną mieszkańców obszarów wiejskich, ale także na stan środowiska przyrodniczego, strukturę krajobrazu oraz różnorodność biologiczną kraju. W strukturze polskiego rolnictwa przeważają małe gospodarstwa rolne, a w krajobrazie rolniczym dominują poprzedzielane miedzami pola o niewielkiej powierzchni. Zachowane są też liczne zadrzewienia śródpolne i nieuregulowane cieki wodne. Produktywność rolnictwa w naszym kraju jest niższa niż w krajach wysoko rozwiniętych, w wyniku większego udziału ekstensywnej gospodarki rolnej (szczególnie na południu, w centrum i na wschodzie kraju), w znacznym stopniu uzależnionej od naturalnych funkcji ekosystemów. Występowanie wysp środowiskowych (przydroży, miedz, zadrzewień śródpolnych) ma także duże znaczenie dla bogactwa gatunkowego pszczół i gatunków pszczołowatych, które odpowiadają za zapylanie usługę ekosystemową o kluczowym znaczeniu dla produkcji żywności. Rolnictwo ekologiczne, a więc system niestosujący sztucznych środków wspomagających uprawy, jest w największym stopniu uzależnione od usług ekosystemowych i jakości środowiska. Rolnictwo ekologiczne w Polsce stale się rozwija, w okresie ostatnich dziesięciu lat powierzchnia upraw zarządzanych zgodnie z wymogami rolnictwa ekologicznego wzrosła 12-krotnie i w roku 2013 osiągnęła poziom 675 tys. ha, co stanowi obecnie ok. 3,6% całej powierzchni użytkowanej rolniczo w Polsce. Pewną miarą gospodarczej i społecznej wartości usług ekosystemowych może być wysokość płatności przyznawanych w ramach Programu rolnośrodowiskowego UE (stanowiącego część Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata ). Jest to instrument finansowy pozwalający realizować na gruntach rolnych przedsięwzięcia służące ochronie środowiska, a w szczególności ochronie różnorodności biologicznej, w tym służące ochronie ekosystemów dostarczających podstawowe usługi głównie siedliskowe i zaopatrujące, ale także regulacyjne 2 Ankieta przeprowadzona w 2013 roku, na próbie 85% nadleśnictw w Polsce (nadleśnictwa, których jest ok. 430, obejmują swoim terenem całą powierzchnię kraju). 18 S t r o n a

20 i turystyczno-kulturowe. W latach pakiety, w ramach których przyznawano płatności rolnośrodowiskowe, obejmowały: rolnictwo zrównoważone, rolnictwo ekologiczne, ekstensywne trwałe użytki zielone; ochronę zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000; ochronę zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000; zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie; zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie; ochronę gleb i wód; strefy buforowe. W latach na płatności rolnośrodowiskowe w ramach ww. pakietów wydatkowano kwotę ok. 7,3 mld PLN (blisko 2,5 mld USD) 3. Analizując wartości usług ekosystemowych w Polsce, warto odwołać się do badań naukowych. Niektóre z nich zaprezentowano poniżej jako studia przypadków 1-4. Studium przypadku 1 jest próbą wyceny pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Warto też pamiętać, że oprócz gospodarczego oraz rekreacyjnego znaczenia lasów mogą być one wartościowane jako cenne obszary przyrodnicze. O wartości takich obszarów mówi Studium przypadku 2 dotyczące Puszczy Białowieskiej. STUDIUM PRZYPADKU 1. WYCENA POZAPRODUKCYJNYCH FUNKCJI LASU W tradycyjnym modelu leśnictwa funkcja gospodarcza lasu jest funkcją dominującą, a funkcje ochronne i społeczne są poboczne. Wyniki badań ekonomicznych wskazują jednak, że model taki nie jest optymalny społecznie. Znalezienie sposobu użytkowania, który maksymalizuje dobrobyt społeczny wymaga wyceny pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Przeprowadzone badanie objęło: I - badanie preferencji ujawnionych: oszacowanie sumy korzyści rekreacyjnych, jakich lasy dostarczają polskiemu społeczeństwu oraz korzyści z tytułu zbioru grzybów i jagód; II - badanie preferencji deklarowanych: określenie jakie cechy lasu i w jakim stopniu mają wpływ na wartość rekreacyjną lasów. Uzyskano następujące wyniki wskazujące na pozaprodukcyjne korzyści ekonomiczne z tytułu użytkowania lasu: rekreacja: 3,30 mld PLN/rok (1,04 mld USD/rok), grzyby: 0,28 mld PLN/rok (0,09 mld USD/rok), jagody: 0,06 mld PLN/rok (0,02 mld USD/rok), łączna wartość: 3,65 mld PLN/rok (1,15 mld USD/rok) 401 PLN/ha/rok (127 USD/ha/rok) Wielkości te pokazują, iż w skali kraju same tylko korzyści rekreacyjne, które są jedynie częścią całkowitych korzyści o charakterze pozaprodukcyjnym, są podobnego rzędu jak korzyści produkcyjne. Badanie wykazało także, że cechy takie jak: wyższy wiek najstarszych drzew, zróżnicowanie wiekowe, nieregularne rozmieszczenie drzew, obecność martwego drewna (średni poziom) przyczyniają się do poprawy atrakcyjności rekreacyjnej. Badanie potwierdziło więc tezę, że produkcyjne i społeczne funkcje lasu pozostają we wzajemnym konflikcie. Sposób pozyskania drewna (np. zrąb zupełny) jednoznacznie implikuje niższą atrakcyjność rekreacyjną. Natomiast lasy, które w wysokim stopniu realizują funkcje ochronne, są postrzegane również jako atrakcyjne rekreacyjnie. A więc wielofunkcyjny model leśnictwa, rozumiany jako rozwijanie wszystkich funkcji lasu w tym samym miejscu i czasie - jest nieefektywny. W opinii autorów badania wielofunkcyjność powinna być realizowana na poziomie gospodarki leśnej w skali kraju. Korzyści z funkcji produkcyjnej powinny być maksymalizowane tam, gdzie korzyści z tytułu funkcji społecznych i ochronnych są mniejsze niż przeciętne. Natomiast tam, gdzie korzyści z tytułu funkcji społecznych i ochronnych są ponadprzeciętne, funkcja produkcyjna powinna być ograniczona do niezbędnego minimum Źródło: Żylicz i Giergiczny (2013) STUDIUM PRZYPADKU 2. ILE WARTA JEST PUSZCZA BIAŁOWIESKA? Puszcza Białowieska to największy na niżu europejskim kompleks leśny (lasy liściaste i mieszane) o najwyższym stopniu naturalności. W Puszczy Białowieskiej zachowały się jedyne i ostatnie w Europie fragmenty lasu niżowego o charakterze pierwotnym. Tutaj mieszka największa na świecie populacja wolnego żubra (Bison bonasus). Puszcza charakteryzuje się bardzo dużą różnorodnością biologiczną. W Puszczy Białowieskiej żyje około gatunków zwierząt, flora parku liczy ponad 1000 gatunków roślin; występuje tu 20 zespołów leśnych. Stare, pierwotne drzewostany Białowieskiego Parku Narodowego wyróżniają się obfitością martwego drewna w różnych stadiach rozkładu i obecnością gatunków typowych dla 3 Wartość ta obejmuje także zobowiązania wynikające z lat S t r o n a

21 lasów naturalnych. Puszcza jest obiektem z listy światowego dziedzictwa UNESCO. Należy także do Important Bird Areas ustalanych przez BirdLife International. Ile warta jest Puszcza Białowieska? Szczególna wartość Puszczy Białowieskiej wynika z naturalnych procesów ekologicznych, które mogą w niej zachodzić bez ingerencji człowieka oraz bogactwa występujących w niej gatunków i komponentów ekosystemu. Obecnie park narodowy zajmuje około 15% powierzchni Puszczy Białowieskiej, pomimo ponad 20-letnich starań organizacji ekologicznych o rozszerzenie parku na cały obszar puszczy. Rozszerzenie parku narodowego budzi kontrowersje z uwagi na rozbieżność interesów przemysłu drzewnego, okolicznej ludności i ochrony przyrody, mającej na celu zwiększenie różnorodności biologicznej i możliwości rekreacji. Dyskusja jaki byłby najbardziej efektywny sposób wykorzystania puszczy trwa od lat. Dlatego podejmowano różne próby oceny jej wartości. Przychody ze tys. m 3 drewna, uzyskiwanego z wyrębów na terenie Puszczy Białowieskiej, kształtują się na poziomie 3,5-5 mln PLN (1,1-1,6 mln USD) rocznie. Jest to jednak tylko jedno z możliwych źródeł dobrobytu, jakiego Puszcza Białowieska może dostarczać. Innym takim źródłem jest rekreacja, której wartość oszacowano za pomocą metody kosztu podróży na co najmniej 11 mln PLN (3,53 mln USD) rocznie (w badaniu przyjęto, że Puszczę odwiedza rocznie 110 tys. osób). Ekonomiści szacują także wartości pozaużytkowe, czyli takie, z których konsumenci mogą czerpać satysfakcję/ użyteczność nawet jeśli bezpośrednio z nich nie korzystają. Na przykład, mogą być oni zadowoleni, tj. czerpać użyteczność z faktu ochrony lasu, nawet jeśli nigdy nie planują go odwiedzić. W praktyce oznacza to, że mogą być skłonni płacić, np. za ochronę rezerwatów ścisłych, do których nigdy nie będzie im wolno wejść. Aby oszacować jednocześnie wartość użytkową i pozaużytkową ochrony Puszczy Białowieskiej, w 2009 roku przeprowadzono badanie stosując metody oparte na preferencjach deklarowanych, którego celem była wycena wzrostu różnorodności biologicznej Puszczy Białowieskiej w wyniku zwiększenia stopnia jej ochrony. Na podstawie badania ankietowego możliwe było określenie, jak dużo statystyczny Polak byłby gotowy zapłacić za zwiększony stopień ochrony Puszczy Białowieskiej. W badaniu analizowano wartość wzrostu podatku, który musieliby ponosić wszyscy Polacy przez 10 lat. Na podstawie uzyskanych wyników możliwe było oszacowanie pieniężnego ekwiwalentu wartości zwiększonej ochrony Puszczy Białowieskiej. W ten sposób wyszacowano jaka jest wartość (wyrażona w pieniądzu) zwiększonej ochrony Puszczy Białowieskiej. Wyniosła ona 70 PLN (22,5 USD) rocznie na gospodarstwo domowe. Dla około 12 mln gospodarstw domowych w Polsce oznacza to łączną wartość na poziomie 840 mln PLN (270 mln USD) rocznie. Uzyskana wartość znacznie przewyższa obecne przychody z wyrębu drewna (3,5-5 mln PLN; 1,1-1,6 mln USD). Badania takie są ważnym przyczynkiem w dyskusji nad zmianą obecnego sposobu wykorzystania Puszczy Białowieskiej - z mieszanki ochrony i wykorzystania gospodarczego, na rzecz zwiększonej ochrony i zachowania tego ostatniego naturalnego lasu w Europie w niepogorszonym stanie. Źródło: Giergiczny (2009), Kalinka (2003), Czajkowski i inni (2009) Jako uzupełnienie powyższego studium przypadku warto podkreślić, że o znaczeniu turystyczno-kulturowych funkcji ekosystemów świadczy ilość osób odwiedzających parki narodowe. Szacuje się (wg danych z 2013 roku), że wynosi ona ok. 11 mln osób rocznie, co stanowi prawie 30% ludności Polski. Podobnie do wyceny wartości obszarów chronionych, możliwa jest wycena wartości poszczególnych gatunków i korzyści płynących z ich zachowania. Mówi o tym Studium przypadku 3, dotyczące bociana białego. STUDIUM PRZYPADKU 3. WYCENA WARTOŚCI REKREACYJNEJ BOCIANA BIAŁEGO W BOCIANICH WIOSKACH Około 23% światowej populacji bociana białego (Ciconia ciconia) gniazduje w Polsce. Gatunek ten ma w naszym kraju szczególne znaczenie kulturowe i traktowany jest wręcz jako dobro narodowe. Populacje bociana należą też do najlepiej zbadanych i najdłużej monitorowanych z wykorzystaniem standardowych metod ilościowych. Długoletnie trendy wskazują na umiarkowany spadek liczebności populacji bociana białego w Polsce (dane PMŚ z lat ). Bociany gniazdują w sąsiedztwie osad ludzkich i przyciągają uwagę ludzi. Niewielka część wschodnioeuropejskiej populacji bocianów tworzy kolonie lęgowe - bocianie wioski. W Polsce znajduje się ok. 10 takich kolonii, a najbardziej znaną z nich jest Żywkowo na Mazurach, gdzie corocznie zasiedlanych jest gniazd bocianich. Rocznie odwiedza ją turystów. Wykorzystując ten fakt, autorzy badania dokonali próbyoszacowania wartości bocianów jako atrakcji turystycznej, z zastosowaniem metody kosztu podróży. Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego w 2011 r. w Żywkowie wykazały, że średnia nadwyżka konsumenta, a więc korzyść, jaką odwiedzający odnoszą dzięki odwiedzeniu bocianiej wioski, wynosi blisko 200 PLN (63 USD), natomiast jeśli dodatkowo oprócz kosztu dojazdu uwzględni się wartość czasu spędzonego w podróży, to korzyść można oszacować na ok. 400 PLN (127 USD). Całkowita roczna korzyść społeczna, uwzględniająca wszystkich odwiedzających Żywkowo (2850 osób w 2011 r.) wynosi w związku z tym ok. 0,57 mln PLN (0,18 mln USD) lub 1,16 mln PLN (0,37 mln USD) z uwzględnieniem wartości czasu. Wyniki pokazują skalę korzyści społecznych związanych z rekreacyjną funkcją bocianich wiosek. Mogą także posłużyć do oszacowania strat społecznych, do których doszłoby, gdyby bocianie wioski przestały istnieć. Źródło: Czajkowski i inni (2014) 20 S t r o n a

22 Innym przykładem znaczenia usług ekosystemowych dla mieszkańców miast jest wycena zieleni publicznej. Wspo łpraca z przyrodą i korzystanie z zielonej infrastruktury w środowisku miejskim, może przyczynić się do poprawy warunków życia w mieście i złagodzenia efektu miejskiej wyspy ciepła. Czy mieszkańcy miast gotowi byliby przyczynić się do zwiększenia ilości drzew w swoim mieście? Studium przypadku 4 pokazuje wyniki badania przeprowadzonego w Łodzi. STUDIUM PRZYPADKU 4. WYCENA ZIELENI PUBLICZNEJ NA PRZYKŁADZIE DRZEWOSTANU MIEJSKIEGO W ŁODZI Przedmiotem badania była wycena ekonomiczna, czyli określenie gotowości mieszkańców Łodzi do zapłacenia za zwiększenie liczby drzew przyulicznych w centrum miasta. Z przeprowadzonego badania wynika, że respondenci byliby gotowi zapłacić każdego roku, na osobę, w formie podwyższonego podatku: 1,58 PLN (0,49 USD) za kilometr ulicy, przy której liczba drzew zostałaby zwiększona z poziomu niskiego do średniego, poprzez sadzenie drzew wzdłuż ulicy; 2,25 PLN (0,69 USD) za kilometr ulicy, na której zostałyby stworzone wyspy z drzewami. Respondenci byli skłonni zapłacić przede wszystkim za zwiększenie liczby drzew tam, gdzie jest ich mało lub nie ma ich wcale. Otrzymane wartości mogą być traktowane jako przybliżenie korzyści społecznych, jakie osiągnęliby mieszkańcy Łodzi, gdyby doszło do realizacji programu zwiększającego liczbę drzew. Przykładowo, gotowość do zapłacenia za program polegający na zwiększeniu liczby drzew na 5 km ulic z poziomu niskiego do średniego i stworzeniu wysp na 9 km ulic, wynosi 28,2 PLN/os./rok (8,7 USD/os./rok) w formie podwyższonych podatków. Po przemnożeniu tej kwoty przez liczebność populacji dorosłych mieszkańców Łodzi (627 tys. na koniec roku 2010 r.), otrzymano kwotę 17,7 mln PLN (5,4 mln USD). Kwota ta stanowi oszacowanie zmiany dobrobytu społecznego związanej z realizacją opisanego powyżej programu zadrzewiania, obejmującego wycinek centralnej części miasta. Tymczasem w budżecie dla całego miasta Łodzi na rok 2012 przewidziano tylko ok. 2 mln PLN (0,6 mln USD) na wydatki związane z zielenią przyuliczną, w tym pielęgnację, usuwanie i sadzenie drzew, na całym jego terenie. Na bieżące utrzymanie terenów zieleni innych niż pasy przyuliczne (w tym parków) oraz związane z nimi wydatki inwestycyjne przewidziano ok. 11,5 mln PLN (3,5 mln USD). Orientacyjnie pokazuje to skalę niedopasowania prowadzonych przez miasto działań do potrzeb społecznych. Źródło: Giergiczny i Kronenberg (2012) 1.2 GŁÓWNE ZMIANY STANU I KIERUNKI ZMIAN DOTYCZĄCYCH ZACHOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W POLSCE Polska jest krajem o relatywnie dużym zróżnicowaniu przyrodniczym. Leży w dwóch regionach biogeograficznych kontynentalnym (ponad 90% powierzchni kraju) i alpejskim (polska część Karpat). Położenie w środku Europy, pomiędzy morzem a górami; na zróżnicowanym podłożu geologicznym (stare tarcze krystaliczne i młode góry fałdowe oraz tereny polodowcowe); w klimacie przejściowym (kształtowanym przez wpływy morskiego powietrza atlantyckiego oraz kontynentalne wpływy Eurazji) przyczyniło się do wytworzenia bogactwa przyrodniczego, które jest istotnym czynnikiem determinującym charakter naszego kraju 4. SYSTEM OCHRONY PRZYRODY W POLSCE Różnorodność biologiczna w Polsce chroniona jest między innymi w ramach obszarowych form ochrony przyrody ustanawianych na poziomie krajowym, których łączna powierzchnia stanowi 32.5% powierzchni kraju oraz w ramach obszarów Natura 2000 (które są formą ochrony przyrody ustanawianą na poziomie europejskim), i których powierzchnia stanowi 19.5% powierzchni Polski (patrz Tabela 9). Oba te systemy w znacznym stopniu pokrywają się obszarowo, stąd obszary chronione i obszary Natura 2000 stanowią łącznie 40,2% powierzchni kraju. 4 Wyczerpujący opis szaty roślinnej (wraz z opisem zespołów i zbiorowisk roślinnych, siedlisk oraz stanu poszczególnych grup systematycznych), zwierząt dziko żyjących, roślin uprawnych, a także zwierząt gospodarskich został przestawiony w czwartym Raporcie krajowym (str ). 21 S t r o n a

23 TABELA 9. FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE, W TYM NIEOBSZAROWE FORMY OCHRONY (2013) Nazwa formy ochrony Liczba obiektów Powierzchnia [tys. ha] % powierzchni kraju 5 Parki narodowe % Rezerwaty przyrody ,5% Parki krajobrazowe ,3% Obszary chronionego krajobrazu Obszary Natura ,6% 145 obszary specjalnej ochrony ptaków 845 specjalne obszary ochrony ,5% Użytki ekologiczne ,2% Stanowiska dokumentacyjne Zespoły przyrodniczokrajobrazowe % ,3% Pomniki przyrody Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GDOŚ i GUS Wymienione w Tabela 9 formy ochrony przyrody są zróżnicowane pod względem poziomu ochrony, (1) od całkowitego zakazu jakiejkolwiek ingerencji człowieka oraz absolutnego prymatu celów ochronnych (obszary ochrony ścisłej w rezerwatach przyrody i parkach narodowych), (2) poprzez tereny gdzie priorytetem jest zachowanie ważnych gatunków i siedlisk, ale gdzie dopuszczana jest działalność gospodarcza na określonych warunkach, np. zrównoważone użytkowanie zasobów leśnych (parki krajobrazowe, obszary Natura 2000), (3) aż po obszary o wyróżniającym się krajobrazie, zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych (obszary chronionego krajobrazu), na których ograniczenia działalności gospodarczej są niewielkie. Udział różnych grup obszarów chronionych w całkowitej powierzchni Polski przedstawiono na Rysunku 1. Analizę oparto na obliczeniach GIS z uwzględnieniem faktu nakładania się poszczególnych form ochrony (obliczono powierzchnię netto) oraz przy założeniu następującego podziału: grupa 1 obszary chronione, na których zdecydowany priorytet stanowią cele ochronne: parki narodowe oraz rezerwaty, grupa 2 obszary chronione, na których dąży się do osiągnięcia równowagi pomiędzy celami ochronnymi i rozwojowymi: obszary Natura 2000 oraz parki krajobrazowe, grupa 3 obszary chronione, na których ograniczenia w realizacji celów rozwojowych są minimalne: obszary chronionego krajobrazu 6. Dodatkowym kryterium, poza odniesieniem do priorytetu ochrony, było funkcjonowanie wyspecjalizowanych instytucji (dotyczy parków narodowych, obszarów Natura 2000 oraz parków krajobrazowych), których zadaniem jest działalność na rzecz ochrony ww. obszarów. 5 Ze względu na fakt, że formy te pokrywają się obszarowo oraz mają bardzo zróżnicowane reżimy ochronne, nie można dokonać bezpośredniego sumowania ich powierzchni. 6 W analizie pominięto użytki ekologiczne oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ze względu na ich niewielki udział % w powierzchni ogólnej kraju. 22 S t r o n a

24 RYSUNEK 1. UDZIAŁ RÓŻNYCH GRUP OBSZARÓW CHRONIONYCH W POWIERZCHNI CAŁKOWITEJ KRAJU 1,5% 24,0% 18,0% 56,5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% grupa 1 grupa 2 grupa 3 pozostałe tereny Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy GIS, stan na rok 2010 Z przeprowadzonej analizy wynika, że 25,5% powierzchni Polski należy do pierwszej i drugiej grupy. Jak wspomniano, dla terenów tych powołano wyspecjalizowane instytucje ochrony przyrody, co przy założeniu odpowiedniej dostępności środków finansowych oraz odpowiedniego wdrożenia stosownych instrumentów regulujących warunki prowadzenia działań gospodarczych, daje solidne ramy gwarantujące ochronę najcenniejszych gatunków i siedlisk w skali całego kraju. Rozkład przestrzenny terenów chronionych przedstawia Mapa 1. ZMIANY POWIERZCHNI OBSZARÓW CHRONIONYCH Większość obszarów cennych przyrodniczo została objęta różnymi formami ochrony w latach ubiegłych, w ramach procesu, który rozpoczął się jeszcze w XIX w. Na przestrzeni lat nieznacznie wzrosła powierzchnia terenów z grupy 1 (parków narodowych i rezerwatów). RYSUNEK 2. POWIERZCHNIA PARKÓW NARODOWYCH I REZERWATÓW [TYS. HA] , ,7 479, , Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS W latach nie utworzono żadnego nowego parku narodowego ani nie powiększono istniejącego. Podejmowane były próby powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego oraz Parku Narodowego Gór Stołowych, jednak nie przyniosły one rezultatu z uwagi na brak akceptacji zmiany granic przez lokalne samorządy. Aktualnie prowadzone są próby zmierzające do powiększenia 7 kolejnych parków narodowych (Karkonoskiego, Drawieńskiego, Magurskiego, Pienińskiego, Borów Tucholskich, Słowińskiego i Biebrzańskiego). Perspektywa zakończenia tych prac jest trudna do ustalenia ze względu na trudności w uzgadnianiu tego typu zmian z lokalnymi samorządami gminnymi, co zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa krajowego jest warunkiem korekty granic. 23 S t r o n a

25 MAPA 1. ROZKŁAD PRZESTRZENNY FORM OCHRONY PRZYRODY Źródło: opracowanie własne (stan na rok 2010) Z drugiej strony, jak wynika z ankiety CAWI przeprowadzonej wśród władz samorządowych na poziomie regionalnym (Urzędy Marszałkowskie), 75% z nich poinformowało, iż na ich terenie planowane jest powołanie nowych obszarów chronionych, takich jak rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, a nawet parki narodowe (Turnicki i Jurajski) w łącznej liczbie ponad 170 obszarów. Od wielu lat toczy się także publiczna dyskusja nad utworzeniem Mazurskiego Parku 24 S t r o n a

26 Narodowego. W roku 2012 udział obszarów prawnie chronionych ustanawianych na poziomie krajowym osiągnął poziom 32,5%. W stosunku do roku 2009 nastąpił wzrost o 0,2%. W analizowanym okresie, podobnie jak w przypadku najściślejszego reżimu ochronnego, są to w skali kraju zmiany pomijalne (Rysunek 3 i Tabela 10). RYSUNEK 3. UDZIAŁ OBSZARÓW PRAWNIE CHRONIONYCH (% POWIERZCHNI OGÓŁEM) 32,5 32,4 32,4 32,5 32,5 32,3 32,3 32,3 32, Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS TABELA 10. ZMIANY POWIERZCHNI OBSZARÓW PRAWNIE CHRONIONYCH W LATACH Rodzaje obszarów chronionych Powierzchnia obszarów chronionych [tys. ha] Zmiana powierzchni [tys. ha] Badany okres Ogółem , ,5 45,8 Parki narodowe Rezerwaty przyrody 163,4 165,5 2,1 Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Użytki ekologiczne 47,3 52,2 4,9 Stanowiska dokumentacyjne 0,8 0,9 0,1 Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 86,4 95,5 9,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Istotną zmianą w systemie ochrony przyrody w Polsce było utworzenie sieci Natura 2000 której powierzchnia w roku 2012 wyniosła ponad 6 mln ha, co stanowi około 19,5% powierzchni kraju (podane wartości odnoszą się do obszarów ptasich i siedliskowych i uwzględniają ich wzajemne nakładanie się). Powierzchnia obszarów Natura 2000 została ukształtowana zasadniczo w roku 2008 w przypadku obszarów ptasich na poziomie około 4,9 mln ha (15,7% ogólnej powierzchni kraju, Rysunek 4) oraz w roku 2009 w przypadku obszarów siedliskowych na poziomie około 3,4 mln ha (blisko 11% ogólnej powierzchni kraju, Rysunek 5). 25 S t r o n a

27 RYSUNEK 4. NATURA 2000 OBSZARY SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW (POWIERZCHNIA MLN HA) 6,00 5,00 4,93 4,86 4,92 4,92 4,93 4,00 4,33 3,00 2,00 2,45 2, Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS RYSUNEK 5. NATURA SPECJALNE OBSZARY OCHRONY SIEDLISK (POWIERZCHNIA MLN HA) 4,00 3,00 3,43 3,43 3,43 3,46 2,49 2,57 2,00 1,00 1,18 1, Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS CHARAKTERYSTYKA SIECI NATURA 2000 Sieć Natura 2000 chroni cenne siedliska przyrodnicze i rzadkie lub zagrożone gatunki zwierząt i roślin. Chroniąc siedliska wpływa się pozytywnie na zachowanie związanych z nimi organizmów (przede wszystkim roślin, zwierząt i grzybów) - także tych nieujętych w Dyrektywie Siedliskowej. Podstawowym warunkiem aktywności człowieka na tych obszarach jest gospodarowanie zgodne z zasadą unikania znaczącego negatywnego wpływu na przedmioty ochrony. Sieć pokrywa się z krajowymi formami ochrony, w tym częścią rezerwatów, wszystkimi parkami narodowymi oraz z około połową terenów parków krajobrazowych. Sieć Natura 2000 na terytorium Polski wyznaczona została z uwzględnieniem: 81 siedlisk przyrodniczych, w tym 18 siedlisk o priorytetowym znaczeniu dla UE, 40 gatunków roślin, w tym 10 gatunków roślin o priorytetowym znaczeniu UE, 90 gatunków zwierząt, w tym 12 gatunków zwierząt o priorytetowym znaczeniu dla UE, 74 gatunków ptaków gniazdujących w Polsce z Załącznika I Dyrektywy ptasiej i 83 gatunków ptaków wędrownych. 26 S t r o n a

28 Na szczególną uwagę zasługują te siedliska oraz gatunki, które są unikatowe w skali europejskiej, i w przypadku których ponad połowa zajmowanych przez nie powierzchni znajduje się na terenie Polski. Przedstawiono je w Tabela 11. Natomiast Rysunek 6 przedstawia strukturę użytkowania gruntów objętych w Polsce siecią Natura TABELA 11. SIEDLISKA LUB GATUNKI O KLUCZOWYM ZNACZENIU W SKALI EUROPY 12 typów siedlisk przyrodniczych, w przypadku których ponad 50% powierzchni zajmowanych przez nie na obszarze UE znajduje się na terenie Polski: 1. 91P0* Wyżynny jodłowy bór mieszany (Abietetum polonicom) 2. 91T0* Sosnowy bór chrobotkowy (Cladonio-Pinetum i chrobotkowa postać Peucedano-Pinetum) 3. 91I0* Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) 4. 91D0 Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-pinetum, Pino mugo- 5. Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne)* 91E0* Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) kwaśne dąbrowy (Quercion roboli-petraeae) Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) * Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich 5 gatunków roślin, których ponad 50% populacji UE znajduje się na terenie Polski: dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia, rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa, przytulia krakowska Galium cracoviense lnica wonna Linaria loeselii, * dzwonek karkonoski Campanula Bohemia 8 gatunków zwierząt, których ponad 50% znanej populacji UE znajduje się na terenie Polski: * konarek tajgowy Phryganophilus ruficollis * suseł perełkowany Spermophilus suslicus * strzebla błotna Phoxinus percnurus ponurek Schneidera Boros schneideri średzinka Mesosa mops pogrzybnica Mannerheima Oxyporus mannerheimii rozmiazg kolweński Pytho kolwensi modraszek eroides Polyommatus eroides Gatunki ptaków, których znaczna część populacji UE gniazduje na terenie Polski: 1. wodniczka Acrocephalus paludicola (ok. 90% populacji UE na terenie Polski) 2. bielik Haliaeetus albicilla (ok. 45% populacji UE na terenie Polski) 3. orlik grubodzioby Aquila clanga (ok. 20% populacji UE na terenie Polski) 4. bąk Botaurus stellaris (ponad 40% populacji UE na terenie Polski) 5. bocian biały Ciconia ciconia (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 6. bocian czarny Ciconia nigra (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 7. zausznik Podiceps nigricollis (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 8. dubelt Gallinago media (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 9. rybitwa czarna Chlidonias Niger (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 10. żuraw Grus grus (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 11. głowienka Aythya ferina (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 12. dzięcioł czarny Dryocopus martius (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) 13. błotniak stawowy Circus aeruginosus (ponad 20% populacji UE na terenie Polski) Źródło: PAF (2013) 27 S t r o n a

29 RYSUNEK 6. POKRYCIE GŁÓWNYMI FORMAMI UŻYTKOWANIA GRUNTÓW NA TERENIE SIECI NATURA 2000 W POLSCE 1% 1% 50% 16% 13% 11% 4% 2%2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% lasy łąki i pastwiska wody śródlądowe obszary upraw mieszanych śródlądowe obszary podmokłe grunty orne wody morskie zespoły roślinności drzewiastej i krzewiastej zabudowa miejska Źródło: opracowanie własne na podstawie PAF (2013) W Polsce wydzielono 17 morskich obszarów Natura 2000: 8 obszarów ptasich, 8 siedliskowych oraz jeden obszar Ławica Słupska, będący w tych samych granicach obszarem ptasim i siedliskowym. Do siedlisk chronionych w polskich morskich obszarach Natura 2000 nalez ą: 1110 Piaszczyste ławice podmorskie trwale przykryte wodą o niewielkiej głębokos ci, 1130 Estuaria, 1150 Laguny przybrzeżne, 1160 Duże płytkie zatoki, 1170 Rafy. W strefie przybrzeżnej chronione są ponadto inne siedliska, takie jak: klify, kidzina, różne rodzaje wydm czy solniska nadmorskie. Z gatunków morskich chronione są: minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis) i morski (Petromyzon marinus), parposz (Alosa fallax), foka szara (Halichoerus grypus) i mors win (Phocoena phocoena). Z kolei w obszarach ptasich ochronie podlegają głównie kaczki (np. lodówka (Clangula hyemalis), uhla (Melanitta fusca), mewy, rybitwy, perkozy i nury. OCHRONA GATUNKOWA Wieloletnie dane ilościowe zbierane przez GUS dotyczą liczebności wybranych gatunków dużych ssaków objętych ochroną gatunkową, takich jak: żubr (Bison bonasus), kozica (Rupicapra rupicapra), niedźwiedź (Ursus arctos), ryś (Lynx lynx) i wilk (Canis lupus). W oparciu o te dane można stwierdzić, że w okresie raportowania nastąpił wzrost liczebności tych gatunków (Rysunek 6). Należy jednak podkreślić, że dane GUS oparte są na inwentaryzacjach wykonanych różną metodyką. Zmiany liczebności mogą więc tu być jedynie odzwierciedleniem różnic w metodyce, a nie faktycznie zachodzących procesów. Faktem potwierdzonym naukowo jest natomiast rozszerzenie stałego zasięgu występowania wilka. W wyniku ochrony gatunkowej wilki zasiedliły największe kompleksy leśne Polski zachodniej, gdzie nie występowały od kilkudziesięciu lat. Wśród innych (nie prezentowanych na Rysunku 6) gatunków zagrożonych wyginięciem, których liczebność w okresie raportowania wzrosła, wymienić można np. fokę szarą (Halichoerus grypus) oraz susła moręgowanego (Spermophilus citellus). Informacje dotyczące spadku liczebności populacji niektórych gatunków ptaków omówiono szerzej w podrozdziale Monitoring ptaków. 28 S t r o n a

30 [szt.] RYSUNEK 7. STAN LICZEBNOŚCI WYBRANYCH ZWIERZĄT CHRONIONYCH (OCHRONA GATUNKOWA) żubry kozice niedźwiedzie rysie wilki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Przepisy ustawy o ochronie przyrody zobowiązują, organy i odpowiednie służby ochrony przyrody do prowadzenia inwentaryzacji i rejestru stanowisk chronionych gatunków roślin, grzybów i zwierząt. Na obszarze parków narodowych i parków krajobrazowych zadania te winny wykonywać odpowiednio: służby parków narodowych i służby parków krajobrazowych. Do gromadzenia dokumentacji na temat stanowisk chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także ich siedlisk zobowiązani są również regionalni dyrektorzy ochrony środowiska na obszarze poszczególnych województw. W praktyce, działania te są prowadzone z różnym natężeniem w zależności od regionu i najczęściej ograniczone są do ewidencjonowania stanowisk gatunków wymagających ustanawiania stref ochrony. Istotnym uzupełnieniem tych działań jest prowadzony w ramach inicjatywy społecznej Rejestr grzybów chronionych i zagrożonych. Wyniki tego rejestru uwzględniane są w aktualizowanym cyklicznie Atlasie grzybów Polski. ŹRÓDŁA DANYCH NA TEMAT STANU RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W POLSCE Najbardziej kompleksowe i regularne badania stanu środowiska i przyrody, prowadzone są w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska nadzorowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. W kontekście ochrony różnorodności biologicznej największe znaczenie ma podsystem Monitoringu Przyrody, w tym: monitoring ptaków (i jego komponenty, takie jak monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000, w ramach którego monitorowany jest stan populacji wybranych gatunków ptaków (liczebność, areał, trendy, status ochronny) 7 ; monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych na wybranych specjalnych obszarach ochrony siedlisk (SOO) Natura 2000 (oceny stanu: zasięgu, populacji, struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz ocena stanu jego powierzchni siedliska gatunku, perspektyw ochrony) 8 oraz badania i ocena stanu zdrowotnego lasów wszystkich kategorii własności. W zakresie gatunków dziko żyjących badania na obszarach Natura 2000 obejmują 7 Monitoringiem zostały objęte różne grupy ptaków w tym gatunki wymienione w załącznikach do Dyrektywy Ptasiej. Monitoringiem został objęty obszar całego kraju, w tym szczególnie obszary wyznaczone jako obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura Badane są także gatunki charakterystyczne dla krajobrazu rolniczego, których liczebność składa się na wskaźnik Farmland Bird Index, zatwierdzony w październiku 2004 przez Komisję Europejską jako jeden z oficjalnych wskaźników strukturalnych przemian krajów członkowskich UE (structural indicators). Wartości tego wskaźnika są corocznie publikowane przez poszczególne kraje i dostępne w bazie Eurostat. 8 Głównym celem jest uzyskanie informacji na temat stanu zachowania w skali całego kraju wybranych dzikich gatunków fauny i flory (z wyłączeniem ptaków) oraz siedlisk przyrodniczych. Zgodnie z Dyrektywą Siedliskową badane i oceniane są: zajmowana powierzchnia, zasięg oraz specyficzna struktura i funkcje siedlisk przyrodniczych, zasięg i dynamika populacji gatunków oraz wielkość ich siedlisk. Powierzchnie badawcze zostały założone na terenie całej Polski ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura S t r o n a

31 zwykle wybrane gatunki roślin i zwierząt, w tym zwłaszcza ginących, zagrożonych i objętych ochroną prawną na mocy prawa krajowego i międzynarodowego. W latach przeprowadzono badania monitoringowe 20 typów siedlisk przyrodniczych, 16 gatunków roślin oraz 20 gatunków zwierząt, zaś w latach badaniami objęto 40 typów siedlisk przyrodniczych, 44 gatunki roślin (lub grupy gatunków: chrobotki, widłaki, torfowce) oraz 68 gatunków zwierząt. Natomiast nie był i nadal nie jest prowadzony monitoring gatunków grzybów. Uzupełniającym źródłem informacji o różnorodności biologicznej jest podsystem Monitoringu jakości wód, a w nim jeden z jego komponentów: monitoring stanu ekologicznego wód na podstawie elementów biologicznych. Zakres, w tym struktura podsystemu Monitoringu jakości wód wynika z wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej. W ramach monitoringu stanu ekologicznego wód na podstawie elementów biologicznych do oceny jakości wód pozyskiwane są dane o biocenozach fitoplanktonu, okrzemek fitobentosowych, makroglonów, makrofitów, makrobezkręgowców bentosowych oraz ryb. W Polsce prowadzonych jest wiele prac badawczych z zakresu różnorodności biologicznej, ale koncentrują się one głównie na nielicznych, wybranych powierzchniach (najczęściej uprzywilejowanych pod względem bogactwa przyrodniczego) i dotyczą zwykle jej wybranych, wąskich aspektów. Podobny charakter mają prace nad planami ochrony dla parków narodowych, obszarów Natura 2000 (tu także plany zadań ochronnych), parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody. Do zalet tych opracowań trzeba zaliczyć dokumentowanie obszarów szczególnie cennych i badań związanych z najbardziej zagrożonymi walorami. Natomiast ich słabością jest ograniczony zasięg przestrzenny, co utrudnia wnioskowanie np. o kierunkach zachodzących zmian w skali kraju oraz w większości przypadków ograniczenie zakresu tematycznego do fauny i flory, z pominięciem badań dotyczących mykobioty. Drugą grupą źródeł informacji nt. zasobów przyrodniczych, o bardziej użytkowym charakterze są dane gromadzone na potrzeby różnego rodzaju opracowań planistycznych. Zaliczyć do nich można: Inwentaryzacje przyrodnicze gmin, identyfikujące potrzeby w zakresie ochrony przyrody i krajobrazu. Do ich zalet można zaliczyć uwzględnianie uwarunkowań antropogenicznych oraz walorów o charakterze kulturowym. Do wad należy ograniczony zasięg przestrzenny tego typu opracowań, które powstają tylko dla tych gmin, którym udało się znaleźć źródło finansowania badań; Bardziej powszechny, choć nieobowiązkowy charakter przybrały opracowania planistyczne nazywane programami ochrony środowiska, sporządzane dla powiatów i gmin. Zagadnienia ochrony różnorodności biologicznej rozpatrywane są w nich na szerokim tle całokształtu problematyki ochrony środowiska i zmierzają do sformułowania konkretnego programu działań. Słabą stroną programów jest brak szczegółowego rozpoznania terenowego, gdyż przy szerokim zakresie opracowania często brakuje czasu i środków na prowadzenie przez wykonawców własnych badań terenowych; Do opracowań planistycznych, wykonywanych powszechnie i obowiązkowo, zalicza się również studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. W odniesieniu do zagadnień ochrony różnorodności biologicznej prezentują one zróżnicowany poziom, w dużym stopniu zależny od jakości wykorzystywanych materiałów źródłowych, gdyż podobnie jak programy ochrony środowiska rzadko odwołują się do własnych badań przyrodniczych; 30 S t r o n a

32 Dwa kolejne typy opracowań to: (1) opracowania ekofizjograficzne z założenia mające dostarczać podstawowej dokumentacji przyrodniczej dla planów zagospodarowania przestrzennego, zaś (2) prognozy oddziaływania na środowisko - efektów ustaleń planów, m.in. oddziaływania na różnorodność biologiczną. W praktyce szczegółowość tych opracowań zależna jest od dostępnych materiałów; Lasy Państwowe w ramach prac nad planami urządzania lasu oraz programów ochrony przyrody w nadleśnictwach inwentaryzują objęte ochroną cenne przyrodniczo obszary i obiekty oraz opracowują listę gatunków chronionych występujących na gruntach w zarządzie PGL LP; Dla wielu przedsięwzięć inwestycyjnych przygotowywane są raporty oddziaływania na środowisko, stanowiące podstawę do oceny ich wpływu na środowisko w tym na różnorodność biologiczną, a w konsekwencji będące bazą do decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację tych przedsięwzięć. Na potrzeby tych raportów wykonywane są często badania przyrodnicze o różnym stopniu szczegółowości. Wśród tego typu opracowań wyróżniają się badania ornitologiczne i chiropterologiczne, które są wykonywane najczęściej wg standardowej, krajowej metodyki, co w związku ze skalą tych badań i ich równomiernym rozmieszczeniem na terenie całego kraju daje potencjalnie cenne dane, ze względu na ich porównywalność nie tylko pod względem jakościowym, ale i ilościowym. STAN OCHRONY SIEDLISK PRZYRODNICZYCH I GATUNKÓW W POLSCE (OBSZARY NATURA 2000) Obecny zakres i skala monitoringu przyrody w Polsce prowadzonego w ramach PMŚ jest niewystarczająca do pełnego wnioskowania na temat stanu przyrody oraz analizy trendów w dłuższym okresie czasu. Jednocześnie są to jednak najpełniejsze dane jeśli chodzi skalę, zakres oraz ich spójność metodologiczną. Na potrzeby niniejszego raportu wykorzystano wyniki monitoringu z lat dla obszarów Natura RYSUNEK 8. SIEDLISKA: OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI WYNIKI MONITORINGU Z LAT FV - Właściwy U1 - Niewłaściwy U2 - Zły XX - Nieznany alpejski 34,8% 56,5% 8,7% kontynentalny 12,5% 78,1% 9,4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników PMŚ z lat S t r o n a

33 RYSUNEK 9. ROŚLINY: OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY ROŚLIN W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI - WYNIKI MONITORINGU Z LAT FV - Właściwy U1 - Niewłaściwy U2 - Zły XX - Nieznany alpejski 38,1% 47,6% 14,3% kontynentalny 16,7% 52,8% 30,6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników PMŚ z lat RYSUNEK 10. ZWIERZĘTA: OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY ZWIERZĄT W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI - WYNIKI MONITORINGU Z LAT FV - Właściwy U1 - Niewłaściwy U2 - Zły XX - Nieznany alpejski 34,8% 8,7% 56,5% kontynentalny 9,7% 37,1% 11,3% 41,9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników PMŚ z lat TABELA 12. OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY SIEDLISK PRZYRODNICZYCH ORAZ GATUNKÓW W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI - WYNIKI MONITORINGU Z LAT FV - Właściwy U1 - Niewłaściwy Siedliska U2 - Zły XX - Nieznany Liczba siedlisk lub gatunków objętych monitoringiem* Kontynentalny Alpejski Rośliny Kontynentalny Alpejski Zwierzęta Kontynentalny Alpejski * Monitoring objął również 2 typy siedlisk w morskim obszarze Morza Bałtyckiego, których stan oceniono jako właściwy (FV) oraz 5 gatunków roślin i zwierząt morskich, których stan określono jako zły (U2). Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników PMŚ z lat S t r o n a

34 Właściwy stan ochrony oznacza taki stan siedliska przyrodniczego, przy którym naturalny zasięg siedliska przyrodniczego i obszary zajęte przez to siedlisko w obrębie jego zasięgu pozostają bez zmian lub zwiększają się, struktura i funkcje, które są konieczne do długotrwałego utrzymania się siedliska, istnieją i prawdopodobnie nadal będą istniały oraz typowe dla tego siedliska gatunki znajdują się we właściwym stanie ochrony. Jeżeli którykolwiek z tych warunków nie jest spełniony, to stan ochrony określa się jako niezadowalający lub zły, zależnie jak poważne są odchylenia od powyższych warunków. Porównując dwa regiony biogeograficzne, znacznie lepiej zachowane są siedliska występujące w Regionie Alpejskim, który obejmuje jednak stosunkowo niewielką część kraju (około 10%). Na 23 typy ocenionych siedlisk występujących w tym regionie właściwy stan ochrony (FV) wykazano dla 8 typów, które stanowią ponad 1/3 wszystkich siedlisk. Należą do nich siedliska występujące na obszarach chronionych, często siedliska wysokogórskie, stosunkowo stabilne, lub związane ze specyficznym podłożem i in. warunkami abiotycznymi. Natomiast na 32 oceniane siedliska w Regionie Kontynentalnym właściwy stan (FV) wykazały tylko 4 typy siedlisk. Przeważająca większość siedlisk w obu regionach - 57% dla alpejskiego oraz 78% dla kontynentalnego wykazała niewłaściwy stan (U1), a stan ochrony ok. 9% siedlisk w każdym z regionów oceniony został jako zły (U2). W przypadku roślin uzyskano podobne wyniki oceny, tj. znacznie lepiej zachowane są gatunki roślin Regionu Alpejskiego - 38% badanych gatunków wykazało stan właściwy (FV), podczas gdy dla Regionu Kontynentalnego właściwy stan ochrony wykazało 17% gatunków. 62% badanych gatunków roślin w Regionie Alpejskim wykazało stan niezadowalający (U1) lub zły, a w Regionie Kontynentalnym, obejmującym przeważającą część kraju taki stan wykazano w odniesieniu do 84% monitorowanych gatunków (U1-53%, U2-31%). Zupełnie odmienna sytuacja dotyczy oceny stanu ochrony gatunków zwierząt, gdzie problemem jest przede wszystkim brak wiedzy dla Regionu Alpejskiego nieznany jest stan blisko 60% gatunków zwierząt, zaś dla Regionu Kontynentalnego ponad 40%. Rysunek 11 oraz Rysunek 12 przedstawiają ocenę stanu ochrony według kategorii siedlisk oraz grup gatunków, opracowaną na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska prowadzonego w latach Stan zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt objętych siecią Natura 2000 w Polsce jest w przewadze niewłaściwy (U1) lub zły (U2). W przypadku siedlisk jedynie stan ochrony wrzosowisk oceniono jako właściwy (FV) dla blisko 50% badanych stanowisk. Torfowiska oraz wydmy to typy siedlisk przyrodniczych, których stan ochrony został oceniony jako najsłabszy, w przeważającej większości jako niewłaściwy (U1) lub zły (U2). Także w przypadku muraw udział oceny niewłaściwej (U1) oraz złej (U2) jest znaczny. Podobnie sytuacja wygląda w odniesieniu do gatunków, których stan oceniono jako właściwy (FV) zaledwie w przypadku 27% ssaków, 15% stawonogów, 13% roślin nienaczyniowych, 10% roślin naczyniowych oraz 5% ryb. Stan zachowania pozostałych grup gatunków oceniono, jako niewłaściwy (U1) lub zły (U2). W przypadku gatunków wykazano również konieczność uzupełnienia stanu wiedzy na temat ich populacji, szczególnie w przypadku płazów, których stan jest nieznany w przypadku aż 71% analizowanych gatunków. 33 S t r o n a

35 RYSUNEK 11. OGÓLNA OCENA STANU OCHRONY WEDŁUG KATEGORII SIEDLISK PRZYRODNICZYCH 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Leśne Górskie Torfowiska Murawy Zarośla Wrzosowiska Wydmy Słodkowodne Przybrzeżne FV U1 U2 XX N/A FV właściwy, U1 niewłaściwy, U2 zły, XX nieznany, N/A brak danych Źródło: PAF (2013) RYSUNEK 12. OGÓLNA OCENA STANU OCHRONY WEDŁUG GRUPY GATUNKÓW ROŚLIN I ZWIERZĄT Z WYŁĄCZENIEM GATUNKÓW PTAKÓW 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ssaki Gady 100 Płazy Ryby Stawonogi Mięczaki Rośliny nacz Rośliny nienacz FV U1 U2 XX N/A FV właściwy, U1 niewłaściwy, U2 zły, XX nieznany, N/A brak danych Źródło: PAF (2013) 34 S t r o n a

36 MONITORING PTAKÓW Monitoring Ptaków Polski (MPP) w latach składał się z 21 podprogramów jednostkowych, dedykowanych grupom gatunków lub poszczególnym gatunkom ptaków lęgowych i zimujących w kraju. Był to najbardziej rozbudowany podsystem monitoringu przyrody. W sumie uzyskano dane dla 148 gatunków ptaków lęgowych (65% gatunków regularnie lęgowych w Polsce) oraz 24 gatunków ptaków zimujących. Prace terenowe wykonano na blisko 1/4 powierzchni kraju. Niektóre programy monitoringowe, jak np. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych lub Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków prowadzone są wg wystandaryzowanych metod od roku 2000 lub 2001, co umożliwiło uzyskanie 11- i 10-letnich serii pomiarowych pozwalających określić trendy zmian liczebności dla 111 gatunków ptaków. Najważniejsze wnioski z monitoringu ptaków: wskaźnik liczebności pospolitych ptaków leśnych (34 gatunki) wykazuje wzrost liczebności tej grupy ptaków w ciągu ostatnich 12 lat (patrz Rysunek 14); liczebność przeciętnego gatunku z tej grupy w 2012 roku była o ok. 25% wyższa niż w roku 2000, zagregowany wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego (FBI 23) wskazuje na pogarszającą się ich sytuację (patrz Rysunek 15), ptaki mokradeł (31 gatunków) są grupą w najsilniejszym regresie, przy czym spadek ich liczebności jest szczególnie wyraźny na terenach leżących poza obszarami specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, najbardziej zagrożone wśród monitorowanych gatunków z racji wciąż obniżającej się i skrajnie niskiej liczebności są kraska (Coracias garrulus) i rybołów (Pandion haliaetus), a biegus zmienny (Calidris alpina) jest na krawędzi wymarcia. Również wstępne wyniki monitoringu dubelta (Gallinago media) są alarmujące i wskazują, z e dubelt jest kilkukrotnie mniej liczny niż dotychczas sądzono, liczebność kilku gatunków do niedawna zagrożonych lub skrajnie rzadkich nadal wzrasta, wymienić tu należy m.in. podgorzałkę (Aythya nyroca); inne gatunki zwiększające liczebność to np. żuraw (Grus grus), łabędź krzykliwy (Cygnus Cygus) i ślepowron (Nycticorax nycticorax). RYSUNEK 13. TRENDY POPULACYJNE GATUNKÓW PTAKÓW OBJĘTYCH PMŚ (WYNIKI OCENY Z 2012 ROKU) 4% 12% 19% 23% 42% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% stabilny spadek wzrost nieokreślony brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie PAF (2013) Monitoring ptaków zimujących w Polsce, zarówno na akwenach śródlądowych, jak i na wodach morskich wykazał odpowiednio w latach 2011 i 2012: 415 i 629 tysięcy ptaków wodnych. Dominujące były blaszkodziobe (70 80% stwierdzonych ptaków wodnych) i mewy (około 15%). Najliczniej zimowały w Polsce krzyżówka (Anas platyrhynchus), czernica (Aythya fuligula), gągoł (Bucephala clangula) i nurogęś (Mergus merganser). Na wodach morskich dominowały trzy gatunki kaczek: uhla (Melanitta Fusa), lodówka (Clangula hyemalis) i markaczka (Melanitta 35 S t r o n a

37 nigra). W przypadku dwóch pierwszych zimowiska na polskich wodach terytorialnych są znaczące w skali globalnej. Należy zauważyć, że prowadzony monitoring ptaków nie obejmuje badań stanu ich siedlisk. RYSUNEK 14. ZMIANY LICZEBNOŚCI POSPOLITYCH PTAKÓW LEŚNYCH W LATACH Źródło: GUS (2013) - przedruk ZMIANY ZACHODZĄCE NA OBSZARACH ROLNICZYCH Poza ochroną obszarów cennych przyrodniczo, konieczne jest podejmowanie działań sprzyjających zachowaniu różnorodności biologicznej obszarów użytkowanych gospodarczo, w tym w szczególności obszarów rolniczych. Obszary rolnicze mają znaczny wpływ na stan różnorodności biologicznej całego kraju, gdyż zajmują ponad 50% jego terytorium oraz na terenach tych znajdują się liczne ostoje zagrożonych gatunków flory, fungi i fauny. Około połowa z 365 zespołów roślinnych (w tym objęte ochroną w ramach sieci Natura 2000) występujących w Polsce jest związana z obszarami rolniczymi, z czego 45 typów zbiorowisk jest użytkowanych jako łąki i pastwiska. Z urozmaiconym krajobrazem rolniczym związanych jest także wiele gatunków ptaków i innych zwierząt zagrożonych w pozostałych krajach Europy wyginięciem, a w Polsce wciąż rozpowszechnionych i utrzymujących relatywnie wysoką liczebność. Można spodziewać się, że wraz ze zmniejszeniem obszarów użytkowanych rolniczo, zmniejszeniu ulegnie również areał występowania wielu gatunków roślin, grzybów i zwierząt. Do oceny stanu obszarów rolnych stosowany jest zagregowany wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego (FBI 23), którego zmiany przedstawiono na wykresie poniżej (Rysunek 15). Zmiany tego wskaźnika wykazywały początkowy spadek o około 15% w latach , po którym nastąpił powolny powrót do poziomu wyjściowego (rok 2000, FBI = 1,00) w roku W trakcie ostatnich pięciu lat notuje się ponowny spadek liczebności ptaków z tej grupy, który w 2013 roku osiągnął najniższy poziom w historii badań. Jego wartość wyniosła 0,82 czyli prawie 20% mniej niż w roku bazowym. Zmiany wartos ci wskaz nika FBI moz na podzielic na trzy składowe. Po pierwsze, były one skorelowane z intensywnos cią gospodarowania na gruntach ornych, mierzoną jako plon zbo z w roku poprzedzającym liczenia ptaków. Wysokie plony zbóż negatywnie korelowały z liczebnos cią ptako w następnej wiosny. Drugim czynnikiem skorelowanym z dynamiką wskaz nika były warunki pogodowe ostatnich 36 S t r o n a

38 dwóch zim poprzedzających liczenia ptaków. Łagodne zimy były związane ze wzrostami wartości wskaźnika FBI, a ostre z jego spadkami. Trzecią składową był ogo lny, wieloletni trend spadkowy wskaz nika FBI. Przyczyny tego trendu pozostają nierozpoznane. Najbardziej prawdopodobne wydają się czynniki związane z intensyfikacją rolnictwa, inne niz te, kto re można wyrazić w plonach zbóż, na przykład skumulowane i/lub odłożone w czasie efekty wzrostu mechanizacji rolnictwa. Ich identyfikacja wymaga dłuższych okresów pomiarowych oraz lepszych danych nt. intensywności rolniczego użytkowania gruntów. RYSUNEK 15. WSKAŹNIK LICZEBNOŚCI POSPOLITYCH PTAKÓW KRAJOBRAZU ROLNICZEGO (FBI 23) Źródło: GIOŚ (2014) Należy jednak docenić dobrze zachowane zasoby różnorodności biologicznej polskich obszarów rolnych, które wynikają przede wszystkim z tradycyjnego charakteru polskiego rolnictwa. Pomimo zmian, jakie zaszły w ostatnich latach, na znacznych obszarach prowadzi się nadal produkcję wielokierunkową metodami ekstensywnymi. Wynika to z charakteru środowiska przyrodniczego oraz z rozwoju historyczno-kulturowego. Polskie rolnictwo na tle Europy charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gospodarstw, wysoką liczbą pracujących, dominacją gleb o średniej i małej przydatności rolniczej, a także relatywnie niskim zużyciem przemysłowych środków produkcji. Mimo tych czynników Polska jest znaczącym w świecie i Europie producentem szeregu produktów rolniczych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzęcego. Uwarunkowania środowiskowe sprawiają również, że rośnie liczba gospodarstw ekologicznych co omówione zostało w dalszej części niniejszego rozdziału. Jednym z czynników wpływających na krajobraz i różnorodność biologiczną jest struktura wielkości gospodarstw. Biorąc pod uwagę gospodarstwa, które prowadzą działalność rolniczą, średnia powierzchnia użytków rolnych w 2010 roku wynosiła 6,8 ha. Liczebnie dominują gospodarstwa małe, o powierzchni do 5 ha (stanowią one 69% ogólnej liczby gospodarstw), które użytkują blisko 16% ogółu użytków rolnych. Gospodarstwa powyżej 20 ha użytków 37 S t r o n a

39 rolnych, w tym największe, stanowią niecałe 6%, ale w ich użytkowaniu pozostaje 48% powierzchni użytków rolnych. Udział gospodarstw średnich (od 5 do 20 ha użytków rolnych) wynosi 25% ogólnej liczby gospodarstw. Gospodarstwa te użytkują 36% użytków rolnych. Można zaobserwować również stałe zmiany wynikające z komasacji gruntów. W wyniku koncentracji rośnie liczba gospodarstw największych (powyżej 20 ha). Rozdrobnienie działek, przyczyniające się do tworzenia mozaikowej struktury siedlisk przyrodniczych, jest zjawiskiem korzystnym dla zachowania wielu gatunków (roślin, zwierząt i grzybów), zwłaszcza niezwiązanych bezpośrednio z agrocenozami. Gatunki te mają szanse przetrwać wyłącznie w krajobrazie mozaikowym. Jednocześnie rozdrobnienie użytków rolnych jest czynnikiem utrudniającym (niekiedy uniemożliwiającym) prowadzenie efektywnej ekonomicznie gospodarki rolnej. Szacunki oparte o kryteria ekonomiczne produkcji rolnej wskazują, że działaniami scaleniowymi powinno zostać objętych 3 mln ha gruntów rolnych. W opisanym obszarze występuje wyraźny rozdźwięk pomiędzy potrzebami, które wynikającą z potrzeb zachowania różnorodności biologicznej, z drugiej zaś z rachunku ekonomicznego. Z punktu widzenia ochrony zasobów przyrodniczych optymalne jest utrzymanie rozdrobnionej struktury gospodarstw oraz mozaikowatości użytków rolnych z możliwie dużym udziałem ekosystemów marginalnych, takich jak: miedze, przydroża, zadrzewienia i zakrzaczenia, tereny podmokłe i oczka wodne. Biorąc jednak pod uwagę rachunek ekonomiczny (nie uwzględniający wartości usług ekosystemowych) struktura gruntów w najbliższych latach podlegać na pewno będzie intensywnym przemianom. Zagrożeniem dla różnorodności biologicznej jest również zmiana sposobu użytkowania gruntów rolnych. Warunkiem zachowania wielu gatunków i siedlisk jest trwałe użytkowanie rolnicze gruntów. Tymczasem areał użytków rolnych w Polsce systematycznie się zmniejsza. W okresie niespełna 20 lat ( ) powierzchnia użytków rolnych zmniejszyła się o ponad 2,5 mln ha. W badanym okresie ( , Rysunek 17) nastąpił ubytek terenów użytkowanych rolniczo, przede wszystkim ubytek pastwisk i łąk o 160 tys. ha. Spadek ten był spowodowany przekazywaniem użytków rolnych na cele nierolnicze oraz zmianami w ich klasyfikacji. Wiele gospodarstw, zawłaszcza drobnych, zrezygnowało w ostatnim okresie z produkcji. Na cele nierolnicze przekazywane są także spore powierzchnie gruntów bardzo dobrych i dobrych, zaliczanych do klas bonitacyjnych I-III. Spadek ten skompensowany był tylko częściowo przyrostem powierzchni leśnej i zadrzewionej (wzrost o 114 tys. ha), natomiast pozostała zmiana przypada na wzrost powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej (wzrost o 60 tys. ha). RYSUNEK 16. STRUKTURA UŻYTKOWANIA GRUNTÓW W POLSCE W ROKU ,1% 60,2% 30,7% 5,1% 1,5% 0,3% 0,1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% użytki rolne grunty zabudowane i zurbanizowane nieużytki użytki ekologiczne grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione grunty pod wodami tereny różne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 38 S t r o n a

40 RYSUNEK 17. ZMIANY POWIERZCHNI WYBRANYCH TYPÓW GRUNTÓW W LATACH Użytki rolne [tys. ha] Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione [tys. ha] Grunty zabudowane i zurbanizowane [tys. ha] Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS TRADYCYJNE RASY, ODMIANY I PRODUKTY W Polsce rośnie zainteresowanie produkcją wysokojakościową taką jak tradycyjne produkty regionalne. Istnieje duży potencjał rozwoju tych nisz ze względu na dobre warunki środowiskowe i nadwyżki siły roboczej w rolnictwie oraz czynniki kulturowe. W tym zakresie widoczne są rosnące potrzeby ze względu na wysokie wymagania konsumentów oraz konieczność zapewnienia wysokich, mierzalnych standardów jakości. O bardzo wysokim potencjale rozwoju tego rynku w Polsce może świadczyć fakt, że do chwili obecnej ponad 1000 produktów zostało wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych identyfikującej produkty, których jakość lub wyjątkowe cechy i właściwości wynikają ze stosowania tradycyjnych metod produkcji, stanowiące element dziedzictwa kulturowego regionu, w którym są wytwarzane oraz będące elementem tożsamości społeczności lokalnej. Lista służy również pośrednio przygotowaniu producentów do rejestracji produktów w unijnym rejestrze Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych oraz Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności, który również stale się powiększa. Ponadto system ochrony i promocji wyrobów regionalnych i tradycyjnych jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Uczestnictwo rolników w systemie chronionych oznaczeń geograficznych, chronionych nazw pochodzenia, gwarantowanych tradycyjnych specjalności oraz integrowanej produkcji umożliwia osiągnięcie wyższych dochodów przy jednoczesnej ochronie zasobów przyrodniczych, jak również kulturowych. Wybrane przykłady obrazują związek pomiędzy upowszechnianiem produktów tradycyjnych, a ochroną i zrównoważonym użytkowaniem różnorodności biologicznej obszarów wiejskich: Mleko od krów rasy polskiej czerwonej (południowa część Polski, województwo małopolskie). Rozwój rynku zbytu na ten produkt może stanowić zachętę do chowu rodzimej rasy krów, a tym samym wpływa pozytywnie na zachowanie zasobów genowych in situ. Istotna jest także zachęta do pastwiskowego użytkowania gruntów w rejonach o trudnych warunkach środowiskowych (przede wszystkim w południowej części Polski), do których rasa ta jest doskonale przystosowana. Ma to wpływ na zachowanie krajobrazu kulturowego oraz w wielu przypadkach 39 S t r o n a

41 stanowi czynnik zapobiegający sukcesji roślinnej, prowadzącej do zubożenia różnorodności biologicznej terenów o mozaikowej strukturze łąk, pastwisk i innych użytków rolnych. Jednocześnie jest to przykład działań podejmowanych w ramach Programu Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich (Pakiet 7 programu rolnośrodowiskowego w latach Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie wariant 7.1. Zachowanie lokalnych ras bydła). Bundz/bunc, bryndza podhalańska (południowa część Polski, województwo małopolskie). Rozwój rynku zbytu na wyroby z mleka owczego może stanowić zachętę do utrzymywania/przywracania chowu owiec na terenach górskich i podgórskich, gdzie istnieją tradycje wypasu tych zwierząt. Zaniechanie wypasu doprowadziło w wielu rejonach do zaniku krajobrazu kulturowego i utraty związanej z nim różnorodności biologicznej - m.in. wskutek sukcesji drzew i krzewów prowadzącej do zmniejszenia powierzchni stref ekotonowych na styku pastwisk i linii lasu/zadrzewień. Świnia rasy puławskiej (wschodnia część Polski, województwo lubelskie). Pod koniec lat 80. rozpoczął się etap intensywnej redukcji rasy, wynikający z preferowania przez rynek tusz wysoko mięsnych. W latach podjęto działania organizacyjne zmierzające w kierunku ochrony zasobów genetycznych i uznania rasy puławskiej za krajową rasę zachowawczą. W wyniku tych działań stan liczbowy populacji został ustabilizowany. Rozwój rynku zbytu na mięso tej rasy świń będzie wpływać pozytywnie na zachowanie in situ jej zasobów genowych. Świnia puławska jest objęta Programem Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich realizowanym poprzez Pakiet 7 programu rolnośrodowiskowego w latach Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych w rolnictwie wariant 7.4. Zachowanie lokalnych ras świń. Karp milicki (południowa część Polski, województwo dolnośląskie). Najbardziej charakterystyczną cechą środowiska przyrodniczego, która została ukształtowana pod wpływem działalności człowieka w dolinie Baryczy jest obecność licznych, rozległych stawów hodowlanych objętych ochroną jako rezerwat Stawy Milickie, a jednocześnie obszar specjalnej ochrony ptaków PLB Dolina Baryczy oraz obszar chroniony Konwencją Ramsarską ze względu na kluczowe znaczenie dla ptaków wodno-błotnych. Stawy hodowlane w Dolinie Baryczy stanowią doskonały przykład trwającej tu od wieków zgodnej koegzystencji gospodarki rybackiej i dzikiej przyrody. Stara odmiana jabłoni Książę Albrecht Pruski (południowa część Polski, województwo opolskie). Stanowi przykład na zachowanie in situ (m.in. dzięki szansom jakie daje upowszechnienie produktów tradycyjnych) miejscowych odmian roślin uprawnych. Jednocześnie odmiana ta należy do preferowanych w Pakiecie 6 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie - wariancie sady tradycyjne, realizowanym w ramach programu rolnośrodowiskowego Monitoring różnorodności genetycznej roślin uprawnych i towarzyszących uprawom prowadzony jest przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin (IHAR) w Radzikowie. Badania w tym zakresie obejmują zwykle tylko wybrane regiony Polski. Niemniej jednak dzięki corocznym ekspedycjom kolekcyjnym gromadzona jest systematycznie wiedza o występowaniu w poszczególnych regionach tradycyjnych odmian roślin użytkowych oraz rzadkich i zagrożonych wyginięciem roślin towarzyszących uprawom. Przeprowadzana jest także ocena stopnia erozji genetycznej w kraju. Koordynowany przez Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR program ochrony zasobów genowych roślin użytkowych realizowany jest od lat 90-tych XX w. przez szereg współpracujących ze sobą instytucji odpowiedzialnych za poszczególne kolekcje wiodące roślin użytkowych. Kolekcje te tworzą Polski Bank Genów, którego zadaniem jest gromadzenie i ocena genotypów roślin zagrożonych erozją genetyczną, przechowywanie w stanie żywym zebranych materiałów i udostępnianie ich hodowcom oraz na cele naukowe oraz dokumentowanie zgromadzonych kolekcji i upowszechnianie danych. 40 S t r o n a

42 Monitoring zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich jest prowadzony na terenie całego kraju przez Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Balicach, który koordynuje także programy ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich (programy ochrony zasobów genowych roślin użytkowych i zwierząt gospodarskich opisano szerzej w rozdziale 2.3). ROLNICTWO EKOLOGICZNE Związek z ochroną różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich ma również rozwój integrowanej produkcji i rolnictwa ekologicznego. W ostatnich latach obserwuje się stały wzrost liczby wydanych certyfikatów. Integrowana produkcja jest systemem gospodarowania, w którym producent prowadzi produkcję roślin wykorzystując zrównoważony postęp techniczny i biologiczny w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu, zwracając szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi. Rozwój integrowanej produkcji w Polsce jest ważnym czynnikiem wpływającym na ochronę środowiska i produkcję bezpiecznej żywności oraz podnoszącym świadomość rolniczą i ekologiczną producentów rolnych. Integrowana produkcja umożliwia łatwiejszy zbyt certyfikowanych płodów rolnych o bardzo dobrej jakości na polskim i unijnym rynku. Wart podkreślenia jest również systematyczny wzrost powierzchni oraz liczby gospodarstw ekologicznych (Tabela 13). Na tle innych krajów Unii Europejskiej znaczenie rolnictwa ekologicznego jest jednak w Polsce nadal stosunkowo niewielkie, ale posiada potencjał rozwojowy. W badanym okresie udział rolnictwa ekologicznego w ogólnej powierzchni użytków rolnych wzrósł z ok. 1.4% do 3.52%. TABELA 13. EKOLOGICZNE GOSPODARSTWA ROLNE W POLSCE W LATACH Gospodarstwa z certyfikatem Powierzchnia użytków rolnych (w ha) z certyfikatem Gospodarstwa w okresie konwersji Powierzchnia użytków rolnych (w ha) w okresie konwersji Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Mimo intensywnych działań, realizowanych między innymi przy wsparciu środków unijnej Wspólnej Polityki Rolnej, istotnym problemem pozostaje nadal dostosowanie polskich gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska, higieny i dobrostanu zwierząt. Według badań socjologicznych poprawę w tych dziedzinach utrudnia słaba kondycja ekonomiczna gospodarstw oraz stosunkowo niski poziom wykształcenia i przygotowania zawodowego rolników. Jedynie 30% rolników ma świadomość potencjalnego negatywnego wpływu działalności rolniczej na środowisko przyrodnicze 9. Obecny poziom nawożenia mineralnego (125,1 kg NPK/ha) oraz zużycia chemicznych środków ochrony roślin w Polsce ocenić trzeba jako umiarkowany. Generalnie nie wywiera on negatywnego wpływu na 9 MRiRW (2011a) 41 S t r o n a

43 jakość użytków rolnych oraz wytwarzanych produktów. Upowszechnienia wymaga jednak wiedza o odpowiednim sposobie nawożenia i stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Nowe wyzwania związane z dbałością o środowisko przyrodnicze ujęte zostały w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej, zawierającym zasady postępowania w produkcji rolniczej przyjaznej środowisku. ZMIANY ZACHODZĄCE W LEŚNICTWIE Bardzo ważną ostoję różnorodności biologicznej stanowią zajmujące blisko 30% powierzchni kraju lasy i zadrzewienia. Powierzchnia lasów w Polsce wynosi 9,2 mln ha, co odpowiada lesistości 29,3%. W strukturze własnościowej dominują lasy publiczne 82%, w tym lasy Skarbu Państwa pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP) 78,0%. Ekosystemy leśne stanowią w Polsce najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody. Lasy stanowią prawie połowę powierzchni (43,5%) obszarów chronionych. 50% powierzchni zatwierdzonych w Polsce obszarów europejskiej sieci Natura 2000 usytuowana jest na terenach leśnych. W lasach będących w zarządzie PGL LP obszary ptasie stanowią 32% powierzchni gruntów LP, a siedliskowe 23,5%. Wyniki monitoringu stanu leśnych siedlisk przyrodniczych, realizowanego na wybranych powierzchniach przez GIOŚ, wskazują na niezadowalający lub zły (U1/U2) stan większości leśnych siedlisk przyrodniczych. Znaczący wpływ na tak niskie oceny miały negatywne oceny parametru struktura i funkcja, a w zakresie tego parametru - ocena zasobów martwego drewna. Z punktu widzenia różnorodności biologicznej w lasach wskaźnik ten ma kluczowe znaczenie, bowiem obecność martwego, wielkowymiarowego drewna stojącego i leżącego warunkuje obecność najbardziej zagrożonych organizmów ksylobiontycznych, a zwłaszcza grzybów i bezkręgowców. Jednocześnie w Polsce użytkowanie zasobów drzewnych w ostatnich latach realizowane jest na poziomie poniżej możliwości produkcyjnych określonych zgodnie z zasadą trwałości lasów i zwiększania zasobów drzewnych. Zasoby drzewne kraju sukcesywnie się zwiększają. Pozytywnym zmianom podlega struktura gatunkowa polskich lasów, spada udział monokultur sosnowych, zaś zwiększa się udział drzewostanów z przewagą gatunków liściastych (Rysunek 18). Jednak pomimo tych zmian, udział drzewostanów liściastych jest znacznie mniejszy niż wynika to ze struktury siedliskowej. 42 S t r o n a

44 RYSUNEK 18. ZMIANY STRUKTURY GATUNKOWEJ LASÓW PAŃSTWOWYCH W LATACH % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 7,4 9,3 9,1 9,5 10,8 11,6 13,1 5,6 7,0 8,7 9,4 9,9 11,5 10,7 10,2 10,6 9,7 9,5 8,4 7,6 7,4 75,5 73,1 72,5 71,6 70,9 70,1 69, sosna, modrzew jodła, daglezja, świerk brzoza, grab, lipa, olcha, osika, topola, inne dąb, buk, jesion, klon, jawor, wiąz Źródło: Raport o stanie lasów w Polsce (2012) W wyniku zniekształceń składów gatunkowych polskich lasów poprzez prowadzenie w przeszłości (XIX, XX wiek) gospodarki leśnej preferującej szybciej przyrastające gatunki drzew iglastych, dominują one na znacznym obszarze kraju (71%), podczas gdy w strukturze siedliskowej lasów bory sosnowe, świerkowe i jodłowe nieznacznie tylko przekraczają połowę wszystkich siedlisk (52%). Efektem prowadzonej zrównoważonej gospodarki leśnej w polskich lasach przeprowadzana jest sukcesywna przebudowa drzewostanów (Tabela 14) zmierzająca do zwiększenia udziału głównie gatunków liściastych i zróżnicowania struktury wiekowej (Tabela 19) wzrasta powierzchnia lasów w przedziale wieku lat). TABELA 14. PRZEBUDOWA DRZEWOSTANÓW W LATACH Łącznie Powierzchnia przebudowy drzewostanów (tys. ha) 10,8 10,6 9,8 9,7 40,9 Źródło: dane udostępnione przez DGLP RYSUNEK 19. ZMIANY STRUKTURY WIEKOWEJ DRZEWOSTANÓW W LASACH PAŃSTWOWYCH W LATACH ,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 mln ha powyżej 120 KO/KDO Wiek Źródło: Raport o stanie lasów w Polsce (2012) 43 S t r o n a

45 W Polsce realizowany jest Krajowy Program Zwiększania Lesistości zakładający, że po roku 2050 lesistość kraju osiągnie ok. 33%. Oznacza to, że średnioroczny rozmiar zalesień (bez sukcesji naturalnej) w okresie powinien wynosić około 40 tys. ha. W rzeczywistości tempo zalesień jest jednak niższe, m.in. za sprawą niewystarczającej podaży gruntów pod zalesienia. Pomimo wskazanych uwarunkowań oraz przy założeniu kontynuacji dotychczasowych trendów w warunkach niezmienionych reguł prawnych i ekonomicznych, można z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że lesistość będzie systematycznie, acz powoli, wzrastała w skali całego kraju. W okresie nastąpił wzrost powierzchni gruntów leśnych, jak również powierzchni zalesień realizowanych na gruntach nieleśnych. W porównaniu do okresu dynamika zalesień gruntów nieleśnych uległa znacznemu zmniejszeniu zarówno na gruntach prywatnych, jak i gruntach w zarządzie Lasów Państwowych (Tabela 15, Rysunek 20). W roku 2012 lesistość osiągnęła poziom 29,3%. W stosunku do roku 2008 nastąpił wzrost o 0,3 punkty procentowe (Rysunek 21). TABELA 15. DYNAMIKA ZMIAN KLUCZOWYCH WSKAŹNIKÓW DOTYCZĄCYCH LASÓW W LATACH Nazwa wskaźnika Stan w roku bazowym oraz docelowym [tys. ha] Zmiana wartości wskaźnika (średnio w skali roku) [tys. ha] Porównanie zmian w latach w stosunku do Powierzchnia gruntów leśnych ,4 24,4 Zalesienia gruntów nieleśnych ogółem Zalesienia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych 7,9 4,9 3,2 1,4 2,8 0,4 1,0 0,2 grunty prywatne 4,9 4,4 2,1 1,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS RYSUNEK 20. ZALESIENIA GRUNTÓW NIELEŚNYCH (TYS. HA) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 23,0 26,5 20,3 12,7 16,9 12,9 13,3 7,9 5,6 5,9 5,3 4, Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Zakładając utrzymanie dynamiki wzrostu lesistości z lat , lesistość w roku 2020 osiągnie poziom ok. 30%. Należy też wspomnieć, że działania związane ze zwiększeniem lesistości kraju, są prowadzone zgodnie z ograniczeniami wynikającymi z wymogów ochrony siedlisk przyrodniczych w ramach sieci Natura 2000, np. w Lasach Państwowych nie prowadzi się zalesień na obszarach trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk). Zgodnie z zaleceniem 44 S t r o n a

46 GDOŚ od 2010 r. wszystkie zalesienia planowane na obszarach Natura 2000 poddawane są strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko. Na terenach lasów realizowane są również projekty dotyczące ochrony różnorodności biologicznej finansowane ze środków UE oraz środków krajowych. Przykładem są projekty ochrony populacji żubra (Bison bonasus), głuszca (Tetrao urogallus), cietrzewia (Tetrao tetrix) i orlika krzykliwego (Aquila pomarina), rozwoju małej retencji w lasach nizinnych i górskich, ochrony obszarów wodno-błotnych oraz rozwoju małej infrastruktury turystycznej na obszarach chronionych, której nadrzędną funkcją jest odsunięcie presji od najcenniejszych gatunków i siedlisk występujących na danym terenie. Projekty te realizowane są zarówno przez PGL Lasy Państwowe, parki narodowe, regionalne dyrekcje ochrony środowiska, jak i organizacje pozarządowe. RYSUNEK 21. ZMIANA POZIOMU LESISTOŚCI (%) 29,4 29,2 29,0 28,8 28,6 28,5 28,6 28,7 28,8 28,9 28,9 29,0 29,1 29,2 29,2 29,3 28, Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Zasady zagospodarowania integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia zarządzania lasami jako dobrem publicznym doskonalone są przede wszystkim na terenie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP), tworzonych w Polsce od 1994 r. LKP to duże, zwarte obszary lasu, wchodzące w skład jednego lub kilku nadleśnictw. Utworzone na obszarze całego kraju, pokazują zmienność warunków siedliskowych, różnorodność składu gatunkowego lasu i wielość pełnionych przez niego funkcji. W ramach LKP promowana jest zrównoważona gospodarka leśna, wspierane są badania naukowe i prowadzona jest edukacja leśna społeczeństwa. W latach liczba LKP wzrosła z 19 do 25, ponadto dwa LKP zostały powiększone. Rok TABELA 16. ZMIANA LICZBY LKP I ICH POWIERZCHNI W LATACH Liczba LKP Powierzchnia LKP (tys. ha) Powierzchnia LKP na terenie PGL LP (tys. ha) % powierzchni PGL LP ,5 Źródło: Raport o stanie lasów w Polsce (2009, 2012) 45 S t r o n a

47 1.3 GŁÓWNE ZAGROŻENIA DLA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W POLSCE GATUNKI ZAGROŻONE PRZEGLĄD OGÓLNY Spośród wszystkich gatunków występujących w Polsce do gatunków zagrożonych zaliczono 2769 gatunków zwierząt, z czego 2174 stanowią owady. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt z 2001 roku wyszczególniono 130 gatunków zagrożonych kręgowco w: 32 gatunki ssaków, 70 gatunków ptaków, 4 gatunki gadów, 3 gatunki płazów, 17 gatunków ryb, 4 gatunki krągłoustych. W naszym kraju występują trzy duże drapieżniki: wilk (Canis lupus), rys (Lynx lynx) i niedźwiedź brunatny (Ursus arctos). Wszystkie są gatunkami chronionymi przez polskie prawo, niedźwiedź od 1952 r., rys od 1995 r., a wilk od 1998 r. Dane szacunkowe (niepotwierdzone badaniami naukowymi) wskazują, z e w stanie dzikim w 2012 r. żyło 158 niedźwiedzi, 309 rysi, a jedna z największych w Europie populacji wilka liczyła 1050 osobników. W Polsce znajduje się także największa na świecie populacja żubra (Bison bonasus). W 2012 r. liczebność żubra wyniosła 1204 osobniki. Polska może się poszczycić ostojami wielu rzadkich gatunków ptaków drapieżnych i wodnobłotnych. Populacje np. bociana białego (Ciconia ciconia) czy wodniczki (Acrocephalus paludicola) należą do największych w Europie. Do najbardziej zagrożonych należą rzędy: grzebiących, szponiastych, sów oraz żurawiowych, z których około połowa gatunków znajduje się na czerwonej liście. Do najbardziej zagrożonych w Polsce gatunków płazów i gadów należą: wąż eskulapa (Zamenis longissimus), żółw błotny (Emys orbicularis), gniewosz plamisty (Coronella austriaca), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), żaba zwinka (Rana dalmatina) i traszka karpacka (Lissotriton montandoni). Liczebności wszystkich populacji płazów i gadów wykazują tendencję spadkową, która utrzymuje się już od wielu lat. Wg Czerwonej listy minogów i ryb w roku 2009 w wodach słodkich na terenie Polski zagrożonych było 37 gatunków minogów i ryb. Do kategorii gatunków wymarłych lub krytycznie zagrożonych należą gatunki dwuśrodowiskowe: jesiotr ostronosy (Acipenser oxyrinchus), łosoś (Salmo salar), minóg morski (Petromyzon marinus), parposz (Alosa fallax), aloza (Alosa alosa), certa (Vimba vimba), ciosa (Pelecus cultratus), minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis), jak również głowacica (Hucho hucho). Jedynie niecałe 30% rodzimej ichtiofauny znajduje się w grupie gatunków niezagrożonych. Na zły stan ichtiofauny dodatkowy negatywny wpływ wywiera ponad 30 gatunków obcych. Najbardziej zagrożone eliminacją z przekształcających się, bądź przekształconych środowisk są gatunki stenotopowe - o małej plastyczności i ściśle zdefiniowanych wymaganiach. Znaczna część tych gatunków związana jest z ginącymi i zagrożonymi ekosystemami. W Polsce są to między innymi gatunki występujące w różnego typu zbiornikach wodnych, wymagające wód czystych, np. jętki, ważki, widelnice, gąbki, ślimaki oraz małże. W ekosystemach lądowych są to w pierwszym rzędzie gatunki związane z zagrożonymi środowiskami bytowania torfowiskami, łęgami i olsami, mokrymi i wilgotnymi łąkami oraz murawami. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin paprotniki i rośliny kwiatowe z 2001 roku wyodrębniono 296 zagrożonych gatunków roślin, w tym 74 (25%) krytycznie zagrożonych. Czerwona lista roślin i grzybów Polski z 2006 r. zawiera 506 gatunków roślin naczyniowych w mniejszym lub 46 S t r o n a

48 większym stopniu zagrożonych wyginięciem bądź wymarłych lub zaginionych, co stanowi 21% rodzimej flory w tej grupie. Liczba gatunków roślin naczyniowych wymierających krytycznie zagrożonych wynosi 144. PRZEGLĄD ODDZIAŁYWAŃ I ZAGROŻEŃ DLA SIEDLISK PRZYRODNICZYCH I GATUNKÓW (BEZ PTAKÓW) Jednym z elementów systemu monitoringu środowiska jest monitoring zagrożeń, obejmujący zarówno oddziaływania antropogeniczne i naturalne procesy, kto re mają znaczenie dla właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych objętych ochroną w ramach obszarów Natura Największej liczby typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków dotyczą zagrożenia związane z naturalnymi procesami biotycznymi i abiotycznymi oraz zmiany zachodzące w sposobie gospodarowania. Aż 80% siedlisk ulega przekształceniu w wyniku procesów naturalnych (np. sukcesja roślinności, synantropizacja, eutrofizacja); w przypadku gatunków w wyniku działania procesów naturalnych zanikowi może ulec nawet 44% populacji krajowych. Druga kategoria zagrożeń, wpływająca negatywnie aż na 70% siedlisk i 61% gatunków, związana jest ze zmianami zachodzącymi w rolnictwie (intensyfikacja bądź odłogowanie) oraz niektórymi aspektami gospodarki leśnej. Negatywny wpływ ma również gospodarka łowiecka oraz rybacka, które oddziaływają na najbardziej cenne gatunki - zagrożenie to zidentyfikowano dla 31% gatunków. W przypadku łowiectwa największy problem stanowi wprowadzanie do środowiska gatunków obcych (np. jeleń sika (Cervus nippon), daniel (Dama dama), muflon (Ovis aries musimon)) oraz niekontrolowane dokarmianie dzikich zwierząt kopytnych, prowadzące do zmian ich zachowań oraz powodujące ograniczenie naturalnych czynników śmiertelności, przyczyniając się do wzrostu populacji tych gatunków i ich presji na środowisko. Presja rybactwa obejmuje głównie przeławianie niektórych gatunków ryb powyżej limitów ustalonych na poziomie Unii Europejskiej 10 oraz niekontrolowane przyławianie chronionych gatunków ryb, ssaków morskich i ptaków (brak jest wiarygodnego systemu monitoringu i raportowania przyłowów). Zainteresowanie rybaków podejmowaniem działań nakierowanych na ochronę różnorodności biologicznej jest daleko niewystarczające, mimo istnienia programów unijnych i dostępności środków na tego typu działania. Najrzadziej w przypadku gatunków odnotowano zagrożenia związane z przemysłem górniczym i wydobywczym (wpływ na 7% gatunków). TABELA 17. ODDZIAŁYWANIA I ZAGROŻENIA ZIDENTYFIKOWANE DLA SIEDLISK PRZYRODNICZYCH I GATUNKÓW ROŚLIN ORAZ ZWIERZĄT Z WYŁĄCZENIEM GATUNKÓW PTAKÓW (%) Kategoria oddziaływania lub zagrożenia SIEDLISKA GATUNKI Rolnictwo, leśnictwo Rybactwo, łowiectwo i zbieractwo Górnictwo i wydobycie surowców 25 7 Urbanizacja, przemysł i działania pokrewne Transport i komunikacja Turystyka i rekreacja Zanieczyszczenia i pozostałe oddziaływania /działania człowieka KE stwierdziła przekroczenie przez Polskę kwoty na połowy łososia atlantyckiego (Salmo salar) na wodach UE w 2012 r. o 1776 szt., w związku z czym kwota na rok 2013 została pomniejszona o 1776 sztuk ( 47 S t r o n a

49 Antropogeniczne zmiany na terenach podmokłych i w środowisku morskim Procesy naturalne (biotyczne i abiotyczne) Źródło: PAF (2013) Jeśli chodzi o konkretne oddziaływania, najczęściej wskazywane są te związane z rolnictwem (koszenie, ścinanie), leśnictwem (gospodarka les na ogo lnie oraz usuwanie martwych oraz umierających drzew), turystyką (szlaki, s ciez ki, etc.), ale także z naturalnymi procesami zachodzącymi na siedliskach półnaturalnych po zmianie lub zaprzestaniu ich dotychczasowego użytkowania. Intensywne oddziaływania towarzyszą inwestycjom liniowym (przerywanie ciągłości korytarzy ekologicznych, fragmentacja siedlisk) oraz wszelkim działaniom prowadzącym do zmiany stosunków wodnych (odwadnianie) oraz jakości wód powierzchniowych (eutrofizacja). Stosunkowo często jest również wykazywany wpływ inwazji gatunko w najczęs ciej odnosi się on do ekspansji inwazyjnych gatunków roślin zielnych. Należy podkreślić, z e w prezentowanych zestawieniach znajdują się wszystkie oddziaływania niezależnie od ich wpływu na siedlisko, czyli są tu również informacje o pozytywnym wpływie działalności człowieka na niektóre siedliska przyrodnicze np. koszenia na zachowanie łąk świeżych. Ponadto w trakcie prac monitoringowych odnotowywano wszystkie przejawy działalności człowieka, także takie, które mogą (choć nie muszą) mieć neutralny wpływ na siedlisko, np. wędkarstwo, czy ścieżki lub szlaki turystyczne. TABELA 18. ZESTAWIENIE NAJCZĘSTSZYCH ODDZIAŁYWAŃ, KTÓRYM PODLEGAŁY SIEDLISKA PRZYRODNICZE W LATACH Oddziaływanie Liczba stanowisk, na których wystąpiło dane oddziaływanie 11 Koszenie / ścinanie 590 Ewolucja biocenotyczna 492 Ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe 389 Gospodarka leśna - ogólnie 311 Drogi, autostrady 236 Eutrofizacja 222 Wędkarstwo 222 Inwazja gatunku 215 Wypas 204 Odwadnianie 155 Nawożenie /nawozy sztuczne/ 155 Inne naturalne procesy 151 Powódź 148 Usuwanie martwych i umierających drzew 144 Źródło: Dane PMŚ (2012) WYSTĘPUJĄCE I POTENCJALNE ZAGROŻENIA DLA GATUNKÓW PTAKÓW Najczęstszym zagrożeniem występującym dla 58 gatunków ptaków (co stanowi ok. 44% gatunków ptaków lęgowych stanowiących przedmioty ochrony w obszarach Natura 2000) są przekształcenia związane ze zmianą reżimu hydrologicznego obszarów wodno-błotnych (regulacje i konserwacje rzek, osuszanie terenów podmokłych, w tym także realizowane w celu zwiększenia efektywności gospodarki rolnej). Dla 46 gatunków (35%) zagrożeniem jest presja 11 Monitoring obejmował 40 typów siedlisk przyrodniczych na 2309 stanowiskach 48 S t r o n a

50 rodzaj zagrożenia turystyczna i płoszenie przez człowieka oraz wzrost powierzchni zajmowanej przez zabudowę rozproszoną. Nieco mniejszej grupy gatunków dotyczą negatywne oddziaływania związane z: intensyfikacją rolnictwa (wpływ na ponad 18% gatunków), drapieżnictwem ze strony obcych gatunków (ponad 17%), działaniami gospodarki leśnej prowadzącymi do wycinania starodrzewu i usuwania martwych oraz zamierających drzew (ok. 17% gatunków) oraz intensyfikacją, a także zarzuceniem gospodarki stawowej (ponad 15% gatunków). Zagrożenie dla nieco ponad 11% gatunków stanowią: przyłów na wodach morskich, budowa morskich elektrowni wiatrowych oraz zaprzestanie ekstensywnej gospodarki rolnej, prowadzące do wydzielania się odłogów. W przypadku 21 (16%) gatunków nie określono rodzaju zagrożenia bądź stwierdzono ich brak. RYSUNEK 22. WYSTĘPUJĄCE I POTENCJALNE ZAGROŻENIA DLA GATUNKÓW PTAKÓW W % 12 hybrydyzacja nieustalone kolizje z liniami energet. 2,3% 3,8% 5,3% odstrzał zaprzestanie ekstens. rolnictwa morskie farmy wiatrowe przyłów 9,8% 11,4% 11,4% 11,4% brak intensywna gosp. stawowa gosp. leśna obce gat. inwazyjne intensyfikacja rolnictwa 12,1% 15,2% 16,7% 17,4% 18,2% presja turystyczna i in. 34,8% zmiana reżimu hydrologicznego 43,9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% gatunki (n = 132) Źródło: PAF (2013) ZAGROŻENIA DLA RÓŻNORODNOŚCI GRZYBÓW WIELKOOWOCNIKOWYCH Grzyby wielkoowocnikowe stanowią jeden z najważniejszych składników ekosystemów lądowych. Ich związki mykoryzowe z roślinami oraz udział w rozkładzie materii, mają istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów. Stąd też ochrona różnorodności biologicznej musi obejmować także ochronę grzybów. Współcześnie największe zagrożenie dla grzybów stwarzają następujące czynniki: 12 Poszczególne wyniki zidentyfikowanych zagrożeń nie sumują sumują się do 100%, gdyż dany rodzaj zagrożenia może oddziaływać na kilka gatunków ptaków. 49 S t r o n a

51 mln PLN niszczenie lub fragmentacja siedlisk, spowodowane różnego typu inwestycjami (np. budowa dróg, kolei) bez zrównoważonych kompensacji; zanieczyszczenia powietrza, gleb i wód, wpływające na stan zdrowotny drzewostanów; przekształcenia zbiorowisk półnaturalnych (łąk, pastwisk, muraw), spowodowane porzucaniem użytkowania tych siedlisk; zanikanie pod wpływem różnych czynników siedlisk wilgotnych, takich jak: torfowiska, łęgi; niszczenie siedlisk marginalnych, np. naturalnych oczek wodnych; nadmierny zbiór owocników, grożący zniszczeniem osobnika na danym stanowisku. Ponadto, wszystkie czynniki zagrażające ekosystemom, wpływają także negatywnie na różnorodność gatunkową grzybów. PODSUMOWANIE ZAGROŻEŃ W ostatnim dziesięcioleciu sytuacja gatunków, siedlisk i ekosystemów w Polsce nie uległa istotnej poprawie, pomimo działań podjętych w zakresie przeciwdziałania utracie różnorodności biologicznej. Korzyści płynące z podejmowanych działań zostały zniwelowane przez stałe i nasilające się procesy, takie jak: zmiana sposobu użytkowania gruntów, nadmierna eksploatacja różnorodności biologicznej i jej składników, rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcych, zanieczyszczanie środowiska, zmiany klimatu. Straty w zakresie różnorodności biologicznej są spowodowane także czynnikami pośrednimi, takimi jak wzrost zaludnienia, wzrost presji inwestycyjnej, ograniczona wiedza przyrodnicza oraz fakt, że wartość gospodarcza różnorodności biologicznej nie znajduje odzwierciedlenia w procesie decyzyjnym. Do najistotniejszych zagrożeń należą: niewłaściwa gospodarka wodna (wzrastająca ilość działań związanych z regulacją i zabudową rzek, stopni wodnych oraz wałów przeciwpowodziowych, a także działania związane z melioracjami odwadniającymi terenów rolnych); RYSUNEK 23. REGULACJA, ZABUDOWA RZEK ORAZ NAKŁADY NA WYBRANE ELEMENTY GOSPODARKI WODNEJ W LATACH Regulacja i zabudowa rzek i potoków [km] Nakłady na wybrane elementy gospodarki wodnej [mln PLN] zbiorniki i stopnie wodne regulacja i zabudowa rzek i potoków obwałowania przeciwpowodziowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS 50 S t r o n a

52 Pośród szczegółowych czynników negatywnie oddziałujących na stan ekosystemów słodkowodnych wymienić należy: zmiany reżimu przepływów (w szczególności eliminacja wezbrań wiosennych) spowodowane działaniami hydrotechnicznymi i zmianami w zagospodarowaniu obszaru zlewni (wzrost powierzchni uszczelnionych); nadmierne pobory wody; nadmierne obniżenie poziomu wody w dolinach rzecznych przez odwadniające systemy melioracyjne; zaburzenia ciągłości cieków przez urządzenia piętrzące; obwałowania utrudniające lub przerywające łączność ekosystemów na terenach zalewowych z ekosystemami dolinowymi; przekształcenia linii brzegowej umocnienia, zabudowa i pozbawienie roślinności przybrzeżnej i brzegowej; regulacja rzek prowadząca do ujednolicenia warunków hydraulicznych i morfologii koryt; nadmierna lub niewłaściwie prowadzona eksploatacja kruszywa. fragmentacja siedlisk i krajobrazu w wyniku silnej presji inwestycyjnej, budowy nowej sieci dróg i nie w pełni efektywnego systemu planowania przestrzennego. Przerywanie ciągłości korytarzy ekologicznych prowadzi do utraty siedlisk i ich podziału na małe izolowane płaty, ogranicza lub wręcz przerywa łączność ekologiczną, osłabia możliwość adaptacji gatunków do zmian klimatycznych, które wpływają na ich zasięgi występowania i fenologię, co z kolei osłabia przeżywalność gatunków przy ograniczonej ich zdolności do przemieszczania się na nowe tereny. W kraju funkcjonują liczne korytarze ekologiczne, z których najlepiej zidentyfikowane są drogi migracji dużych ssaków. Dla tej grupy zwierząt drogi o wysokim natężeniu ruchu (pow. 10 tys. pojazdów dziennie), ogrodzenia i ekrany akustyczne są barierami nie do przebycia. Efekt fragmentacji środowiska potęguje wzrastające tempo urbanizacji, połączone z nadmierną swobodą architektoniczną i rozpraszaniem zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej, grodzenie pastwisk w dolinach rzek oraz znaczna ilość ogrodzeń w lasach, koniecznych dla zabezpieczenia sadzonek drzew przed zgryzaniem przez rozrastające się populacje jeleniowatych. Do fragmentacji środowiska przyczyniają się również budowle piętrzące na rzekach, niewyposażone w prawidłowo funkcjonujące przepławki. występująca regionalnie intensyfikacja produkcji rolnej, i zwiększające się z tym zanieczyszczenia wynikające ze wzrastającego zużycia nawozów oraz środków ochrony roślin; widoczne zjawiska to upraszczająca się struktura krajobrazu, coraz większy udział upraw monokulturowych, rosnąca przewaga gruntów ornych w strukturze użytków rolnych, czy uproszczona struktura upraw, w której dominują rośliny zbożowe (ok. 80%). Niekorzystne dla środowiska jest też upraszczanie płodozmianu. Intensywniejsze stosowanie herbicydów (patrz Rysunek 24), poprzez likwidację chwastów, zmniejsza liczebność związanych z nimi owadów i ptaków. Szczególnie niebezpieczna jest eliminacja owadów zapylających, mających znaczenie nie tylko dla bioróżnorodności, ale także dla upraw rolniczych. Wiele grup owadów oraz ptaków krajobrazu rolniczego jest bezpośrednio lub pośrednio uzależniona od obecności chwastów w łanach roślin uprawnych. Niektóre gatunki chwastów są niezbędne owadom do zamknięcia cyklu życiowego, nasiona chwastów mają duże znaczenie dla ptaków ziarnojadów, szczególnie w okresie zimowym. 51 S t r o n a

53 RYSUNEK 24. SPRZEDAŻ ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN ORAZ ZUŻYCIE NAWOZÓW MINERALNYCH W LATACH Sprzedaż środków ochrony roślin w tys. Mg (substancji aktywnej) Zużycie nawozów mineralnych (w czystym składniku) w kg/1ha użytków rolnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS zaniechanie działalności rolniczej (w tym odłogowanie użytków zielonych, które w efekcie podlegają sukcesji) i odrolnienie użytków rolnych na rzecz innych funkcji gospodarczych (głównie budownictwa oraz małych i średnich inwestycji gospodarczych niedostosowanych do krajobrazu wiejskiego). Szczególnie niekorzystne dla różnorodności biologicznej jest zmniejszanie się kośno-pastwiskowego użytkowania łąk i pastwisk. Wypas jest szczególnie istotny w aktywnej ochronie terenów zagrożonych wtórną sukcesją i utrzymaniu różnorodności flory i fauny. Zjawiskiem charakterystycznym dla ostatnich lat jest postępująca specjalizacja w chowie zwierząt, co sprawia, że rosnąca część rolników nie posiada ich w swoim gospodarstwie. Rzutuje to na właściwości gleb w agroekosystemach, gdzie wobec niedostatku obornika - zmniejsza się zawartość próchnicy, rzutując na zmniejszenie różnorodności organizmów glebowych, które są głównym czynnikiem przemiany materii i nieodzownym czynnikiem glebotwórczym. rozprzestrzenianie się gatunków obcych; Udział gatunków obcych we florze Polski wynosi 27%, w tym gatunków inwazyjnych i potencjalnie inwazyjnych 2,5%. Udział inwazyjnych i potencjalnie inwazyjnych gatunków obcych w faunie krajowej wynosi 0,2%. zagrożenia środowiska morskiego Do najczęściej występujących przyczyn zmian w środowisku morskim należą: modyfikacje charakteru brzegu poprzez betonowe, kamienne lub inne nienaturalne dla danego miejsca umocnienia, wydobywanie piasku i kruszywa, niszczenie struktury dna przez trałowanie ciężkimi włokami, czy wydeptywanie lub wypłukiwanie makrofitów, np. ruchem statków. Drugim ważnym zagrożeniem zasobów przyrodniczych polskiej części Bałtyku jest eksploatacja zasobów żywych i nieożywionych ponad zdolność ich samoodtwarzania. Dotyczy to przełowienia zasobów niektórych gatunków ryb, nadmiernej eksploatacji i eliminacji makrofitów, nadmiernego wydobywania piasku, żwiru, okresowego usuwania kidziny. Do nadmiernej eksploatacji należy zaliczyć także eliminację przez przyłów gatunków zagrożonych i chronionych - ryb, ssaków, ptaków nurkujących. Kolejne zagrożenie dla różnorodności biologicznej tworzy eutrofizacja oraz zanieczyszczenia. Zagrożeniem także jest niekontrolowany rozwój turystyki i rosnące zanieczyszczenie środowiska morskiego hałasem podwodnym. Kolejną kwestią jest zaleganie w Bałtyku broni chemicznej z okresu II wojny światowej. 52 S t r o n a

54 zmiany klimatu oraz wynikające z adaptacji do zmian klimatycznych zmiany w zagospodarowaniu terenów (szczegółowa analiza wpływu zmian klimatu na poszczególne gatunki i siedliska, obszary Natura 2000 oraz prognoza wpływu przewidywanych zmian w gospodarowaniu na różnorodność biologiczną została zawarta w opracowaniu Ocena wpływu zmian klimatu na różnorodność biologiczną oraz wynikające z niej wytyczne dla działań administracji ochrony przyrody do roku 2030) 13. eliminacja cennych elementów siedlisk leśnych warunkujących obecność różnorodnych gatunków grzybów, zwierząt i roślin (np. stare drzewostany, martwe drewno stojące i leżące) lub zniekształceń najniższych warstw lasu wskutek mechanicznego uszkadzania gleby i runa leśnego. niszczenie siedlisk i ostoi oraz zabijanie lub niszczenie osobników gatunków chronionych poprzez różnego rodzaju inwestycje oraz realizację innych przedsięwzięć i planów Zagrożenie to wynika m.in. z niskiej skuteczności procesu ocen oddziaływania planów i przedsięwzięć na środowisko oraz niewystarczającego wykorzystywania przepisów z zakresu zapobiegania i usuwania skutków szkód w środowisku (w tym w siedliskach i gatunkach chronionych). Mimo stopniowej poprawy jakości prognoz i raportów o oddziaływaniu na środowisko, system ocen nie zabezpiecza jeszcze wystarczająco skutecznie przed przedsięwzięciami wpływającymi znacząco negatywnie na różnorodność przyrodniczą. Problemy dotyczą w szczególności poprawnego identyfikowania walorów przyrodniczych i zagrożeń oraz właściwego doboru działań zapobiegawczych, łagodzących, naprawczych i kompensujących, a także egzekucji ich poprawnej realizacji. Wynika to m.in. z braku systemu weryfikacji kompetencji i rzetelności wykonawców prognoz i ocen, a także z niedostatecznego wsparcia organów ochrony przyrody ze strony władz lokalnych i regionalnych. 13 Fundeko, na zlecenie GDOŚ, Warszawa 2012 ( 53 S t r o n a

55 CZĘŚĆ DRUGA 2 AKTUALNY STAN WDRAŻANIA KRAJOWEJ STRATEGII OCHRONY I ZRÓWNOWAŻONEGO WYKORZYSTANIA RÓŻNORODNOŚ CI BIOLOGICZNEJ ORAZ PROBLEMATYKA RÓŻNORO DNOŚCI BIOLOGICZNEJ W INNYCH SEKTORACH GOSPODARKI 2.1 CELE ZACHOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W POLSCE: INFORMACJA OGÓLNA NT. KRAJOWEJ STRATEGII W POLSCE W LATACH ORAZ PROGRAMU I PLANU DZIAŁAŃ NA LATA Polska Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem Działań na lata została zatwierdzona Uchwałą Rady Ministrów z dnia 26 października 2007 r. Celem nadrzędnym Krajowej strategii było zachowanie bogactwa różnorodności biologicznej w skali lokalnej, krajowej i globalnej oraz zapewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jej organizacji (wewnątrzgatunkowego, międzygatunkowego i ponadgatunkowego) z uwzględnieniem potrzeb rozwoju społeczno-gospodarczego Polski oraz konieczności zapewnienia odpowiednich warunków życia i rozwoju społeczeństwa. Cel nadrzędny Krajowej strategii został opisany za pomocą 8 celów strategicznych oraz 77 celów operacyjnych. Z kolei cele operacyjne zostały w Programie działań na lata rozpisane na 134 zadania. Krajowa strategia wraz z Planem Działań była kompleksowym dokumentem, w którym podjęto próbę zdefiniowania działań niezbędnych do zachowania różnorodności biologicznej w Polsce, rozumianej wieloaspektowo. Uwzględniono w niej zarówno kwestie związane z system obszarów chronionych, w tym ochronę cennych gatunków i siedlisk; interakcje z działaniami gospodarczymi podejmowanymi w innych sektorach, szczególnie tych, które są silnie zależne od stanu środowiska przyrodniczego, kwestie zagrożeń różnorodności biologicznej, a także sprawy dotyczące badań naukowych oraz świadomości i udziału społeczeństwa w działaniach na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego. TABELA 19. CELE STRATEGICZNE KRAJOWEJ STRATEGII Rozpoznanie i monitorowanie stanu różnorodności biologicznej oraz istniejących i potencjalnych 1 zagrożeń. 2 Skuteczne usunięcie lub ograniczanie pojawiających się zagrożeń różnorodności biologicznej. Zachowanie i/lub wzbogacenie istniejących oraz odtworzenie utraconych elementów różnorodności 3 biologicznej. Pełne zintegrowanie działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej z działaniami oddziaływujących na tę ro z norodnos c sektoro w gospodarki oraz administracji publicznej i społeczen stwa (w tym organizacji 4 pozarządowych), przy zachowaniu właściwych proporcji pomiędzy zapewnieniem równowagi przyrodniczej, a rozwojem społeczno- gospodarczym kraju. Podniesienie wiedzy oraz ukształtowanie postaw i aktywności społeczeństwa na rzecz ochrony 5 i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. Udoskonalenie mechanizmów i instrumentów służących ochronie i zrównoważonemu użytkowaniu 6 różnorodności biologicznej. Rozwinięcie współpracy międzynarodowej w skali regionalnej i globalnej na rzecz ochrony 7 i zrównoważonego użytkowania zasobów różnorodności biologicznej. Użytkowanie różnorodności biologicznej w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem równego 8 i sprawiedliwego podziału korzyści i kosztów jej zachowania, w tym także kosztów zaniechania działań rozwojowych ze względu na ochronę zasobów przyrody. 14 Szersze omówienie Krajowej strategii znajduje się w Rozdz S t r o n a

56 Podmiotami zaangażowanymi w realizację strategii i programu działań były: urzędy centralne i regionalne, urzędy morskie, samorządy wojewódzkie, jednostki naukowo-badawcze, parki narodowe i krajobrazowe, Lasy Państwowe, regionalne zarządy gospodarki wodnej. Nadzór nad wdrażaniem Krajowej strategii został powierzony Komitetowi Sterującemu, powołanemu Zarządzeniem Ministra Środowiska. W skład Komitetu Sterującego wchodzili przedstawiciele wszystkich podmiotów wskazanych w Programie działań jako odpowiedzialne za realizację poszczególnych zadań oraz przedstawiciele instytucji finansujących, jednostek naukowych i organizacji pozarządowych. Na chwilę obecną nie została jeszcze zakończona ocena ex post stopnia wdrożenia Krajowej strategii z lat Trwają prace nad nowym Programem 15 ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata (zwanym dalej Programem na lata ). Ze względu na fakt, iż prace te nie zostały jeszcze ukończone przedstawiony pokrótce poniżej Program należy traktować jako projekt tego dokumentu, a wszelkie szczegółowe jego elementy jako robocze propozycje będące przedmiotem dalszych uzgodnień i konsultacji. Program na lata stanowi kontynuację Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Programu działań na lata Celem nadrzędnym Programu jest poprawa stanu różnorodności biologicznej i pełniejsze powiązanie jej ochrony z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju. Ten cel, jak również cele strategiczne oraz zadania zawarte w Planie działań, są rezultatem dyskusji i konsultacji przeprowadzonych z przedstawicielami środowisk zainteresowanych instytucjonalnie zobowiązaniami wynikającymi z Programu. TABELA 20. PROPONOWANE CELE STRATEGICZNE PROGRAMU NA LATA A A.I A.II A.III B B.I B.II B.III C C.I C.II C.III C.IV D D.I CELE STRATEGICZNE Podniesienie poziomu wiedzy oraz kształtowanie postaw społeczeństwa do działania na rzecz różnorodności biologicznej. Rozwój badań naukowych ukierunkowanych na poprawę stanu wiedzy w zakresie różnorodności biologicznej. Integracja oraz zwiększenie dostępności wiedzy w zakresie różnorodności biologicznej. Zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat różnorodności biologicznej i jej znaczenia dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Włączenie sektorów gospodarki w działania na rzecz różnorodności biologicznej. Ochrona różnorodności biologicznej poprzez zrównoważone gospodarowanie w rolnictwie. Wzmocnienie różnorodności biologicznej poprzez zrównoważone gospodarowanie w leśnictwie. Wsparcie różnorodności biologicznej poprzez zrównoważoną gospodarkę rybacką. Zachowanie i przywracanie populacji zagrożonych gatunków i siedlisk. Poprawa efektywności planowania zarządzania i ochrony różnorodności biologicznej. Ochrona i odtwarzanie cennych siedlisk przyrodniczych. Poprawa skuteczności działań na rzecz ochrony gatunkowej. Zrównoważone pozyskiwanie gatunków ze stanu dzikiego. Efektywne zarządzanie zasobami przyrodniczymi. Skuteczna egzekucja przepisów zakresie ochrony przyrody. 15 W obecnej perspektywie, tj , nastąpiła zmiana terminologii Krajowa strategia i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań na lata zastąpiona została Programem ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata S t r o n a

57 D.II D.III D.IV D.V E E.I E.II E.III F F.I F.II G G.I G.II H H.1 Zapewnienie odpowiednich środków finansowych dla zachowania różnorodności biologicznej. Wzmocnienie systemu zarządzania obszarami chronionymi. Objęcie ochroną obszarową terenów o wysokich walorach przyrodniczych. Poznanie stanu i tendencji zmian różnorodności biologicznej, w celu skutecznego zarządzania zasobami. Utrzymanie i odbudowa ekosystemów oraz ich usług. Nadanie ekosystemom wartości społeczno-ekonomicznej. Wdrożenie zielonej infrastruktury jako narzędzia pozwalającego na utrzymanie i wzmocnienie istniejących ekosystemów oraz ich usług. Odbudowa zdegradowanych ekosystemów i ich usług. Ograniczenie presji gatunków inwazyjnych i konfliktowych. Poprawa stanu wiedzy na temat gatunków inwazyjnych i konfliktowych w celu przeciwdziałania ich negatywnemu wpływowi na różnorodność biologiczną. Ograniczenie presji ze strony gatunków inwazyjnych i konfliktowych poprzez wdrożenie prawodawstwa i systemu ich wykrywania, monitoringu oraz zwalczania. Ograniczenie i łagodzenie skutków zmian klimatycznych. Określenie wpływu zmian klimatu na ekosystemy. Zmniejszenie wrażliwości ekosystemów na spodziewane czynniki stresowe związane ze zmianami klimatu. Ochrona różnorodności biologicznej poprzez rozwój współpracy międzynarodowej. Wsparcie ochrony różnorodności biologicznej poprzez zwiększenie udziału Polski w działaniach na forum międzynarodowym. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Programu TABELA 21. STRUKTURA PROPONOWANYCH CELÓW I ZADAŃ PROJEKTU PROGRAMU NA LATA Cele strategiczne Cele operacyjne Liczba zadań wyodrębnionych w Planie Działań na lata A 3 8 B 3 23 C 4 13 D 5 23 E 3 7 F 2 8 G 2 5 H 1 5 łącznie Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Programu Projekt Programu przewiduje zdefiniowanie wskaźników produktu i wskaźników rezultatu. Ze względu na fakt, że prace nad Programem są w toku, na obecnym etapie nie zostały jeszcze określone wskaźniki rezultatu. Zaprojektowane zostały wstępnie wskaźniki produktu dla poszczególnych zadań. Poniżej prezentujemy wybrane przykłady wskaźników produktu. TABELA 22. PRZYKŁADOWE ZADANIA ORAZ PROJEKTOWANE WSKAŹNIKI PRODUKTU (PROGRAM ) A.I.1 B.III.6 Zadanie Zestawienie potrzeb i ustalenie priorytetów badawczych w celu uzupełnienia wiedzy nt. problemów ochrony różnorodności biologicznej na poziomie krajowym. Opracowanie i wdrożenie zasad wykonywania ocen oddziaływania na środowisko rybołówstwa i akwakultury. Wskaźnik produktu Lista priorytetowych tematów badawczych niezbędnych do uzupełnienia wiedzy nt. różnorodności biologicznej na poziomie krajowym. Znowelizowane prawodawstwo dot. OOŚ, zawierające zasady dotyczące wykonywania 56 S t r o n a

58 C.II.1 D.II.1 E.I.3 F.II.3 H.I.4 Opracowanie i wdrożenie programów ochrony i odtwarzania zdegradowanych siedlisk, w tym szczególnie wodno-błotnych. Pilotażowe wsparcie dla przedsiębiorstw przyjaznych różnorodności biologicznej. Podjęcie prac nad sposobami włączenia wartości usług ekosystemowych do systemów rachunkowości i sprawozdawczości na poziomie krajowym. Stworzenie systemu monitoringu inwazyjnych gatunków obcych. Koordynacja prac związanych z wdrożeniem Protokołu z Nagoi. ocen dla rybołówstwa i akwakultury. Liczba opracowanych programów ochrony i/lub odtwarzania siedlisk. Utworzenie i funkcjonowanie pilotażowego mechanizmu wsparcia finansowego przedsiębiorstw przyjaznych różnorodności biologicznej. Opracowanie krajowych zasad włączenia wartości usług ekosystemowych do krajowego systemów rachunkowości i sprawozdawczości, w zgodności ze standardami UE Liczba inwazyjnych gatunków obcych objętych monitoringiem. Utworzenie organu odpowiedzialnego za wdrożenie Protokołu z Nagoi. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Programu UWZGLĘDNIENIE W PROGRAMIE I PLANIE DZIAŁAŃ NA LATA CELÓW AICHI ORAZ ICH WŁĄCZENIE DO INNYCH SEKTORÓW GOSPODARKI Podstawową nowością w projekcie Programu na lata jest nadanie rangi celu strategicznego kwestiom dotyczącym usług ekosystemowych. Znajdą się tu działania dotyczące metod wartościowania usług ekosystemowych oraz wdrażania zielonej infrastruktury jako instrumentu pozwalającego na utrzymanie i wzmocnienie istniejących ekosystemów oraz ich usług. Jako nowe cele strategiczne w stosunku do poprzedniego okresu wyodrębnione zostały: ograniczenie presji gatunków inwazyjnych i konfliktowych oraz ograniczenie i łagodzenie skutków zmian klimatycznych. Bardzo ważnym celem tworzonej obecnie strategii jest włączanie innych sektorów gospodarki w działania na rzecz różnorodności biologicznej. Zaplanowano tu szereg działań na rzecz zrównoważonej gospodarki leśnej, rolnej oraz zrównoważonego rybołówstwa. Nowo tworzony Program charakteryzuje się zmianą struktury celów operacyjnych, ich liczba została zredukowana z 77 do 23; podobnie jak w przypadku zadań, których liczbę ograniczono ze 134 do 92. Istotnym elementem jest opracowanie wskaźników produktu i wskaźników rezultatu. Ich brak stanowi poważną trudność w ocenie skuteczności realizacji zadań oraz osiągnięcia celów Krajowej strategii W Tabela 23 w postaci matrycy przedstawiono cele nowego Programu w powiązaniu z celami Aichi S t r o n a

59 Cele polskiego krajowego Programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej (wraz z planem działań na lata ) Podniesienie poziomu wiedzy oraz kształtowanie postaw społeczeństwa Włączenie sektorów gospodarki w działania na rzecz różnorodności biologicznej Zachowanie i przywracanie populacji zagrożonych gatunków i siedlisk Efektywne zarządzanie zasobami przyrodniczymi Utrzymanie i odbudowa ekosystemów oraz ich funkcji Ograniczenie presji gatunków inwazyjnych i konfliktowych TABELA 23. ZESTAWIENIE CELÓW KRAJOWEGO PROGRAMU NA LATA ORAZ CELÓW AICHI 2020 Cele Aichi Uwzględnienie przyczyn utraty bioróżnorodności (włączanie w działania rządu i społeczeństwa) Redukcja presji na bioróżnorodność i promocja zrównoważonego użytkowania Poprawa stanu bioróżnorodnoś ci (ekosystemy, gatunki i różnorodność genetyczna) Zwiększanie korzyści z bioróżnorodności i usług ekosystemowych Wzmocnienie wdrażania (planowanie partycypacyjne, zarządzanie wiedzą, potencjał) A I + A II + A III + B I B II B III + + C I C II C III + + C IV + + D I + D II + + D III D IV D V + E I + E II + E III + F I + F II + Ograniczenie i łagodzenie skutków zmian klimatycznych G I + G II + + Współpraca międzynarodowa H I + 58 S t r o n a

60 2.3 DZIAŁANIA PODJĘTE W CELU WDROŻENIA POSTANOWIEŃ KONWENCJI ORAZ ICH EFEKTY W OKRESIE NASTĘPUJĄCYM PO ZŁOŻENIU CZWARTEGO KRAJOWEGO RAPORTU W niniejszym rozdziale wybrano przykładowe działania podejmowane w Polsce w okresie w celu realizacji Krajowej strategii i tym samym postanowień Konwencji. Jednak część zbiorczych danych prezentowana jest dla lat , to jest okresu dla którego dane dostępne były w trakcie redagowania niniejszego raportu. Takie ramy czasowe wynikają z faktu, iż Polsce duża część opracowań sprawozdawczych obejmuje okres zbieżny z perspektywą finansową Unii Europejskiej, w tym przypadku z latami Przy czym jak już wcześniej zaznaczono, w trakcie redagowania raportu nie były jeszcze dostępne dane dotyczące ostatniego roku tej perspektywy. Prezentowanych przedsięwzięć nie należy traktować jako wyczerpującego przeglądu wszystkich podjętych działań. Celem rozdziału było pokazanie ich różnorodności, a tam gdzie pozwoliły na to dostępne dane, skali wdrażanych programów. WZMOCNIENIE ADMINISTRACJI Jednym z bardzo istotnych osiągnięć bieżącego okresu sprawozdawczego było wzmocnienie systemu administracji ochrony przyrody na obszarach Natura 2000 poprzez rozwój Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz 16 Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, rozpoczęcie zakrojonych na szeroką skalę prac nad planami zadań ochronnych i planami ochrony, jak również postęp w organizacji systemu ocen oddziaływania inwestycji na środowisko oraz strategicznych ocen oddziaływania na środowisko. FINANSOWANIE OCHRONY PRZYRODY W LATACH Kolejną istotną zmianą w stosunku do ubiegłego okresu sprawozdawczego było znaczące zwiększenie środków finansowych przekazywanych na ochronę różnorodności biologicznej. W związku z faktem, iż większość środków przeznaczonych na ochronę przyrody pochodziło ze źródeł zewnętrznych, analizę finansową dotyczącą działań na rzecz zachowania różnorodności biologicznej oparto na bazie danych projektów realizowanych w Polsce w latach Działania na rzecz różnorodności biologicznej finansowane były z następujących programów i funduszy: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Program Operacyjny RYBY, Program LIFE+, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Program Europejskiej Współpracy Terytorialnej, Regionalne Programy Operacyjne, środki Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, środki 16 wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Na realizację projektów na rzecz zachowania różnorodności biologicznej ze środków krajowych oraz programów UE przeznaczono w okresie blisko 2,2 mld PLN (0,75 mld USD). 16 Analizę oparto na bazie danych umów o dofinansowanie podpisanych w ramach programów UE, NFOŚiGW oraz wfosigw z okresu Prezentowane wartości dotyczące środków finansowych oznaczają wartości zakontraktowane. Cześć projektów znajduje się w fazie realizacji i wydatki ponoszone mogą być do roku Jedynie dla programu PROW (płatności rolno-środowiskowe) prezentowane są wartości wypłaconych środków. Poszczególne instytucje prezentują dane w różnej formie stąd analiza wymagała przyjęcia pewnych uogólnień. Celem tejże analizy było ukazanie ogólnych tendencji i proporcji w odniesieniu do źródeł finansowania różnorodności biologicznej w Polsce oraz rodzajów finansowanych działań. 59 S t r o n a

61 Rysunek 25 przedstawia wkład poszczególnych funduszy i programów w działania na rzecz ochrony przyrody w % ogólnej wartości podpisanych umów. Jak wskazuje omawiany wykres, największe znaczenie miały: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, Program Operacyjny RYBY, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (V oś priorytetowa: ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych). RYSUNEK 25. ZAANGAŻOWANIE ŚRODKÓW NFOŚIGW, WFOŚIGW ORAZ PROGRAMÓW UE (POIIŚ, RPO, PROW, PO RYBY, EWT, LIFE+) W OBSZARZE OCHRONY PRZYRODY 13,2 5,9 4,2 4,8 31,6 17,4 19,5 3,4 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% POIiŚ (13,2%) RPO (5,9%) EWT (4,2%) LIFE+ (4,8%) PROW (31,6%) PO RYBY (17,4%) NFOŚiGW (19,5%) WFOŚiGW (3,4%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie baz danych dotyczących podpisanych umów w ramach programów UE, NFOŚiGW oraz sprawozdań z działalności wfośigw Najważniejszą grupę w ujęciu ilościowym i wartościowym stanowiły przedsięwzięcia związane z ochroną zagrożonych gatunków i siedlisk, które przyczyniały się do realizacji założeń Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej w zakresie przywracania właściwego stanu siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) i ostoi gatunków na obszarach chronionych, wraz z zachowaniem zagrożonych wyginięciem gatunków oraz różnorodności genetycznej roślin, zwierząt i grzybów. Szczegóły przedstawia Rysunek 26. Ze środków POIiŚ, NFOŚiGW oraz w mniejszym stopniu RPO, PROW i LIFE+, dofinansowano ponad 460 projektów związanych z czynną ochroną zagrożonych gatunków i siedlisk, głównie poprzez: realizację zabiegów ochronnych, przywrócenie właściwych stosunków wodnych, wykup gruntów, uporządkowanie ruchu turystycznego na obszarach zagrożonych nadmierną antropopresją oraz ograniczenie emisji zanieczyszczeń do wód i powietrza na obszarach chronionych. Wśród dofinansowanych przedsięwzięć największą wartość z punktu widzenia skutecznej ochrony gatunków i siedlisk miały projekty charakteryzujące się kompleksowym podejściem do potrzeb ochronnych gatunków lub problemów i zagrożeń występujących na obszarze objętym projektem. STUDIUM PRZYPADKU Ochrona populacji bociana białego na terenie obszaru Natura 2000 Ostoja Warmińska, program LIFE+, współfinansowany z NFOŚiGW, beneficjent: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, wartość projektu blisko 6,3 mln PLN (2,13 mln USD). Projekt dotyczy kompleksowej ochrony populacji bociana białego i ma na celu zmniejszenie śmiertelności Projekt zakłada zminimalizowanie śmiertelności bocianów w wyniku kolizji z siecią energetyczną. Działania takie są zaplanowane na dużą skalę i dotyczą przystosowania urządzeń elektroenergetycznych do potrzeb ptaków, aby zapobiec ich 60 S t r o n a

62 śmierci w wyniku porażenia prądem. Zastosowanie zabezpieczenia urządzeń elektroenergetycznych przed kolizją pozwoli w znacznym stopniu ograniczyć śmiertelność, głównie osobników młodych, co pozytywnie wpłynie na stan populacji bociana białego w ostoi. Według danych szacunkowych, rocznie na urządzeniach elektroenergetycznych ginie około kilkuset ptaków. ochronę żerowisk Ochrona żerowisk bociana białego polegać będzie na ochronie bioróżnorodności krajobrazu rolniczego oraz przeciwdziałaniu jego unifikacji. Ponadto zaplanowano zwiększenie retencji wód i podniesienie poziomu wód gruntowych poprzez zatrzymanie wód opadowych i roztopowych. Zaplanowano także wsparcie ekstensywnych gospodarstw rolnych, których tradycyjnie prowadzona uprawa i hodowla sprzyja tworzeniu warunków korzystnych dla populacji bociana białego. zwiększenie bazy pokarmowej Zwiększenie bazy pokarmowej bociana białego zaplanowano poprzez prowadzenie ochrony siedlisk płazów, tj. zwiększenie ilości miejsc umożliwiających rozmnażanie, przeobrażanie i bytowanie zwierząt będących pokarmem bociana białego, a wymagających trwałego lub okresowego zbiornika wodnego. www. ochronabociana.pl STUDIUM PRZYPADKU Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach sieci Natura 2000 w województwie lubelskim, program POIiŚ, beneficjent: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lublinie, dofinansowanie UE: ok. 2,3 mln PLN (0,78 mln USD). Projekt zakłada kompleksowe wykonanie zadań, których wspólnym celem jest utrzymanie lub przywrócenie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków występujących na obszarze województwa lubelskiego. Zadania uwzględnione w projekcie obejmują ochronę otwartego krajobrazu muraw kserotermicznych i torfowisk, ochronę lęgów i siedlisk żółwia błotnego (Emys orbicularis) oraz siedlisk susła perełkowanego (Spermophilus suslicus) Projekt realizowany jest w różnych częściach województwa lubelskiego, m.in. na skarpach doliny Wisły, torfowiskach Polesia Wołyńskiego oraz w okolicach Chełma i Zamościa. Istotną cechą wspólną wszystkich zadań jest to, że działania ochronne podejmowane są przeważnie w granicach obszarów Natura 2000 oraz na obszarach kluczowych z punktu widzenia zapewnienia właściwej ochrony najbardziej zagrożonym gatunkom i siedliskom występującym na obszarze województwa lubelskiego. Dominującą grupę w ujęciu finansowym, jak również pod względem skali oddziaływania, stanowiły płatności rolno-środowiskowe 17 realizowane w ramach PROW. W latach zrealizowano płatności rolno-środowiskowych w ramach PROW na łączną kwotę ok. 682 mln PLN (ok. 233 mln USD). Celem programu rolnośrodowiskowego jest poprawa środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich poprzez przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo, promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód, kształtowanie struktury krajobrazu, ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich oraz lokalnych odmian roślin uprawnych. Rolnicy, którzy w sposób dobrowolny zobowiążą się do gospodarowania na rzecz ochrony środowiska, służącego powyższemu celowi otrzymują wsparcie finansowe w postaci płatności rolno-środowiskowych. Fakt istnienia tego mechanizmu należy ocenić pozytywnie, natomiast istotna będzie także ocena jego skuteczności w ramach analizy ex post dla PROW. 17 Analiza obejmuje pakiety 3,4,5 i 9 PROW, informacja nt. pakietów 6 i 7 znajduje się w podrozdziale Ochrona różnorodności genetycznej, w tym agrobioróżnorodność. 61 S t r o n a

63 RYSUNEK 26. RODZAJE FINANSOWANYCH DZIAŁAŃ ORAZ WARTOŚĆ PODPISANYCH UMÓW (% OGÓLNEJ WARTOŚCI PODPISANYCH UMÓW 18 ) płatności rolno-środowiskowe związane z ochroną siedlisk i gatunków dziko żyjących (pakiet 3, 4, 5, 9 PROW) 32,7% działania związane z czynna ochroną gatunków i siedlisk przyrodniczych 21,0% tymczasowe zaprzestanie działalności połowowej w celu odbudowy populacji ryb 10,6% rozwój małej infrastruktury turystycznej i ekoturystyki na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych wsparcie wykorzystania tradycyjnych lub przyjaznych środowisku praktyk w chowie i hodowli ryb działania na rzecz zwiększenia świadomości społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody i krajobrazu działania na rzecz udrażniania korytarzy ekologicznych opracowanie planów ochrony i planów zadań ochronnych dla obszarów chronionych działania ukierunkowane na minimalizację presji turystyki na obszary chronione rewaloryzacja parków, ochrona i rozwój zadrzewień oraz terenów zieleni na terenach zurbanizowanych inwentaryzacja i monitoring zasobów przyrodniczych 6,4% 5,2% 5,0% 4,0% 3,3% 3,2% 2,9% 2,7% inne działania na rzecz ochrony różnorodności biologicznej 2,8% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Źródło: Opracowanie własne na podstawie baz danych dotyczących podpisanych umów w ramach programów UE, NFOŚiGW oraz sprawozdań z działalności wfośigw Najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej miały cztery pakiety realizowane w ramach tego programu: Pakiet 3: Ekstensywne trwałe użytki zielone powierzchnia objęta wsparciem, wynikająca z wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową do końca roku 2012, wyniosła ponad 269 tys. ha trwałych użytków zielonych; Pakiet 4: Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 powierzchnia objęta wsparciem wyniosła prawie 81 tys. ha trwałych użytków zielonych, w ramach pakietu najwięcej środków wypłacono dla wariant Ochrona siedlisk lęgowych ptaków; Pakiet 5: Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 powierzchnia objęta wsparciem wyniosła prawie 94 tys. ha trwałych użytków zielonych, najwięcej środków wypłacono również w ramach wariantu Ochrona siedlisk lęgowych ptaków; Pakiet 9: Strefy buforowe długość stref buforowych wyniosła ponad 489 tys. mb. Pośredni, lecz niemały wpływ na ochronę różnorodności biologicznej środowiska morskiego miały płatności na rzecz tymczasowego zaprzestawania działalności połowowej, realizowane w ramach PO RYBY, zrealizowane na rzecz ponad podmiotów prowadzących działalność 18 Zestawienie nie obejmuje umów podpisanych w ramach wfośigw. 62 S t r o n a

64 w zakresie połowu ryb. Działania te były ukierunkowane na odbudowę populacji gatunków ryb użytkowanych gospodarczo, jednak pośrednio mogą one oddziaływać na inne organizmy wodne. PLANY OCHRONY ORAZ PLANY ZADAŃ OCHRONNYCH DLA OBSZARÓW CHRONIONYCH I OBSZARÓW NATURA 2000 Zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, podstawowym dokumentem z zakresu planowania ochrony przyrody w Polsce jest dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych plan ochrony, obejmujący: ocenę stanu zasobów przyrody, koncepcję ich ochrony, a także eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz wskazanie zadań ochronnych, z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji. Sporządza się go na okres 20 lat. Dla parku narodowego lub rezerwatu przyrody, do czasu ustanowienia planu ochrony, sprawujący nadzór sporządza projekt zadań ochronnych. Dla obszarów Natura 2000 (z wyjątkiem terenów, dla których sporządzono plany ochrony oraz obszarów morskich) sporządza się i realizuje plany zadań ochronnych (PZO) obejmujące okres 10 lat. Są to dokumenty mniej szczegółowe niż plany ochrony. W odniesieniu do parków narodowych, aktualnie jedynie Park Narodowy Bory Tucholskie posiada plan ochrony. Pozostałe 22 parki narodowe działają w oparciu o zadania ochronne ustanowione przez Ministra Środowiska. Dla 7 parków plany są w trakcie opracowania: Poleskiego Wolińskiego, Tatrzańskiego, Wielkopolskiego, Drawieńskiego, Gorczańskiego i Wigierskiego. W okresie ustanowiono 199 planów ochrony dla rezerwatów przyrody, dalszych 38 jest procedowanych (RDOŚ: Gorzów 47, Bydgoszcz 39, Kielce 47, dalsze 7 w toku, Katowice 10, Kraków 2, Łódź 27 do końca 2013, Olsztyn 5, Opole 5 dalszych 2 w przygotowaniu, Rzeszów 2, Warszawa 16, Wrocław 1 plan ochrony 2 w przygotowaniu, Gdańsk 25), z kolei zadania ochronne ustanowiono dla 28 rezerwatów przyrody (RDOŚ: Bydgoszcz 23, Opole 5). Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Gdańsku zrealizowała projekt pt. Plany ochrony rezerwatów, w ramach którego sporządzono plany dla 20 rezerwatów. Obecnie plany ochrony posiada ok. 30% z 1478 rezerwatów istniejących na terenie Polski. Sukcesywnie tworzone są plany ochrony dla parków krajobrazowych. Wg danych z roku 2012 około 30% parków posiadało obowiązujące plany. 19 Trwa opracowywanie planów ochrony dla 15 z 17 morskich obszarów Natura W latach poczyniono istotne postępy w przygotowaniu planów zadań ochronnych (PZO) dla obszarów Natura Aktualny stan prac przedstawiono w Tabeli 20. Plany zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 powstają w przeważającej większości w ramach projektu realizowanego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (we współpracy z regionalnymi dyrekcjami ochrony środowiska) pn. Opracowanie planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 na obszarze Polski. Do końca 2014 ma powstać 406 PZO. Również Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy realizuje projekt pn. Projekty planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 na terenie województw kujawsko-pomorskiego i mazowieckiego. Do 2014 roku ma powstać 41 planów zadań ochronnych. Na obszarach Natura 2000 znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych powstają plany urządzania lasu, które mają jednocześnie pełnić funkcję planów zadań ochronnych. 19 Jest to wartość szacunkowa na podstawie informacji Najwyższej Izby Kontroli (zbadano 73 parki krajobrazowe ze 123 istniejących w Polsce). 63 S t r o n a

65 TABELA 24. STAN PRAC NAD PZO DLA OBSZARÓW NATURA 2000 (DANE Z LIPCA 2013 R.) odsetek ogólnej liczby obszarów Obszary z opracowanymi planami 1% Obszary z planami będącymi w przygotowaniu 51 % Obszary z planami do wykonania w latach % Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania ankietowego RDOŚ i GDOŚ, 2013 PROGRAMY REINTRODUKCJI/RESTYTUCJI GATUNKÓW REALIZOWANE W LATACH W latach podejmowano liczne działania w zakresie reintrodukcji lub restytucji gatunków zagrożonych wyginięciem oraz działania z zakresu ochronny czynnej. Działania te podejmowane były przez różne podmioty, m.in.: organizacje pozarządowe, placówki naukowobadawcze, regionalne dyrekcje ochrony środowiska, parki narodowe. W stosunku do poprzedniego okresu raportowania zwiększenie ilości i zakresu podejmowanych działań ochronnych możliwe było dzięki zwiększeniu środków finansowych, przede wszystkim pochodzących z UE. W latach prowadzono reintrodukcję/restytucję następujących gatunków roślin zagrożonych: żmijowca czerwonego (Echium russicum), języczki syberyjskiej (Ligularia sibirica), warzuchy polskiej (Cochlearia polonica), kosaćca bezlistnego (Iris aphylla), kaldezji dziewięciornikowatej (Caldesia parnasifolia), marsylii czterolistnej (Marsilea quadrifolia), elismy wodnej (Lauronium natans), oczeretu sztyletowatego (Schoenoplectus mucronatus), mieczyka błotnego (Gladiolus paluster). Prowadzono również działania ochrony czynnej mające na celu zachowanie siedlisk roślin halofilnych, jak również hodowle in situ oraz ex situ priorytetowych gatunków roślin (np. pierwiosnki omączonej (Primula farinosa), miłka wiosennego (Adonis vernalis), mieczyka błotnego, języczki syberyjskiej), a także działania ochronne na rzecz utrzymania lokalnych populacji endemicznych. Jeśli chodzi o ochronę gatunkową zwierząt, w analizowanym okresie na terenie Polski różne podmioty realizowały projekty polegające na restytucji, reintrodukcji lub zasilania populacji następujących gatunków: ryś (Lynx lynx), foka szara (Halichoerus grypus), popielica (Glis glis), żubr (Bison bonasus), suseł perełkowany (Spermophilus suslicus), suseł moręgowany (Spermophilus citellus), głuszec (Tetrao urogallus), cietrzew (Tetrao tetrix), sokół wędrowny (Falco peregrinus), puchacz (Bubo bubo), rybołów (Pandion haliaetus), żółw błotny (Emys orbicularis), gniewosz plamisty (Coronella austriaca), strzebla błotna (Rhynchocypris percnurus), ryby wędrowne (jesiotr ostronosy Acipenser oxyrinchus, łosoś atlantycki Salmo salar, certa Vimba vimba, troć wędrowna Salmo trutta m. trutta), rak szlachetny (Astacus astacus), paź żeglarz (Iphiclides podalirius), paź królowej (Papilio machaon), niepylak apollo (Parnassius apollo). DZIAŁANIA W ZAKRESIE ZWALCZANIA GATUNKÓW OBCYCH PODJĘTE W LATACH W okresie raportowania tj. w latach w Polsce opublikowana została lista gatunków obcych 20, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Zawiera ona 16 gatunków roślin oraz 36 gatunków zwierząt. W stosunku do wszystkich tych gatunków z wyjątkiem ryb wszedł w życie zakaz posiadania i obrotu. Ponadto, na podstawie publikacji pt.: Rośliny obcego 20 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych 64 S t r o n a

66 pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych, Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz., Warszawa 2012, powstała lista gatunków roślin inwazyjnych w skali kraju, regionów lub lokalnie oraz gatunków potencjalnie inwazyjnych licząca 24 pozycje. Spośród inwazyjnych gatunków zwierząt, zgodnie z zapisami ekspertyzy zleconej przez GDOŚ w celu opracowania dokumentu pt.: Wytyczne, którymi należy kierować się podczas rozpatrywania wniosków dotyczących realizacji czynności zakazanych w stosunku do gatunków obcych zagrażających rodzimym gatunkom lub siedliskom przyrodniczym, za największe zagrożenie uznane zostały: Mnemiopsis leidyi, krab wełnistoręki (Eriocheir sinensis), rak luizjański (Procambarus clarkii), rak sygnałowy (Pacifastacus leniusculus), szczeżuja chińska (Sinanodonta woodiana), Corbicula fluminalis, Corbicula fluminea, babka bycza (Neogobius melanostomus), trawianka (Perccottus glenii), żaba rycząca (Lithobates catesbeianus, Rana catesbeiana), żółw ozdobny (Trachemys scripta), bernikla kanadyjska (Branta canadensis), gęsiówka egipska (Alopochen aegyptiaca), sterniczka jamajska (Oxyura jamaicensis), bizon (Bison bison), bóbr kanadyjski (Castor canadensis), jeleń sika (Cervus nippon), szop pracz (Procyon lotor), wiewiórka szara (Sciurus carolinensis). Obecnie trwają prace nad planami działań związanymi z kontrolą rozprzestrzeniania się inwazyjnych gatunków obcych. Wydano także szereg publikacji naukowych, poradników, dobrych praktyk oraz publikacji informacyjnych dotyczących gatunków obcych. Przeprowadzono ogólnopolską kampanię edukacyjną dotyczącą zagrożeń powodowanych przez żółwia czerwonolicego, połączoną z inwentaryzacją stanowisk tego gatunku z wykorzystaniem zgłoszeń od obywateli. W rezerwatach, w których istnieje potrzeba usuwania roślin obcego pochodzenia lub o charakterze inwazyjnym - stwarzających zagrożenie dla zasobów różnorodności biologicznej rezerwatu, działania w tym zakresie ujmowane są na przykład w ustanawianych dla tych rezerwatów zadaniach ochronnych i planach ochrony. Ponadto Polska wraz z innymi państwami EU aktywnie uczestniczyła w pracach nad projektem rozporządzenia EU dot. gatunków obcych, mającym na celu określenie zasad zapobiegania, minimalizowania i łagodzenia wpływu inwazyjnych gatunków obcych na różnorodność biologiczną. KORYTARZE EKOLOGICZNE W Polsce prowadzonych jest szereg działań, których celem jest przywrócenie drożności korytarzy ekologicznych. Są to jednak najczęściej działania lokalne. Problemem jest brak skoordynowanych działań na poziomie krajowym. W zakresie przywracania drożności korytarzy ekologicznych umożliwiających przemieszczanie się zwierząt i funkcjonowanie populacji w skali kraju wykonano m. in. następujące analizy: Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, 21 Mapa przebiegu korytarzy ekologicznych, zrealizowana w ramach projektu Ochrona obszarów siedliskowych i korytarzy ekologicznych dzikiej fauny przy drogach szybkiego ruchu w Polsce, Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacyjnych, 2011 r.. 22 Natura 2000 w planowaniu przestrzennym - rola korytarzy ekologicznych, 2009 r. 23 Powyższe opracowania mają jednak charakter naukowy i nie powodują konsekwencji prawnych ani planistycznych. Na lata w GDOŚ zaplanowano realizację projektu Ochrona 21 _ekologicznych_w_po2.pdf S t r o n a

67 różnorodności biologicznej poprzez wdrożenie sieci lądowych korytarzy ekologicznych na terenie Polski. Celem projektu jest zweryfikowanie stanu zachowania oraz warunków funkcjonowania 7 głównych korytarzy ekologicznych o randze międzynarodowej przebiegających na terenie Polski oraz sieci korytarzy krajowych wyznaczonych w ramach Wdrażania Europejskiej Sieci Ekologicznej na terenie Polski. Ponadto w ramach projektu dokonana zostanie weryfikacja granic ww. korytarzy oraz przygotowanie podstaw do wdrożenia sieci lądowych korytarzy ekologicznych na terenie Polski. ZANIECZYSZCZENIA OBSZAROWE Jednym z elementów działania na rzecz poprawy stanu wód jest redukcja zanieczyszczeń obszarowych, których źródłem jest rolnictwo. W latach w wyniku wsparcia udzielonego w ramach PROW w gospodarstwach rolnych wybudowano 103 tys. m 3 zbiorników na gnojówkę i gnojowicę oraz ponad 83 tys. m 2 powierzchni płyt obornikowych. Wkład w ograniczenie odpływu zanieczyszczeń z obszarów wiejskich miał również program PO RYBY, w ramach którego dofinansowano 15 projektów dotyczących ograniczenia zanieczyszczeń związanych z produkcją rybacką. W latach wyznaczonych było w Polsce 19 obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego (OSN) o powierzchni km 2, co stanowiło ok. 1,48% powierzchni kraju. Dla wszystkich OSN opracowano programy działań. W roku 2012 r. dokonano weryfikacji OSN, której konsekwencją było zwiększenie w 2012 r. powierzchni OSN do km 2 (4,46 % powierzchni kraju), co stanowi 3-krotny (ok. 200 %) wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. Dla wszystkich nowo wyznaczonych OSN w liczbie 48 opracowano programy działań, które wprowadzone zostały w życie rozporządzeniami dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w 2012 r. Należy zauważyć, że o ile wyznaczanie OSN i opracowywanie dla nich planów działań leży w gestii RZGW, to realizacja zadań określonych w programach leży po stronie sektora rolniczego. Jak wynika z Raportu z realizacji przepisów dyrektywy 91/676/EWG (azotanowej) w latach , najczęstsze problemy związane z realizacją programów działań na OSN wynikały przede wszystkim z trudności w pozyskiwaniu środków finansowych przez rolników zamieszkałych na OSN oraz trudności z finansowaniem działań należących do rolników, dotyczących wykonania badań glebowych, bilansów azotu oraz planów nawożenia. Wdrażanie założeń Krajowego Programu Zwiększania Lesistości, w którym zaleca się traktowanie zadrzewień jako substytutu lasu na terenach, na których możliwości zalesień są ograniczone (w tym na terenach rolniczych) wpływa także na ograniczenie zanieczyszczeń obszarowych, ponieważ zadrzewienia są naturalnymi barierami biogeochemicznymi. Ważny demonstracyjny projekt, dotyczący kompleksowej redukcji zanieczyszczeń obszarowych (oraz ich uwzględniania w planach gospodarowania wodami) w celu uzyskania dobrego stanu ekologicznego wód wymaganego przez Ramową Dyrektywę Wodną, zrealizowano w ramach poniżej opisanego projektu programu LIFE+. Jego znaczenie warto podkreślić także, ze względu na fakt, iż koncepcja projektu w sposób bezpośredni opiera się na jednej z regulacyjnych usług ekosystemowych jakim jest neutralizacja i rozkład zanieczyszczeń poprzez procesy naturalne. 66 S t r o n a

68 STUDIUM PRZYPADKU EKOtony dla Redukcji zanieczyszczeń obszarowych, program LIFE+, beneficjent: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie i Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii, wartość projektu blisko 4,5 mln PLN (1,5 mln USD). Celem projektu jest opracowanie programu innowacyjnych działań dotyczących ograniczenia zanieczyszczeń obszarowych w dorzeczu Pilicy w oparciu o efektywne kosztowo metody ekohydrologii z wykorzystaniem biotechnologii ekosystemowych, przyczyniających się do osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego wód Zbiornika Sulejowskiego. W ramach projektu opracowywany jest podręcznik kształtowania optymalnych stref ekotonowych pod kątem zwiększenia efektywności usuwania zanieczyszczeń obszarowych oraz kształtowania bioróżnorodności. Konstruowane, kalibrowane oraz optymalizowane są różne typologicznie strefy ekotonowe z wykorzystaniem zbiorowisk roślinnych występujących naturalnie w dorzeczu Pilicy. W trakcie konstruowania stref ekotonowych, jako innowacyjny element, wykorzystywane są ściany denitryfikacyjne stanowiące barierę przed dopływem azotanów ze zlewni rolniczej, ale także w obszarach nieskanalizowanych. Celem projektu jest także optymalizacja technologii konstruowania stref ekotonowych poprzez innowacyjne zastosowanie geowłókien biodegradowalnych dla poprawy przyjmowania się roślin i ich ukorzeniania. MAŁA RETENCJA W latach realizowane są liczne projekty dotyczące małej retencji wodnej dofinansowane ze środków UE - 26 projektów w ramach RPO (122 mln PLN; 41 mln USD). Na terenie PGL LP wdrażane są 2 duże projekty dotyczące zwiększenia retencji wodnej na obszarach leśnych: Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych, realizowany w latach na terenie blisko 180 nadleśnictw, obejmuje renaturyzację obszarów wodno-błotnych, odbudowę systemów nawadniających oraz przebudowę systemów melioracji odwadniających, budowę oraz odbudowę obiektów retencjonowania wody (ponad 3300 obiektów, które łącznie zretencjonują 31 mln m 3, do końca 2013 roku zrealizowano 2500 obiektów retencjonujących ponad 21 mln m 3 wody). Wartość dofinansowania ze środków programu POIiŚ mln PLN (46 mln USD). Projekt Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie realizowany w latach , na terenie 55 nadleśnictw w południowej Polsce, obejmuje retencjonowanie i renaturyzację cieków stałych oraz obszarów podmokłych, ograniczanie i kontrolę spływu powierzchniowego (retencja powierzchniowa) oraz wyrównywanie i spowalnianie spływu wód wezbraniowych (retencja powodziowa). Zakładana liczba obiektów do wykonania to 3500 szt. oraz ok. 1,3 mln m 3 zretencjonowanej wody. Do końca 2013 r. wykonano 3052 szt. obiektów i zretencjonowano ok. 0,8 mln m 3 (62,5,0%) wody. Wartość dofinansowania ze środków Funduszu programu POIiŚ mln PLN (40 mln USD). WYBRANE DZIAŁANIA W LEŚNICTWIE W ramach realizacji działań ukierunkowanych na zwiększenie różnorodności genetycznej i gatunkowej biocenoz leśnych w okresie kontynuowano realizację programów restytucji jodły pospolitej w Sudetach oraz ochrony i restytucji cisa pospolitego. Program jodłowy powstał w 1996 r. ze względu na zagrożenie tego gatunku wyginięciem przeprowadzona w tym samym roku inwentaryzacja określiła liczebność jodły w Sudetach Zachodnich na niecałe 2000 szt. oraz brak egzemplarzy o dobrej kondycji zdrowotnej. Program realizowany jest przez 15 nadleśnictw sudeckich. Przez cały okres realizacji programu zasadzono łącznie jodły na powierzchni ok ha, dzięki czemu udział jodły w Sudetach zwiększył się do 1,2 %. W warunkach sudeckich optymalne dla jodły siedliska występują na około 25 tys. ha powierzchni leśnej. 67 S t r o n a

69 TABELA 25. ODNOWIENIA JODŁY POSPOLITEJ W RAMACH PROGRAMU JEJ RESTYTUCJI W LATACH Powierzchnia wprowadzonej jodły pospolitej (ha) Łącznie Źródło: dane udostępnione przez DGLP Cis pospolity jest gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie. Wieloletnie obserwacje wykazały, że zachowanie jego zasobów genowych, zdając się wyłącznie na naturalne procesy przyrodnicze nie jest już możliwe, dlatego konieczne jest zastosowanie ochrony czynnej. W 2006 r. opracowany został Program ochrony i restytucji cisa pospolitego w Polsce i wprowadzony do realizacji w jednostkach organizacyjnych Lasów Państwowych. Główne zadania programu, które były wykonywane w latach to: zbiór materiału nasiennego, produkcja materiału sadzeniowego, zakładanie upraw zachowawczych na wytypowanych powierzchniach, pielęgnacja założonych upraw, ochrona czynna naturalnych stanowisk występowania cisa. W latach założono 117 ha upraw zachowawczych, gdzie wprowadzono łącznie cisów na terenie siedmiu (ze wszystkich 17 w Polsce) regionalnych dyrekcji lasów państwowych. RDLP w Krakowie prowadzi własny projekt ochrony cisa w ramach V osi POIiŚ, w pozostałych RDLP program finansowany jest z Funduszu Leśnego. Również dla gatunku zagrożonego - jarzębu brekini wymagane są pilne działania podobne jak dla cisa pospolitego. Do chwili obecnej nie opracowano krajowego programu ochrony i restytucji tego gatunku w Polsce, jednak pięć RDLP podejmuje aktywne działania ochronne i restytucyjne, a w latach Leśny Bank Genów Kostrzyca prowadził projekt Ochrona zasobów genowych ex situ wybranych stanowisk jarzębu brekinii Sorbus torminalis (L.) Crantz. OCHRONA RÓŻNORODNOŚCI GENETYCZNEJ, W TYM AGROBIORÓŻNORODNOŚĆ Ochronie zasobów różnorodności genetycznej leśnych zbiorowisk roślinnych służy funkcjonujący od 1995 r. Leśny Bank Genów Kostrzyca. Ponad 243 tys. ha drzewostanów stanowi bazę nasienną, dzięki której możliwe jest propagowanie rodzimych ekotypów gatunków lasotwórczych. W ramach swoich obowiązków LBG realizuje w sposób ciągły strategiczne dla całego kraju programy. Jednym z nich jest np. Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew w Polsce na lata , będący częścią europejskiego programu ochrony leśnych zasobów genowych - European Forest Genetic Resources Programme (EUFORGEN). Celem strategicznym polskiego Programu jest zachowanie leśnych zasobów genowych przede wszystkim poprzez doskonalenie bazy nasiennej i selekcję drzew leśnych. Zachowanie leśnych zasobów genowych uznano za konieczne do zapewnienia ciągłości podstawowym procesom ekologicznym, trwałości utrzymania lasu i użytkowania systemów ekologicznych, restytucji lasów na siedliskach zdegradowanych lub zniszczonych, zachowania różnorodności biologicznej i genetycznej dla przyszłych pokoleń oraz wzmożonej naturalnej odporności drzewostanów. Zwrócono także uwagę na zachowanie rodzimych populacji osobników drzew iglastych i liściastych powstałych przed 1860 r. ze względu na ich zdolności adaptacyjne (drzewostany i drzewa zachowawcze) oraz na populacje i osobniki gatunków drzew domieszkowych oraz innych gatunków roślin narażonych na wycofywanie lub wyginięcie w ekosystemach leśnych. Leśny Bank Genów Kostrzyca prowadzi także projekt Ochrona ex situ zagrożonych i chronionych roślin, dziko rosnących w zachodniej części Polski, którego celem jest zabezpieczenie zasobów genowych 58 gatunków roślin - rzadkich i zagrożonych, które zostały 68 S t r o n a

70 zaklasyfikowane przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) jako gatunki krytycznie zagrożone (CR), zagrożone (EN) oraz narażone (VU). Wszystkie stanowiska roślin znajdują się na terenie obszarów Natura 2000, z czego 52% w parkach narodowych, 24% w parkach krajobrazowych, a 2% w rezerwatach przyrody. Ogród Botaniczny Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej Polskiej Akademii Nauk w Powsinie prowadzi działania mające na celu ochronę ex situ dziko rosnących, zagrożonych i chronionych roślin w Polsce wschodniej. W ramach projektu zabezpieczono nasiona 61 szybko wymierających, rzadkich lub prawnie chronionych gatunków roślin naczyniowych w kriogenicznym banku nasion. Wykonano ponadto inwentaryzację stanowisk naturalnych chronionych roślin, a w przypadku warzuchy polskiej i azalii pontyjskiej - stanowisk zastępczych, opracowano protokoły oceny żywotności nasion, przełamywania ich spoczynku i długoterminowego przechowywania nasion w parach ciekłego azotu. W celu edukacyjnym wydano broszury i foldery informacyjne oraz zorganizowano wystawę fotografii roślin objętych projektem. Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin (IHAR) w Radzikowie koordynuje program ochrony zasobów genowych roślin użytkowych. W ramach programu zespół 18 instytucji prowadzi kolekcje ex situ roślin użytkowych, które obejmują ponad obiektów, z czego 45% ma pochodzenie polskie. Największą część zgromadzonych obiektów - ok. 37% - stanowią próbki zbóż, około 25% to próbki traw. Pozostałe próbki należą do roślin strączkowych, oleistych, przemysłowych, warzywnych, motylkowatych, leczniczych i segetalnych. W Krajowym Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR znajduje się centralna klimatyzowana przechowalnia (znajdują się w niej nasiona ponad obiektów) i centralny system informacji dla obiektów objętych programem ochrony zasobów genowych roślin użytkowych. Ochrona zasobów genetycznych roślin użytkowych in situ została ujęta w ramy programu rolnośrodowiskowego PROW na lata Pakiet 6 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie obejmuje 12 gatunków lokalnych odmian roślin uprawnych: krzyca (Secale cereale var multicale (roślina dwuletnia)), pszenica płaskurka (Triticum diccocum), pszenica samopsza (Triticum monococcum), proso (Panicum miliaceum L.), owies szorstki (Avena strigosa Schreb.), lnicznik siewny (Camelina sativa L.), komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr (roślina wieloletnia)), nostrzyk biały (Melilotus alba Medik.), sałata łodygowa (szparagowa) (Lactuca sativa L. var. angustana hort. Ex), lędźwian siewny (Lathyrus sativus L.), soczewica jadalna (Lens culinaris Medik.), pasternak (Pastinaca sativa L. (roślina dwuletnia)). Do końca 2012 r. w ramach tego pakietu zrealizowano płatności rolnośrodowiskowe na kwotę blisko 21 mln PLN (prawie 7 mln USD). Powierzchnia wsparcia, wynikająca z wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową wyniosła ha, dla gospodarstw. W ramach pakietu najwięcej środków wypłacono dla wariantu 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych ok. 65% kwoty zrealizowanych płatności w ramach pakietu. Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Balicach koordynuje programy ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich (in situ). Realizatorami programów ochrony są zazwyczaj hodowcy utrzymujący zwierzęta chronionej populacji oraz organizacje prowadzące księgi dla zwierząt hodowlanych danego gatunku/rasy. Programami objęte są 4 rasy bydła, 3 rasy świń, 7 ras koni, 13 ras owiec, drób (gęsi 14 ras/odmian, kaczki 10 ras/rodów/linii, kury 19 ras/rodów), zwierzęta futerkowe (królik popielniański, lis białoszyjny, lis pastelowy, 69 S t r o n a

71 nutrie, szynszyla beżowa, tchórz hodowlany), ryby (karpie 6 ras/linii, pstrąg tęczowy), pszczoły (4 linie rasy środkowoeuropejskiej), kozy (koza karpacka). W latach , w porównaniu do okresu poprzedzającego, istotnie wzrosła ilość i liczebność stad objętych programami ochrony, co uwidoczniono na przykładzie bydła na rysunku 27. RYSUNEK 27. LICZBA ZWIERZĄT RAS BYDŁA OBJĘTYCH PROGRAMAMI OCHRONY ZASOBÓW GENETYCZNYCH polska czerwona białogrzbieta polska czerwono-biała polska czarno-biała Źródło: Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy ( Realizacja programów ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich została ujęta przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w ramy programu rolno środowiskowego PROW na lata W ramach u pakietu 7 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie, obejmującego bydło, konie, owce i świnie, do końca 2012 r. zrealizowano płatności rolnośrodowiskowe na kwotę ponad 70 mln PLN (blisko 24 mln USD). Liczba wspieranych gospodarstw wynikająca z wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową wyniosła Wielkość populacji poszczególnych gatunków i ras zwierząt gospodarskich objętych wsparciem w ramach pakietu 7 wynosi sztuk fizycznych średniorocznie. W ramach pakietu najwięcej środków wypłacono dla wariantu 7.3. Zachowanie lokalnych ras owiec ok. 37% kwoty zrealizowanych płatności w ramach pakietu. 2.4 EFEKTYWNOŚĆ UWZGLĘDNIENIA ZAGADNIEŃ RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W ODPOWIEDNICH STRATEGIACH, PLANACH I PROGRAMACH SEKTOROWYCH ORAZ INSTRUMENTACH MIĘDZYSEKTOROWYCH Niniejszy rozdział przedstawia w jaki sposób zagadnienia ochrony różnorodności biologicznej zostały uwzględnione w innych strategiach sektorowych, prezentuje instrumenty wzmacniające ochronę różnorodności biologicznej, tj. planowanie przestrzenne, oceny oddziaływania na środowisko (w tym strategiczne oceny oddziaływania na środowisko). ANALIZA STRATEGII SEKTOROWYCH Analizie poddano 20 dokumentów o charakterze strategicznym lub planistycznym funkcjonujących w Polsce w skali kraju. Oceniono zakres, w jakim dokumenty te uwzględniają problematykę ochrony środowiska i różnorodności biologicznej. Nie oceniono natomiast stopnia 70 S t r o n a

72 realizacji poszczególnych strategii. Ponadto ocena stopnia zazielenienia analizowanych dokumentów została dokonana w sposób względny, tzn. badane strategie oceniono pomiędzy sobą i ocena została przyporządkowana każdej z nich w odniesieniu do pozostałych porównywanych dokumentów. Nie oznacza to, że wyznaczono jakiś optymalny czy satysfakcjonujący poziom zazieleniania. Należy też podkreślić, że funkcjonująca w Polsce w okresie Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem Działań na lata obejmuje swoim zakresem działania międzysektorowe. W trakcie analizy posługiwano się następującą skalą oceny zazielenienia poszczególnych strategii: Sposób oceny Wysoki stopień Średni stopień Niski stopień Opis Dokumenty poruszające problematykę ochrony środowiska i różnorodności biologicznej w sposób pogłębiony i wykazujące wysoką świadomość tych zagadnień. Dokumenty poruszające problematykę ochrony środowiska i różnorodności biologicznej w sposób niepełny i wykazujące na umiarkowaną świadomość tych zagadnień. Dokumenty poruszające problematykę ochrony środowiska i różnorodności biologicznej w sposób ogólnikowy i wykazujące niską świadomość tych zagadnień. TABELA 26. ANALIZA STRATEGII SEKTOROWYCH Strategia Strategia rozwoju kraju 2020 Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata Krajowa strategia rozwoju regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie Polityka leśna państwa Strategia ochrony obszarów wodno błotnych na lata r. Projekt polityki wodnej państwa do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2016) Strategia Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko - Perspektywa 2020 r. (projekt) Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Polityka klimatyczna Polski - strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020 Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku Polityka transportowa państwa na lata Strategia rozwoju transportu do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku) Strategia rozwoju społeczno gospodarczego Polski wschodniej do roku 2020 Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku 2016 Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku Stopień zazielenienia strategii Wysoki stopień Wysoki stopień Wysoki stopień Wysoki stopień Wysoki stopień Wysoki stopień Wysoki stopień Wysoki stopień Średni stopień Średni stopień Średni stopień Średni stopień Średni stopień Średni stopień Średni stopień 71 S t r o n a

73 Polityka energetyczna Polski do 2030 roku Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki Dynamiczna Polska 2020 Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach Narodowa strategia edukacji ekologicznej Master plan dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 roku Niski stopień Niski stopień Niski stopień Niski stopień Niski stopień Źródło: opracowanie własne PLANOWANIE PRZESTRZENNE JAKO INSTRUMENT OCHRONY PRZYRODY Krajowy system planowania przestrzennego 24 składa się z hierarchicznie uporządkowanych opracowań planistycznych oraz towarzyszących im dokumentacji, których celem jest m.in. uwzględnienie uwarunkowań przyrodniczych w procesie planowania zagospodarowania przestrzennego. System ten obejmuje cztery podstawowe szczeble opracowań planistycznych: krajowy (koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju kpzk); wojewódzki (plan zagospodarowania przestrzennego województwa pzpw, a w przypadku największych zespołów miejskich kraju uzupełniony o plan zagospodarowania przestrzennego obszaru metropolitalnego pzpom); gminny (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy suikzpg); lokalny (miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego - mpzp). Dwa pierwsze poziomy mają charakter strategicznych planów przestrzennych, nieustalających precyzyjnej lokalizacji form zagospodarowania przestrzennego, ale określających polityki przestrzenne. Dwa kolejne poziomy planowania, obejmujące mniejsze obszary (gminy lub ich części) i cechujące się dużą skalą opracowanych map (suikzpg 1: :25 000, mpzp 1:1000 1:5000), posiadają charakter operacyjny i wskazują konkretną lokalizację form zagospodarowania przestrzennego, przy czym decydujące znaczenie posiada mpzp (sporządzany z reguły dla fragmentów gmin), będący aktem prawa miejscowego. Studium, sporządzane dla całego obszaru gminy, nie stanowi takiego prawa i ma bardziej charakter wytycznych, chociaż mpzp powinny być zgodne z ustaleniami suikzpg. Dla wszystkich czterech wymienionych poziomów planowania istnieje obowiązek uwzględniania uwarunkowań przyrodniczych. Wymóg ten powinien zostać spełniony poprzez realizację dwóch rodzajów dokumentacji: opracowań ekofizjograficznych, które charakteryzują poszczególne elementy przyrodnicze i ich wzajemne powiązania, w tym różnorodność biologiczną oraz zasoby przyrodnicze i ich ochronę prawną. Opracowania te powinny być wykonywane przed sporządzeniem projektu dokumentu planistycznego, aby w trakcie opracowania tego dokumentu istniała już możliwość uwzględnienia uwarunkowań wynikających z treści opracowania ekofizjograficznego; prognoz oddziaływania na środowisko, jako elementu strategicznej oceny oddziaływania na środowisko. Prognoza sporządzana jest dla gotowego projektu dokumentu planistycznego, w celu oceny poprawności implementacji problematyki środowiskowej do tego projektu, a także sformułowania rozwiązań alternatywnych oraz łagodzących lub kompensujących negatywne skutki środowiskowe oraz uwzględnienie ich ustaleń w projekcie dokumentu planistycznego. 24 Regulowany przepisami ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 72 S t r o n a

74 Organem uzgadniającym zakres informacji wymaganych w prognozie oddziaływania na środowisko i opiniującym projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego jest regionalny dyrektor ochrony środowiska. Przed przyjęciem planu organ go opracowujący musi wziąć pod uwagę opinię RDOŚ. Plan nie może też zostać przyjęty, jeżeli ze strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wynika, że może on znacząco negatywnie oddziaływać na obszar Natura W przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania. Dla inwestycji celu publicznego decyzję tę wydaje się po uzgodnieniu z dyrektorem parku narodowego w odniesieniu do obszarów położonych w granicach parku i jego otuliny oraz regionalnym dyrektorem ochrony środowiska w odniesieniu do innych obszarów objętych ochroną na podstawie przepisów o ochronie przyrody. System prawny tworzy więc podstawy do ochrony zasobów różnorodności biologicznej w procesie planowania przestrzennego, jednak wymiar praktyczny stosowania tych przepisów jest niewielki ze względu na niskie pokrycie terytorium kraju miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego oraz często niesatysfakcjonującą jakość wspomnianych wyżej opracowań wpływających na ocenę skutków przyrodniczych realizacji tych planów. W 2012 r. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego obejmowały tylko 27,2% powierzchni kraju. Przyrost powierzchni kraju objętej miejscowymi planami zagospodarowania w latach a więc w okresie, w którym zaczęły obowiązywać przepisy o strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko, wynosił poniżej 1% powierzchni kraju na rok. Przyczynami nieuchwalania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego przez samorządy są względy finansowe oraz chęć utrzymania większej swobody w decydowaniu o zagospodarowaniu. Decyzja o warunkach zabudowy, która w intencji ustawodawcy miała być instrumentem pomocniczym stosowanym jako wyjątek na obszarach, gdzie nie ma planu miejscowego zagospodarowania, stała się głównym instrumentem planowania przestrzennego w Polsce. Liczba wydanych decyzji o warunkach zabudowy wynosiła w skali kraju w latach ponad rocznie oraz ponad rocznie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. W ramach przeprowadzonej ankiety CAWI ok. 36% gmin zadeklarowało, że w latach w planach zagospodarowania przestrzennego sformułowano ograniczenia związane z koniecznością ochrony przyrody, głównie wynikające z zakazów obowiązujących na terenach objętych prawnymi formami ochrony przyrody, m.in. związanych z lokalizacją inwestycji czy ograniczeniami zabudowy. Ministerstwo Środowiska i Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w 2009 r. wydały opracowanie Natura 2000 w planowaniu przestrzennym - rola korytarzy ekologicznych 25, która zawiera wskazówki metodyczne dot. uwzględniania wymogów ochrony obszarów sieci Natura 2000 w procesie planowania przestrzennego. W roku 2011 w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja Planowanie na rzecz różnorodności biologicznej. Jako jedną z głównych przyczyn utraty różnorodności biologicznej wskazano postępującą fragmentację przestrzeni przyrodniczej oraz niedostateczną integrację celów ochrony różnorodności biologicznej i zachowania ekosystemów z polityką S t r o n a

75 gospodarowania przestrzenią. W świetle tego istnieje w Polsce pilna potrzeba wzmocnienia roli planowania przestrzennego w ochronie przyrody, które powinno opierać się o podejście ekosystemowe. TABELA 27. POWIERZCHNIA KRAJU OBJĘTA OBOWIĄZUJĄCYMI PLANAMI MIEJSCOWYMI Powierzchnia objęta planami [tys. ha] [%] ,8 17, ,7 19, ,4 22, ,1 24, ,9 25, ,4 25, ,5 26, ,3 27,2 Źródło: IGiZP PAN (2012) RYSUNEK 27. POZIOMY PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO I ODPOWIADAJĄCE IM OPRACOWANIA ŚRODOWISKOWE Źródło: Kistowski M., Pchałek M. (2009) STRATEGICZNE OCENY ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO Ustawa z dn. 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko wprowadziła obowiązek przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) dla projektów: 74 S t r o n a

76 1. koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, planów zagospodarowania przestrzennego oraz strategii rozwoju regionalnego; 2. polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu, opracowywanych lub przyjmowanych przez organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko; 3. polityk, strategii, planów lub programów innych niż wymienione w pkt 1 i 2, których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszar Natura 2000 jeżeli nie są one bezpośrednio związane z ochroną obszaru Natura 2000 lub nie wynikają z tej ochrony. Organem właściwym w sprawach opiniowania i uzgadniania w ramach strategicznych ocen oddziaływania na środowisko jest generalny dyrektor ochrony środowiska w przypadku dokumentów opracowywanych i zmienianych przez naczelne lub centralne organy administracji rządowej oraz regionalny dyrektor ochrony środowiska w przypadku pozostałych dokumentów. W ramach przeprowadzonej ankiety CAWI ok. 75% gmin zadeklarowało, że w latach poddawało SOOŚ projekty dokumentów strategicznych i wyniki tej oceny uwzględniało w ostatecznych wersjach dokumentów. Brak SOOŚ w 25% gmin spowodowany był najczęściej faktem, że nie powstały w tym okresie żadne dokumenty strategiczne albo odstąpienie od sooś uzgodnione zostało z RDOŚ. 2.5 OCENA STANU WDROŻENIA KRAJOWEJ STRATEGII ORAZ PROGRAMU DZIAŁAŃ W POLSCE NA LATA SPOSÓB OCENY STANU WDROŻENIA KRAJOWEJ STRATEGII W LATACH W okresie maj-październik 2013 r. dokonano analizy stanu realizacji Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem Działań na lata Ocena została przeprowadzona na bazie 2 niezależnych badań ankietowych. Pierwsze z nich odnosiło się do każdego ze 134 zadań wyszczególnionych w Programie Działań na lata Odpowiedzi przekazywane były przez podmioty wskazane jako odpowiedzialne lub współpracujące w ramach realizacji poszczególnych celów i zadań. Drugie badanie ankietowe dotyczyło efektów i skali podejmowanych działań nie tylko przez jednostki wyszczególnione w Programie Działań na lata , ale możliwie szeroki wachlarz podmiotów działających bezpośrednio i pośrednio w zakresie szeroko rozumianej ochrony różnorodności biologicznej. Przeprowadzono analizę struktury celów i działań. Cele strategiczne TABELA 28. STRUKTURA CELÓW I DZIAŁAŃ KRAJOWEJ STRATEGII Cele operacyjne Liczba zadań wyodrębnionych w Planie Działań na lata łącznie Źródło: opracowanie własne 75 S t r o n a

77 Dla 8 celów strategicznych wyodrębniono 77 celów operacyjnych, które z kolei podzielono na 134 zadania. 5 celom operacyjnym nie przypisano zadań. 5 celów operacyjnych zostało powtórzonych w więcej niż jednym celu strategicznym (efekt synergii). Stwierdzono duże zróżnicowanie pomiędzy ilościami poszczególnych celów operacyjnych, na które podzielone zostały cele strategiczne. Analogiczny wniosek dotyczy ilości zadań wyodrębnionych w odniesieniu do realizacji celów operacyjnych, np. dla celu strategicznego nr 3 wyznaczono 21 celów operacyjnych, którym przyporządkowano 55 zadań, zaś dla celu strategicznego nr 8, wyznaczono 2 cele operacyjne, którym przyporządkowano 3 zadania. Sytuacja ta miała wpływ na metodologię oceny stopnia wdrożenia Krajowej strategii wraz z planem działań. Ocenę rozpoczęto od analizy stanu realizacji poszczególnych zadań, które zostały wyodrębnione w Programie działań na lata Ocena oparta została zarówno na informacjach pozyskanych bezpośrednio w jednostkach odpowiedzialnych za wdrożenie działania, jak i na wnioskowaniu pośrednim, które opierało się na badaniach ankietowych oraz literaturowych. Wyniki przeprowadzonej analizy przedstawiono w tabeli poniżej. Należy podkreślić, że ocena zaprezentowana w niniejszym raporcie jest oceną niepełną. Ministerstwo Środowiska prowadzi obecnie 26 kompleksową ocenę końcową stopnia wdrożenia Krajowej strategii na bazie szeroko zakrojonych i szczegółowych sprawozdań opracowywanych przez wszystkie podmioty zaangażowane bezpośrednio lub pośrednio w realizację poszczególnych zadań. TABELA 29. STAN REALIZACJI ZADAŃ PROGRAMU DZIAŁAŃ UJĘCIE ILOŚCIOWE Skala oceny Liczba zadań % zadań zadania w trakcie realizacji, stan prac jest zaawansowany i/lub można określić perspektywę ich zakończenia zadania zakończone 11 8% 16 12% zadnia w trakcie realizacji, wymagające kontynuacji 51 38% zadania ciągłe, z racji swojej natury wymagające kontynuacji 31 23% zadania wymagające usprawnienia i kontynuacji, zadania nie zrealizowane lub brak możliwości oceny ich stanu 25 19% łącznie % Źródło: opracowanie własne W kolejnym etapie dokonano oceny realizacji poszczególnych celów operacyjnych. Ze względu na brak mierzalnych wskaźników stopnia realizacji poszczególnych celów, analiza miała charakter ekspercki, jakościowy. Ocenie poddano kierunek podejmowanych działań wyodrębniając dwie klasy: Kierunek realizacji celu jest satysfakcjonujący, potrzebna jest kontynuacja działań (podejmowane działania były celowe i dobrze zdefiniowane; efektywność podejmowanych działań zadowalająca; do pełnego osiągnięcia celu potrzebna jest ich kontynuacja) oraz Skuteczna realizacja celu wymaga doprecyzowania i intensyfikacji działań (podjęte działania były za mało skuteczne by osiągnąć cel lub nieprecyzyjnie zdefiniowane, w niektórych przypadkach potrzebna jest rewizja celu). Przedstawiona w niniejszym raporcie ocena ma charakter ogólny ze względu na brak na obecnym etapie pełnych danych dotyczących stopnia realizacji poszczególnych zadań, które przypisane były poszczególnym celom; także brak zdefiniowania wskaźników (zarówno produktu jak i rezultatu) utrudnia jednoznaczną ocenę. 26 Stan na marzec S t r o n a

78 TABELA 30. REALIZACJA CELÓW OPERACYJNYCH KRAJOWEJ STRATEGII UJĘCIE ILOŚCIOWE Wynik oceny Oznaczenie Liczba celów % celów Kierunek realizacji celu jest satysfakcjonujący, potrzebna jest kontynuacja działań Skuteczna realizacja celu wymaga doprecyzowania i intensyfikacji działań Źródło: opracowanie własne A 45 58% B 32 42% WYNIKI OCENY STANU WDROŻENIA CELÓW OPERACYJNYCH KRAJOWEJ STRATEGII TABELA 31. OCENA STOPNIA REALIZACJI POSZCZEGÓLNYCH CELÓW OPERACYJNYCH KRAJOWEJ STRATEGII Cele operacyjne 1 Uzupełnienie i upowszechnienie wiedzy o rozmieszczeniu i zasobach składników różnorodności biologicznej. 2 Odtworzenie i utrzymanie sieci korytarzy ekologicznych (leśnych, rzecznych i innych) zapewniających wymianę geno w pomiędzy populacjami lokalnymi. Wynik oceny A B 3 Ochrona in situ i ex situ ginących, zagrożonych i kluczowych gatunków roślin, grzybów i zwierząt, z uwzględnieniem ich regionalnej zmienności. 4 Racjonalizacja zasad gospodarczego pozyskiwania dziko żyjących roślin, grzybów i zwierząt. B 5 Zapobieganie wnikaniu i rozprzestrzenianiu się gatunko w obcych oraz gatunko w rodzimych z obcych populacji w szczególności tych, kto re najbardziej zagraz ają rodzimym zasobom ro z norodnos ci biologicznej. 6 Udoskonalenie zasad postępowania z organizmami zmodyfikowanymi genetycznie oraz kontroli ich ewentualnego wpływu na s rodowisko i ro z norodnos c biologiczną. 7 Udoskonalenie zasad postępowania z gatunkami konfliktowymi i gatunkami wywołującymi negatywny odbiór społeczny. 8 Przeciwdziałanie międzynarodowemu i krajowemu obrotowi gatunków zagrożonych wyginięciem. A A A B A 9 Rozwinięcie i umocnienie krajowego systemu obszarów chronionych, w tym wdrożenie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Ochrona in situ cennych i zagrożonych siedlisk przyrodniczych i ekosystemów, w tym szczególnie wodno-błotnych, górskich i morskich. A A 11 Poprawa stanu najcenniejszych, zniszczonych ekosystemów, w tym dolin rzecznych, obszarów wodno-błotnych i leśnych. 12 Zachowanie terenów zieleni oraz zadrzewień i zakrzaczeń przydrożnych i śródpolnych. A 13 Ochrona in situ cennych krajobrazów naturalnych i półnaturalnych. B B 14 Udoskonalenie i wdrożenie zasad hodowli, ochrony i urządzania lasu pod kątem potrzeb ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, w tym uwzględniających zadania i zobowiązania wynikające z konwencji, porozumień i innych aktów prawa międzynarodowego. A 15 Utworzenie spójnych kompleksów leśnych, szczególnie w granicach korytarzy ekologicznych oraz na obszarach wododziałowych. 16 Rozszerzanie zakresu rekultywacji terenów zdegradowanych poprzez zalesienia. A A 17 Utworzenie warunków na rzecz minimalizacji skutków eksploatacji kopalin dla różnorodności biologicznej. 18 Utworzenie warunków na rzecz minimalizowania zanieczyszczeń wód, powietrza i gleb, negatywnie oddziałujących na stan różnorodności biologicznej. B A 77 S t r o n a

79 19 Zintensyfikowanie działań na rzecz podnoszenia wiedzy i świadomości społeczeństwa w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. A 20 Nasycenie strumieni informacyjnych treściami dotyczącymi ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 21 Udoskonalenie ogólnodostępnego systemu informacji o różnorodności biologicznej. B B 22 Wzmocnienie zaangażowania obywatelskiego na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. A 23 Dostarczanie decydentom i społeczeństwu aktualnych i wiarygodnych informacji na temat stanu, zmian i zagrożeń różnorodności biologicznej. 24 Wzmocnienie instytucjonalne funkcjonowania systemu zarządzania ochroną przyrody. A A Udoskonalenie prawa w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, w tym szczególnie z punktu widzenia jego zgodności z prawem Unii Europejskiej i innymi aktami prawa międzynarodowego (konwencjami i porozumieniami). Udoskonalenie sposobów wymiany informacji pomiędzy poszczególnymi organami administracji, a także jednostkami naukowymi i organizacjami pozarządowymi, jako narzędzi wspomagających zarządzanie ochroną i zro wnowaz onym użytkowaniem różnorodności biologicznej. Rozwinięcie współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, w tym na rzecz ochrony oraz wspólnego zarządzania cennymi przyrodniczo obszarami transgranicznymi i populacjami gatunków rzadkich i chronionych występujących po obu stronach granicy, a także odtwarzania transgranicznej sieci korytarzy ekologicznych. A A B 28 Rozwinięcie współpracy międzysektorowej na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 29 Zapewnienie adekwatnego do potrzeb poziomu finansowania działań dotyczących ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. B A 30 Zapewnienie efektywnych mechanizmów umożliwiających szerszy dostęp do środko w finansowych przeznaczanych na cele związane z ochroną i zro wnowaz onym użytkowaniem różnorodności biologicznej. 31 Zapewnienie wysokiej rangi problematyce ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej w procedurach ocen oddziaływania na środowisko. 32 Harmonizowanie regulacji prawnych, zapisów polityk, strategii i programów sektorowych w celu zapewnienia spójności podejść do ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 33 Monitorowanie przebiegu prac nad realizacją zadan zawartych w programie działan. A 34 Określenie kierunków i środków wdrażania Krajowej strategii w kolejnym okresie programowania. A A A B 35 Zintensyfikowanie działań podejmowanych przez administrację rządową i samorządową na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 36 Zwiększenie potencjału kadrowego, instytucjonalnego i technicznego administracji publicznej działającej w sferze ochrony przyrody. A A 37 Wzmocnienie działań na rzecz osiągnięcia i utrzymania dobrego stanu wód, a także ekosystemów wodnych i od wód zależnych, w tym utrzymania wszędzie tam gdzie jest to możliwe, naturalnego lub zbliżonego do naturalnego charakteru rzek i ich dolin. 38 Odtworzenie ciągłości ekologicznej rzek. B 39 Zintensyfikowanie działań na rzecz wdrażania sposobów prowadzenia gospodarki rolnej sprzyjającej ochronie i zrównoważonemu użytkowaniu różnorodności biologicznej. 40 Wdrożenie podejścia ekosystemowego w gospodarce rolnej. B B A 41 Stworzenie warunków sprzyjających odtwarzaniu korytarzy ekologicznych oraz zwiększaniu powierzchni zadrzewień i zakrzaczeni na terenach uz ytkowanych rolniczo. 42 Zintensyfikowanie działań na rzecz minimalizacji zanieczyszczeń s rodowiska, w tym szczego lnie mających wpływ na eutrofizację i zakwaszenie ekosystemo w lądowych i wodnych. B B 78 S t r o n a

80 43 Stworzenie warunków sprzyjających przekazywaniu gruntów użytkowanych rolniczo na cele ochrony przyrody. 44 Wsparcie działań mających na celu zachowanie ex situ zasobów genetycznych dla wyżywienia i rolnictwa. B A 45 Zintensyfikowanie działań na rzecz ochrony in situ różnorodności biologicznej w rolnictwie, a szczególnie zasobów genetycznych lokalnych odmian roślin uprawnych oraz rodzimych ras zwierząt gospodarskich. A 46 Zapewnienie ekonomicznej opłacalności chowu i hodowli tradycyjnych, rodzimych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich. 47 Zintensyfikowanie działań na rzecz podnoszenia świadomości i wiedzy rolników w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 48 Wdrożenie zasad ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej do procedur planowania przestrzennego. 49 Wzmocnienie znaczenia ochrony ro z norodnos ci biologicznej i krajobrazowej w procesie gospodarowania przestrzenią. B A B B 50 Udoskonalenie merytorycznych i technicznych narzędzi wspomagających proces planowania przestrzennego, w postaci aktualnych i wyczerpujących przestrzennych baz danych o różnorodności biologicznej poszczególnych obszarów. B 51 Stworzenie warunków i promocja rozwoju zrównoważonej turystyki jako formy zrównoważonego użytkowania obszarów cennych przyrodniczo. A 52 Uwzględnienie w opracowywanych dla wszystkich etapów edukacyjnych podstawach programowych i programach nauczania problematyki ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, w tym dotyczącej umiejętności rozpoznawania 200 gatunków pospolitych gatunków zwierząt, roślin i grzybów w ich środowisku bytowania. A 53 Przygotowanie kwalifikowanej kadry nauczycielskiej, stosownych programów i pomocy dydaktycznych dla efektywnego kształcenia w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 54 Kształcenie w ramach studiów wyższych wysoko kwalifikowanych kadr w dziedzinie ochrony przyrody, zgodnie z zapotrzebowaniem rynku pracy. 55 Rozwinięcie i popularyzacja wiedzy naukowej na temat stanu i zagrożeń różnorodności biologicznej oraz skuteczności podejmowanych działań ochronnych. 56 Wsparcie aktywności naukowej dotyczącej wypracowywania metod oceny stanu i zagrożeń różnorodności biologicznej oraz instrumentów służących jej ochronie. 57 Stworzenie warunków sprzyjających minimalizacji negatywnego oddziaływania istniejącej i planowanej sieci transportowej na elementy różnorodności biologicznej, w tym drożności korytarzy ekologicznych. 58 Stworzenie warunków na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania środowiska morskiego oraz pasa nadbrzeżnego. 59 Wdrożenie działań w zakresie ochrony ekosystemów wód morskich i wód śródlądowych. B 60 Udoskonalenie i wdrożenie zasad prowadzenia śródlądowej gospodarki rybackiej i ryboło wstwa morskiego, uwzględniających potrzeby ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 61 Zintensyfikowanie działań na rzecz podnoszenia świadomości rybaków, producentów ryb i wędkarzy w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 62 Wdrożenie podejścia ekosystemowego w rybołówstwie i akwakulturze. B A A A B A B B B 63 Przeciwdziałanie nadmiernej eksploatacji gatunków morskich i zapobieganie niszczeniu siedlisk w celu zapewnienia trwałości tych gatunków. B 64 Zintensyfikowanie działań na rzecz rozwoju i wdrażania technologii produkcyjnych sprzyjających zachowaniu różnorodności biologicznej, poprzez minimalizację zanieczyszczeń środowiska, w tym szczególnie mających wpływ na eutrofizację i zakwaszenie ekosystemo w lądowych i wodnych. B 79 S t r o n a

81 65 Włączanie sektora biznesu do działań na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 66 Rozpoznanie stanu i zagrożeń ro z norodnos ci biologicznej na terenach uz ytkowanych przez Siły Zbrojne. B A 67 Stworzenie warunko w umoz liwiających ochronę i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej na terenach użytkowanych przez Siły Zbrojne. 68 Ochrona cennych przyrodniczo krajobrazów kulturowych. A A 69 Stworzenie warunków dla zachowania wartościowych zjawisk kultury regionalnej i lokalnej, związanych z utrzymaniem tradycyjnych form gospodarowania, umożliwiających zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej oraz edukacja dzieci i młodzieży w zakresie tej tematyki. 70 Wzmocnienie działań na rzecz utrzymania różnorodności kulturowej, jako instrumentu mającego wpływ na ochronę i zro wnowaz one uz ytkowanie ro z norodnos ci biologicznej. 71 Stworzenie warunków na rzecz rozwoju zielonych miejsc pracy dających zatrudnienie w przedsięwzięciach służących ochronie i zrównoważonemu użytkowaniu różnorodności biologicznej. 72 Zintensyfikowanie działań podejmowanych przez służby policyjne w egzekwowaniu przepisów prawa ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 73 Podjęcie działań na rzecz zaostrzenia oraz szybkiego i bezwzględnego stosowania sankcji karnych za łamanie przepisów prawa ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 74 Zapewnienie adekwatnego do potrzeb poziomu finansowania zadań dotyczących ochrony zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 75 Zwiększenie efektywności działań podejmowanych przez służby celne w egzekwowaniu przepisów prawa ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. 76 Promocja na forum międzynarodowym walorów krajowej różnorodności biologicznej oraz dokonań na rzecz jej ochrony i zrównoważonego użytkowania. 77 Podejmowanie i aktywne uczestnictwo w działaniach międzynarodowych na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. Źródło: opracowanie własne A A B A B A A A A OCENA STOPNIA REALIZACJI 8 CELÓW STRATEGICZNYCH TABELA 21. KRAJOWE CELE STRATEGICZNE NA LAtA OCENA STOPNIA REALIZACJI CELE STRATEGICZNE 1 Rozpoznanie i monitorowanie stanu różnorodności biologicznej oraz istniejących i potencjalnych zagrożeń. A 2 Skuteczne usunięcie lub ograniczanie pojawiających się zagrożeń różnorodności biologicznej. B 3 Zachowanie i/lub wzbogacenie istniejących oraz odtworzenie utraconych elementów różnorodności biologicznej. A Pełne zintegrowanie działan na rzecz ochrony ro z norodnos ci biologicznej z działaniami 4 oddziaływujących na tę ro z norodnos c sektoro w gospodarki oraz administracji publicznej i społeczeństwa (w tym organizacji pozarządowych), przy zachowaniu właściwych proporcji pomiędzy B zapewnieniem równowagi przyrodniczej, a rozwojem społeczno- gospodarczym kraju. 5 Podniesienie wiedzy oraz ukształtowanie postaw i aktywności społeczeństwa na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. A 6 Udoskonalenie mechanizmów i instrumentów służących ochronie i zrównoważonemu użytkowaniu różnorodności biologicznej. A 7 Rozwinięcie współpracy międzynarodowej w skali regionalnej i globalnej na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania zasobów różnorodności biologicznej. A Użytkowanie różnorodności biologicznej w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem równego 8 i sprawiedliwego podziału korzyści i kosztów jej zachowania, w tym także kosztów zaniechania działań B rozwojowych ze względu na ochronę zasobów przyrody. Źródło: opracowanie własne 80 S t r o n a

82 Ostatnim etapem oceny stanu wdrożenia Krajowej strategii była analiza stopnia realizacji 8 celów strategicznych, której wyniki przedstawione są w Tabeli 21. Należy mieć na uwadze, że waga poszczególnych ocen nie jest taka sama, co wynika z pewnej dysproporcji w strukturze celów i działań, np. dla celu strategicznego nr 3 wyznaczono 21 celów operacyjnych, którym przyporządkowano 55 zadań, zaś dla celu strategicznego nr 8, wyznaczono 2 cele operacyjne, którym przyporządkowano 3 zdania. Zróżnicowanie to, jak wspomniano już w rozdziale 2.1 niniejszego raportu, jest pochodną faktu, iż Krajowa strategia wraz z Planem Działań jest pierwszym tego typu kompleksowym dokumentem i można ją określić w pewnym stopniu jako strategię międzysektorową. Podjęto w niej bowiem próbę zdefiniowania bardzo szerokiego wachlarza działań niezbędnych do zachowania różnorodności biologicznej, rozumianej szeroko i wieloaspektowo, obejmując w niej nie tylko sprawy ochrony zagrożonych gatunków i siedlisk, ale także możliwie dużą ilość interakcji z działaniami gospodarczymi, naukowymi i społecznymi, a także szeroki wachlarz instytucji zaangażowanych w jej realizację. W konsekwencji wdrożenie wielu zadań oraz osiągnięcie poszczególnych celów ma wieloletnią perspektywę, zróżnicowana jest waga poszczególnych zadań i priorytetów, a także możliwości ich skutecznej realizacji. Jako przykładowe sukcesy związane z realizacją Krajowej strategii wymienić należy: Powołanie centralnej i regionalnych jednostek zarządzających ochroną przyrody, tj. Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i 16 regionalnych dyrekcji ochrony środowiska; Znaczący postęp w wyznaczaniu sieci Natura 2000 i zbliżenie się do stanu, który wg aktualnego stanu wiedzy można uznać za zakończenie tego procesu; Rozpoczęcie systemowych działań na rzecz opracowania planów zadań ochronnych; Wzmocnienie systemu OOŚ; Znaczące zwiększenie finansowania zadań wspierających ochronę bioróżnorodności. Przykładowe pola wymagające intensyfikacji działań: Planowanie przestrzenne, szczególnie pod kątem skutecznej ochrony korytarzy ekologicznych: lądowych, rzecznych i morskich oraz ochrony krajobrazu; Popularyzacja koncepcji usług ekosystemowych oraz wdrażanie metod zrównoważonego gospodarowania, szczególnie w sektorach silnie uzależnionych od stanu środowiska przyrodniczego; Usprawnienie organizacji zarządzania ochroną przyrody w parkach krajobrazowych, na obszarach chronionego krajobrazu oraz w małych formach ochrony przyrody, znajdujących się w administracji struktur samorządowych, a także na obszarach morskich; Zwiększenie stopnia integracji problematyki ochrony różnorodności biologicznej z innymi sektorami gospodarki; Pełniejsze rozpoznanie i monitorowanie stanu różnorodności biologicznej, m.in. poprzez wdrożenie reprezentatywnego systemu monitoringu gatunków i siedlisk w skali całego kraju; w szczególności tych gatunków, dla których nie da się przeprowadzić rzetelnej oceny stanu zachowania w oparciu o monitoring prowadzony w niewielkich fragmentach ich zasięgu; Zwiększenie efektywności egzekwowania przepisów karnych za przestępstwa i wykroczenia przeciw walorom przyrodniczym. Wdrażanie Krajowej strategii i Programu działań w latach należy ocenić pozytywnie jako wstępną fazę działań długookresowych, zmierzających do zahamowania negatywnej presji na różnorodność biologiczną, jakie będą musiały być podejmowane przez kolejne wielolecia, i takiego przedefiniowania podejścia do kwestii gospodarczych, by w praktyce była wyceniana i doceniana wartość różnorodności biologicznej, a w konsekwencji stosowane praktyki gospodarcze sprzyjające jej zachowaniu. Wdrażanie Strategii należy także ocenić jako formę działania learning by doing, dla niezwykle złożonego zagadnienia jakim jest dbałość 81 S t r o n a

83 o różnorodność biologiczną. Istotne są także doświadczenia w wymiarze technicznonarzędziowym, tj. chodzi o praktyczne wnioski dotyczące formułowania celów i zadań na kolejną perspektywę, tj. lata Należą do nich: ograniczenie ilości celów, ich precyzyjna hierarchizacja i sformułowanie mierzalnych wskaźników postępu. 82 S t r o n a

84 CZĘŚĆ TRZECIA 3 PROCES WDRAŻANIA CELÓ W AICHI ORAZ MILENIJNYCH CELÓW ROZWOJU 3.1 POSTĘP WE WDRAŻANIU STRATEGICZNEGO PLANU NA RZECZ RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ I CELÓW AICHI Analizę postępu we wdrażaniu 20 celów Aichi, przeprowadzono wykorzystując ocenę jakościową, której wyniki przedstawiono w ujęciu tabelarycznym. Opis postępu prac dokonany został dwupoziomowo: Opisowo: w komórkach przedstawiono opis obecnego stanu realizacji celu: WYSOKI, ŚREDNI, NISKI Oceną i markerami barwnymi oznaczającymi ocenę tempa postępu w osiąganiu celu w perspektywie do 2020 roku, wg przedstawionej skali. A B C D Cel został już osiągnięty albo jest duże prawdopodobieństwo jego osiągnięcia w roku 2020; przy założeniu, że podejmowane będą dalsze działania na rzecz jego realizacji Postęp jest niewystarczający, aby osiągnąć cel w roku 2020 jeśli utrzymane będzie obecne tempo działań Brak postępu, co wskazuje na duże trudności w osiągnięciu celu do 2020 roku Brak danych lub dane nie są wystarczające do oceny Obecny (tj. dla roku 2013) stan realizacji celów Aichi określono jako: wysoki dla 2 celów (cel 11 i 17), średni dla 13 celów, niski dla 4 celów, dla 1 celu (cel 18) nie określono stanu realizacji ze względu na brak danych. Ocenie poddano także obecne tempo postępu we wdrażaniu celów: dla 7 celów oceniono, że prawdopodobne jest ich osiągnięcie w roku 2020, dla 11 celów uznano, iż bez intensyfikacji działań obecne tempo postępu jest niewystarczające do ich osiągnięcia w 2020r., w przypadku 1 celu (cel 2) uznano, iż obecnie brak jest postępu, co wskazuje na duże trudności w osiągnięciu celu do 2020 roku, dla 1 celu (cel 18) nie określono tempa realizacji ze względu na brak danych. CELE AICHI OBECNY STAN ICH REALIZACJI W POLSCE ORAZ OCENA POSTĘPU W PERSPEKTYWIE ROKU 2020 CEL 1: NAJPÓŹNIEJ DO ROKU 2020 LUDZIE BĘDĄ ŚWIADOMI WARTOŚCI RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ORAZ KROKÓW, JAKIE MOGĄ PODJĄĆ DLA JEJ OCHRONY I UŻYTKOWANIA W SPOSÓB ZRÓWNOWAŻONY STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B W Polsce prowadzonych jest szereg działań z zakresu kształtowania świadomości ekologicznej i zmiany, które zaszły w ciągu ostatnich 25 lat, są ogromne. Pomimo świadomości istoty problemów dotyczących środowiska 83 S t r o n a

85 naturalnego ich miejsce w hierarchii w porównaniu do innych dziedzin życia jest niskie 27. Jedynie 11% Polaków pytanych o wskazanie obszarów, w których nasz kraj ma najwięcej problemów/wyzwań do rozwiązania wskazuje ochronę środowiska, podczas gdy w przypadku kwestii takich jak praca, polityka społeczna, ochrona zdrowia czy rozwój ekonomiczny, odpowiedzi te wynoszą odpowiednio 51, 50 i 27%. Badania wskazują także niestety brak świadomości dotyczący różnorodności biologicznej. Jako największe problemy środowiska naturalnego najczęściej wskazywane są problemy zanieczyszczenia powietrza (47%), odpadów (43%), wód (39%) oraz powodzie (37%), zmiany klimatu (34%), wyczerpywanie się zasobów naturalnych (21%), zaś utratę różnorodności biologicznej wymienia tylko 20% respondentów. Ważna bardzo jest opinia (którą podziela 75% badanych), że ochrona środowiska może wpłynąć pozytywnie na rozwój gospodarczy (dotyczy to wszystkich kwestii środowiskowych, nie różnorodności biologicznej). Na pytanie o powody, dla których warto się troszczyć o środowisko wymieniono dbałość o zdrowie człowieka (62%), troskę o przyszłe pokolenia (58%), wartość przyrody samej w sobie (47%), zaś oszczędność, względy ekonomiczne 29%. W stosunku do badań z lat poprzednich (2011 i 2012) można zauważyć znaczący wzrost świadomości konieczności dbania o środowisko ze względu na wartość samej przyrody. Niski jest jednak odsetek Polaków znających pojęcie bioróżnorodność tylko 30%. Wyniki ankiety CAWI przeprowadzonej wśród służb ochrony przyrody (wielkość próby n=118, badanie z 2013 roku), jako największe zagrożenia zachowania różnorodności biologicznej wskazały: brak świadomości potrzeb ochronnych wśród korzystających z zasobów przyrodniczych (brak świadomości wartości zasobów przyrodniczych oraz faktu ich ograniczoności) 75%; nadmierna presja gospodarcza (zabudowa, połowy, etc.) 69%; niski priorytet zagadnień ochrony przyrody i krajobrazu wśród decydentów i osób zarządzających 67%. W latach przeprowadzono w Polsce liczne kampanie mające na celu podniesienie świadomości w zakresie ochrony różnorodności biologicznej, w tym szeroko zakrojone akcje o charakterze ogólnokrajowym - np. kampania Ministerstwa Środowiska Bioróżnorodność, czy kampanie GDOŚ: Sieć Natura 2000-drogą do rozwoju, Natura i gospodarka podstawy dialogu, Złap Równowagę-Odkryj Naturę. Na tym polu dużą aktywność wykazywały także organizacje pozarządowe. O skali podejmowanych działań świadczyć może fakt, że licząc od 2007 r. łączna kwota dofinansowania ze środków publicznych (krajowych i UE) projektów dotyczących zwiększania świadomości społeczeństwa w zakresie ochrony różnorodności biologicznej przekroczyła kwotę 100 mln PLN (ponad 32 mln USD). Skala i wielotorowość działań nakierowanych na podnoszenie świadomości wartości i sposobów ochrony różnorodności biologicznej była w okresie zdecydowanie większa niż w poprzedzającym go pięcioleciu. Oceniając możliwość osiągnięcia celu nr 1 w roku 2020 należy stwierdzić, że wymaga to intensywnych i dobrze skoordynowanych działań. Wynika to z faktu, że ochrona różnorodności biologicznej nie jest zagadnieniem traktowanym jako priorytetowe zarówno na poziomie społecznym, jak i polityczno-decyzyjnym. Ze względu na dużą podaż środków UE w Polsce w latach , planowane są intensywne kampanie medialno-edukacyjne, których celem będzie uświadamianie wartości zasobów przyrodniczych i ich wpływu na dobrobyt społeczny. Projekt Programu na lata obejmuje swym zakresem tego typu działania, a także m.in. wzmacnianie udziału społeczności lokalnych w działaniach mających na celu ochronę dziedzictwa przyrodniczego oraz integrację działalności turystycznej z celami ochrony przyrody i kształtowaniem nowych zachowań turystów oraz szkolenia dla urzędników administracji publicznej zaangażowanych w wydawanie decyzji z zakresu ochrony różnorodności biologicznej. CEL 2: NAJPÓŹNIEJ DO ROKU 2020 WARTOŚCI RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ BĘDĄ WŁĄCZONE DO KRAJOWYCH I LOKALNYCH STRATEGII ROZWOJU I OGRANICZANIA UBÓSTWA ORAZ PROCESÓW PLANOWANIA, A TAKŻE, TO BĘDĄ ODPOWIEDNIO WŁĄCZONE DO KRAJOWEGO SYSTEMU RACHUNKOWEGO I SYSTEMU RAPORTOWANIA STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU NISKI C W Polsce sprawnie funkcjonuje monitoring środowiska (Państwowy Monitoring Środowiska), w tym monitoring przyrody. Jest on na bieżąco poprawiany, doskonalony i rozszerzany. Na przestrzeni lat zwiększa się ilość i jakość danych zbieranych przez GUS z zakresu ochrony różnorodności biologicznej. Różnorodność biologiczna jest w wymiarze deklaratywnym włączona do wielu strategii sektorowych (co omówiono szerzej w rozdziale 2.4) oraz w podstawowym wymiarze prawnym do narzędzi takich jak OOŚ, SOOŚ oraz planowanie przestrzenne, choć skuteczność stosowania tych mechanizmów wymaga dalszego doskonalenia. Problemem jest brak informacji oraz dokumentów (inwentaryzacji) opisujących zasoby przyrodnicze poszczególnych województw, a szczególnie gmin na poziomie lokalnym, które mogłyby być w praktyce wykorzystywane na rzecz planowania. Jeszcze większym wyzwaniem będzie włączenie wartości różnorodności biologicznej do systemów rachunkowych. Jak wynika z ankiety przeprowadzonej wśród regionalnych władz samorządowych (15 Urzędów Marszałkowskich), fakt dokonania oceny korzyści gospodarczych z tytułu różnorodności biologicznej potwierdziło jedynie 5 z 15 regionów) S t r o n a

86 Czy w regionie wskazano kluczowe z punktu widzenia rozwoju regionu zasoby przyrodnicze? 81% 13% 6% Czy w regionie dokonano szacowania korzyści gospodarczych z tytułu różnorodności biologicznej? 31% 56% 13% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% tak nie brak danych Zaznaczyć trzeba, iż szacowanie korzyści ekonomicznych nie było dokonywane za pomocą określonej metodologii, było ono jedynie oceną jakościową. Wśród 5 regionów, które dokonały takiej oceny 4 uznały, że czerpią umiarkowane korzyści z zasobów przyrodniczych, zaś 1 ocenił, że korzyści te są duże. Największym wyzwaniem jest kwestia wyceny wartości ekonomicznej usług ekosystemowych oraz ich trwałe włączenie w krajowe systemy rachunkowe i statystyczne przy zachowaniu obecnego tempa działań pełne osiągnięcie celu w tym zakresie nie wydaje się możliwe w roku Projekt krajowej strategii na lata wśród celów cząstkowych wskazuje poprawę efektywności planowania zarządzania i ochrony różnorodności biologicznej, nadanie ekosystemom wartości społecznoekonomicznej oraz wdrożenie zielonej infrastruktury jako narzędzia pozwalającego na utrzymanie i wzmocnienie istniejących ekosystemów oraz ich usług. Cele te mają być realizowane m.in. poprzez takie działania, jak: opracowanie metodyki wyceny wartości funkcji ekosystemów, podjęcie prac nad sposobami włączenia wartości gospodarczej funkcji ekosystemów do systemów rachunkowości i sprawozdawczości na poziomie krajowym, opracowanie krajowych wytycznych umożliwiających nadanie zielonej infrastrukturze statusu standardowego elementu planowania przestrzennego i rozwoju terytorialnego, włączenie zielonej infrastruktury do prac planistycznych na poziomie lokalnym. CEL 3: NAJPÓŹNIEJ DO ROKU 2020 SZKODLIWE DLA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ BODŹCE EKONOMICZNE, W TYM SUBSYDIA, ZOSTANĄ WYELIMINOWANE, STOPNIOWO WYCOFANE LUB ZREFORMOWANE W CELU ZMINIMALIZOWANIA LUB UNIKNIĘCIA NEGATYWNEGO WPŁYWU, A POZYTYWNE BODŹCE DLA OCHRONY I ZRÓWNOWAŻONEGO UŻYTKOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ZOSTANĄ OPRACOWANE I ZASTOSOWANE, ZGODNIE I W HARMONII Z KONWENCJĄ I INNYMI STOSOWNYMI ZOBOWIĄZANIAMI MIĘDZYNARODOWYMI STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU NISKI B Dane na temat bodźców ekonomicznych szkodliwych dla różnorodności biologicznej są niepełne. Większość instytucji nie prowadzi tego typu analiz. W ankiecie CAWI przeprowadzonej w roku 2013 na próbie 33 instytucji finansujących udzielających dofinansowania w dziedzinie ochrony środowiska, w tym w zakresie różnorodności biologicznej, ponad 80% stwierdziło brak prowadzenia analiz dotyczących eliminowania lub reformowania subsydiów szkodliwych dla różnorodności biologicznej. Czy Państwa instytucja prowadziła analizy dotyczące wyeliminowania, stopniowego wycofywania lub zreformowania subsydiów szkodliwych dla zachowania różnorodności biologicznej? (badanie dotyczyło 33 instytucji finansujących) 82% 3%3% 12% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Nie Tak Są one w planach Brak danych Jako przykład negatywnych subsydiów można podać dopłaty do odwadniania terenów rolnych, co jest sprzeczne z polityką ekologiczną oraz wodną państwa, i neutralizuje inne pozytywne działania na rzecz np. małej retencji wodnej. Z punktu widzenia celów zachowania różnorodności biologicznej, gospodarowanie wodą na terenach użytkowanych rolniczo powinno uwzględniać przede wszystkim funkcje nawadniające systemów melioracyjnych i zabiegi zwiększające retencję wodną. W 2010 r., spośród tys. ha zmeliorowanych gruntów w Polsce, tylko 414 tys. ha (6,4%) była zaopatrzona w urządzenia zatrzymujące wodę, a same nawodnienia prowadzono zaledwie na powierzchni 105 tys. ha. W roku 2011 sytuacja nie uległa zmianie. W ramach PROW dofinansowano liczne prace dotyczące melioracji, jednak w przeważającej mierze służyły one odwadnianiu, a nie zatrzymywaniu 85 S t r o n a

87 wody. Z drugiej strony, w Polsce stosowane są także istotne finansowe bodźce pozytywnie wpływające na zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, takie jak dopłaty bezpośrednie przyznawane rolnikom w ramach programu rolnośrodowiskowego PROW (opis pakietów w rozdz. 2.3). Oddziaływanie programu rolnośrodowiskowego PROW na sektor rolniczy należy uznać za znaczące. Jednym z przykładów efektów tego oddziaływania jest np. ponad dwukrotny wzrost powierzchni upraw ekologicznych w ciągu ostatniego pięciolecia z ok. 315 tys. ha w 2008 r. do ok. 661 tys. ha w 2012 r. Bodźce finansowe sprzyjające ochronie różnorodności biologicznej w rolnictwie stosowane będą także w ramach programu rolnośrodowiskowo-klimatycznego PROW Projekt Programu na lata zakłada też realizację m.in. pilotażowego wsparcia dla przedsiębiorstw przyjaznych różnorodności biologicznej, opracowanie i wprowadzenie w życie programów tworzenia miejsc pracy w usługach świadczonych na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, opracowanie i wprowadzenie w życie instrumentów służących utrzymaniu tradycyjnych praktyk zrównoważonego użytkowania zasobów różnorodności biologicznej przez społeczności lokalne. CEL 4: NAJPÓŹNIEJ DO ROKU 2020 RZĄDY, BIZNES I INNE ZAINTERESOWANE PODMIOTY NA WSZYSTKICH SZCZEBLACH PODEJMĄ KROKI NA RZECZ OPRACOWANIA LUB WDROŻENIA PLANÓW ZRÓWNOWAŻONEJ PRODUKCJI I KONSUMPCJI, A TAKŻE UTRZYMANIA WYKORZYSTYWANIA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH W OBRĘBIE BEZPIECZNYCH LIMITÓW EKOLOGICZNYCH STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU NISKI B Zrównoważony rozwój, w tym zrównoważona produkcja i konsumpcja, w przypadku przedsiębiorstw utożsamiane są ze społeczną odpowiedzialnos cią biznesu (Corporate Social Responsibility, CSR). Wymaga to przede wszystkim od przedsiębiorstw oceny własnej działalnos ci w szerokiej i długoterminowej perspektywie. W Polsce sporządzanie raporto w zro wnowaz onego rozwoju jest stosunkowo nową praktyką. Jak wynika z badania przeprowadzonego na zlecenie Harvard Business Review Polska i CSR Consulting w 2008 r. wśród 212 przedsiębiorstw, jest to domena firm dużych, wśród których istnienie planu działań w zakresie CSR zadeklarowało 32% badanych. 7,6% respondentów stwierdziło, iż ich strategia społecznej odpowiedzialnos ci ma charakter całos ciowy, kompleksowy i odnosi się do wszystkich obszarów biznesu (w tym ochrony środowiska). Nawiązując do badania przeprowadzonego w 2006 r. przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu i Polskie Stowarzyszenie Public Relations, działania z zakresu CSR są w Polsce najczęściej inicjowane przez działy public relations (PR). Od momentu badania zaszły wprawdzie pewne zmiany na polskim rynku, jednak mimo coraz częstszego zatrudniania specjalistów lub kierowników ds. CSR, kompetencje te wciąż najczęściej ulokowane są w dziale PR. Sytuacja ta utrudnia strategiczne podejście do tematu i pełne wdrożenie całościowych systemów zarządzania zrównoważonym rozwojem. Jednocześnie podejmowane są na szczeblu rządowym liczne inicjatywy promujące zrównoważone wzorce konsumpcji, takie jak np. stosowanie kryteriów o charakterze środowiskowym w zamówieniach publicznych (zielone zamówienia publiczne). Z badań przeprowadzonych przez Urząd Zamówień Publicznych wynika, że udział zielonych zamówień publicznych wzrósł z 4% w 2006 r. do 12% w 2012r. W Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020 wśród instrumentów zaradczych, przyczyniających się do ograniczania energo- i materiałochłonności gospodarki, wymienia się wykorzystanie w szerszym zakresie zielonych zamówień publicznych. Wartość rynku zamówień publicznych w Polsce (144,1 mld PLN, tj. ok. 48,6 mld USD w 2011 r.) jest dowodem na duży potencjał w tym obszarze oraz wskazuje na rolę administracji publicznej, która może oraz powinna odgrywać ważną rolę w inicjowaniu i utrwalaniu zachowań proekologicznych, umożliwiając tym samym rozwój wyrobów i usług charakteryzujących się wysokimi standardami środowiskowymi. Zielone zamówienia publiczne wskazane zostały także w projektowanej Strategii Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko (BEiŚ) - perspektywa do 2020 r. jako jedno z najbardziej skutecznych narzędzi pozwalających na kształtowanie wzorców produkcji i konsumpcji. Strategia przewiduje stymulowanie wzrostu poziomu zielonych zamówień tak, aby w 2020 r. połowa udzielanych zamówień publicznych miała charakter ekologiczny. BEiŚ wskazuje również na konieczność upowszechniania stosowania kryteriów środowiskowych w sektorze prywatnym (zielone zakupy). W latach nastąpiła znaczna intensyfikacja działań informacyjno-promocyjnych promujących zrównoważone wzorce konsumpcji. Szczególną rolę odegrało Ministerstwo Środowiska przeprowadzając liczne ogólnopolskie kampanie: Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu, Nie zaśmiecaj swojego sumienia, Zmień nawyki na dobre. Zmień klimat na lepszy, Ekoszyk, Efektywne wykorzystywanie zasobów, Wyłączamy prąd, włączamy oszczędzanie. Działania promujące zrównoważone wzorce konsumpcji prowadzone były także przez organizacje pozarządowe i instytucje publiczne (np. instytuty, samorządy, uczelnie). Łączna kwota dofinansowania projektów tego typu ze środków publicznych (krajowych i UE) wyniosła w latach ok. 30 mln PLN (ok. 10,1 mln USD). Skala i zasięg (także medialny) podejmowanych w tym zakresie działań były znacząco większe niż przed 2009 r. 86 S t r o n a

88 Jeśli chodzi o inne działania na rzecz bezpiecznych limitów ekologicznych i ich oceny pod kątem zrównoważonej produkcji i konsumpcji, należy stwierdzić, iż wiele z tego typu mechanizmów jest już stosowanych w Polsce, jak np. kwoty połowowe, plany dotyczące pozyskania drewna, użytkowanie gatunków łowieckich. Wymagają one jednak stałych analiz i doskonalenia, dostosowywania ich do aktualnego poziomu wiedzy. W Polsce w większości sektorów wprowadzane są różnorakie mechanizmy na rzecz zrównoważonego gospodarowania, zostały wyeliminowane przypadki prowadzenia rabunkowej gospodarki w odniesieniu do zasobów naturalnych; jednak pełne wdrożenie celu nr 4 będzie dużym wyzwaniem. Należy przewidywać, że w zakresie utrzymania wykorzystywania zasobów przyrodniczych w obrębie bezpiecznych limitów ekologicznych wiodącą rolę odgrywać będą przepisy UE i krajowe dotyczące ochrony siedlisk i gatunków. Wg projektu Programu na lata , realizacji celu 4 Aichi służyć mają działania na rzecz zrównoważonego pozyskiwania gatunków ze stanu dzikiego. CEL 5: DO ROKU 2020 STOPIEŃ UTRATY WSZYSTKICH SIEDLISK NATURALNYCH, WRAZ Z LASAMI, ZOSTANIE CO NAJMNIEJ ZMNIEJSZONY O POŁOWĘ, A TAM GDZIE TO MOŻLIWE OGRANICZONY PRAWIE DO ZERA, A DEGRADACJA I FRAGMENTACJA SIEDLISK ZOSTANIE ZNACZNIE ZREDUKOWANA STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B Rozwój sieci Natura 2000 na terenie Polski, postępujący od roku 2004, doprowadził do ustanowienia obejmujących około 11% powierzchni kraju specjalnych obszarów ochrony siedlisk oraz blisko 15% powierzchni kraju obszarów specjalnej ochrony ptaków (ze względu na wzajemne nakładanie się tych obszarów stanowią one łącznie 19,5% powierzchni kraju). Podstawowym warunkiem aktywności człowieka na tych obszarach jest gospodarowanie zgodne z zasadą unikania znaczącego negatywnego wpływu na przedmioty ochrony. Sieć pokrywa się z krajowymi formami ochrony, w tym częścią rezerwatów, wszystkimi parkami narodowymi oraz z około połową terenów parków krajobrazowych. Ocena stanu siedlisk opisana została szerzej w rozdziale 1.2. Od 1995r. realizowany jest w Polsce Krajowy Program Zwiększania Lesistości (KPZL). Zakłada on zwiększenie lesistości do 30% w 2020 r. oraz do 33% do 2050 r. W latach tempo wzrostu lesistości było zbliżone do tempa wzrostu w poprzedzającym okresie czteroletnim i wyniosło ok. 0,075 punktu procentowego na rok. Przy utrzymaniu tej dynamiki wzrostu w 2020 r. osiągnięty zostanie poziom ok. 29,9%. Należy podkreślić, że grunty położone na obszarach sieci Natura 2000 wyłączone są z zalesień do czasu opracowania planów zadań ochronnych dla tych obszarów. W wyniku zniekształceń składów gatunkowych polskich lasów poprzez prowadzenie w przeszłości gospodarki leśnej preferującej szybciej przyrastające gatunki drzew iglastych, dominują one na znacznym obszarze kraju (70,8%), podczas gdy w strukturze siedliskowej lasów bory sosnowe, świerkowe i jodłowe nieznacznie tylko przekraczają połowę wszystkich siedlisk (52,1%). Zgodnie z Polityką Leśną Państwa (1997) w polskich lasach dokonywana jest przebudowa drzewostanów zmierzająca do zwiększenia udziału głównie gatunków liściastych i zróżnicowania struktury wiekowej i gatunkowej drzewostanu. W latach powierzchnia przebudowy drzewostanów wyniosła 40,9 tys. ha. W Polsce użytkowanie zasobów drzewnych w ostatnich latach realizowane jest na poziomie poniżej możliwości przyrodniczych określonych zgodnie z zasadą trwałości lasów i zwiększania zasobów drzewnych. Od 2009 r. Lasy Państwowe (ok. 78% wszystkich lasów) podlegają certyfikacji w systemie PEFC (obok dotychczas stosowanego systemu FSC). W porównaniu do innych krajów UE Polska ma największy udział lasów certyfikowanych w całkowitej powierzchni lasów. Pomimo podejmowania licznych działań na rzecz przeciwdziałania fragmentacji siedlisk przyrodniczych i przywracania drożności korytarzy ekologicznych, struktura własnościowa gruntów w Polsce (duże rozdrobnienie), niedoskonałości systemu planowania przestrzennego oraz rozwój sieci komunikacyjnej wraz z rozwojem miast mogą stanowić istotną barierę w osiągnięciu celu do roku Wg projektu Programu na lata , realizacji omawianego celu Aichi służyć będą zrównoważone gospodarowanie w rolnictwie (m.in. ukierunkowane wydatkowanie środków z programu rolno-środowiskowoklimatycznego), zrównoważone gospodarowanie w leśnictwie, oraz działania służące ochronie i odtwarzaniu cennych siedlisk przyrodniczych i gatunków, w tym opracowanie i wdrożenie programów ochrony. CEL 6: DO ROKU 2020 WSZYSTKIE ZASOBY RYB I BEZKRĘGOWCÓW ORAZ ROŚLINY WODNE BĘDĄ ZARZĄDZANE I POZYSKIWANE W SPOSÓB ZRÓWNOWAŻONY I LEGALNY, Z ZASTOSOWANIEM PODEJŚCIA EKOSYSTEMOWEGO, TAK BY UNIKNĄĆ PRZEŁOWIENIA ORAZ USTANOWIĆ PLANY I ŚRODKI NAPRAWCZE DLA WSZYSTKICH WYCZERPANYCH GATUNKÓW. RYBOŁÓWSTWO NIE BĘDZIE MIAŁO ZNACZĄCEGO NEGATYWNEGO WPŁYWU NA ZAGROŻONE GATUNKI I WRAŻLIWE EKOSYSTEMY, A JEGO WPŁYW NA ZASOBY, GATUNKI I EKOSYSTEMY POZOSTANIE W OBRĘBIE 87 S t r o n a

89 BEZPIECZNYCH LIMITÓW EKOLOGICZNYCH STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B Spośród podstawowych gatunków bałtyckich szczególnie istotne dla polskich rybaków są połowy dorsza, które podlegają ograniczeniom wynikających m. in. z planu odbudowy zasobów tego gatunku (ograniczanie wzrostu limitów połowowych, okresy ochronne i obostrzenia w stosowaniu niektórych narzędzi połowowych). Stan zasobów ryb łowionych komercyjnie w Morzu Bałtyckim każdego roku oceniany jest przez Międzynarodową Radę ds. Badań Morza (ICES) oraz Komitet Naukowo-Techniczny i Ekonomiczny ds. Rybołówstwa (STECF). Mając na uwadze tę ocenę stad ryb bałtyckich należy stwierdzić, że obecnie zasoby głównych gatunków ryb pozyskiwanych przez polskich rybaków tj. dorsza stada wschodniego i śledzia basenu centralnego na Morzu Bałtyckim, są w dobrym stanie i gatunki te eksploatowane są zgodnie z maksymalnie zrównoważonym połowem, natomiast zasoby szprota znajdują się na poziomie umożliwiającym osiągnięcie tego stanu w roku Od 2006 r. Morski Instytut Rybacki Państwowy Instytut Badawczy realizuje Program Monitorowania Przypadkowych Połowów Waleni w oparciu o zobowiązania wynikające z rozporządzenia (WE) 812/2004. Od 2011 r. program obejmował także obserwacje przypadkowego połowu ptaków morskich oraz zagrożonych gatunków ryb takich jak parposz (Alosa fallax) czy ryb pochodzących z programów reintrodukcji, takich jak jesiotr ostronosy (Acipenser oxyrhynchus). W ramach prowadzonego programu od początku jego istnienia nie zarejestrowano ani jednego przypadkowego połowu waleni czy innych ssaków morskich. W monitorowanych połowach nie stwierdzono także obecności ryb podlegających ochronie gatunkowej. W tym samym czasie ( ) odnotowano jednak 2 przypadki dobrowolnych zgłoszeń przyłowów morświna (Phocoena phocoena) oraz 19 sztuk zwłok zwierząt wyrzuconych na brzeg morza. Wyniki te mogą więc oznaczać, że zastosowana metodologia monitoringu nie jest skuteczna. Również system raportowania połowów nie zapewnia kontroli nad przyłowami gatunków chronionych. Przy wsparciu NFOŚiGW w latach zrealizowany został projekt dotyczący czynnej ochrony morświnów (Phocoena phocoena) przed przyłowem poprzez zainstalowanie liniowej bariery akustycznych odstraszaczy na wejściu do Zatoki Puckiej w celu powstrzymania morświnów przed wpływaniem w obręb łowiska o dużym zagęszczeniu sieci. Polska jako członek UE zobowiązana jest do przestrzegania zasad Wspólnej Gospodarki Rybackiej, której głównym celem jest osiągnięcie zrównoważonej eksploatacji łowisk. W latach trwały w UE prace nad reformą Wspólnej Polityki Rybołówstwa, która ma wejść w życie w 2015 r. Reforma wprowadza podejście ekosystemowe w zarządzaniu długookresowym, oparcie kwot połowowych ściśle na doradztwie naukowym, obowiązek osiągnięcia MSY (maximum sustainable yield - czyli taki roczny odłów, który nie powoduje zmniejszenia stada poniżej poziomu biologicznego bezpieczeństwa), stosowanie zasady ostrożnościowej tam, gdzie nie ma wiedzy oraz zakaz odrzutów. Jednym z celów cząstkowych planowanego Programu na lata jest wsparcie różnorodności biologicznej poprzez zrównoważoną gospodarkę rybacką. Realizacji tego celu ma służyć m.in. opracowanie długoterminowych planów zarządzania dla wszystkich stad ryb poławianych komercyjnie z uwzględnieniem oddziaływania na środowisko ich połowu i zarybiania, wprowadzenie regulacji mających na celu ograniczenie odrzutów podczas połowów oraz opracowanie i wdrożenie zasad wykonywania ocen oddziaływania na środowisko rybołówstwa i akwakultury. CEL 7: DO ROKU 2020 OBSZARY W UŻYTKOWANIU ROLNICZYM, AKWAKULTUROWYM I LEŚNYM BĘDĄ ZARZĄDZANE W SPOSÓB ZRÓWNOWAŻONY, ZAPEWNIAJĄC OCHRONĘ RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI A/B Lasy stanowią w Polsce blisko 30% powierzchni, z czego 78% jest własnością Skarbu Państwa zarządzanych przez PGL LP, dlatego można tu dokonać wnioskowania nt. dobrego stanu zrównoważenia gospodarki leśnej. Zgodnie z obowiązującą Ustawą o lasach, podstawowym zadaniem Lasów Państwowych jest prowadzenie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, realizowane w oparciu o plany urządzania lasu z uwzględnieniem w szczególności następujących celów: zachowania lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowie człowieka oraz równowagę przyrodniczą; ochrony lasów, zwłaszcza ekosystemów leśnych stanowiących naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze względu na zachowanie różnorodności przyrodniczej, leśnych zasobów genetycznych, walory krajobrazowe i potrzeby nauki; ochrony gleby i terenów szczególnie narażonych na zniszczenie lub uszkodzenie oraz o specjalnym znaczeniu społecznym; ochrony wód powierzchniowych, głębinowych i retencji zlewni; produkcji, na zasadzie racjonalnej gospodarki, drewna oraz surowców i produktów ubocznego użytkowania lasu. Certyfikacja w systemie FSC obejmuje wszystkie Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych (RDLP) w Polsce z wyjątkiem Krosna, zaś 88 S t r o n a

90 certyfikacja w systemie PEFC obejmuje wszystkie RDLP. Ważną rolę w promocji zrównoważonego zarządzania w rolnictwie odgrywa program rolnośrodowiskowy PROW, a w szczególności pakiety: rolnictwo zrównoważone i rolnictwo ekologiczne. Przyjęta w grudniu 2013 r. reforma Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) UE jako jeden z kluczowych elementów wprowadziła tzw. zazielenienie tj. uzależnienie 30% dopłat bezpośrednich w ramach pierwszego filara WPR od spełniania przez rolników obligatoryjnych praktyk ekologicznych: dywersyfikacji upraw, utrzymywania trwałych użytków zielonych, utrzymywania na użytkach rolnych obszarów proekologicznych lub stosowania innych równoważnych środków. Nowe przepisy obowiązywać będą od 2015 r. Także 30% środków drugiego filara WPR, czyli Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, ma być przeznaczane na cele środowiskowe, organiczne i klimatyczne. Polska już teraz przeznacza na te cele blisko 30% środków tego filara. W Polsce wprowadzony został Kodeks dobrej praktyki rolnej, stale rośnie udział gospodarstw ekologicznych (choć ich % udział jest nadal niewielki i wynosi 3,5% powierzchni rolnej w Polsce). Rozdrobniona struktura rolnictwa sprzyja zachowaniu różnorodności biologicznej. Należy jednak na bieżąco monitorować zachodzące zmiany i tendencje, wzrost zużycia nawozów, intensyfikację produkcji rolnej. Akwakultura w Polsce oparta jest głównie na chowie lub hodowli ryb słodkowodnych, głównie karpia (około 400 gospodarstw) i pstrąga (około 200 gospodarstw). Obecnie blisko 70% produkcji ryb słodkowodnych w Polsce przypada na akwakulturę prowadzoną w stawach, basenach i innych urządzeniach. Jest to ekstensywny system, który wygenerował półnaturalne krajobrazy o dużych walorach estetycznych oraz siedliska o dużym znaczeniu dla ochrony różnorodności biologicznej. Dlatego też część polskich stawów została włączona do Sieci Natura Instrumentem służącym promocji zrównoważonego gospodarowania obszarami w użytkowaniu akwakulturowym służą działania wodno-środowiskowe realizowane w ramach PO RYBY , mające za zadanie zrekompensowanie producentom wykorzystywania tradycyjnych metod produkcji wspomagających ochronę i poprawę stanu środowiska oraz zachowanie bioróżnorodności, a także promocję ekologicznych praktyk produkcyjnych w polskim sektorze akwakultury. Kwota płatności zrealizowanych w ramach działań wodnośrodowiskowych wyniosła od początku realizacji programu ponad 276 mln PLN (ponad 93 mln USD). Projekt Programu Operacyjnego Rybactwo i morze na lata przewiduje działanie Akwakultura świadcząca usługi w zakresie ochrony środowiska, obejmującym wsparcie dla: metod akwakultury zgodnych ze szczególnymi potrzebami środowiskowymi i podlegających szczególnym wymogom w zakresie zarządzania, wynikającym z wyznaczenia obszarów sieci Natura 2000; ochrony i rozmnażania zwierząt wodnych w ramach programów ochrony środowiska i odbudowy różnorodności biologicznej; form ekstensywnej akwakultury, w tym ochrony i poprawy środowiska, różnorodności biologicznej, a także zarządzania krajobrazem i tradycyjnych cech terenów akwakultury. Jednym z celów strategicznych planowanego Programu na lata jest włączenie sektorów gospodarki w działania na rzecz różnorodności biologicznej. Realizacja celu skupić ma się na 3 podstawowych sektorach rolnictwie, leśnictwie i rybactwie i obejmować zarówno wsparcie finansowe w ramach programu rolnośrodowiskowo-klimatycznego PROW oraz działań wodno-środowiskowych PO Ryby, jak i działania edukacyjne, regulacyjne i planistyczne. CEL 8: DO ROKU 2020 ZANIECZYSZCZENIA, ŁĄCZNIE Z TYMI Z NADMIARU SUBSTANCJI ODŻYWCZYCH, ZOSTANĄ SPROWADZONE DO POZIOMU NIESZKODLIWEGO DLA FUNKCJI EKOSYSTEMÓW I RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI A Polska podejmuje wielotorowe wysiłki na rzecz zmniejszenia zanieczyszczeń środowiska (przede wszystkim powietrza i wód) mogących mieć szkodliwy wpływ na ekosystemy i różnorodność biologiczną. Odrębną kwestią jest ustalanie jaki ich poziom można określić jako nieszkodliwy dla funkcji ekosystemów i bioróżnorodności. Wody Najistotniejsze z punktu widzenia efektu ekologicznego działania w tym zakresie podejmowane są w ramach realizowanego od 2003 r. Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK). Wg danych za rok 2011, redukcja całkowitego ładunku zanieczyszczeń biodegradowalnych pochodzących z aglomeracji w 2011 r. wyniosła 76% (dla porównania w roku 2008 ok. 70%), a redukcja ładunku zanieczyszczeń biogennych w ściekach komunalnych wyniosła 61,1% dla azotu ogólnego i 61,8% dla fosforu ogólnego. Udział ścieków komunalnych i przemysłowych odprowadzanych po oczyszczeniu w 2008 r. wynosił 92,9%, a w ,5%. Ponadto w latach wyznaczonych było w Polsce 19 obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego (OSN), których powierzchnia wynosiła ok. 1,48% powierzchni kraju, na których realizowano opracowano programy działań mające na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych. W 2012 r. powierzchnia OSN powiększona została do 4,46% powierzchni kraju. Pomimo podejmowanych wysiłków krajowe saldo bilansu azotu uległo niewielkiemu wzrostowi w odniesieniu do okresu przed 2009 r. W porównaniu do okresu przed 2009 r., dla wspólnych stanowisk wód powierzchniowych stan stabilny wystąpił 14,3% punktów, znaczny wzrost stężeń azotu w 35,7%, a znaczny spadek 5,3 % stanowisk. Dla wspólnych stanowisk wód podziemnych odnotowano stan stabilny w 47% punktów, znaczny wzrost stężeń azotu w 6,5% 89 S t r o n a

91 a znaczny spadek w 8,9% punktów. Powietrze Głównym źródłem zanieczyszczeń powietrza w Polsce są procesy spalania paliw w energetyce i transporcie. W okresie wieloletnim obserwowany jest stały spadek emisji SO2, NOx i pyłu z procesów wytwarzania energii. Redukcja emisji w 2011 r. w porównaniu do 2002 r. wyniosła: dla SO2 ok. 45%, dla NOx ok. 6%, dla pyłu PM10 ok. 35%. Jakość powietrza w Polsce, choć uległa poprawie, nadal wymaga intensywnych działań w celu zapewnienia poziomów bezpiecznych dla zdrowia ludzkiego i ekosystemów. W latach , podobnie jak w latach poprzednich, w większości stref w Polsce odnotowano przekroczenia wartości kryterialnych dla pyłów (PM10, PM2,5) i benzo(a)pirenu. Dominującą przyczyną przekroczeń były emisje związane z ogrzewaniem budynków (sektor bytowo-komunalny) - tzw. niska emisja, czyli emisja pochodząca ze spalania paliw w indywidualnych oraz lokalnych źródłach ciepła o małej sprawności i opalanych głównie paliwem stałym niskiej jakości. W strefach tych realizowane są programy naprawcze mające na celu eliminację źródeł niskiej emisji. Gleby Wyniki monitoringu chemizmu gleb ornych Polski, prowadzonego od 1995 r. wskazują, że w przypadku większości cech opisujących właściwości i jakość gleby nie doszło do istotnych zmian na przestrzeni 15 lat w porównaniu ze stanem wyjściowym. Zaobserwowane zmiany niektórych parametrów nie obniżyły w istotny sposób zdolności gleb do pełnienia ich funkcji. Działania mające na celu przeciwdziałanie degradacji gleb użytkowanych rolniczo (m.in. poprzez upowszechnianie dobrych praktyk rolnych i rolnictwa ekologicznego) realizowane były w ramach Programu rolno-środowiskowego PROW w latach , w szczególności ramach pakietu 2: Rolnictwo ekologiczne (do końca 2012 roku wsparciem objęta została powierzchnia 693 tys. ha ponad 23 tys. gospodarstw) i pakietu 8: Ochrona gleb i wód (do końca 2012 roku wsparciem objęta została powierzchnia 625 tys. ha - prawie 53 tys. gospodarstw, przeważały działania związane z wprowadzeniem międzyplonu ścierniskowego). W latach poczyniono w Polsce znaczące zmiany w zakresie gospodarowania odpadami (m.in. reforma systemu zbierania i odzysku odpadów komunalnych w gminach), które mają istotne znaczenia dla ochrony ekosystemów glebowych i powinny pozytywnie wpłynąć na stan gleb w nadchodzących latach. W tym czasie dostosowano składowiska odpadów do standardów UE, a składowiska niespełniające standardów UE zamknięto. Rekultywacja zamkniętych składowisk odpadów jest w toku, jednak postępuje powolnie - przykładowo w 2010 zrekultywowanych zostało 84 ha z ok. 380 ha zamkniętych składowisk komunalnych, a w 2011 r. tylko 6,2 ha z 190 ha zamkniętych składowisk komunalnych (dane GUS). Skala przeprowadzanej w latach rekultywacji gruntów zdegradowanych była niewielka w stosunku do potrzeb. Wg danych GUS powierzchnia gruntów zdegradowanych i zdewastowanych wynosiła ponad 60 tys. ha, natomiast rocznie rekultywacji poddawano 1,2-1,8 tys. ha w latach oraz 2,7 tys. ha w roku Projekt Programu na lata odnosi się do kwestii redukcji zanieczyszczeń jedynie pośrednio w ramach działań na rzecz zrównoważonej gospodarki rolnej. Jednak gwarancją podejmowania przez Polskę intensywnych działań mających na celu redukcję emisji zanieczyszczeń są obowiązujące w tym zakresie uregulowania UE (m.in. Ramowa Dyrektywa Wodna, dyrektywa azotanowa, dyrektywa ściekowa, dyrektywa IED, dyrektywa CAFE). CEL 9: DO ROKU 2020 INWAZYJNE GATUNKI OBCE I ICH DROGI PRZEMIESZCZANIA ZOSTANĄ OKREŚLONE I SPRIORYTETYZOWANE, PRIORYTETOWE GATUNKI BĘDĄ KONTROLOWANE LUB LIKWIDOWANE, A ŚRODKI RADZENIA SOBIE Z ICH DROGAMI PRZEMIESZCZANIA SIĘ, W CELU ZAPOBIEGANIA ICH WPROWADZANIU I OSIEDLANIU SIĘ, ZOSTANĄ WDROŻONE STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU NISKI B W latach Polsce prowadzone były prace naukowe dot. inwazyjnych gatunków obcych, w tym centralna baza danych o tych gatunkach, a także liczne projekty dot. ograniczania wpływu i usuwania obcych gatunków inwazyjnych z terenów rezerwatów i parków narodowych. W Polsce powstało szereg publikacji dotyczących inwazyjnych gatunków obcych; istnieje świadomość istoty problemu; podejmowanych jest szereg działań, ale mają one charakter rozproszony, brakuje skoordynowanego planu na poziomie krajowym i regionalnym z precyzyjnie zdefiniowanymi priorytetami i mechanizmami kontroli. Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody w Polsce zabronione jest wprowadzanie do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczanie w tym środowisku roślin, zwierząt lub grzybów gatunków obcych. Przetrzymywanie, hodowla, rozmnażanie, oferowanie do sprzedaży i zbywanie gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom lub siedliskom przyrodniczym (inwazyjnych gatunków obcych) jest możliwe wyłącznie po uzyskaniu zezwolenia właściwego regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Natomiast wwożenie z zagranicy inwazyjnych gatunków obcych oraz jednocześnie przetrzymywanie, hodowla, rozmnażanie, oferowanie do sprzedaży i zbywanie tych sprowadzonych okazów wymaga zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Powyższych przepisów nie stosuje się do gatunków ryb, na których wprowadzanie jest wymagane zezwolenie ministra właściwego do spraw rolnictwa. 90 S t r o n a

92 5 kwietnia 2012 r. weszło w życie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Lista obejmuje 16 gatunków roślin oraz 36 gatunków zwierząt. We wrześniu 2013 r. Komisja Europejska przedstawiła projekt rozporządzenia ws. inwazyjnych gatunków obcych. Powstał on z myślą o przyszłej liście inwazyjnych gatunków obcych, które stanowią poważny problem dla UE lista ta zostanie sporządzona wspólnie z państwami członkowskimi, przy użyciu ocen ryzyka i dowodów naukowych. Wymienione na tej liście gatunki zostaną objęte zakazem importu do UE oraz kupna, stosowania, uwalniania do środowiska i sprzedaży w UE. Po wejściu w życie rozporządzenie będzie musiało być w sposób kompleksowy wdrożone w Polsce. Jednym z celów strategicznych planowanego Programu na lata jest ograniczenie presji gatunków inwazyjnych i konfliktowych, a planowane działania służące jego realizacji obejmują poprawę stanu wiedzy, opracowanie i wdrożenie planu działań oraz stworzenie systemu monitoringu inwazyjnych gatunków obcych. CEL 10: DO ROKU 2015 WIELORAKIE ANTROPOGENICZNE ODDZIAŁYWANIA NA RAFY KORALOWE ORAZ INNE WRAŻLIWE EKOSYSTEMY NARAŻONE NA ODDZIAŁYWANIE ZMIAN KLIMATU LUB ZAKWASZENIE OCEANÓW ZOSTANĄ ZMINIMALIZOWANE, TAK BY ZACHOWAĆ ICH INTEGRALNOŚĆ I FUNKCJONALNOŚĆ STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI A Na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska opracowano w 2012 r. raport Ocena wpływu zmian klimatu na różnorodność biologiczną oraz wynikające z niej wytyczne dla działań administracji ochrony przyrody do roku Poza wskazaniem gatunków i siedlisk najbardziej podatnych na zmiany warunków klimatycznych, analizie poddano także możliwą presję na różnorodność biologiczną, która wynikać będzie ze zmian w gospodarowaniu, które to z kolei będą podejmowane jako działania adaptacyjne do zmian klimatu. W opracowaniu zawarto także rekomendacje dla służb ochrony przyrody. Ekosystemy szczególnie wrażliwe na zmiany klimatyczne w Polsce, porównywalne pod tym względem z rafami koralowymi, wymagające szczególnej ochrony w ramach tego celu, to: torfowiska wszelkich typów (bardzo wrażliwe na bilans wodny, w tym ilość, ale i rozkład opadów), rzeki włosienicznikowe (złożone zależności, skutkujące bardzo wysoką wrażliwością na zmiany klimatyczne). W październiku 2013 r. Rada Ministrów przyjęła Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku Głównym celem SPA2020 jest zapewnienie zrównoważonego rozwoju oraz efektywnego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa w warunkach zmieniającego się klimatu. W dokumencie wskazano priorytetowe kierunki działań adaptacyjnych, które należy podjąć do 2020 roku w najbardziej wrażliwych na zmiany klimatu obszarach, takich jak: gospodarka wodna, rolnictwo, leśnictwo, różnorodność biologiczna, zdrowie, energetyka, budownictwo i gospodarka przestrzenna, obszary zurbanizowane, transport, obszary górskie i strefy wybrzeża. Działania te, podejmowane zarówno przez podmioty publiczne, jak i prywatne, będą dokonywane poprzez realizację polityk, inwestycje w infrastrukturę oraz rozwój technologii. Z punktu widzenia ochrony siedlisk jako najistotniejsze wskazane zostały działania związane z utrzymaniem obszarów wodno-błotnych i ich odtwarzaniem wszędzie tam, gdzie jest to możliwe oraz działania sprzyjające prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej w warunkach zmian klimatu, jak również przygotowaniu ekosystemów leśnych na zwiększoną presję wynikającą z nasilenia ekstremalnych zjawisk pogodowych, m.in. okresów suszy, fal upałów, gwałtownych opadów deszczu, porywistych wiatrów. CEL 11: DO ROKU 2020 CO NAJMNIEJ 17 % OBSZARÓW LĄDOWYCH I WÓD ŚRÓDLĄDOWYCH ORAZ 10% OBSZARÓW MORSKICH I PRZYBRZEŻNYCH, ZWŁASZCZA OBSZARÓW O SZCZEGÓLNYM ZNACZENIU DLA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ I USŁUG EKOSYSTEMOWYCH, BĘDZIE CHRONIONYCH POPRZEZ SKUTECZNY I ODPOWIEDNIO ZARZĄDZANY, EKOLOGICZNIE REPREZENTATYWNY I DOBRZE ZE SOBĄ POŁĄCZONY SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH LUB INNE SKUTECZNE ŚRODKI OCHRONY OBSZAROWEJ, ZINTEGROWANY Z OTACZAJĄCYMI JE OBSZARAMI LĄDOWYMI I MORSKIMI STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU WYSOKI A Różnorodność biologiczna w Polsce chroniona jest w ramach obszarowych form ochrony przyrody ustanawianych na poziomie krajowym, których łączna powierzchnia stanowi 32,5% powierzchni kraju oraz w ramach obszarów Natura 2000 (które są formą ochrony przyrody ustanawianą na poziomie europejskim) i których powierzchnia stanowi 19.5% powierzchni Polski obszarów specjalnej ochrony ptaków i 845 specjalnych obszarów ochrony 91 S t r o n a

93 siedlisk. Szczegółowy opis obszarowych form ochrony przyrody i ich powierzchni przedstawiono w rozdziale 1.2 (patrz Tabela 9). Oba te systemy w znacznym stopniu pokrywają się obszarowo, obejmując łącznie 40,2% powierzchni kraju. Istotnym aspektem jest uwzględnienie faktycznego stopnia ochrony, tj. skuteczności podejmowanych działań ochronnych. Zgodnie z analizą przedstawioną w rozdziale 1.2 niniejszego raportu 25,5% pokrywają tereny gdzie ochrona różnorodności biologicznej jest priorytetem oraz istnieją powołane odpowiednie instytucje do zapewnienia tejże ochrony. Obszary o niskim reżimie ochronnym, ze względu na słabości organizacyjne (brak kadr i odpowiednich funduszy) nie są w stanie spełniać swoich zadań w sposób adekwatny do potrzeb. W sieci Natura 2000 wydzielić można 17 morskich obszarów: 8 obszarów ptasich, 8 siedliskowych oraz jeden obszar Ławica Słupska będący w tych samych granicach obszarem ptasim i siedliskowym. Wg danych GUS w 2009 r. w Polsce były 34 rezerwaty wodne o łącznej powierzchni 4162 ha, a w 2011 r. 44 rezerwaty wodne łącznej powierzchni 4652 ha. Polska opracowała i wdraża Strategię ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z planem działań na lata (zgodnie z rekomendacjami wynikającymi z Konwencji Ramsarskiej). Przyjęte w strategii cele nadrzędne to powszechna ochrona środowisk wodno-błotnych w kraju na drodze: zapewnienia ciągłości istnienia i naturalnego charakteru środowisk zachowanych dotychczas obszarów wodno-błotnych oraz pełnionych przez nie funkcji ekologicznych; zatrzymania procesu degradacji i zanikania środowisk wodno-błotnych; restytucji przyrodniczej obszarów zdegradowanych. Na liście Konwencji Ramsarskiej znajduje się 13 polskich obszarów wodno-błotnych o łącznej powierzchni ha: parki narodowe: Biebrzański, Wigierski, Poleski, Słowiński, Narwiański; rezerwaty przyrody: Jezioro Łuknajno, Jezioro Świdwie, Jezioro Karaś, Jezioro Siedmiu Wysp, Jezioro Drużno, Stawy Milickie, Słońsk (w Parku Narodowym Ujście Warty); subalpejskie torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym. Niemal wszystkie obszary wodno-błotne ważne w skali krajowej i międzynarodowej włączono do sieci Natura 2000, co stworzyło dobrą bazę do przyszłego planowania ochrony, wdrażania ochrony, odtwarzania i renaturyzacji tych obszarów. Na terenie Polski znajduje się 11 rezerwatów biosfery wpisanych na listę UNESCO: Białowieża, Babia Góra, Jezioro Łuknajno, Słowiński, Karpaty Wschodnie (pierwszy na świecie trójstronny transgraniczny rezerwat przyrody Polska-Ukraina-Słowacja), Karkonoski (polsko-czeski), Tatrzański (polsko-słowacki), Puszcza Kampinoska, Polesie Zachodnie (od 2012, po połączeniu z częścią białoruską i ukraińską, tworzy trójstronny rezerwat transgraniczny), Bory Tucholskie (wpisane na listę UNSECO w 2010 r.). Cele cząstkowe zawarte w projekcie Programu na lata , wpisujące się w realizację celu 11 Aichi, obejmują ochronę i odtwarzanie cennych siedlisk przyrodniczych, wzmocnienie systemu zarządzania obszarami chronionymi oraz objęcie ochroną obszarową terenów o wysokich walorach przyrodniczych. Dla realizacji tych celów kluczowym będzie m.in. wdrożenie planów ochrony lub planów zadań ochronnych, zapewnienie spójnego systemu zarządzania obszarami Natura 2000, powołanie nowych i powiększenie powierzchni istniejących parków narodowych, uzupełnienie sieci rezerwatów przyrody oraz wytyczenie systemu korytarzy ekologicznych wraz określeniem systemu zarządzania i gospodarowania. Ważnym celem powinno być także znaczące zwiększenie na terenie Polski obszarów objętych ochroną ścisłą (kategoria I ochrony wg IUCN). CEL 12: DO ROKU 2020 ZAPOBIEGNIE SIĘ WYGINIĘCIU ZNANYCH GATUNKÓW ZAGROŻONYCH, A ICH STATUS OCHRONY, ZWŁASZCZA GATUNKÓW NAJBARDZIEJ ZMNIEJSZAJĄCYCH SWOJĄ LICZEBNOŚĆ, ZOSTANIE POLEPSZONY I ZRÓWNOWAŻONY STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B W Polsce prowadzony jest monitoring pewnej liczby gatunków, w tym niektórych gatunków zagrożonych oraz podejmowanych jest szereg działań ochronnych. Są pozytywne przykłady odtwarzania niektórych populacji, podczas gdy inne, pomimo podejmowania działań ochronnych, nadal są zagrożone. Jednoznaczne przesądzenie o polepszeniu sytuacji wszystkich gatunków zagrożonych, jest trudne ze względu na braki w wiedzy i trudności w wyizolowaniu faktycznych przyczyn zanikania poszczególnych taksonów lub ich populacji. Spośród wszystkich gatunków występujących w Polsce do zagrożonych wyginięciem [krytycznie zagrożonych (CR), zagrożonych (EN) lub narażonych (VU)] zaliczono do tej pory m.in gatunków zwierząt, w tym: 1080 gatunków bezkręgowców (z czego 784 stanowią owady) i 79 gatunków kręgowców (13 gatunków ssaków, 34 gatunki ptaków, 3 gatunki gadów, 29 gatunków ryb) oraz 328 gatunków roślin naczyniowych, 62 gatunki mchów, 545 gatunków porostów, 637 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, 232 gatunki glonów. Spośród ptaków Polski najwyższy względny stopień zagrożenia wykazuje rząd grzebiących, liczący 7 gatunków, z czego 5 znajduje się na liście gatunków zagrożonych. Trzy rzędy, tj. szponiaste, sowy oraz żurawiowe, są również w znacznym stopniu zagrożone, czego wyrazem jest umieszczenie blisko połowy ich gatunków na czerwonej liście. Stan zachowania tych gatunków poprawia się jednak od czasu upowszechnienia stref ochrony wokół ich gniazd i innych ostoi. Liczebności większości populacji płazów i gadów wykazują tendencję spadkową, która utrzymuje się już od wielu 92 S t r o n a

94 lat. Na czerwonej liście gatunków zagrożonych znalazły się 4 gatunki płazów i 4 gatunki gadów. Do gatunków najbardziej zagrożonych w Polsce należą: jaszczurka zielona, wąż eskulapa, żółw błotny, gniewosz, traszka grzebieniasta, żaba zwinka i traszka karpacka. W wodach słodkich aktualnie na terytorium Polski najbardziej zagrożonych jest 37 taksonów minogów i ryb. W najwyższych kategoriach (EXP, EW, CR) znajdują się gatunki anadromiczne (dwuśrodowiskowe) - jesiotr ostronosy, łosoś, minóg morski, parposz, aloza, certa, ciosa, minóg rzeczny, jak również głowacica. W kategoriach EN i VU jest 12 gatunków o specyficznych wymogach środowiskowych. W grupie gatunków niezagrożonych (LC) znajduje się 19 gatunków, co stanowi 29,7% rodzimej ichtiofauny. W porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej udział procentowy wszystkich zagrożonych ssaków, ptaków i ryb oraz roślin naczyniowych spośród zidentyfikowanych gatunków w Polsce jest stosunkowo nieduży. Zgodnie z projektem Programu na lata , dla zapewnienia ochrony gatunków występujących na obszarach chronionych niezbędne będzie jak najszybsze wdrożenie wytycznych w tym zakresie, zawartych w planach ochrony. Aby działania te były efektywne, aktualizacji wymagać będą listy siedlisk i gatunków zagrożonych wyginięciem oraz ich potrzeb ochronnych. CEL 13: DO ROKU 2020 RÓŻNORODNOŚĆ GENETYCZNA ROŚLIN UPRAWNYCH I ZWIERZĄT HODOWLANYCH ORAZ DOMOWYCH, JAK ICH DZIKICH KREWNIAKÓW, ŁĄCZNIE Z INNYMI GATUNKAMI O ZNACZENIU SPOŁECZNO- EKONOMICZNYM I KULTUROWYM, ZOSTANIE UTRZYMANA ORAZ ZOSTANĄ OPRACOWANE I WDROŻONE STRATEGIE ZMINIMALIZOWANIA EROZJI GENETYCZNEJ ORAZ OCHRONY ICH RÓŻNORODNOŚCI GENETYCZNEJ STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI A Polska jest szczególnym przykładem kraju w Europie Środkowej, w którym dzięki rozdrobnionej gospodarce rolnej zachowały się do czasów współczesnych lokalne odmiany roślin uprawnych. Regiony występowania miejscowych materiałów roślin uprawnych znajdują się głównie w południowej części kraju i obejmują górski region Beskidów i Tatr oraz Pogórza. Mniejsze ostoje zostały znalezione we wschodniej i południowo-wschodniej części Polski na Podlasiu i w Kotlinie Sandomierskiej. Geograficzno-ekologiczne i socjologiczne czynniki faworyzują w tych regionach miejscowe odmiany uprawne. Z drugiej strony należy podkreślić, że miejscowe odmiany skutecznie konkurują z nowymi odmianami w tych regionach. Dla wymienionych regionów charakterystyczne są również niektóre reliktowe uprawy np.: lnicznika, rzodkwi oleistej, prosa. Zebrano udokumentowane przykłady aktywnej działalności hodowlanej rolników, np. uprawa populacji wyki, wyselekcjonowanych z populacji chwastów tego gatunku, dla celów paszowych. Ochrona ex situ krajowych zasobów genowych roślin użytkowych realizowana jest przez zbiór i zachowanie istniejących jeszcze miejscowych odmian roślin uprawnych i gatunków spokrewnionych w banku genów prowadzonym przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie. Na szeroką skalę realizowane są także programy ochrony in situ zasobów genowych roślin użytkowych i zwierząt gospodarskich. Kwestie dotyczące ochrony różnorodności genetycznej opisano szerzej w rozdziale 2.3. Projekt Programu na lata przewiduje dalsze wsparcie ochrony różnorodności biologicznej na gruntach rolnych poprzez ukierunkowane wydatkowanie środków z programu rolnośrodowiskowoklimatycznego. CEL 14: DO ROKU 2020 EKOSYSTEMY, KTÓRE DOSTARCZAJĄ NIEZBĘDNYCH USŁUG, ŁĄCZNIE Z USŁUGAMI ZWIĄZANYMI Z WODĄ, ORAZ TE KTÓRE WPŁYWAJĄ NA ZDROWIE, WARUNKI ŻYCIA I DOBROBYT, SĄ ODTWORZONE I ZABEZPIECZONE, BIORĄC POD UWAGĘ POTRZEBY KOBIET, SPOŁECZNOŚCI RDZENNYCH I LOKALNYCH ORAZ BIEDNYCH I BEZBRONNYCH STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B Kwestia utrzymania i odbudowy funkcji ekosystemów stanowi priorytet Unijnej Strategii Bioróżnorodność 2020, który ma obejmować przestrzeń całego kraju i ma bazować na: ocenie stanu usług ekosystemowch (pożytków wynikających z funkcji pełnionych przez ekosystemy), opracowaniu systemu wartościowania usług ekosystemowych oraz wpisanie tych wartości do strategii rozwoju, systemu planowania, krajowych systemów rachunkowości i sprawozdawczości. Różnorodność biologiczna uzyska dzięki temu status czynnika rozwojowego w programach rozwoju kraju i będzie bardziej skutecznie dostrzegana przez polityków. Założono też zaplanowanie i wdrożenie zielonej infrastruktury, w ramach której do 2020 r. należy odtworzyć funkcje 15% zdegradowanych ekosystemów. Idea zielonej infrastruktury, bliskiej koncepcji korytarzy ekologicznych, które będą stanowić podstawę zielonej infrastruktury, nie jest nowym zagadnieniem w naszym kraju. Projekt korytarzy ekologicznych, który łączy obszary chronione w spójny przestrzennie system, mimo braku jasnego umocowania w prawie polskim, został już 93 S t r o n a

95 opracowany i jest uwzględniany w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, studiach planistycznych, jak również brany pod uwagę w procedurach ocen oddziaływania na środowisko. Zgromadzone doświadczenie w tym zakresie znacznie ułatwi realizację tego działania. Ze względu na najbardziej korzystne rozwiązania systemowe, zielona infrastruktura powinna być maksymalnie zintegrowana z istniejącym systemem ochrony przyrody, zwłaszcza z obszarami chronionego krajobrazu, które z założenia pełnią funkcje łączności przestrzennej. Takie założenie oznacza racjonalizację systemu ochrony przyrody w naszym kraju. Projekt Programu na lata przewiduje takie działania, jak wytyczenie systemu korytarzy ekologicznych wraz z określeniem systemu zarządzania i gospodarowania oraz nowelizacja ustawy o ochronie przyrody z uwzględnieniem zasad gospodarowania i zarządzania korytarzami ekologicznymi. Jak opisano szerzej w rozdziale 1.1, w Polsce nie przeprowadzono dotychczas kompleksowej analizy dotyczącej występowania i wartości usług ekosystemowych. Prowadzone są natomiast działania na rzecz zabezpieczenia i odtworzenia kluczowych ekosystemów i ich funkcji, m.in. ekosystemów leśnych: uznanie 38,7% powierzchni lasów wszystkich form własności za lasy ochronne, w których - w zależności od ich dominujących funkcji - stosuje się zmodyfikowane postępowanie, polegające na ograniczaniu stosowania rębni zupełnych, podwyższaniu wieku rębności, dostosowywaniu składu gatunkowego do pełnionych funkcji; przebudowa drzewostanów zmierzająca do zwiększenia udziału głównie gatunków liściastych i zróżnicowania struktury wiekowej i gatunkowej drzewostanu (w latach powierzchnia przebudowy drzewostanów wyniosła 40,9 tys. ha), program restytucji jodły w Sudetach (w latach powierzchnia wprowadzonej jodły wyniosła blisko 950 ha) oraz ochrony i restytucji cisa pospolitego (w latach założono 116 ha upraw zachowawczych, gdzie wprowadzono łącznie ponad 400 tys. cisów). W Polsce prowadzone są też liczne prace badawcze oraz projekty i programy restytucji czy renaturyzacji ekosystemów w szczególności wodno-błotnych (gównie torfowisk, ale też rzek i źródeł). Działania tego typu prowadzone są zarówno przez organizacje rządowe, NGO, jak i ośrodki naukowe. W odniesieniu do zachowania funkcji ekosystemów wodnych największy wpływ na ich stan ma redukcja wprowadzanych zanieczyszczeń, co opisano szerzej przy celu 8 Aichi. Działania polegające na renaturyzacji koryt rzecznych prowadzone są w Polsce na stosunkowo niewielką skalę, zwykle z inicjatywy organizacji pozarządowych i polegają np. na połączeniu pojedynczego starorzecza z uregulowanym korytem rzeki, oczyszczaniu starych wód (starorzecza, sadzawki, małe zbiorniczki), odtwarzaniu mokrych biotopów w lasach. Na najszersza skalę działania tego typu przeprowadzane są od 2011 r. na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego w ramach projektu LIFE+ Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie środkowym doliny Biebrzy. Etap I. CEL 15: DO ROKU 2020 ODPORNOŚĆ EKOSYSTEMÓW I WKŁAD RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W POCHŁANIANIE WĘGLA ZOSTANĄ WZMOCNIONE POPRZEZ OCHRONĘ I ODTWARZANIE, ŁĄCZNIE Z ODTWORZENIEM CO NAJMNIEJ 15% EKOSYSTEMÓW ZDEGRADOWANYCH, PRZYCZYNIAJĄC SIĘ W TEN SPOSÓB DO ŁAGODZENIA I PRZYSTOSOWYWANIA SIĘ DO ZMIAN KLIMATU ORAZ PRZECIWDZIAŁANIA PUSTYNNIENIU STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B Na podstawie dostępnych danych dotyczących zasobów drzewnych, zawartość węgla w biomasie drzewnej lasów Polski została oszacowana na 1099 mln ton, w tym na 26 mln ton w drewnie martwym (SoEF 2011). Z kolei ilość pochłanianego rocznie CO2 przez lasy (łącznie z glebą oraz z uwzględnieniem użytkowania) oszacowano na 51,9 mln ton, co w przybliżeniu przekłada się na 14,2 mln ton węgla. Wkład ekosystemów w magazynowanie węgla wymaga w Polsce zasadniczych zmian, jeśli chodzi o gospodarkę rolną na glebach torfowych. Chodzi tu przede wszystkim o rozległe torfowiska niskie. Obecnie ta gospodarka jest prowadzona przy założeniu 'optymalizacji' poziomu wody w torfach do potrzeb rolniczych, co jednak skutkuje generalnie powierzchniowym ich murszeniem. W rezultacie Polska jest 10. w skali świata emiterem CO2 z degradujących się, murszejących torfowisk. Tu potrzebna byłaby dość zasadnicza zmiana masowa w skali kraju konserwacja torfowisk przez odtworzenie i utrzymanie ich właściwego uwodnienia; dostosowanie technologii rolniczych do wynikających z tego założenia warunków wodnych, a nie odwrotnie. W październiku 2013 r. Rada Ministrów przyjęła Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku Głównym celem SPA2020 jest zapewnienie zrównoważonego rozwoju oraz efektywnego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa w warunkach zmieniającego się klimatu. W dokumencie wskazano priorytetowe kierunki działań adaptacyjnych, które należy podjąć do 2020 roku. Z punktu widzenia ochrony siedlisk jako najistotniejsze wskazane zostały działania związane z utrzymaniem obszarów wodno-błotnych i ich odtwarzaniem wszędzie tam, gdzie jest to możliwe oraz działania sprzyjające prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej w warunkach zmian klimatu, jak również przygotowaniu ekosystemów leśnych na zwiększoną presję wynikającą z nasilenia ekstremalnych zjawisk pogodowych, m.in. okresów suszy, fal upałów, gwałtownych opadów deszczu, porywistych wiatrów. Działania dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej i zwiększania lesistości, opisane zostały szerzej w rozdziale 1.2. Wśród działań związanych z przywracaniem naturalnych funkcji ekosystemów odpowiedzialnych za regulację 94 S t r o n a

96 gospodarki wodnej, wyróżnić można dwa duże projekty dotyczące zwiększenia retencji wodnej na obszarach leśnych, realizowane w latach na terenie Lasów Państwowych: Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych, obejmujący m.in. renaturyzację obszarów wodno-błotnych, oraz projekt Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie, obejmujący m.in. retencjonowanie i renaturyzację cieków stałych oraz obszarów podmokłych. Jednym z celów cząstkowych projektu Programu na lata jest odbudowa zdegradowanych ekosystemów i ich usług. Cel ten ma być realizowany poprzez identyfikację priorytetów odtwarzania zdegradowanych ekosystemów oraz opracowanie i wdrożenie programów odtwarzania zdegradowanych ekosystemów oraz ich usług. CEL 16: DO ROKU 2015 PROTOKÓŁ Z NAGOI DOTYCZĄCY DOSTĘPU DO ZASOBÓW GENETYCZNYCH ORAZ UCZCIWEGO I SPRAWIEDLIWEGO PODZIAŁU KORZYŚCI WYNIKAJĄCYCH Z ICH WYKORZYSTANIA WEJDZIE W ŻYCIE I BĘDZIE FUNKCJONOWAŁ ZGODNIE Z KRAJOWYM PRAWODAWSTWEM STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B Strategia UE dot. ochrony różnorodności biologicznej jako jedno z zadań przewiduje wdrożenie na terenie UE Protokołu z Nagoi do 2015 r. W 2012 r. Komisja Europejska przygotowała projekt rozporządzenia Parlamentu UE i Rady w sprawie dostępu do zasobów genetycznych oraz sprawiedliwego i równego podziału korzyści wynikających z wykorzystania tych zasobów w Unii (COM 2012/576/FINAL), który następnie był przedmiotem prac Parlamentu Europejskiego i Rady UE. Po wejściu w życie ww. rozporządzenia będzie ono aktem prawa bezpośrednio obowiązującego w Polsce (jak i każdym innym państwie członkowskim UE), regulującym obowiązki użytkowników zasobów genetycznych i tradycyjnej wiedzy związanej z tymi zasobami. W 2013 r. opublikowano treść protokołu w języku polskim, przeprowadzono szerokie konsultacje społeczne z zainteresowanymi resortami i podmiotami, oraz zorganizowano konferencję dot. wdrażania Protokołu z Nagoi i proponowanych regulacji prawnych. CEL 17: DO ROKU 2015 KAŻDA STRONA OPRACUJE I PRZYJMIE JAKO DOKUMENT POLITYCZNY, ORAZ ROZPOCZNIE WDRAŻANIE, SKUTECZNEJ, PARTYCYPACYJNEJ, ZNOWELIZOWANEJ KRAJOWEJ STRATEGII RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ WRAZ Z PLANEM DZIAŁAŃ STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU WYSOKI A Trwają obecnie prace nad Programem ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata , będącym kontynuacją Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata , dostosowaną do Planu Strategicznego i celów Aichi. Dokument będzie przedłożony do zatwierdzenia Radzie Ministrów w 2014 r. CEL 18: DO ROKU 2020 TRADYCYJNA WIEDZA, INNOWACJE I PRAKTYKI SPOŁECZNOŚCI RDZENNYCH I LOKALNYCH, ODPOWIEDNIE DLA OCHRONY I TRADYCYJNEGO UŻYTKOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ, ORAZ TRADYCYJNEGO UŻYTKOWANIA ZASOBÓW BIOLOGICZNYCH, ZOSTANĄ POSZANOWANE, ZGODNIE Z KRAJOWYM PRAWODAWSTWEM I ODPOWIEDNIMI ZOBOWIĄZANIAMI MIĘDZYNARODOWYMI, ORAZ ZOSTANĄ W PEŁNI WŁĄCZONE I ODZWIERCIEDLONE WE WDRAŻANIU KONWENCJI, Z PEŁNYM I SKUTECZNYM UCZESTNICTWEM SPOŁECZNOŚCI RDZENNYCH I LOKALNYCH NA WSZYSTKICH STOSOWNYCH POZIOMACH STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU Brak danych lub dane nie są wystarczające do oceny D W Polsce ramy formalne uczestnictwa społeczeństwa w procesach decyzyjnych są zapewnione, zarówno poprzez powszechne mechanizmy demokratyczne, jak i procedury udziału społeczeństwa w SOOŚ. Brak natomiast danych nt. faktycznych możliwości i poziomu wykorzystywania tych mechanizmów przez społeczności lokalne. Na pewno pozytywną tendencją jest wzrost popularności towarów/marek/produktów lokalnych oraz poczucia tożsamości z małymi ojczyznami, w tym ich bogactwem przyrodniczym. Cel 18 Aichi może być realizowany w Polsce poprzez: utrzymanie prawa do zrównoważonego korzystania z wybranych zasobów lasów przez lokalne społeczności (nie ograniczanie tych praw ponad realne potrzeby wynikające z konieczności ochrony gatunków i siedlisk); dopuszczenie tradycyjnego, zrównoważonego wypasu, 95 S t r o n a

97 w skali dopasowanej do pojemności siedlisk, zwłaszcza na obszarach górskich, z jego wykorzystaniem do ochrony niektórych siedlisk antropogenicznych; wykorzystanie niektórych tradycyjnych metod ograniczania szkód powodowanych przez duże drapieżniki (zwłaszcza promocja wykorzystania psów pasterskich z tradycyjnych ras). CEL 19: DO ROKU 2020 WIEDZA, PODSTAWA NAUKOWA I TECHNOLOGIE STOSOWNE DLA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ, JEJ WARTOŚCI, FUNKCJE, STAN I KIERUNKI ZMIAN, A TAKŻE KONSEKWENCJE JEJ UTRATY, SĄ ULEPSZONE, SZEROKO ROZPOWSZECHNIANE ORAZ ZASTOSOWANE STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI B W Polsce w zakresie działań związanych z ochroną przyrody podejmowanych jest szereg badań, tworzone są bazy danych, prowadzone są istotne badania monitoringowe. W kraju funkcjonuje kilkadziesiąt jednostek naukowobadawczych prowadzących prace dotyczące szeroko rozumianej różnorodności biologicznej; należą do nich m.in. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (PAN) w Krakowie, Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie, Instytut Botaniki PAN w Krakowie, Instytut Badawczy Leśnictwa, Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży, Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Gdańsku, Centrum Badań Ekologicznych PAN w Dziekanowie, Instytut Morski w Gdańsku, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie, Instytut Ochrony Roślin, Bank Genów Patogenów, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie, Zakład Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej PAN w Gołyszu, Instytut Dendrologii PAN, Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Instytut Technologiczno- Przyrodniczy w Falentach, Leśny Bank Genów w Kostrzycy, Instytut Ogrodnictwa. Prowadzone badania naukowe, prace badawczo-rozwojowe, granty, wieloletnie programy i projekty dotyczą szeroko rozumianego zachowania różnorodności biologicznej w Polsce, jej zagrożeń oraz problemów ochrony, w tym także konfliktów na styku potrzeb ochrony przyrody i rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Obejmują działania in situ i ex situ; różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatunkowym oraz różnorodność siedliskową, w tym także agrobioróżnorodność. Dla zobrazowania zróżnicowania prowadzonych działań wymienić można przedsięwzięcia realizowane przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie: Postawy społeczne osób związanych z ochroną przyrody odnośnie postępowania z gatunkami obcymi w Polsce ( ), Aktualny stan populacji zagrożonych gatunków roślin naczyniowych podstawa do nowego wydania Polskiej Czerwonej Księgi Roślin ( ), Wpływ parametrów klimatu, siedliska i antropopresji na rozmieszczenie roślin i ptaków w Małopolsce ( ), Księga gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski ( ), Fragmentacja czy inwazja - co jest większym zagrożeniem dla bioróżnorodności? ( ), Fitosocjologiczna baza danych w ocenie zróżnicowania, przemian i stanu zachowania roślinności łąkowej w Karpatach polskich ( ), Atlas płazów i gadów Polski. Wydanie nowe, uzupełnione ( ), Ochrona górskich populacji roślin poprzez bank genów, hodowlę i wprowadzanie na stanowiska naturalne ( ), Przywrócenie drożności korytarza ekologicznego doliny rzeki Biała Tarnowska ( ), Modele jakości siedlisk niedźwiedzia w Bieszczadach oraz całych polskich Karpatach konsekwencje dla ochrony gatunku, gospodarki leśnej i planowania przestrzennego ( ), Genetyczne podłoże dysfunkcji uskrzydlenia niepylaka apollo mechanizmy i konsekwencje dla ochrony przyrody ( ), Czynna ochrona węża Eskulapa w Bieszczadach Zachodnich ( ). Należy podkreślić, że wymienione powyżej działania stanowią jedynie wąski wycinek działalności jednego z wielu instytutów naukowych funkcjonujących w Polsce. Generalnie należy stwierdzić, że stan wiedzy nt. różnorodności biologicznej stale się poprawia, choć jest on jeszcze nieadekwatny do potrzeb. Podobnie, pomimo zwiększających się wydatków na badania naukowe (na przykładzie Instytutu Ochrony Przyrody PAN: wartość środków wzrosła z poziomu 6,3 mln PLN (2,02 mln USD) w roku 2009 do 11 mln PLN (3,48 mln USD) w roku 2013), poważnym problemem są ograniczenia finansowe. Problematyczne jest także wdrażanie wniosków i rekomendacji wynikających ze zgromadzonej wiedzy, szczególnie w innych sektorach gospodarki. Wynika to z faktu relatywnie niskiej świadomości znaczenia i wartości różnorodności biologicznej. Wejście w życie ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko oraz ustawy z dnia 4 marca 2010 o infrastrukturze informacji przestrzennej (transponującej dyrektywę 2007/2/WE - INSPIRE) przyczyniło się w latach do znaczącego udoskonalenia metod udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie przez instytucje publiczne, przede wszystkim poprzez tworzenie publicznie dostępnych baz danych (także przestrzennych) w postaci elektronicznej, dostępnych za pośrednictwem internetu. Projekt krajowego Programu na lata zakłada rozwój badań naukowych ukierunkowanych na poprawę stanu wiedzy w zakresie różnorodności biologicznej oraz integrację i zwiększenie dostępności wiedzy w zakresie różnorodności biologicznej. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w 2014 r. rozpoczyna realizację strategicznego programu badań naukowych i prac rozwojowych Środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo BIOSTRATEG. Program obejmuje pięć strategicznych obszarów problemowych: bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności; racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki wodnej; przeciwdziałanie 96 S t r o n a

98 i adaptacja do zmian klimatu, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa; ochrona bioróżnorodności oraz zrównoważony rozwój rolniczej przestrzeni produkcyjnej; leśnictwo i przemysł drzewny. Zakładany całkowity budżet Programu, w ramach którego w latach będą realizowane projekty obejmujące badania naukowe, prace rozwojowe oraz działania związane z przygotowaniem do wdrożenia, wyniesie ok. 500 mln PLN (ok. 160 mln USD). CEL 20: NAJPÓŹNIEJ DO ROKU 2020 MOBILIZACJA ŚRODKÓW FINANSOWYCH DLA SKUTECZNEGO WDRAŻANIA PLANU STRATEGICZNEGO DLA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ NA LATA , ZE WSZYSTKICH ŹRÓDEŁ I ZGODNIE ZE SKONSOLIDOWANYM I UZGODNIONYM PROCESEM W RAMACH STRATEGII MOBILIZACJI ŚRODKÓW, ZOSTANIE ZNACZĄCO ZWIĘKSZONA W STOSUNKU DO OBECNEGO POZIOMU. CEL TEN BĘDZIE PRZEDMIOTEM ZMIAN UWARUNKOWANYCH OCENAMI POTRZEB FINANSOWYCH, PRZEPROWADZONYCH I PRZEDSTAWIONYCH W RAPORTACH PRZEZ STRONY STAN REALIZACJI CELU OCENA TEMPA POSTĘPU W OCIĄGANIU CELU ŚREDNI A W ramach wdrażania Strategii mobilizacji środków na rzecz różnorodności biologicznej w 2013 r. opracowano w Polsce projekt metodologii zbierania i przeliczania danych dotyczących środków na wydatki związane z szeroko rozumianymi działaniami na rzecz różnorodności biologicznej oraz dokonano oszacowania wysokości tych środków w latach , w celu ustalenia poziomu bazowego, do którego można byłoby porównywać potrzeby i wydatki w przyszłych latach. Oszacowano zarówno poziom wydatków na rzecz wspierania w zakresie różnorodności biologicznej krajów rozwijających się (około 1,5 mln USD rocznie), jak i wydatki krajowe, m.in. ze środków budżetowych, środków unijnych i środków funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, przeznaczane na działania bezpośrednio i pośrednio związane z różnorodnością biologiczną w różnych sektorach (około 560 mln USD rocznie). Wg aktualnych szacunków, w okresie r. na realizację samych tylko zobowiązań związanych z obszarami Natura 2000 wymagane są nakłady finansowe w kwocie ok. 96 mln USD. Realizacja ochrony czynnej siedlisk i gatunków to kolejne 1,3 mld USD. Na lata Polska będzie miała dostęp do środków finansowych na ochronę różnorodności biologicznej w ramach funduszy UE, przy czym najistotniejszy wkład finansowy przewidywany jest do uzyskania w ramach programu rolnośrodowiskowo-klimatycznego PROW. W związku z wchodzącą w życie reformą (zazielenieniem) Wspólnej Polityki Rolnej instrumentem finansowym promującym ochronę różnorodności biologicznej będą też dopłaty bezpośrednie dla rolników w ramach I filara, których przyznawanie uzależniono (w 30%) od spełniania przez rolników obligatoryjnych praktyk ekologicznych: dywersyfikacji upraw, utrzymywania trwałych użytków zielonych, utrzymywania na użytkach rolnych obszarów proekologicznych lub stosowania innych równoważnych środków. Również NFOŚiGW zaplanował programy priorytetowe związane z ochroną różnorodności biologicznej - na lata ok. 150 mln PLN. W ramach programu operacyjnego Ochrona różnorodności biologicznej i ekosystemów Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego przewidziano na lata kwotę około 20 mln EUR (ok. 27,5 mln USD) na działania mające na celu wzrost efektywności zarządzania oraz monitorowania obszarów Natura 2000, wzrost odporności rodzimych ekosystemów na presję inwazyjnych gatunków obcych, wzrost świadomości społecznej nt. różnorodności biologicznej oraz edukację w tej dziedzinie w powiązaniu ze zmianami klimatycznymi i ekonomiczną wartością ekosystemów oraz zwiększenie potencjału organizacji pozarządowych do promowania różnorodności biologicznej. Jako innowacyjny instrument finansowania projekt krajowej strategii na lata przewiduje uruchomienie pilotażowego mechanizmu wsparcia finansowego przedsiębiorstw przyjaznych różnorodności biologicznej. Problem z finansowaniem działań na rzecz różnorodności biologicznej stanowić może okres po roku 2020, kiedy nie będzie dostępne finansowanie UE w dotychczasowej skali. 97 S t r o n a

99 EFEKTY SYNERGII Z INNYMI KONWENCJAMI PRZYRODNICZYMI TABELA 23. EFEKTY SYNERGII UZYSKANE PRZEZ WDRAŻANIE W POLSCE INNYCH MIĘDZYNARODOWYCH KONWENCJI DOTYCZĄCYCH OCHRONY PRZYRODY Konwencja Podejmowane działania (wybór) Cel Aichi Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC) Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia (UNCCD) Konwencja o obszarach wodno-błotnych (Konwencja Ramsarska) W latach emisje gazów cieplarnianych w Polsce zostały zredukowane o 28,7% w przeliczeniu na ekwiwalent CO2; dla samego CO2 o 29,3% (wyłączając LULUCF) 28. Polska nie jest w rozumieniu UNCCD krajem narażonym na zjawisko pustynnienia, a zaangażowanie Polski w świadczenie oficjalnej pomocy rozwojowej państwom zagrożonym tym zjawiskiem jest niewielkie. W 2011 r., podczas polskiej prezydencji w Radzie UE, Polska bardzo aktywnie włączyła się w przygotowanie COP10 UNCCD, w szczególności w skoordynowanie stanowiska UE. W podejmowanych działaniach Polska dążyła do zapewnienia: sprawności instytucji i mechanizmów Konwencji; ukierunkowania Konwencji na podejmowanie działań, a nie na tworzenie instytucji; zwiększenia znaczenia Konwencji na forum międzynarodowym; właściwego wykorzystania zasobów Konwencji dla zagwarantowania efektywności i skuteczności jej działania. Polska opracowała i wdraża Strategię ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z planem działań na lata Na liście Konwencji Ramsarskiej znajduje się 13 polskich obszarów wodno-błotnych o łącznej powierzchni ha. Niemal wszystkie obszary wodno-błotne ważne w skali krajowej i międzynarodowej włączono do sieci Natura W latach utworzono Krajowy Sekretariat Konwencji Ramsarskiej i rozpoczęto sporządzanie planów ochrony obszarów Natura 2000, w tym dla większości obszarów Ramsar i innych obszarów wodno-błotnych ważnych w skali kraju. Opracowano także krajowy program ochrony torfowisk alkalicznych. Zrealizowano kilka projektów odtwarzania i renaturyzacji obszarów wodno-błotnych. Osiągnięto też znaczny postęp w inwentaryzacji mokradeł i zapewniono finansowanie projektów ochrony i renaturyzacji mokradeł z wykorzystaniem funduszy UE. 10. Minimalizacja antropogenicznych oddziaływań na ekosystemy wrażliwe na zmiany klimatu lub zakwaszenie oceanów 15. Wzmocnienie odporności ekosystemów i wkładu w pochłanianie węgla 11. System obszarów chronionych Mechanizm wpływu Pośredni Pośredni Bezpośredni Skala oddziaływania Globalna Globalna Lokalna 28 Polska przyjęła zobowiązanie do zredukowania emisji gazów cieplarnianych o 6% i przyjęła rok 1988 jako rok bazowy dla zobowiązań wynikających z konwencji UNFCCC i Protokołu z Kioto 98 S t r o n a

100 Konwencja Podejmowane działania (wybór) Cel Aichi Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Konwencja Waszyngtońska- CITES) Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych (Konwencja Berneńska) Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat UE jako jeden z najważniejszych rynków zbytu dzikich zwierząt i roślin, oraz ich części i produktów z nich pochodzących, implementowała Konwencję CITES za pomocą rozporządzeń, które są bezpośrednio stosowane w państwach członkowskich, w tym w Polsce: Rozporządzenie Rady (WE) 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi; wraz z listą gatunków objętych reglamentacją handlu oraz szereg rozporządzeń wdrażających i uszczegóławiających Komisji. Ww. rozporządzenia ustanawiają ostrzejsze kryteria przywozu i działań komercyjnych z udziałem gatunków, niż określone w Konwencji CITES. W latach Służba Celna RP dokonała 739 zatrzymań obejmujących łącznie okazów gatunków CITES. Polska jako członek UE realizuje cele Konwencji przede wszystkim poprzez wdrożenie dyrektyw UE siedliskowej i ptasiej. W latach utworzono w Polsce i objęto ochroną sieć Natura obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz 845 specjalnych obszarów ochrony siedlisk, które łącznie stanowią 19,5 % powierzchni kraju. W latach Polsce prowadzone były prace naukowe dot. inwazyjnych gatunków obcych, w tym centralna baza danych o tych gatunkach, a także liczne projekty dot. ograniczania wpływu i usuwania obcych gatunków inwazyjnych z terenów rezerwatów i parków narodowych. Opracowane zostały także projekty planów ochrony dużych drapieżników rysia, wilka i niedźwiedzia oraz prowadzona była współpraca międzynarodowa w zakresie zarządzania transgranicznymi populacjami dużych drapieżników. W latach podejmowano także liczne działania ukierunkowane na podnoszenie świadomości społecznej w zakresie potrzeb ochrony gatunkowej oraz krajobrazu (konferencje, wydawanie materiałów informacyjnych i promocyjnych, publikacje naukowe, wytyczne) Działania podejmowane przez Polskę obejmowały przede wszystkim prowadzenie monitoringu gatunków ptaków wędrownych (w 2010 r. znacznie poszerzono jego zakres), nietoperzy oraz małych waleni; objęcie ich ochroną gatunkową oraz objęcie ochroną ich siedlisk (głównie w ramach sieci Natura 2000) na terenie Polski. Celem konwencji jest prowadzenie wszechstronnej polityki i współpraca na rzecz ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat dla poprawy jakości życia, wzmocnienia miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych oraz zachowania walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego tego obszaru. Polska uczestniczy aktywnie we wszystkich pracach prowadzonych w ramach konwencji, w tym w pracach grupy ds. ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz grupy ds. zrównoważonego leśnictwa i rolnictwa 12. Zapobiegnięcie wyginięciu gatunków zagrożonych 5. Zahamowanie utraty siedlisk naturalnych 9. Zapobieganie inwazyjnym gatunkom obcym 12. Zapobiegnięcie wyginięciu gatunków zagrożonych oraz 1, 2, 6, Zapobiegnięcie wyginięciu gatunków zagrożonych 6. Zrównoważone pozyskiwanie organizmów wodnych (morskich) 5. Zahamowanie utraty siedlisk naturalnych 7. Zrównoważone rolnictwo, akwakultura i leśnictwo oraz 1,9,11,12,14 Mechanizm wpływu Pośredni Bezpośredni Bezpośredni Pośredni Skala oddziaływania Globalna Lokalna Globalna Lokalna 99 S t r o n a

101 Konwencja Podejmowane działania (wybór) Cel Aichi Mechanizm wpływu Skala oddziaływania Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Konwencja Paryska) Europejska Konwencja Krajobrazowa Na listę światowego dziedzictwa UNESCO wpisane są następujące obiekty przyrodnicze w Polsce: (1) Puszcza Białowieska (las naturalny o charakterze pierwotnym) - obiekt transgraniczny polsko-białoruski; (2) Park Mużakowski (park krajobrazowy) - obiekt transgraniczny polsko-niemiecki. W ramach prac Krajowego Sekretariatu Konwencji Krajobrazowej (utworzonego w 2010 r.), zrealizowano między innymi: wykonanie opracowań dotyczących ochrony krajobrazu, zorganizowano konferencję z udziałem przedstawicieli instytucji zarządzających krajobrazem oraz instytucji naukowych, wykonano materiały promocyjne i edukacyjne, w 2012 r. ogłoszono pierwszą edycję konkursu na Polską Nagrodę Krajobrazową, której laureatem został Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowy. Od 2012 r. Sekretariat jest zaangażowany w prace nad prezydenckim projektem ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. Projekt ustawy został w lipcu 2013 r. skierowany pod obrady Sejmu RP. 5. Zahamowanie utraty siedlisk naturalnych 1. Wzrost świadomości ekologicznej 14. Odtworzenie i zabezpieczenie ekosystemów dostarczających niezbędne usługi Pośredni Pośredni Lokalna Lokalna 100 S t r o n a

102 3.2 WKŁAD PODEJMOWANYCH DZIAŁAŃ SŁUŻĄCYCH WDRAŻANIU KONWENCJI W OSIĄGANIE MILENIJNYCH CELÓW ROZWOJU Działania podejmowane przez Polskę, opisane w części II Raportu, nakierowane na realizację celów Konwencji, włącznie z działaniami wpisującymi się w realizację celów Aichi, stanowiły ze swojej natury wsparcie w dążeniu do osiągnięcia celu 7: Zapewnienie stanu równowagi ekologicznej środowiska Milenijnych Celów Rozwoju, w szczególności w zakresie: wdrożenia zasad zrównoważonego rozwoju do krajowych strategii i programów (cel cząstkowy 7.A - opisano szerzej w rozdziale 2.4) zmniejszenia tempa utraty różnorodności biologicznej (cel cząstkowy 7.B), który miał być realizowany poprzez osiągnięcie do 2010 r. znacznej redukcji tempa utraty m.in.: udziału powierzchni lądowej pokrytej przez las (w Polsce w latach nastąpił wzrost lesistości o ok. 0,3% powierzchni kraju opisano szerzej w rozdziale 1.2); udziału obszarów chronionych (w Polsce w latach nastąpił wzrost powierzchni obszarów chronionych o ok. 0,2% powierzchni kraju - opisano szerzej w rozdziale 1.2). Należy zauważyć, że Polska jako kraj rozwinięty wspiera realizację Milenijnych Celów Rozwoju przede wszystkim poprzez pomoc udzielaną krajom rozwijającym się, głównie krajom Partnerstwa Wschodniego (Eastern Partnership). W tym zakresie w latach Polska realizowała liczne projekty pomocy dwustronnej, m.in.: Armenia: przygotowanie i przeprowadzenie cyklu szkoleń dla specjalistów zakresie gospodarowania chemikaliami i ochrony środowiska w Armenii (m.in. poprawa standardów ekologicznych usług komunalnych, poprawa funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami, promocja i wprowadzanie dobrych praktyk w dziedzinie gospodarki wodnej, rozwijanie świadomości ekologicznej wśród mieszkańców poprzez edukację ekologiczną, zwiększenie liczby rozwiązań proekologicznych i energooszczędnych w sektorze mieszkaniowokomunalnym i w przemyśle, przeciwdziałanie degradacji środowiska naturalnego i niwelowanie negatywnych skutków zmian klimatu); Azerbejdżan: wzmocnienie instytucjonalne administracji Azerbejdżanu odpowiedzialnej za ochronę środowiska naturalnego poprzez promocję dobrego rządzenia w wybranych obszarach tematycznych (m.in. wdrażanie nowych mechanizmów współpracy społeczności lokalnych na rzecz ochrony środowiska, wzmocnienie grup społecznych podejmujących działania związane z ochroną środowiska, przeciwdziałanie degradacji środowiska naturalnego i zmianom klimatu, likwidacja zagrożeń skażenia substancjami toksycznymi oraz odpadami niebezpiecznymi, wzmocnienie przygotowania państwa i społeczności lokalnych do radzenia sobie z katastrofami naturalnymi i redukowanie ryzyka ich wystąpienia); Gruzja: opracowanie podstaw kompleksowego zarządzania lasami w gruzińskim regionie Racza; wsparcie dla reformy leśnej ochrona lasów poprzez wzmocnienie kompetencji leśników; Tadżykistan: podniesienie świadomości w zakresie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju wśród lokalnych społeczności Tadżykistanu światowej ostoi bioróżnorodności; Ukraina: opracowanie podstaw biotechnologii żywienia młodocianych stadiów ryb ginących na potrzeby akwakultury Ukrainy. 101 S t r o n a

103 3.3 WNIOSKI Z WDRAŻANIA KONWENCJI W POLSCE Działania dotyczące ochrony przyrody podjęte w Polsce w latach sprawozdawczych niniejszego raportu, tj należy ocenić pozytywnie, szczególnie ze względu na intensyfikację czynnych działań ochronnych oraz skalę przeznaczonych na nie środków finansowych. Niemniej jednak należy także stwierdzić, iż pomimo wzrastającej świadomości ekologicznej społeczeństwa, działania podejmowane w naszym kraju na rzecz różnorodności biologicznej są nadal dalekie od potrzeb. Pamiętać należy, że skuteczna ochrona różnorodności biologicznej stanowi nadal bardzo duże wyzwanie: dotyczy to przede wszystkim nowoczesnego podejścia do jej ochrony, jakim jest uwzględnienie w procesach decyzyjnych wartości usług ekosystemowych oraz włączenie kwestii zachowania różnorodności biologicznej w działania innych sektorów gospodarczych. Wskazane jest skoncentrowanie dalszych działań na następujących obszarach problemowych: Badania naukowe wyjaśniające mechanizmy powiązań pomiędzy gatunkami, siedliskami, stanem środowiska a ich potencjałem świadczenia usług ekosystemowych; Kształtowanie świadomości społecznej dotyczącej znaczenia różnorodności biologicznej w ujęciu gospodarczym, w tym jej wpływu na dobrobyt społeczny; Opracowanie i wdrożenia mechanizmów wyceny wartości zasobów różnorodności biologicznej, usług ekosystemowych, tak by były one stałym elementem wyceny dobrobytu, statystyk narodowych, a także konkretnymi przesłankami w bieżących decyzjach gospodarczych, zarówno na poziomie kształtowania polityk w poszczególnych sektorach, jak i na poziomie decyzji gospodarczych podejmowanych przez przedsiębiorców, czy też kształtowania indywidualnych zachowań konsumpcyjnych; Doskonalenia wymagają narzędzia takie jak planowanie przestrzenne oraz system oceny oddziaływań na środowisko, w aspekcie nie tylko zagadnień różnorodności biologicznej, ale szerzej rozumianej ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju; Wzmocnienie stosowania instrumentów takich jak planowanie przestrzenne oraz system ocen oddziaływania na środowisko pozwoli na uzyskanie efektu synergii: obejmowanie ochroną kolejnych, cennych obiektów i obszarów przyrodniczych przy jednoczesnym zachowaniu (przywróceniu) drożności korytarzy ekologicznych umożliwi zachowane różnorodności biologicznej i zwiększenie odporności ekosystemów. Ochrona przyrody w zamkniętych enklawach, jak również tworzenie korytarzy w sytuacji degradacji krajobrazu odrębnie nie przyniosą pożądanych efektów, ale wspólna interwencja w obu obszarach zwiększy trwałość rezultatów działań; Istnienie synergii można również rozważać w kontekście powstania wartości dodanej realizacji działań. Przykładowo, rozwój i promocja rolnictwa ekologicznego, nadawanie certyfikatów jakości produktów to działania, które przyczynią się nie tylko do ochrony powierzchni ziemi, wzrostu bezpieczeństwa żywnościowego kraju i zdrowotności jego mieszkańców, ale również do konkretnych korzyści gospodarczych; Szersze uwzględnienie usług ekosystemowych, może być wzmocnione poprzez włączenie kwestii etycznych. Dotyczy to nie tylko ochrony przyrody jako takiej, ale przede wszystkim kształtowania pożądanych wzorców zrównoważonej konsumpcji. 102 S t r o n a

104 ZAŁĄCZNIK 1. INFORMACJA NA TEMAT PROCESU PRZYGOTOWANIA RAPORTU ORAZ LITERATURA INFORMACJA NA TEMAT PROCESU PRZYGOTOWANIA RAPORTU Raport został przygotowany na podstawie Artykułu 26 Konwencji o różnorodności biologicznej oraz decyzji X/10 Konferencji stron National reporting: review of experience and proposals for the fifth national report (UNEP/CBD/COP/DEC/X/10, 29 października 2010). Prace nad raportem przebiegały w dwóch etapach. Etap I obejmował przygotowanie projektu raportu, natomiast etap II polegał na przeprowadzeniu szczegółowych, szeroko zakrojonych konsultacji eksperckich i opracowanie, na podstawie zgłoszonych uwag i przeprowadzonych dyskusji, finalnej wersji raportu. W trakcie prac nad przygotowaniem 5. Krajowego raportu z wdrażania Konwencji o różnorodności biologicznej zastosowano następujące metody badawcze: Analiza desk research (analiza literatury, dokumentów strategicznych i planistycznych, zagadnienia prawne), Analiza danych statystycznych (w tym analizy danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz wyników Państwowego Monitoringu Środowiska), Analiza matrycowa (ocena stanu wdrożenia oraz stopnia osiągnięcia celów strategii i planów działań), Analiza ekspercka (ocena jakościowa na podstawie zgromadzonych materiałów/informacji), Analiza przestrzenna GIS oraz studia przypadków, Badania ankietowe przeankietowano 615 podmiotów bezpośrednio i pośrednio zaangażowanych we wdrażanie działań z zakresu zachowania różnorodności biologicznej w Polsce oraz 415 gmin Mechanizmy współpracy międzyinstytucjonalnej i międzyresortowej. Proces przygotowania 5. Krajowego raportu z wdrażania Konwencji o różnorodności biologicznej obejmował następujące działania: Analizę wytycznych Guidelines for the fifth national report oraz podręcznika Resource manual for the fifth national report oraz opracowanie struktury Raportu (tak by odpowiadała ona pytaniom badawczym wynikającym z wytycznych) Pozyskanie informacji literaturowych oraz za pomocą badania ankietowego. Prezentację założeń dotyczących procesu sporządzania 5. Raportu na posiedzeniu Komitetu Sterującego ds. wdrażania Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, a także robocze spotkania uzgodnieniowe i cząstkowe prezentacje postępu prac w siedzibie Zamawiającego. Opracowanie projektu piątego Krajowego Raportu w oparciu o następujące eksperckie analizy i prace: - analiza znaczenia bioróżnorodności w Polsce, w tym usług ekosystemowych (w uwzględnieniem analizy ekonomicznych badań naukowych prowadzonych w tym zakresie w Polsce), - analiza zmian dotyczących stanu i trendów zachowania bioróżnorodności (w tym analizy na podstawie danych statystycznych GUS oraz PMŚ), - ocena zagrożeń bioróżnorodności, - ocena stanu wdrożenia Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań na lata analiza projektu Programu na lata S t r o n a

105 - identyfikacja oraz opis działań podjętych w celu wdrożenia Konwencji w Polsce w latach , - analiza nakładów finansowych na rzecz ochrony różnorodności biologicznej, - analiza uwzględnienia zagadnień ochrony bioróżnorodności w innych strategiach sektorowych oraz efekty synergii wynikające z wdrażania innych konwencji przyrodniczych - ocena postępu we wdrażaniu celów 2020 (cele Aichi) oraz celów 2015 (Milenijne Cele Rozwoju). Konsultacje raportu z udziałem ekspertów m. in. z następujących instytucji/organizacji: Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Instytut Ochrony Środowiska, Polskie Towarzystwo Mykologiczne. Przeprowadzono konsultacje z udziałem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Zdecydowana większość komentarzy, uwag i sugestii została uwzględniona i wdrożona. 104 S t r o n a

106 SPIS TABEL TABELA 1. PRODUKCJA GLOBALNA WEDŁUG DZIAŁÓW I SEKCJI GOSPODARKI TABELA 2. ZATRUDNIENIE W ROLNICTWIE, ŁOWIECTWIE, LEŚNICTWIE I RYBACTWIE W LATACH (DANE W TYS. OSÓB) TABELA 3. POŁOWY I PRODUKCJA ŻYWCA RZEŹNEGO W POLSCE W LATACH TABELA 4. POLSKIE POŁOWY MORSKIE, SŁODKOWODNE I AKWAKULTURA W LATACH TABELA 5. SKUP ZWIERZYNY ŁOWNEJ W LATACH (DANE W TYS. TON) TABELA 6. SKUP ZWIERZYNY ŁOWNEJ W LATACH TABELA 7. SKUP GRZYBÓW I OWOCÓW LEŚNYCH W LATACH (DANE W TONACH) TABELA 8. SKUP GRZYBÓW I OWOCÓW LEŚNYCH W LATACH TABELA 9. FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE, W TYM NIEOBSZAROWE FORMY OCHRONY (2013) TABELA 10. ZMIANY POWIERZCHNI OBSZARÓW PRAWNIE CHRONIONYCH W LATACH TABELA 11. SIEDLISKA LUB GATUNKI O KLUCZOWYM ZNACZENIU W SKALI EUROPY TABELA 12. OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY SIEDLISK PRZYRODNICZYCH ORAZ GATUNKÓW W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI - WYNIKI MONITORINGU Z LAT TABELA 13. EKOLOGICZNE GOSPODARSTWA ROLNE W POLSCE W LATACH TABELA 14. PRZEBUDOWA DRZEWOSTANÓW W LATACH TABELA 15. DYNAMIKA ZMIAN KLUCZOWYCH WSKAŹNIKÓW DOTYCZĄCYCH LASÓW W LATACH TABELA 16. ZMIANA LICZBY LKP I ICH POWIERZCHNI W LATACH TABELA 17. ODDZIAŁYWANIA I ZAGROŻENIA ZIDENTYFIKOWANE DLA SIEDLISK PRZYRODNICZYCH I GATUNKÓW ROŚLIN ORAZ ZWIERZĄT Z WYŁĄCZENIEM GATUNKÓW PTAKÓW (%) TABELA 18. ZESTAWIENIE NAJCZĘSTSZYCH ODDZIAŁYWAŃ, KTÓRYM PODLEGAŁY SIEDLISKA PRZYRODNICZE W LATACH TABELA 19. CELE STRATEGICZNE KRAJOWEJ STRATEGII TABELA 20. PROPONOWANE CELE STRATEGICZNE PROGRAMU NA LATA TABELA 21. STRUKTURA PROPONOWANYCH CELÓW I ZADAŃ PROJEKTU PROGRAMU NA LATA TABELA 22. PRZYKŁADOWE ZADANIA ORAZ PROJEKTOWANE WSKAŹNIKI PRODUKTU (PROGRAM ) TABELA 23. ZESTAWIENIE CELÓW KRAJOWEGO PROGRAMU NA LATA ORAZ CELÓW AICHI TABELA 24. STAN PRAC NAD PZO DLA OBSZARÓW NATURA 2000 (DANE Z LIPCA 2013 R.) TABELA 25. ODNOWIENIA JODŁY POSPOLITEJ W RAMACH PROGRAMU JEJ RESTYTUCJI W LATACH TABELA 26. ANALIZA STRATEGII SEKTOROWYCH TABELA 27. POWIERZCHNIA KRAJU OBJĘTA OBOWIĄZUJĄCYMI PLANAMI MIEJSCOWYMI TABELA 28. STRUKTURA CELÓW I DZIAŁAŃ KRAJOWEJ STRATEGII TABELA 29. STAN REALIZACJI ZADAŃ PROGRAMU DZIAŁAŃ UJĘCIE ILOŚCIOWE TABELA 30. REALIZACJA CELÓW OPERACYJNYCH KRAJOWEJ STRATEGII UJĘCIE ILOŚCIOWE TABELA 31. OCENA STOPNIA REALIZACJI POSZCZEGÓLNYCH CELÓW OPERACYJNYCH KRAJOWEJ STRATEGII SPIS RYSUNKÓW RYSUNEK 1. UDZIAŁ RÓŻNYCH GRUP OBSZARÓW CHRONIONYCH W POWIERZCHNI CAŁKOWITEJ KRAJU RYSUNEK 2. POWIERZCHNIA PARKÓW NARODOWYCH I REZERWATÓW [TYS. HA] RYSUNEK 3. UDZIAŁ OBSZARÓW PRAWNIE CHRONIONYCH (% POWIERZCHNI OGÓŁEM) RYSUNEK 4. NATURA 2000 OBSZARY SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW (POWIERZCHNIA MLN HA) RYSUNEK 5. NATURA SPECJALNE OBSZARY OCHRONY SIEDLISK (POWIERZCHNIA MLN HA) RYSUNEK 6. POKRYCIE GŁÓWNYMI FORMAMI UŻYTKOWANIA GRUNTÓW RYSUNEK 7. STAN LICZEBNOŚCI WYBRANYCH ZWIERZĄT CHRONIONYCH (OCHRONA GATUNKOWA) RYSUNEK 8. SIEDLISKA: OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI WYNIKI MONITORINGU Z LAT RYSUNEK 9. ROŚLINY: OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY ROŚLIN W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH RYSUNEK 10. ZWIERZĘTA: OCENA OGÓLNA STANU OCHRONY ZWIERZĄT W REGIONACH BIOGEOGRAFICZNYCH POLSKI - WYNIKI MONITORINGU Z LAT RYSUNEK 11. OGÓLNA OCENA STANU OCHRONY WEDŁUG KATEGORII SIEDLISK PRZYRODNICZYCH S t r o n a

107 RYSUNEK 12. OGÓLNA OCENA STANU OCHRONY WEDŁUG GRUPY GATUNKÓW ROŚLIN I ZWIERZĄT Z WYŁĄCZENIEM GATUNKÓW PTAKÓW RYSUNEK 13. TRENDY POPULACYJNE GATUNKÓW PTAKÓW OBJĘTYCH PMŚ (WYNIKI OCENY Z 2012 ROKU) RYSUNEK 14. ZMIANY LICZEBNOŚCI POSPOLITYCH PTAKÓW LEŚNYCH W LATACH RYSUNEK 15. WSKAŹNIK LICZEBNOŚCI POSPOLITYCH PTAKÓW KRAJOBRAZU ROLNICZEGO (FBI 23) RYSUNEK 16. STRUKTURA UŻYTKOWANIA GRUNTÓW W POLSCE W ROKU RYSUNEK 17. ZMIANY POWIERZCHNI WYBRANYCH TYPÓW GRUNTÓW W LATACH RYSUNEK 18. ZMIANY STRUKTURY GATUNKOWEJ LASÓW PAŃSTWOWYCH W LATACH RYSUNEK 19. ZMIANY STRUKTURY WIEKOWEJ DRZEWOSTANÓW W LASACH PAŃSTWOWYCH RYSUNEK 20. ZALESIENIA GRUNTÓW NIELEŚNYCH (TYS. HA) RYSUNEK 21. ZMIANA POZIOMU LESISTOŚCI (%) RYSUNEK 22. WYSTĘPUJĄCE I POTENCJALNE ZAGROŻENIA DLA GATUNKÓW PTAKÓW W % RYSUNEK 23. REGULACJA, ZABUDOWA RZEK ORAZ NAKŁADY NA WYBRANE ELEMENTY GOSPODARKI WODNEJ W LATACH RYSUNEK 24. SPRZEDAŻ ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN ORAZ ZUŻYCIE NAWOZÓW MINERALNYCH W LATACH RYSUNEK 25. ZAANGAŻOWANIE ŚRODKÓW NFOŚIGW, WFOŚIGW ORAZ PROGRAMÓW UE RYSUNEK 26. RODZAJE FINANSOWANYCH DZIAŁAŃ ORAZ WARTOŚĆ PODPISANYCH UMÓW RYSUNEK 27. POZIOMY PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO I ODPOWIADAJĄCE IM OPRACOWANIA ŚRODOWISKOWE LITERATURA: Bernatek A. (2011), Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw, WWF Polska, Kraków Bołtromiuk A., Burger T. (2008), Polacy w zwierciadle ekologicznym: raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r., Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa Bulińska-Radomska Z., Łapinski B., Arseniuk E. (2008), Plant Genetic Resources for Food and Agriculture in Poland. Second National Report, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Radzikowo Costanza R., d Arge R, de Groot R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem S., O Neill R.V., Paruelo J., Raskin R.G., Sutton P., van den Belt M. (1997), The value of the world s ecosystem services and natural capital, Nature 387 Czajkowski M., Buszko-Briggs M., Hanley N. (2009), Valuing changes in forest biodiversity, Ecological Economics, 68 (12)/2009, Elsevier Czajkowski M., Giergiczny M., Kronenberg J., Tryjanowski P. (2014), The economic recreational value of a white stork nesting colony: A case of stork village in Poland, Tourism Management 40 (2014), Elsevier de Aragón J.M, Riera P., Giergiczny M., Colinas C. (2011), Value of wild mushroom picking as an environmental service, Forest Policy and Economics 13 (2011), Elsevier DG Agriculture and Rural Development (2013), Overview of CAP reform , Agricultural Policy Perspectives Brief N 5 DGLP (2010), Raport o stanie lasów w Polsce 2009, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa DGLP (2013), Informacja o realizacji Krajowego Programu Zwiększania Lesistości w 2012 r., Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa DGLP (2013), Raport o stanie lasów w Polsce 2012, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa 106 S t r o n a

108 EEA (2011), An experimental framework for ecosystem capital accounting in Europe, EEA Technical Report 13/2011, Kopenhaga European Commission (2013), Mapping and Assessment of Ecosystems and their Services. An analytical framework for ecosystem assessments under Action 5 of the EU Biodiversity Strategy to 2020, Discussion paper Final, April 2013, Publications office of the European Union, Luxembourg FUNDEKO (2012), Ocena wpływu zmian klimatu na różnorodność biologiczną oraz wynikające z niej wytyczne dla działań administracji ochrony przyrody do roku 2030, opracowanie na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Warszawa FUNDEKO (2012), Strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej obszarów wiejskich do roku 2020 (projekt), opracowanie na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa FUNDEKO (2013), Raport z realizacji Polityki Ekologicznej Państwa w latach , opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska, Warszawa Giergiczny M. (2009), Rekreacyjna wartość Białowieskiego Parku Narodowego, Ekonomia i Środowisko 2(36)/2009, Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok Giergiczny M., Kronenberg J. (2012), Jak wycenić wartość przyrody w mieście? Wycena drzew przyulicznych w centrum Łodzi, Zrównoważony Rozwój Zastosowania nr 3/2012, Fundacja Sendzimira, Kraków Gil F.M. (2009), Natura 2000 i akwakultura, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Gil S., S leszyn ski J. (2003), An index of sustainable economic welfare for Poland, Sustainable Development, 11(1) Ginalski A. (2012), Morskie obszary Natura 2000, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa GIOŚ (2012), Podsumowanie wyników monitoringu siedlisk przyrodniczych w latach Zagrożenia i oddziaływania, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa Global Reporting Initiative ( ), Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, Amsterdam Głowaciński Z. (red) (2001), Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa Głowaciński Z., Nowacki J. (red) (2004), Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (2011), Stan środowiska w Polsce - Sygnały 2011, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa GUS (2011), Rocznik Statystyczny Rolnictwa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa GUS (2011), Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa GUS (2012a), Ochrona Środowiska 2012, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa GUS (2012b), Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2012, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa-Szczecin GUS (2012c), Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2012, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa GUS (2013a), Ochrona Środowiska 2013, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 107 S t r o n a

109 GUS (2013b), Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2013, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Hodun G., Podyma W. (2009), Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie, Biblioteczka Programu Rolnośodowiskowego , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa IGiZP PAN (2012), Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach na koniec 2011 roku, opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Warszawa Inspekcja Ochrony Środowiska (2012a), Monitoring gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych w latach , Biuletyn Monitoringu Przyrody 10 (2012/2), Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa Inspekcja Ochrony Środowiska (2012b), Monitoring populacji ptaków w latach , Biuletyn Monitoringu Przyrody 9 (2012/1), Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa IOŚ-PIB (2013), Ekspertyza w zakresie mobilizacji środków dla różnorodności biologicznej w Polsce, opracowanie Instytutu Ochrony Środowiska Państwowego Instytutu Badawczego na zlecenie Ministerstwa Środowiska, Warszawa IUNG (2012), Monitoring chemizmu gleb ornych w Polsce w latach raport końcowy, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy, Puławy Kalinka P. (2003), Wycena walorów turystycznych Puszczy Białowieskiej w kontekście sporu o powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego, praca magisterska napisana na Międzywydziałowych Studiach Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warszawskiego. Kistowski M., Pchałek M. (2009), Natura 2000 w planowaniu przestrzennym rola korytarzy ekologicznych, Ministerstwo Środowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa KOBIZE (2013), Krajowy Raport Inwentaryzacyjny. Inwentaryzacja gazów cieplarnianych w Polsce dla lat , raport wykonany na potrzeby Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Protokołu z Kioto, Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami, Warszawa Kozioł C., Matras J. (2011), Raport krajowy o leśnych zasobach genowych Polska Krasowicz S., Kuś J. (2010), Kierunki zmian w produkcji rolniczej w Polsce do roku 2020 próba prognozy, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 3(324)/2010, Warszawa Kronenberg J., Bocheński M, Dolata P.T., Jerzak L., Profus P., Tobółka M., Tryjanowski P., Wuczyński A., Żołnierowicz K.M. (2013), Znaczenie bociana białego Ciconia ciconia dla społeczeństwa: analiza z perspektywy koncepcji usług ekosystemów, Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (3) Kronenberg J., Bergier T. (red) (2010), Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków Kuczyn ski L., Chylarecki P. (2012), Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa Kurek R.T. (2010), Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających śmiertelność fauny przy drogach, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa Laszlo C. (2008), Firma zrównoważonego rozwoju, Studio EMKA, Warszawa Maes J., Teller A., Erhard M., Liquete C., Braat L. Berry P., Egoh B., Puydarrieux P., Fiorina C., Santos F., Paracchini M.L., Keune H., Wittmer H., Hauck J., Fiala I., Verburg P.H., Condé S., Schägner J.P., San Miguel J., Estreguil C., Ostermann O., Barredo J.I., Pereira H.M., Stott A., Laporte 108 S t r o n a

110 V., Meiner A., Olah B., Royo Gelabert E., Spyropoulou R., Petersen J.E., Maguire C., Zal N., Achilleos E., Rubin A., Ledoux L., Brown C., Raes C., Jacobs S., Vandewalle M., Connor D., Bidoglio G. (2013), Mapping and Assessment of Ecosystems and their Services. An analytical framework for ecosystem assessments under Action 5 of the EU Biodiversity Strategy to 2020, Publications office of the European Union, Luxembourg Millennium Ecosystem Assessment (2005), Ecosystems and Human Well-being: Synthesis, Island Press, Washington, DC. MRiRW (2011a), Prognoza oddziaływania na środowisko Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa, Warszawa MRiRW (2011b), Program rolnośrodowiskowy w pigułce, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa MRiRW (2012a), Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa MRiRW (2012b), Sprawozdanie z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Sprawozdanie za 2011 r. nr 5/2011, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa MRiRW (2013), Program Operacyjny Rybactwo i Morze finansowany z Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego na lata , projekt z dn , Departament Rybołówstwa, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa MŚ (2011), Śródokresowy raport dotyczący stanu realizacji Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Programu działań na lata , Ministerstwo Środowiska, Warszawa MŚ (2012a), Raport z realizacji przepisów Dyrektywy Rady z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (91/676/EWG) w okresie , Ministerstwo Środowiska, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa MŚ (2012b), Sprawozdanie z wykonania Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych w latach , Ministerstwo Środowiska, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa MŚ (2013), Stan realizacji Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Programu działań na lata , zestawienie zadań materiał niepublikowany z dn. 3 lipca 2013 r., Ministerstwo Środowiska NFOŚiGW (2011), Fundusz dla natury. Projekty w ochronie biologicznej różnorodności, Narodowy Fundusz ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Warszawa NIK (2012), Informacja o wynikach kontroli. Realizacja ustawowych zadań w parkach krajobrazowych, Najwyższa Izba Kontroli, KSI /2011, Warszawa Nowak S., Mysłajek R.W. (2011), Wilki na zachód od Wisły, Stowarzyszenie dla Natury Wilk, Twardorzeczka OCEANA (2011), Fisheries management in the Baltic Sea. How to get on track to a sustainable future in Baltic fisheries PAF (2013), Priorytetowe ramy działań dla sieci natura 2000 na Wieloletni Program Finansowania UE w latach , Warszawa Pchałek M., Kupczyk P., Matyjasiak P., JuchniK A. (2011), Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacyjnych, WWF Polska, Warszawa POLFOREX ( ), Wartości nierynkowych korzyści z lasów. Metody wyceny oraz zastosowanie wyników w analizach ekonomicznych, Warszawski Ośrodek Ekonomii Ekologicznej - Warszawa, Instytut Badawczy Leśnictwa - Warszawa, Econ Pöyry Oslo 109 S t r o n a

111 Pracownia Przyrodnicza (2014), Program ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata projekt z dn , materiał niepublikowany, opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska, Warszawa Reinhardt I., Kluth G., Nowak S., Mysłajek R.W. (2013), A review of wolf management in Poland and Germany with recommendations for future transboundary collaboration, Bundesamt für Naturschutz, Bonn Skóra K.E. (2013), Problemy ochrony przyrody Morza Bałtyckiego, materiał niepublikowany na posiedzenie Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Woliński Park Narodowy ( Smith N.C., Lenssen G. (2009), Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio EMKA, Warszawa Szpikowski J. (2012), Stan geoekosystemów Polski w roku 2011na podstawie badań Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (z wykorzystaniem wybranych geoindykatorów), Storkowo TEEB (2009), The Economics of Ecosystems and Biodiversity for National and International Policy Makers 2009 TEEB (2010), The Economics of Ecosystems and Biodiversity Report for Business - Executive Summary 2010 TEEB (2010), The Economics of Ecosystems and Biodiversity: Mainstreaming the Economics of Nature: A synthesis of the approach, conclusions and recommendations of TEEB under action 5 of the EU biodiversity strategy to 2020, Publications office of the European Union, Luxembourg Wilżak T. (2011), Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko przewodnik po rozporządzeniu Rady Ministrów, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. (2000), Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb stan 2009, Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (I) Zarzycki K. (red.) Kaźmierczakowa R. (2001), Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków Zarzycki K., Mirek Z. (2006), Red list of plants and fungi in Poland, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków Z ylicz, T. (2010), Wycena usług ekosystemów. Przegląd wyników badań światowych, Ekonomia i Środowisko 1(37)/2010, Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok Żylicz T. (2013), Wycena usług ekosystemów leśnych, referat wygłoszony w czasie Sesji 2 Panelu Ekspertów WARTOŚĆ : Lasy jako czynnik rozwoju cywilizacji: współczesna i przyszła wartość lasów, Żylicz T., Giergiczny M. (2013), Wycena pozaprodukcyjnych funkcji lasu raport końcowy, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 110 S t r o n a

112 ZAŁĄCZNIK 2. INTERNETOWE ŹRÓDŁA DANYCH PORTALE INSTYTUCJI Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Główny Urząd Statystyczny Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Lasy Państwowe Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Środowiska Monitoring Ptaków Polski Państwowy Monitoring Środowiska Polska Pomoc Rozwojowa Program Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich Ramowa Dyrektywa Wodna BAZY DANYCH: Baza danych sieci Natura 2000 natura2000.gdos.gov.pl/strona/rozumiem Informacje geoprzestrzenne o formach ochrony przyrody geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/ Plany zadań ochronnych Natura 2000: Platforma Informacyjno Komunikacyjna pzo.gdos.gov.pl/index.php Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody crfop.gdos.gov.pl/crfop/ Gatunki obce w Polsce Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności Natura 2000 Network Viewer natura2000.eea.europa.eu Parki Narodowe Ekoportal Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego DOKUMENTY STRATEGICZNE: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju ts/kpzk2030.pdf 111 S t r o n a

113 Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Program działań na lata Nasze ubezpieczenie na życie i nasz kapitał naturalny - unijna strategia ochrony różnorodności biologicznej na okres do 2020 r., COM (2011) 244 final Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku Polityka energetyczna Polski do 2030 roku Polityka klimatyczna polski- strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku Polityka leśna państwa Strategia Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko - perspektywa 2020 r. (projekt) Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska Strategia ochrony obszarów wodno błotnych na lata r. Strategia Rozwoju Kraju _Rozwoju_Kraju_2020.pdf Strategia rozwoju transportu do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku) oju_transportu_do_2020_roku.pdf Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata %99ta%20Uchwa%C5%82%C4%85%20Nr%20163%20RM%20z%20dn%2025%20kwietnia %202012r.pdf Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku Zielona infrastruktura zwiększanie kapitału naturalnego Europy, COM(2013) 249 final Priorytetowe Ramy Działań dla sieci Natura ŹRÓDŁA INFORMACJI NT. WDRAŻANIA INNYCH KONWENCJI: ASCOBANS EUROBATS Europejska Konwencja Krajobrazowa Konwencja Berneńska S t r o n a

114 Konwencja Bońska Konwencja Helsińska Konwencja Paryska Konwencja Ramsarska ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/files/zal/ramsar_cop_11_report_poland_en.pdf Konwencja Waszyngtońska (CITES) Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) ORGANIZACJE POZARZĄDOWE (WYBRANE): Greenpeace Polska Klub Przyrodników Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków Polskie Towarzystwo Ochrony przyrody SALAMANDRA Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody "pro Natura" Stowarzyszenie dla Natury Wilk Towarzystwo Przyrodnicze BOCIAN Liga Ochrony Przyrody WWF Polska S t r o n a

115 FIFTH NATIONAL REPORT ON THE IMPLEMENTATION OF THE CONVENTION ON BIOLOGICAL DIVERSITY March 2014 Study funded by the National Fund for Environmental Protection and Water Management

116 CONTENTS Executive summary Updated information on biodiversity status, trends, threats and impact on the well-being of people Importance of biological diversity in Poland, its impact on ecosystem services and their socio-economic and cultural significance Main shifts in the state of biodiversity and trends in its conservation Primary threats to biological diversity in Poland Current implementation status of the National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity and biodiversity issues in other sectors of the economy Biodiversity conservation objectives in Poland: General information on the National Strategy and the Programme and Action Plan Incorporating the Aichi Biodiversity Targets in the National Programme and Action Plan and their inclusion to other sectors of the economy Activities taken to implement the provisions of the Convention and their effects in the period following the submission of the Fourth National Report Effectiveness of the inclusion of biodiversity issues in strategies, sectoral plans and programmes, as well as cross-sectoral instruments Evaluation of the implementation of the National Strategy and Action Plan in Poland Implementation process of the Aichi Targets and Millennium Development Goals Progress in the implementation of the Strategic Plan for Biodiversity and the Aichi Targets Contribution of measures undertaken for the implementation of Convention in meeting the Millennium Development Goals Conclusions from the implementation of Convention in Poland Annex 1. Information on the preparation of the Report and Literature Annex 2. Online sources P a g e

117 LIST OF SELECTED ABBREVIATIONS Abbreviation Full name National Strategy Programme National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity National Programme and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity Birds Directive Directive 2009/147/EC of the European Parliament and of the Council of 30 November 2009 on the conservation of wild birds CAFE Directive Directive 2008/50/EC of the European Parliament and of the Council of 21 May 2008 on ambient air quality and cleaner air for Europe CAP CAWI CBD CFP CIEP CSO CSR DGEP DGSF EC EIA ETC EU FBI Fifth National Report FSC GDP GIS Habitats Directive ICES Common Agricultural Policy Computer Assisted Web Interview Convention on Biological Diversity Common Fisheries Policy Chief Inspectorate For Environmental Protection Central Statistical Office Corporate Social Responsibility General Directorate for Environmental Protection Directorate General of State Forests European Commission Environmental Impact Assessment European Territorial Cooperation European Union Farmland Bird Index Fifth National Report on the Implementation of the Convention on Biological Diversity Forest Stewardship Council Gross Domestic Product Geographic Information System Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora International Council for the Exploration of the Sea IED Directive 2010/75/EU of the European Parliament and of the Council of 24 November 2010 on industrial emissions IHAR IUCN LD CSO LIFE+ MARD MBP ME MO The Plant Breeding and Acclimatization Institute National Research Institute in Radzikow International Union for Conservation of Nature Local Database of the Central Statistical Office available on LIFE+ Programme Ministry of Agriculture and Rural Development The Monitoring of Birds of Poland Ministry of the Environment Maritime Office 2 P a g e

118 NBP NFEP&WM NPAFC NPMWWT NVZ OM OPFISH OPHC OPI&E National Bank of Poland National Fund for Environmental Protection and Water Management National Programme for Augmentation of Forest Cover National Programme for Municipal Waste Water Treatment Nitrate Vulnerable Zones Office of the Marshal Operational Programme Sustainable Development of the Fisheries Sector and Coastal Fishing Areas Operational Programme Human Capital Operational Programme Infrastructure and Environment PAF Prioritised Action Framework for Natura 2000 PDRA PEFC PFC PR RBWM RDEP RDSF ROP RWMB SBPA SEIA SEMP Programme for the Development of Rural Areas Programme for the Endorsement of Forest Certification Promotional Forest Complex Public Relations Regional Board of Water Management Regional Directorate for Environmental Protection Regional Directorate of State Forests Regional Operational Programme Regional Water Management Boards Special Bird Protection Area Strategic Environmental Impact Assessment State Environmental Monitoring Programme SESE Strategy for Energy Security and the Environment 2020 SFNFH SPA SPA 2020 STECF VFEP&WM VLMWUB State Forests National Forest Holding Special Protection Area Strategic adaptation plan for sectors and areas sensitive to climate change up to 2020 with a perspective to 2030 Scientific, Technical and Economic Committee for Fisheries Voivodship Fund for Environmental Protection and Water Management Voivodship Land Melioration and Water Units Board 3 P a g e

119 PRELIMINARY REMARKS The Fifth National Report on the Implementation of the Convention on Biological Diversity is a recurring report prepared by Poland as a party to the Convention on Biological Diversity. In accordance with the guidelines for the preparation of this report Guidelines for the Fifth National Report developed by the Conference of the Parties to the Convention on Biological Diversity on 29 October 2010, this report: is a continuation and contains an update of information included in the Fourth National Report (submitted in March 2009); presents trends in biodiversity changes and progress made in the implementation of the Convention and National Strategy for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity for ; contains a succinct overview of the biodiversity status, trends and threats prepared to provide information to decision makers, not an exhaustive assessment of these issues; does not duplicate information presented in the previous report, which included a comprehensive description of the flora (along with a description of plant associations and communities, habitats, and the status of particular taxonomic groups), wild animals, crops and livestock, as well as information on measures taken in Poland for the conservation of biological diversity in the years The report is based Article 26 of the Convention on Biological Diversity and decision X/10 of the Conference of the Parties: National reporting: review of experience and proposals for the fifth national report (UNEP/CBD/COP/DEC/X/10, 29 October 2010). 4 P a g e

120 EXECUTIVE SUMMARY The Fifth National Report on the Implementation of the Convention on Biological Diversity is a recurring report prepared by Poland as a party to the Convention on Biological Diversity. This report covers the period. In accordance with guidelines, it contains information on: PART 1 the current status of and threats to biodiversity, and its impact on the well-being of people (Part 1) the implementation of the National Strategy for the Conservation and Sustainable Use of Biological Diversity, as well as the new Programme, along with a reference to other sectors of the economy (Part 2) progress in the implementation of the Strategic Plan for Biological Diversity and its objectives (the so called Aichi Targets), adopted by the States Parties to the Convention on Biological Diversity (Part 3). Poland is a country of relatively high biological diversity. It is situated: in two biogeographical regions Alpine and Continental, between the sea and the mountains, on geologically diversified terrains (old crystalline shields and young fold mountains), in intermediate climate (marine air of the Atlantic Ocean and continental influences of Eurasia). All this contributed to the creation of natural richness an important factor that determines the character of our country. Furthermore, as a result of Poland's relatively low industrialization level and the use of extensive agriculture, many areas, ecosystems and species have been preserved in good condition. About 23% of the world's population of the white stork (Ciconia ciconia), 45% of the EU population of the white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla), and 90% of the EU population the aquatic warbler (Acrocephalus paludicola) nest in Poland. The country can also boast of the world's largest population of free bison (Bison bonasus). A lasting preservation of Poland s impressive natural richness presents a significant challenge. For many years, Poland has been engaged in nature protection efforts, including wildlife and biodiversity conservation measures. It has many achievements in the field but still faces as many challenges. The biggest challenge is insufficient linking of biodiversity with the economic growth of the country. Nature protection is seen in Poland chiefly as passive conservation activities and related investments are commonly avoided, particularly during periods of economic crisis. A comprehensive analysis of the significance and value of ecosystem services has not been carried out so far and Polish valuation of national wealth does not take the issue directly into account. For the purposes of this report, available statistical data on, e.g. the national output of agriculture, forestry, hunting and fishing which is PLN billion (USD 43.4 billion), accounting for 4.1% of the production of all sectors were analysed. An economic valuation of ecosystem services may seem problematic, although their social significance does not raise doubts. In 2012, employment in these sectors accounted for nearly 17% of the total employment. These data show that almost one in five employed in Poland derives income from activities widely dependent on ecosystem services. The actual share of such individuals is higher since other sectors of the economy, such as tourism, were not taken into account. 5 P a g e

121 Research studies focusing on the economic valuation of natural resources are an important contribution to the discussion on the various methods of their use and the need to protect them. In recent years, Poland has made an attempt at a valuation of economic benefits from the use of forests: recreation PLN 3.30 billion/year (USD 1.04 billion) collection of mushrooms PLN 0.28 billion/year (USD 0.09 billion) collection of berries PLN 0.06 billion/year (USD 0.02 billion) total value PLN 3.65 billion/year (USD 1.15 billion) The value of the Bialowieza Forest the biggest forest complex on the European plain (deciduous and mixed forests) with the highest degree of naturalness, where the last in Europe fragments of lowland forest primeval in character have been preserved was estimated at PLN 840 million/year (ca. USD 270 million). The obtained value far exceeds the current annual income from logging (PLN million; USD million). One of the most important changes in the years was the development of the European Natura 2000 network (which currently covers about 19.5% of Poland). Biological diversity in Poland is also protected within area-based forms of nature conservation, established at the national level, which cover 32.5% of Poland. Both these systems overlap spatially to a large extent, together covering 40.2% of the country. However, it should be stressed that the protected areas where the highest priority are environmental objectives (national parks and nature reserves) and those in which a balance between conservation and development objectives is pursued (Natura 2000 sites and landscape parks) take up 25.5% of the area of Poland. Specialised environmental agencies have been appointed for these sites, which provided that adequate financial resources are accessible and relevant instruments regulating the conditions for the pursuit of economic activities properly implemented gives a solid framework to ensure the protection of the most valuable species and habitats in the whole country. The current range and scope of wildlife monitoring activities in Poland is insufficient to draw reliable conclusions on the state of nature or make an analysis of trends over a longer period of time. In , a monitoring survey of Natura 2000 sites, covering 20 natural habitat types, 16 plant species and 20 species of animals was carried out, and a research conducted in included 40 types of natural habitats, 44 plant species and 68 species of animals. The conservation status of a large part of natural habitats and plant and animal species under the Natura 2000 programme in Poland is inadequate. Heathlands were evaluated as the best preserved, and bogs and dunes are types of natural habitats whose conservation status was assessed as the weakest. In Poland, bird monitoring is the most extensive. In total, data was obtained for 148 species of nesting birds and 24 species of wintering birds. Fieldwork was conducted in nearly 1/4 of the total country area. Some of the monitoring programmes have been carried with the use of standardised methods since the year 2000, resulting in multiannual measurement series, which have made it possible to identify change trends for 111 species of birds. The most important findings of the monitoring of birds are: The abundance index of common forest birds (34 species) indicates an increase in the population size of this group of birds over the last 12 years; the population of an average species in this group in 2012 was approx. 25% higher than in 2000, 6 P a g e

122 The aggregated abundance index of common farmland birds (FBI 23) indicates a degradation in their situation, Wetland birds (31 species) are a group facing the most severe decline, The most endangered among the monitored species in terms of continuously decreasing and extremely low population sizes are the European roller (Coracias garrulus) and osprey (Pandion haliaetus), while the dunlin (Calidris alpina) is on the verge of extinction. Population sizes of several species, endangered or extremely rare until recently, are still on the increase, among these is the ferruginous duck (Aythya nyroca); some other species whose populations are increasing are: the common crane (Grus grus), whooper swan (Cygnus cygnus) and black-crowned night heron (Nycticorax nycticorax). The monitoring of threats is one of the elements of the environmental monitoring system. It incorporates both anthropogenic impacts and natural processes affecting the conservation status of species and natural habitats protected within the Natura 2000 network. Threats arising from natural biotic and abiotic processes and changes in management methods apply to the largest number of types of natural habitats and species. As many as 80% of habitats are modified as a result of natural processes (e.g. plant succession, synanthropisation, eutrophication). In the case of species, even 44% of national populations could become extinct as a result of natural processes. The second category of threats that have a negative impact on 70% of habitats and 61% of species is related to agricultural changes (intensification or setting aside of land) and some aspects of forest management. Also fishery and hunting management, though on a smaller scale, have an impact on the most precious species this has been identified as a threat to 31% of species. Other threats to biodiversity include: PART 2 unsuitable water management (an increasing number of activities related to the regulation and development of rivers, barrages and levees, as well as activities related to agricultural drainage systems); fragmentation of habitats and landscape as a result of intense development pressure, the construction of new road networks and a not fully efficient land use planning system. spreading of alien species; destruction of habitats and refuges and the killing or destruction of specimens of protected species through various investment projects and plans. The threats are caused, inter alia, by a low efficiency of the EIA procedure for plans and projects and an insufficient use of legislation on the prevention and removal of the effects of environmental damage (including protected habitats and species). In , the National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity was being implemented. Work on an ex-post evaluation of the implementation status of the National Strategy is currently underway. Due to the lack of measurable indicators of the implementation of the strategy, a qualitative expert analysis was carried out for the purposes of this report, which showed that nearly 60% of the strategy's objectives the direction of their implementation was satisfactory, although there is a need for follow-up action. One of the most important achievements of the current reporting period is the strengthening of the administrative system, including in Natura 2000 sites, through a development the General Directorate of Environmental Protection and 16 Regional Directorates of Environmental Protection, the initiation of extensive works on management plans and conservation plans (7 conservation plans for national parks, 199 conservation plans 7 P a g e

123 for nature reserves, 15 conservation plans for marine Natura 2000 sites, 447 plans for conservation measures for terrestrial Natura 2000 sites), and developments in organising a system of EIAs for investment projects and SEIAs. Another significant change compared to the previous reporting period was a notable increase in the amount of financial resources allocated to the conservation of biodiversity. In the years , close to PLN 2.2 billion (ca. USD 0.75 billion) from national and EU programmes was earmarked for biodiversity projects. The most important group, from both the quantitative and qualitative perspective, consisted of projects for the protection of endangered species and habitats which contributed to the restoration of natural habitats (ecosystems) and refuges for species in protected areas, along with the preservation of endangered species and the genetic diversity of plants, animals and fungi. More than 460 projects for the active protection of endangered species and habitats received support mainly for: conservation measures, restoration of favorable water conditions, land purchasing, regulation of tourism traffic in areas at risk of excessive anthropogenic pressure and limitation of the emissions of pollutants to water and air in protected areas. In financial terms, as well as in terms of the magnitude of impact, agro-environmental payments played a dominant role. The purpose of the agro-environmental programme is to improve the environmental quality of rural areas through: restoring the values or the maintenance of the status of valuable natural habitats used for agricultural purposes, the promotion of a sustainable management system, a proper use of soils and water protection, landscape structure development, the protection of native species of farm animals and native crop varieties. Poland is an exceptional example of a Central European country where, thanks to the fragmented agricultural structure, local forms of cultivated plants have been preserved to this day. On a large scale, ex situ and in situ protection schemes of genetic resources of crop plants and farm animals are being implemented on a large scale. Projects such as those involving the restitution, reintroduction or augmentation of populations of species illustrate the diversification of activities undertaken in Poland: mammals: lynx (Lynx Lynx), grey seal (Halichoerus grypus), edible dormouse (Glis Glis), bison (Bison bonasus), speckled ground squirrel (Spermophilus suslicus), European ground squirrel (Spermophilus citellus), birds: western capercaillie (Tetrao urogallus), black grouse (Tetrao tetrix), peregrine falcon (Falcoperegrinus), Eurasian eagle-owl (Bubo Bubo), osprey (Pandion haliaetus), reptiles: European pond turtle (Emys orbicularis), smooth snake (Coronella austriaca), fish: swamp minnow (Rhynchocypris percnurus), sturgeon (Acipenser oxyrinchus), Atlantic salmon (Salmo salar), vimba bream (Vimba vimba), brown trout (Salmo trutta m. trutta), crustaceans: European crayfish (Astacus astacus), insects: scarce swallowtail (Iphiclides podalirius), old world swallowtail (Papilio machaon), mountain apollo (Parnassius apollo). Biodiversity conservation issues have also been addressed in strategies and planning documents in other sectors of the economy, as well as through the implementation of instruments such as spatial planning documents, EIAs, or SEIAs for plans, policies and strategies. While the functioning of EIAs and SEIAs should be assessed positively (despite some shortcomings resulting from occasional improper recognition of biodiversity issues in these documents), the spatial planning system does not fully meet the needs of biodiversity. Although there are legal grounds for the conservation of biodiversity resources within the process of spatial planning, the practical application of such provisions is poor due to a low 8 P a g e

124 coverage of the territory of the country with local land use plans and often unsatisfactory quality of the documents, which affects the assessment of the environmental impacts of the plans' implementation. In 2012, local land use plans covered only 27% of the country and the annual increase of the area covered by local land use plans in the years amounted to less than 1% of the country per year. The implementation of the National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity should be seen as the initial phase of long-term action that will have to be taken over the next decades, aimed at reducing negative pressures on biodiversity, and as a redefinition of the economic approach to include the valuation and appreciation of the value of biological diversity, and, consequently, to apply appropriate economic methods and tools to preserve its value. Currently, works on the Programme and Action Plan for the Protection and Sustainable use of Biological Diversity (hereinafter referred to as the Programme) are underway. The most important change in the Programme is giving the issue of ecosystem services the rank of a strategic objective. Both activities related to methods of ecosystem services valuation and those aimed at to the implementation of green infrastructure, as an instrument for preserving and strengthening the existing ecosystems and their services will be included in the Programme. An essential innovation consists in attempts at developing output and result indicators. Their absence presents a serious difficulty in assessing the effectiveness of the implementation of the measures and achieving the objectives of the National Strategy. Part 3 In Part 3 of the Fifth National Report, an analysis of biodiversity protection activities taken in Poland in light of the progress in implementing the Strategic Plan for Biodiversity and the 20 Aichi Targets has been carried out. The current (2013) implementation status of the Aichi Targets has been assessed as: high for 2 targets (Target 11 and 17) medium for 13 targets low for 4 targets, in the case of 1 target (Target 18), the implementation status has not been specified due to lack of data. The current rate of progress in the implementation of the targets has also been assessed: for 7 targets it has been estimated that they are likely to be achieved by 2020, for 11 targets, it has been decided that without an intensification of measures the current progress rate is insufficient to achieve them by 2020, in the case of 1 target (Target 2), it has been assessed that currently there is not progress in its implementation, in the case of 1 target (Target 18), the rate of implementation has not been specified due to lack of data. Research indicates low awareness (Target 1) of biodiversity issues. Air pollution (47%), waste (43%), water (39%) and floods (37%), climate change (34%), depletion of natural resources (21%) were identified as the biggest environmental issues, while only 20% of the respondents mentioned biodiversity loss as a problem. In comparison to research from previous years (2011 and 2012), a significant increase in the awareness of the need for nature protection because of 9 P a g e

125 the environment's own value could be noted. However, the percentage of Poles who know the term biodiversity is low only 30%. Results of a survey (CAWI) carried out in 2013 among the representatives of nature protection service agencies show that 75% of the respondents regard the lack of awareness of conservation needs among those who use natural resources (i.e., the lack of awareness of the value of natural resources and their limitedness) as the greatest threat to biodiversity. Due to the low awareness, the inclusion of biodiversity protection issues into a wide range of sectoral strategies is only declarative, and the use of instruments such as EIA, SEIA or spatial planning requires further improvement. The incorporation of the value of biodiversity into accounting systems will provide a major challenge for Poland (Target 2). As seen in the results of a survey conducted among local self-governments (15 marshal offices), only 5 out of 15 surveyed regions reported gaining economic benefits on account of biological diversity. Data on economic incentives harmful to biological diversity (Target 3) are incomplete. The majority of institutions do not carry out such analyses. In a survey (CAWI) conducted in 2013 on a sample of 33 financing institutions which support nature protection efforts, including biological diversity, over 80% stated they had not carried out analyses on the elimination or reforming of subsidies harmful to biological diversity. It should be noted, however, that Poland has many mechanisms for the exploitation of natural resources within environmentally safe limits (Target 4). These include, among others, fishing quotas, timber harvesting plans, or hunting regulations. In most sectors, cases of the overexploitation of natural resources have been eliminated. The number of campaigns and initiatives to promote sustainable patterns of production and consumption, e.g. the use of environmental criteria in public procurement (green procurement), sustainable forestry and increasing forest resources, is rising. Activities aimed at preventing the loss of natural habitats (Target 5) are being intensified. An important development was the creation of the Natura 2000 network, where the basic condition for any human activity in the included areas is minimizing environmental impact. A programme is being implemented to increase the country's forest cover and a reconstruction of tree stands is carried out in order to adapt them to habitat conditions. Countering the fragmentation of habitats and restoring ecological corridors to a passable condition remains a challenge. Action is taken to protect marine resources (Target 6). Mechanisms, such as limiting the increase of fishing quota, protection periods, restrictions on the use of certain fishing gear or control of by-catches, which form the basis for further activities and improve their effectiveness, have been implemented. Sustainable resource management (Target 7) includes activities such as: permanently sustainable forest management confirmed by FSC and PEFC certificates: Forest Stewardship Council and Programme for the Endorsement of Forest Certification; the implementation of agroenvironmental packages, in particular: sustainable agriculture and organic farming; extensive aquaculture which retains the natural character of landscape and habitats. An improvement in the quality of the environment and effective action for the reduction in pollution discharged into water, air and soil, should be noted. It needs to be determined what pollution levels can be considered harmless for ecosystem and biodiversity functions (Target 8). 10 P a g e

126 In the period , a regulation of the Polish Minister of the Environment entered into force with a list of invasive alien species (16 plant species, 36 animal species), which in the case of release into the natural environment can threaten native species or natural habitats. For all of these species (except fish), a ban on their possession and trading has been issued. A number of scientific publications have been created. The preparation of nationally and regionally coordinated plans of action for the control of the spread of invasive alien species and a risk assessment (Target 9) remains a challenge. In view of the current climate change (Target 10), an analysis of its impact on biodiversity has been carried out and resulting guidelines for the operation of environmental administration developed. Among habitats most vulnerable to climate change are all types of peat bogs and watercourses characterised by Ranunculion fluitantis vegetation. One of Poland's important achievements is the creation of a nature protection system, with an area covering 40,2% of the country (Target 11). However, it should be stressed that the protected areas where environmental objectives are the highest priority (national parks and nature reserves) and those in which a balance between conservation and development objectives is pursued (Natura 2000 sites and landscape parks) take up 25.5% of the country area. An institutional system has been created for their effective protection. The monitoring of species and habitats, research studies and active nature protection measures will contribute to preventing the extinction of endangered species (Target12). Poland can also boast of a high level of crop and livestock genetic diversity conservation (Target 13). Thanks to the fragmentation of agricultural land, local varieties of crops and farm animals have been preserved to modern times. Ex situ protection measures have been in place for many years, inter alia conducted by the National Centre for Plant Genetic Resources. The restoration and conservation, throughout the entire country, of ecosystems that provide essential services, including water ecosystems (Target 14), is a big challenge for Poland. As in the case of activities for strengthening the resilience of ecosystems and their contribution to carbon absorption (Target 15), their proper identification and the determination of priority measures will be of crucial importance. Action for the implementation of the Nagoya Protocol on Access to Genetic Resources (Target 16) and work on the Programme and Action Plan for the Protection and Sustainable use of Biological Diversity (Target 17) is in progress. Comprehensive data on the application of knowledge about biodiversity and traditional practices of its use by local communities are lacking (Target 18). The inclusion of local communities in decision-making is guaranteed through democratic mechanisms and procedures, such as public consultation. The scope of research on biodiversity (Target 19) is expanded each year and the number of studies is growing, despite the restrictive financial factor, faced not only by natural sciences. The period , however, should be evaluated positively when it comes to the amount of funds spent on biodiversity conservation measures (Target 20). Due to the availability of EU funds, expenditure on nature protection has increased significantly. In the years , a plentiful supply of these resources can also be expected, while providing a similar level of environmental funding after 2020 can pose a challenge. 11 P a g e

127 In conclusion, it should be stressed that successful biodiversity protection still presents a big challenge, especially with regard to the modern approach in which the value of ecosystem services is taken into account in decision making and the issue of biodiversity conservation is included in activities of other economic sectors. It is therefore advisable to focus further on the following problem areas: Scientific research focused on explaining the mechanisms that link species, habitats and the condition of the environment with their potential to provide ecosystem services; Shaping public awareness of the significance of biodiversity in economic terms, including its impact on social welfare; The development and implementation of valuation mechanisms for biodiversity resources and ecosystem services in such a way that they become a permanent element of prosperity assessment and national statistics and serve as considerable premises in current economic decisions, on the level of shaping sector policies, economic decisions made by entrepreneurs, or individual consumption patterns; The propagation of the use of instruments such as spatial planning and the EIA system will help to create a synergy effect: protecting new valuable sites and natural areas while keeping (or restoring) wildlife corridors in a passable condition will help to preserve biological diversity and increase the resilience of ecosystems. Nature protection in closed enclaves and creating corridors in degraded landscape alone will not produce the desired effects, while simultaneous intervention in both areas will increase the durability of the results; Bringing up ethical arguments can support a broader inclusion of ecosystem services. This refers not only to nature protection as such but above all, to shaping desirable sustainable consumption patterns. 12 P a g e

128 PART ONE 1 UPDATED INFORMATION ON BIODIVERSITY STATUS, TRENDS, THREATS AND IMPACT ON THE WELL-BEING OF PEOPLE 1.1 IMPORTANCE OF BIOLOGICAL DIVERSITY IN POLAND, ITS IMPACT ON ECOSYS TEM SERVICES AND THEIR SOCIO-ECONOMIC AND CULTURAL SIGNIFICANCE PERCEPTION OF BIODIVERSITY CONSERVATION AS COMPARED TO OTHER ENVIRONMENTAL ISSUES Almost every country is largely dependent on ecosystems and the services they provide, such as food, water, disease prevention, climate regulation, aesthetic values and the resulting attractiveness for tourists. In Poland and around the world we have to deal with the ever increasing demand for food, water, timber and energy. Clearly this causes irreversible losses of biodiversity, over-exploitation of certain species and habitats and the destruction of adaptive or regenerative capacities of ecosystems, as well as their fragmentation. Consequently, this generates additional losses (for example, through losses of jobs), or major spending investments (e.g. to ensure access to good quality drinking water or restore natural site features for tourism and leisure). It leaves no doubt that the state of nature has a positive impact on people s well being and socio-economic growth. However, in the common understanding, socio-economic prosperity is not linked with the state of nature and biodiversity. In the period following the change of Poland s political and economic system in 1989, the country was dominated by two trends: to compensate for economic losses through accelerated economic growth, and an opposite one to make up for decades of environmental negligence, mainly through efforts to minimise emissions and improve energy and raw material efficiency. Poland can boast of many achievements in this regard. Pollution of air and water, as well as the energy intensity of some of the sectors of the economy has been significantly reduced. A stable system for funding environmental project has been created and an EIA system, along with a number of other legal and financial solutions to stimulate environmental efforts, have been implemented. Today, no one disputes the fact that it is cheaper to prevent pollution than to invest in removing its effects. This leads to a widespread consensus for action on air and water protection, waste minimisation and energy saving. However, when considering measures for the conservation of biological diversity, for many people this is no longer so obvious. In this context, it is important to emphasize that nature (wildlife) conservation in Poland has a long tradition (primarily with regard to conservatory protection). It is also worth noting that, as a result of low industrialization and extensive agriculture in Poland, many areas, ecosystems and species have been preserved in good condition. There is no doubt that a lasting preservation of Poland s impressive natural wealth poses a significant challenge. However, an effective taking up of this challenge requires further changes in people's attitudes and public awareness of the benefits from biodiversity, including their understanding of how their welfare depends on its conservation. Currently the opinion prevails that biodiversity protection is a luxury for rich countries and that it limits the possibilities of growth at a national, regional and local level. 13 P a g e

129 Nature conservation is seen in Poland chiefly as unproductive and related investments that are commonly avoided, particularly during periods of economic crisis. Such an approach does not take into account the long term economic benefits provided by ecosystems, related to both their service and productive functions. Economic and developmental decisions undertaken in isolation from the potential economic interest related to the protection of nature tend to favour activities based on priorities often incompatible with the goal of preserving biodiversity in Polish ecosystems. OVERVIEW OF ECOSYSTEM SERVICES AND THE POSSIBILITY OF THEIR VALUATION IN POLAND In Poland, a comprehensive analysis of the occurrence and value of ecosystem services has not been carried out so far. National source data on this issue can be divided into two types: public, aggregated statistical data, which do not include the concept of ecosystem services, and a few scientific studies in which an attempt has been made to estimate the value of some of the services of this type, such as the non-productive values of forests or the value of urban green areas. In assessing the importance of biodiversity ecosystem services in addition to qualitative analyses it should be noted that in most cases their mapping and measurement is methodologically complex. Measuring the value of services associated with provisioning functions is relatively the easiest. This is due to the fact that the products obtained are subject to market transactions. The valuation of habitat, regulating, and cultural and tourist services is more complicated. From a macroeconomic perspective, it is an additional difficulty that the national statistics, including the widely used GDP indicator, do not take into account the state of the environment. What's more, such a model of economic management can lead to false conclusions. The demand for some goods, such as soundproofed windows, water filters etc., can serve as an example. An increase in the sales and production of this type of goods contributes to GDP growth, but the demand is often driven by the deterioration of environmental living conditions. A similar effect applies to fertilisers, plant protection products, the pharmaceutical industry, medical services etc. Demand for these goods or services is often caused by a weakened resistance of ecosystems and the environment, while statistics show it as a positive effect in terms of GDP growth. As Polish national statistics do not take directly into account the issue of ecosystem services, for the purpose of the present report available data on sectors clearly dependent on ecosystem services, related primarily to food and wood production have been analysed. When analysing statistics from the years on the global output of agriculture, forestry, hunting, and fishing, in can be concluded, that it constituted a small share of the national output, not exceeding 4.1% of its value (see Table 1). 1 Although the reporting period covers the years , at the time of developing this report, statistical data for 2013 were often not yet available, hence the period of analysis is The year 2013 was included where possible. 14 P a g e

130 TABLE 1. GLOBAL OUTPUT BY SECTORS AND SECTIONS OF THE ECONOMY A) BILLION PLN Agriculture, forestry, hunting and fishing, including: Agricultural crops, farming and animal husbandry, hunting 2009 (%) 2010 ( %) 2011 (%) 2012 (%) % % % % % % % % Forestry and logging % % % % Fisheries % % % % Industry % 1, % 1, % 1, % Other sections of the economy 1, % 1, % 1, % 1, % Total 2, % 2, % 3, % 3, % B) BILLION USD (CONVERSION ACCORDING TO THE ANNUAL AVERAGE NBP RATES) Agriculture, forestry, hunting and fishing, including: Agricultural crops, farming and animal husbandry, hunting 2009 (%) 2010 (%) 2011 (%) 2012 (%) % % % % % % % % Forestry and logging % % % % Fisheries % % % % Industry % % % % Other sections of the economy % % % % Total % % 1, % % Source: based on data from the CSO An analysis based on comparing employment in sectors dependent on ecosystem services with the total number of employees is another way of assessing their significance (see Table 2). In 2012 the employment share in agriculture and hunting was 16.42%, in forestry 0.34%, and in fisheries 0.02%. These data show that almost one in five employed in Poland derives income from activities beyond doubt dependent on ecosystem services. The actual share of such individuals is higher since other sectors of the economy, such as a substantial part of the tourism industry, were not taken into account. This points to great social significance of the economy sectors whose dependence on ecosystem services is obvious. In addition, close to 40% of the total population live in villages. There are regions where agriculture is the main branch of economy, affecting the level of development and standards of living. 15 P a g e

131 TABLE 2. EMPLOYMENT IN AGRICULTURE, HUNTING, FORESTRY AND FISHING IN THE YEARS (IN 1,000 PERSONS). Agriculture, forestry, hunting and fishing, including: 2009 ( %) 2010 (%) 2011 (%) 2012 (%) 2, % 2, % 2, % 2, % Agriculture and hunting 2, % 2, % 2, % 2, % Forestry and logging % % % % Total employment in Poland Fisheries % % % % 13, % 14, % 14, % 14, % Source: based on data from the CSO A selection of statistics on livestock production (including fishing production) and the benefits derived from forests are presented below to illustrate the range of benefits from ecosystem provisioning services (in the broad sense of this concept, which covers also agriculture, including animal husbandry, as a sector based on ecosystem services). TABLE 3. MARINE CAPTURE PRODUCTION AND THE PRODUCTION OF ANIMALS FOR SLAUGHTER IN POLAND IN THE YEARS (IN 1,000 TONNES) Domestic marine capture production Production of animals for slaughter Total marine capture and livestock for slaughter production 2009 ( %) 2010 (%) 2011 ( %) 2012 (%) % % % % 3, % 3, % 3, % % 3, % 4, % 4, % 4, % Source: based on data from the CSO and MARD (2012) TABLE 4. POLISH SEA AND FRESHWATER FISHING AND AQUACULTURE IN THE YEARS (IN 1,000 TONNES) Sea fishing, including: in the Baltic Sea deep-sea fishing freshwater fishing and aquaculture Total national fishing Source: based on MARD (2012) 16 P a g e

132 TABLE 5. PROCUREMENT OF GAME ANIMALS IN (IN 1,000 TONNES) Wild boars Deer Roe deer Total Source: based on data from the CSO When compared with the production of meat (livestock), fishing production in 2012 constituted 5.5% (in tones) of the total domestic animal production (Table 4). Comparing data on the procurement of game animals with those related to marine capture and other forms of livestock production, it is clear that as in the majority of countries in the world wild game constitutes an insignificant share (in tonnes) of domestic livestock production (Table 3 and Table 5). When talking about the value of the game animals it should be borne in mind that, from the point of view of ecosystem services, the price of the animals bought cannot be equated with their actual value (Table 6). TABLE 6. PROCUREMENT OF GAME ANIMALS IN A) 1,000 PLN Wild boars 6, , , , Deer 19, , , , Roe deer 16, , , , Total 42, , , , B) 1,000 USD (BASED ON THE ANNUAL AVERAGE EXCHANGE RATES BY THE NBP) Wild boars 2, , , , Deer 6, , , , Roe deer 5, , , , Total 13, , , , Source: based on data from the CSO Another example of direct benefits from ecosystem services is provided by data on the harvesting of forest fruits and mushrooms in Poland (Table 7). The level of accessible resources is determined by the weather (rainfall, temperature). Data on the value of the harvested mushrooms and forest fruits, in turn, point to a growing market value of these resources (Table 8), but as already stated before, it cannot be identified as their actual value. TABLE 7. PROCUREMENT OF FOREST FRUITS AND MUSHROOMS IN THE YEARS (IN TONNES) Forest fruits Forest mushrooms Total Source: based on LD CSO 17 P a g e

133 TABLE 8. PROCUREMENT OF FOREST FRUITS AND MUSHROOMS IN THE YEARS A) 1,000 PLN Forest fruits Forest mushrooms Total B) 1,000 USD (BASED ON THE ANNUAL AVERAGE EXCHANGE RATES BY THE NBP) Forest fruits Forest mushrooms Total Source: based on LD CSO It is also interesting to assess how important the additional income or non-financial benefits derived from the collections of forest fruits and mushrooms are for households. According to surveys (CAWI) 2 carried out among the Forest Districts, 21% of the respondents regarded the factor as being significant for at least half of the households, and 64% considered it significant, but for a small number of households. In Poland forests take up nearly 30% of the country, of which about 80% are public forests belonging to the State Treasury, where access to the forest and the use of non-wood forest resources (apart from a few exceptions) are free of charge and unlimited. It is worth noting that in the case of food production, the role of biodiversity and ecosystem services is essential. In Poland, agricultural land constitutes approximately 60% of the country. It includes arable land (about 70% of the total agricultural land), permanent grassland (about 21%), orchards (about 3%) and other types of land (about 6%). Agriculture has a decisive influence not only on the socio-economic situation of the inhabitants of rural areas, but also on the state of the environment, as well as the structure of landscape and biological diversity in Poland. Small farms dominate Polish agriculture, and agricultural landscape consists of small fields divided by balks. Numerous woodlots and unregulated watercourses have also been preserved. Agricultural productivity in our country is lower than in highly developed countries as a result of a greater share of extensive farming (especially in southern, central and eastern Poland), largely contingent upon natural ecosystem functions. The presence of environmental islands (roadsides, balks, woodlots) is very important for the richness of bee species, responsible for pollination an ecosystem service of key importance for food production. Organic farming, a system that refrains from the use of artificial means of crop improvement, is the most dependent on ecosystem services and the quality of the environment. Organic farming in Poland is constantly evolving over last ten years, the area of organic farms managed in accordance with the requirements of organic farming grew by 12 times to reach 675,000 hectares in 2013 and now accounts for approx. 3.6% of the total area used for agriculture in Poland. 2 The survey was carried out in 2013 on a sample of 85% of the Forest Districts in Poland (there are 430 Districts which together cover the entire area of the country). 18 P a g e

134 The amount of payments made under the EU Agro-Environmental Programme (as part of the Rural Development Programme) can be considered as a kind of measure of the economic and social value of ecosystem services. It is a financial instrument that allows for carrying out environmental projects on arable land, in particular for the protection of biological diversity, including protection of ecosystems that provide basic services mainly habitat and provisioning, but also regulatory, as well as cultural and tourist. In , packages under which agro-environmental payments were granted included: sustainable agriculture, organic farming, extensive permanent grasslands; the protection of endangered bird species and natural habitats on Natura 2000 sites; the protection of endangered species of birds and natural habitats outside Natura 2000 sites; the preservation of endangered plant genetic resources in agriculture; the preservation of endangered animal genetic resources in agriculture; the protection of soils and waters, and buffer zones. In , PLN 7.3 billion (nearly USD 2.5 billion) 3 was spent as agro-environmental payments within the aforementioned packages. Analysing the value of ecosystem services in Poland, it is useful to refer to scientific research studies. Some of them are presented below as case studies 1 to 4. Case Study 1 is an attempt at evaluating the possible non-productive functions of the forest. It is also good to remember that, in addition to the recreational and economic significance of forests, they can be valued as valuable nature areas. Case Study 2, concerning the Bialowieza Forest, illustrates the value of such areas. CASE STUDY 1. EVALUATION OF NON-PRODUCTIVE FOREST FUNCTIONS In the traditional model of forestry, the economic function of forests is dominant, whereas the protective and social functions are secondary. Results of economic research suggest, however, that such a model is not socially optimal. Finding a method of using the forest that maximizes social welfare requires the valuation of non-productive forest functions. The research included: I a study of revealed preference: an estimate of the sum of recreational benefits that forests offer for the Polish society and the benefits from the collection of mushrooms and berries; II a study of declared preference: determining what features of the forest have an impact on the recreational value of forests and to what extent. The following results indicating non-productive economic benefits from the forest were obtained: recreation: PLN 3.3 billion/year (USD 1.04 billion/year), forest mushrooms: PLN 0.28 billion/year (USD 0.09 billion/year), berries: PLN 0.06 billion /year (USD 0.02 billion/year), total value: PLN 3.65 billion/year (USD 1.15 billion/year) PLN 401/ha/year (USD 127/ha/year). These figures show that, on a national scale, recreational benefits alone which are only part of the full benefit from the non-productive functions are of similar magnitude to the production benefits. The research also found that features such as: higher age of the oldest trees, age diversity, irregular arrangement of trees, the presence of dead wood (medium degree), all contribute to improving the recreational attractiveness of an area. The research confirmed that the productive and social functions of the forest remain in mutual conflict. Methods of timber harvesting, such as clear cutting, directly imply less recreational appeal, whereas forests with a high degree of protective functions are seen as recreationally attractive. Therefore, a multifunctional forestry model, understood as the development of all forest functions at the same place and time proves to be inefficient. In the opinion of the authors of the study, multi-functionality should be implemented at the level of forest management on a national scale. Benefits from the productive function should be maximised there where benefits from social and protective functions are less than average. Conversely, where benefits from the social and protective functions are above average, the productive function should be limited to the necessary minimum. Source: Żylicz and Giergiczny (2013) 3 This value includes also the financial commitments arising from the period. 19 P a g e

135 CASE STUDY 2. HOW MUCH IS THE BIALOWIEZA FOREST WORTH? The Bialowieza Forest is the biggest forest complex on the European plain (deciduous and mixed forests) with the highest degree of naturalness. The Bialowieza Forest is the only European forest where fragments primeval in character have been preserved. It is home to the world's largest population of free bisons (Bison bonasus). It is characterized by very high biological diversity. The Bialowieza Forest has about 12,000 species of animals, more than 1,000 species of plants, and 20 forest complexes. The old, primeval tree stands in the Bialowieza National Park are marked with an abundance of dead wood in different stages of decomposition and the presence of species typical for natural forests. The Forest is listed as a UNESCO World Heritage site. BirdLife International has also identified it as an Important Bird Area. How much is the Bialowieza Forest worth? The special value of the Bialowieza Forest stems from the natural ecological processes, that take place in it without human intervention and an abundance of species and ecosystem components. Currently, about 15% of the Forest s area has the status of a national park, despite more than 20 years of efforts of environmental organisations to extend the park to cover the entire Bialowieza Forest. The issue of expanding the National Park raises controversy due to a divergence of interests between the timber industry, the local population and the environmental objectives to increase biodiversity and the recreational use of the Forest. A debate on the most effective way to use the Forest has raged for many years. Therefore, various attempts at assessing its value have been made. The annual revenue from thousands m 3 of wood from logging in the Bialowieza Forest reaches PLN million (USD million). However, this is only one of the possible sources of prosperity that the Bialowieza Forest can provide. Another such source is recreation, whose value has been estimated using the travel cost method at not less than PLN 11 million (USD 3.53 million) a year (the study assumed that 110,000 people visit the Forest annually). Economists can assess non-productive values those that consumers can use or draw satisfaction from even if they don't use them in a direct way. For example, people can be satisfied and thus benefit from the fact of the protection of a forest, even if they never plan to visit it. In practice, this means that they may be willing to pay for the protection of strict nature reserves they will never be allowed to enter. To estimate both the productive and non-productive values of the protection of the Bialowieza Forest, a study was carried out in 2009 with the use of methods based on declared preferences, whose goal was to assess the value of a biodiversity rise resulting from an increase in the degree of the Forest's protection. Based on a survey, it was possible to determine how much an average citizen of Poland is ready to pay for an increased protection of the Bialowieza Forest. The study examined the value of tax increase to be to be paid by all Poles for 10 years. Based on the obtained results, it was possible to estimate the equivalent monetary value of an increased protection of the Bialowieza Forest. This way, an assessment was made of how much money a more extensive protection of the Forest is worth. The sum stood at PLN 70 (USD 22.5) a year per household. For about 12 million households in Poland, this means the total of PLN 840 million (USD 270 million) per year. The obtained sum far exceeds the current income from logging (PLN million; USD million). Such studies are an important contribution to the debate on changing the current use of the Bialowieza Forest from a combination of protection and economic use to an increased protection and preservation of this last natural forest in Europe through restraining from further degradation. Source: Giergiczny (2009), Kalinka (2003), Czajkowski et al. (2009) To complement the above case study, it should be stated that the number of visitors to national parks proves the importance of tourist and cultural ecosystem services. It is estimated (according to data from 2013) at about 11 million people per year, which accounts for nearly 30% of the Polish population. As with the monetary valuation of protected areas, it is possible to valuate individual species and the benefits from their protection. An example is Case Study 3 on the white stork. CASE STUDY 3. ASSESSMENT OF THE RECREATIONAL VALUE OF THE WHITE STORK IN STORK VILLAGES About 23% of the world's population of the white stork (Ciconia ciconia) nest in Poland. In our country this species has an exceptional cultural significance and is treated almost as national treasure. Stork populations are also among the most studied and the longest monitored with the use of standard quantitative methods. Long-term trends indicate a moderate decline in the white stork population in Poland (SEMP data from ). Storks nest in the vicinity of human settlements and attract people's attention. A small part of the eastern population of storks forms nesting colonies stork villages. In Poland there are about 10 such colonies, the most famous of which is Zywkowo in the Masurian Lake District, where stork nests are resettled each year. It is visited by tourists each year. Using this fact, the authors of the study made an attempt at assessing the value of storks as a tourist attraction with the use of the travel cost method. The results of a survey carried out in 2011 in Zywkowo showed that the average consumer surplus, and thus the benefit for visitors from visiting the stork village, is almost PLN 200 (USD 63). If in addition to the 20 P a g e

136 average consumer surplus the value of the time spent in travel is taken into account, this benefit can be estimated at about PLN 400 (USD 127). Therefore, the total annual benefit all visitors to Zywkowo, Podlaskie Voivodship (2850 people in 2011) included amounts to PLN 0.57 million (0.18 million USD) or PLN 1.16 million (USD 0.37 million), including the time value. Results show the scale of social benefits from the recreational function of stork villages. They can also be used to estimate social losses that would occur in case stork villages would cease to exist. Source: Czajkowski et al. (2014) Another example of the importance of ecosystem services for urban residents is the valuation of public green areas. Cooperation with nature and the use of green infrastructure in urban environment can contribute to the improvement of urban living conditions and alleviate the urban heat island effect. Would urban dwellers be prepared to contribute to an increase in the number of trees in their cities? Case Study 4 shows the results of a study carried out in Lodz. CASE STUDY 4. VALUATION OF PUBLIC GREENERY ON THE EXAMPLE OF TREE STANDS IN THE CITY OF LODZ The subject of the study was an economic valuation an assessment of the residents' willingness to pay for increasing the number of trees in the city centre. According to the study, the average respondent would be willing to pay each year (in the form of higher tax): PLN 1.58 (USD 0.49) per kilometre of street with the number of adjacent trees increased from low to medium through tree planting alongside the road, PLN 2.25 (USD 0.69) per kilometre of road with islands of trees created. The respondents were most willing to pay for increasing the number of trees where few or no trees existed. The obtained values can be seen as an approximation of the social benefits that the inhabitants of Lodz would gain from implementing the programme of increasing the number of trees. For example, the willingness to pay for a programme consisting in increasing the number of trees per 5 km of road from low to medium and creating tree islands along 9 km of street is PLN 28.2/person/year (USD 8.7/person/year) in the form of increased taxes. When multiplied by the number of adult residents of Lodz (627,000 at the end of 2010), this amounts to PLN 17.7 million (USD 5.4 million). This sum represents the assessed change in social welfare resulting from the implementation of the aforementioned programme, which would cover a section of the central part of the city. In contrast, only about PLN 2 million (USD 0.6 million) from the 2012 budget for the entire city of Lodz was allocated to address roadside greenery issues, including the maintenance, removal, and planting of trees over the entire city. About PLN 11.5 million (USD 3.5) was foreseen for on-going maintenance of green areas other than roadside green belts (including parks) and related investment expenses. This shows the approximate degree of incompatibility between social needs and the city's activity. Source: Giergiczny and Kronenberg (2012) 1.2 MAIN SHIFTS IN THE STATE OF BIODIVERSITY AND TRENDS IN ITS CONSERVATION IN POLAND Poland is a country of relatively high biological diversity. It lies in two biogeographical regions Continental (more than 90% of the country) and Alpine (the Polish part of the Carpathians). Its location in the heart of Europe, between the sea and the mountains, geological diversification (old crystalline shields, young fold mountains and glacial areas), intermediate climate (shaped by the Atlantic Ocean air masses and continental influences of Eurasia), have all contributed to the creation of great natural richness an important factor determining the character of the country. 4 4 A comprehensive description of vegetation (along with a description of plant associations and communities, habitats and the state of particular taxonomic groups), wild animals, crop plants and livestock, have been presented in the Fourth National Report (pp ). 21 P a g e

137 NATURE CONSERVATION SYSTEM IN POLAND Biological diversity in Poland is protected, among others, within area-based forms of nature conservation (established at the national level), which cover 32.5% of the area of Poland, and as Natura 2000 sites (established at the European level), covering 19.5% of the country (see table 9). Both these systems spatially overlap, hence the protected areas and Natura 2000 sites together cover 40.2% of the country. TABLE 9. FORMS OF NATURE CONSERVATION IN POLAND, INCLUDING NON-SPATIAL FORMS (2013) Name of the form of conservation Number of objects Surface area [1,000 ha] % of the country's area 5 National parks % Nature reserves 1, % Landscape parks 122 2, % Protected landscape areas 385 7, % Natura 2000 sites 145 special bird protection areas 845 special protection areas 6, % Sites of ecological interest 7, % Documentation sites % Nature and landscape units % Monuments of nature 36, Source: based on data from GDEP and CSO The forms of nature conservation presented in Table 9 vary from the point of view of the level of protection from (1) a total ban on any kind of human intervention and the absolute primacy of protection purposes (strictly protected areas in nature reserves and national parks), (2) through sites where the conservation of important species and habitats is a priority, but where economic activity, such as sustainable use of forest resources, is permitted under certain conditions (landscape parks, Natura 2000 sites), (3) to areas of less strict protection sites of outstanding landscape quality, with diverse ecosystems or tourist and recreational values or those which perform the function of ecological corridors (protected landscape areas), where limitations on economic activity are negligible. The share of different groups of protected areas in the total area of Poland is shown in Figure 1. The analysis was based on a GIS calculation, in which the fact of the overlapping of individual forms of conservation was taken into account (net surface area was calculated). The following distinction was made: group 1 - protected areas where conservation objectives are the highest priority: national parks and nature reserves, group 2 - protected areas where a balance between conservation and development objectives is pursued: Natura 2000 sites and landscape parks, 5 Given that the forms of conservation spatially overlap and have largely different conservation levels, it is not possible to produce a direct sum of their surface areas. 22 P a g e

138 group 3 - protected areas where restrictions on the implementation of development objectives are minimal: protected landscape areas 6 Another criterion, in addition to the reference to the priority of protection, was the functioning of specialized institutions (including national parks, Natura 2000 sites and landscape parks), responsible for engaging in activities for the protection of the areas. FIGURE 1. SHARE OF DIFFERENT GROUPS OF PROTECTED AREAS IN THE TOTAL AREA OF POLAND 1.5% 24.0% 18.0% 56.5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% group 1 group 2 group 3 other areas Source: based on a GIS analysis, situation in 2010 The analysis shows that 25% of the area of Poland belongs do group 1 and 2. As stated before, specialised environmental agencies have been appointed for these sites, which provided that adequate financial resources are accessible and relevant instruments regulating the conditions for the pursuit of economic activities properly implemented gives a solid framework to ensure the protection of the most valuable species and habitats in the whole country. Spatial distribution of the protected areas is illustrated in Map 1. CHANGES IN THE SURFACE AREA OF THE PROTECTED SITES Most of the naturally valuable areas were placed under different forms of protection in previous years, in a process that had already begun in the 19th century. Over the years , the surface area of sites from group 1 (national parks and nature reserves) slightly increased. FIGURE 2. AREA OF NATIONAL PARKS AND NATURE RESERVES [1,000 HA] Source: based on LD CSO In , no new national parks were created and none of the existing ones expanded. There were attempts at enlarging the Bialowieza National Park and the Stolowe Mountains National Park, but they failed due to the local governments' refusal to accept changes to the parks' boundaries. There are on-going attempts to enlarge seven more national parks (Karkonosze, Drawa, Pieniny, Magura, Slowinski and Biebrza National Parks). However, it is hard to determine the feasibility of completing the works due to difficulties in reconciling such 6 The analysis excluded sites of ecological interest and nature and landscape units due to their small share in the total area of the country. 23 P a g e

139 changes with local municipal authorities, which according to applicable national legal provisions, is a precondition for any adjustments of the borders to take place. MAP 1. SPATIAL DISTRIBUTION OF DIFFERENT FORMS OF NATURE PROTECTION Source: own elaboration (situation in 2010) On the other hand, as emerged from a survey (CAWI) carried out among representatives of local authorities at the regional level (marshal offices), 75% of the respondents reported that the designation of new protected areas, such as nature reserves, landscape parks, and even national parks (Turnicki and Jurajski National Parks), in the total number of more than 170 sites, was 24 P a g e

140 planned in their regions. A public discussion on the creation of the Mazurian Lake District National Park has also been going on for years. In 2012, the share of legally protected areas established at the national level reached 32.5%. Compared to 2009, there was an increase of 0.2%. During the period under consideration, as in the case of the group with the strictest protection, these changes were negligible on a national scale (Figure 3, Table 10). FIGURE 3. SHARES OF LEGALLY PROTECTED AREAS (% OF THE TOTAL AREA) 32,5 32, , , Source: based on LD CSO TABLE 10. CHANGES IN THE SURFACE AREA OF PROTECTED SITES IN THE YEARS Types of protected sites Surface area of the protected sites [1,000 ha] Change in the surface area [1,000 ha] Research period Total 10, , National parks Nature reserves Landscape parks 2,607 2, Protected landscape areas 7,059 7, Sites of ecological interest Documentation sites Nature and landscape units Source: based on LD CSO A major innovation in the Polish system of nature conservation was the creation of the Natura 2000 network, which in 2012 covered more than 6 million hectares of land about 19.5% of the country's total area (the figures refer to bird and habitat areas and take into account their mutual overlapping). In the case of special protection areas for birds, the total area of Natura 2000 sites was determined in 2008 at the level of about 4.9 million hectares (15.7% of the country s total area, Figure 4), and in the case of habitat areas, in the year 2009, at around 3.4 million hectares (close to 11% of the total area of the country, Figure 5). 25 P a g e

141 FIGURE 4. NATURA 2000 SPECIAL PROTECTION AREAS FOR BIRDS (SURFACE AREA IN MILLION HA) Source: based on LD CSO (2013) FIGURE 5. NATURA 2000 SPECIAL AREAS OF HABITAT CONSERVATION (SURFACE AREA IN MILLION HA) Source: based on LD CSO (2013) CHARACTERISTICS OF THE NATURA 2000 NETWORK The Natura 2000 network protects natural habitats and rare or endangered species of animals and plants. The protection of habitats has a positive impact on the conservation of related organisms (mainly plants, animals and fungi), also those not included in the Habitats Directive. Any human activity in these areas must follow the principle of avoiding significant negative impact on the features under protection. The network overlaps with national forms of protection, including some of the reserves, all of the national parks, and about half of the landscape parks. The Natura 2000 sites designated in Poland cover: 81 natural habitats, including 18 EU priority habitats, 40 plant species, including 10 EU priority plant species, 90 animal species, including 1215 EU priority animal species, 74 bird species nesting in Poland, from Annex I of the Birds Directive, and 83 species of migratory birds. Special attention should be given to these habitats and species that are unique in Europe and in the case of which more than half of their area is located within the borders of Poland. They are 26 P a g e

142 presented in Table 11. Figure 6 shows the structure of land use on sites covered with the Polish Natura 2000 network. TABLE 11. HABITATS OR SPECIES OF KEY IMPORTANCE FOR EUROPE 12 natural habitat types with more than 50% of their total areas in the EU located within the Polish borders: 1. 91P0 * Holy Cross fir forest (Abietetum polonicom) 2. 91T0 * Central European lichen Scots pine forests 3. 91I0 * Euro-Siberian steppic woods with Quercus spp D0 Bog woodland 5. 91E0* Alluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) Old acidophilous oak woods with Quercus robur on sandy plains Galio-Carpinetum oak-hornbeam forests * Xeric sand calcareous grasslands Lowland hay meadows (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis) Mountain hay meadows (Polygono-trisetion) Natural eutrophic lakes with Magnopotamion or Hydrocharition type vegetation Wooded dunes of the Atlantic, Continental and Boreal region 5 plant species with more than 50% of their EU populations found in Poland: Carlina onopordifolia, Agrimonia pilosa, Galium cracoviense, Linaria loeselii, * Campanula Bohemia 8 animal species with more than 50% of their identified EU populations found in Poland: * Phryganophilus ruficollis * speckled ground squirrel Spermophilus suslicus * swamp minnow Phoxinus percnurus Boros schneideri Mesosa mops Mannerheima Oxyporus mannerheimii Pytho kolwensi Polyommatus eroides Bird species with a significant part of their EU populations nesting in Poland: 1. aquatic warbler Acrocephalus paludicola (about 90% of the EU population in Poland) 2. white-tailed eagle Haliaeetus albicilla (about 45% of the EU population in Poland) 3. greater spotted eagle Aquila clanga (about 20% of the EU population in Poland) 4. eurasian bittern Botaurus stellaris (over 40% of the EU population in Poland) 5. white stork Ciconia ciconia (over 20% of the EU population in Poland) 6. black stork Ciconia nigra (over 20% of the EU population in Poland) 7. black-necked grebe Podiceps nigricollis (over 20% of the EU population in Poland) 8. great snipe Gallinago media (over 20% of the EU population in Poland) 9. black tern Chlidonias Niger (over 20% of the EU population in Poland) 10. common crane Grus grus (over 20% of the EU population in Poland) 11. common pochard Aythya ferina (over 20% of the EU population in Poland) 12. black woodpecker Dryocopus martius (over 20% of the EU population in Poland) 13. western marsh-harrier Circus aeruginosus (over 20% of the EU population in Poland) Source: PAF (2013) 27 P a g e

143 FIGURE 6. COVERAGE WITH THE MAIN FORMS OF LAND USE IN THE NATURA 2000 NETWORK IN POLAND 1% 1% 50% 16% 13% 11% 4% 2% 2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% forests farmlands grasslands and pastures sea waters inland waters woodland and scrubland units areas of mixed farming municipal buildings inland wetlands Source: based on PAF (2013) In Poland, 17 marine Natura 2000 sites have been established: 8 bird areas, 8 habitat areas and one site Lawica Slupska which is both a bird and a habitat area. Protected habitats within the marine Natura 2000 sites include: 1110 sandbanks which are slightly covered by seawater all the time, 1130 estuaries, 1150 coastal lagoons, 1160 large shallow inlets and bays, 1170 reefs. Other habitats, such as cliffs, annual vegetation of drift lines, different types of sand dunes and Atlantic salt meadows, are also protected in the coastal zone. The following marine species are protected: European river lamprey (Lampetra fluviatilis), sea lamprey (Petromyzon marinus), twait shad (Alosa fallax), grey seal (Halichoerus grypus), and harbour porpoise (Phocoena phocoena). In the areas of bird conservation, ducks (eg. long-tailed duck (Clangula hyemalis), velvet scoter (Melanitta fusca)), gulls, terns, grebes and loons are under protection. SPECIES PROTECTION For many years, the CSO has been collecting quantitative data on the abundance of selected species of protected large mammals, such as bisons (Bison bonasus), chamois (Rupicapra Rupicapra), bears (Ursus arctos), lynx (Lynx lynx) and wolves (Canis lupus). Based on this data, it can be concluded that there has been an increase in the abundance of these species (Figure 7) in the reporting period. However, it should be pointed out that data from the CSO are based on inventories developed with various methods. Therefore, differences in abundance can reflect differences in methodology rather than actual changes. An extension of the permanent range of wolf occurrence is, however, a scientifically confirmed fact. As a result of species conservation measures, wolves have colonized the largest forest areas of western Poland, where they had been absent for several decades. Other endangered species (not presented in Figure 7), whose abundance increased in the reporting period, include the grey seal (Halichoerus grypus) and the European ground squirrel (Spermophilus citellus). Information on declines in the population of certain birds species are discussed further in the subsection Bird monitoring. 28 P a g e

144 [No. of specimens] FIGURE 7. POPULATION OF SELECTED PROTECTED ANIMALS (SPECIES PROTECTION) European bisons chamois bears lynx wolves Source: based on LD CSO Provisions of the Nature Conservation Act oblige authorities and relevant wildlife protection services to conduct an inventory and registry of sites of protected species of plants, fungi and animals. In national parks and landscape parks these tasks should be performed, respectively, by national park services and landscape park services. Regional directors for environmental protection in individual voivodships are also obliged to collect documentation on sites of protected species of plants, animals and fungi, as well as their habitats. In practice, these activities are carried out with varying degrees of intensity, depending on the region, and most are limited to recording sites of species that require the establishment of conservation zones. These measures are significantly complemented under the Register of protected and endangered fungi social initiative. The outcome of this register is taken into account in the periodically updated Atlas of Mushrooms and Fungi of Poland. SOURCES OF DATA ON THE STATE OF BIOLOGICAL DIVERSITY IN POLAND The most comprehensive and regular research on the state of the environment and wildlife is conducted within the National Environmental Monitoring Programme, controlled by the Chief Inspectorate For Environmental Protection. In the context of biodiversity protection, the most significant subsystem, the Monitoring of Nature, includes: bird monitoring and its components, such as the monitoring of Natura 2000 special bird protection areas, within which the population state of selected species is being monitored (population size, range, trends, conservation status) 7 ; the monitoring of species and natural habitats in selected Natura 2000 special protection areas of habitats (evaluating the state of the range, population, structure and function of a natural habitat and assessing the state of its species habitat area and conservation perspectives) 8 and an inspection and assessment of the health status of forests in all ownership categories. Regarding wild species, research in Natura 2000 sites usually covers selected species 7 Different groups of birds have been monitored, including species listed in appendices to the Birds Directive. The whole country has been monitored, especially the areas designated as Natura 2000 special bird protection areas. Also common farmland species have been monitored; their population sizes comprise the Farmland Bird Index, which was approved in October 2004 by the European Commission as one of the official structural indicators of changes in EU member states. The values of this indicator are published annually by individual countries and are made available to the public through the Eurostat database. 8 The main goal is to obtain information on the conservation status of selected wild species of fauna and flora (excluding birds) and natural habitats in the entire country. In accordance with the Habitats Directive, the research and assessment cover: inhabited surface area, the range and specific structure and functions of natural habitats, the range and dynamics of species population and the size of their habitats. Test surfaces have been established throughout Poland, with particular attention to selected Natura 2000 special protection areas of habitats. 29 P a g e

145 of fungi, plants and animals, especially those that are nearing extinction, endangered and covered by legal protection under national and international law. In , a monitoring survey of 20 natural habitat types, 16 plant species and 20 species of animals was conducted, and another research that was carried out in covered 40 types of natural habitats, 44 plant species (or group of species: cup lichens, Lycopodiophyta, Sphagnopsida) and 68 species of animals. However, a monitoring of species of fungi has not as yet been carried out. An additional source of information on biological diversity is the subsystem of Water Quality Monitoring and within the subsystem of one of its components, the monitoring of the ecological condition of water resources based on biological elements. The scope, including the structure of the subsystem of Water Quality Monitoring is based on the requirements of the Water Framework Directive. Within the monitoring of the ecological condition of water resources based on biological elements, data on the biocenoses of phytoplankton, phytobenthic diatoms, macroalgae, macrophytes, benthic macroinvertebrates and fish are sourced for the assessment of water quality. A lot of research in the field of biological diversity is being carried out in Poland, but its main focus is on a small number of selected areas (usually privileged in terms of their natural assets) and they often address only selected and narrow aspects of the issue. Work on conservation plans for national parks, Natura 2000 sites (where also management plans are applicable), landscape parks and nature reserves is similar in character. These documents are valuable as they involve the recording of data on particularly valuable areas and research on their most endangered assets. Their weakness, however, lies in their limited spatial range, which makes it difficult to conclude on such things as national change trends, and in most cases in a reduction of the scope of interest to animals and plants, excluding research on the mycobiota. Information on natural resources can also be acquired from the more applicable data collected for a variety of planning documents. These include: Inventories made by communes to identify nature conservation and landscape protection needs. Among their advantages is a consideration for anthropogenic conditioning and cultural values. Their drawbacks include the limited spatial extent of this kind of studies, only produced for those communes that managed to secure a source of funding for their research. Planning documentation prepared for districts and communes called environmental protection programmes have become more common, though non-compulsory in character. They address issues of biodiversity protection within the broad context of environmental protection and aim at formulating concrete action programmes. A weakness of environmental protection programmes lies in their lack of detailed field recognition, because due to the broad scope of studies time and financial resources for contractors to conduct their own field research are often insufficient. Planning documentation, prepared commonly and obligatorily, also includes studies of the conditioning of and trends in land use management of communes. The quality of planning documents, with reference to biodiversity protection, is varied and often depends on the quality of information sources; similarly to programmes of environment protection, they rarely refer to their own environmental research. Two further types of studies are: (1) ecophysiographic studies, whose objective is to provide basic environmental documentation for land use plans, and (2) environmental impact assessments of the effects of planning decisions, inter alia, their impact on biological diversity. In practice, the accuracy of these studies depends on the available materials. 30 P a g e

146 The State Forests make inventories of protected natural assets and areas and draw up a list of protected species occurring in areas managed by SFNFH, as part of work on forest management plans and nature conservation plans for forest districts. For many investment projects, reports on environmental impact are prepared, on which assessments of their impact on the environment, including biodiversity, and thus also environmental permits, are based. For the purposes of these reports, environmental studies with varying degrees of detail are often carried out. Among these studies, the ornithological and chiropterological ones usually conducted using standard national methodologies stand out. Given the scope of these studies, their even distribution throughout the country and their qualitative and quantitative comparability, they have the potential to provide valuable data. CONSERVATION STATUS OF NATURAL HABITATS AND SPECIES IN POLAND (NATURA 2000 SITES ) The current range and scope of wildlife monitoring activities in Poland, carried out within the SEMP, is insufficient to draw reliable conclusions on the state of nature or make an analysis of trends over a longer period of time. These are, however, the most complete data regarding their range, scope and methodological consistency. For the purposes of this report, monitoring results from the period for Natura 2000 sites have been used. FIGURE 8. HABITATS: GENERAL ASSESSMENT OF THE CONSERVATION STATUS OF NATURAL HABITATS IN BIOGEOGRAPHIC REGIONS OF POLAND MONITORING RESULTS FOR FV favourable U1 unfavourable - inadequate U2 unfavourable - bad XX unknown Alpine 34.8% 56.5% 8.7% Continental 12.5% 78.1% 9.4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Source: based on SEMP results from FIGURE 9. PLANTS: GENERAL ASSESSMENT OF THE CONSERVATION STATUS OF PLANTS IN BIOGEOGRAPHIC REGIONS OF POLAND MONITORING RESULTS FOR FV favourable U1 unfavourable - inadequate U2 unfavourable - bad XX unknown Alpine 38.1% 47.6% 14.3% Continental 16.7% 52.8% 30.6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Source: based on SEMP results from P a g e

147 FIGURE 10. ANIMALS: GENERAL ASSESSMENT OF THE CONSERVATION STATUS OF ANIMALS IN BIOGEOGRAPHIC REGIONS OF POLAND MONITORING RESULTS FOR FV favourable U1 unfavourable - inadequate U2 unfavourable - bad XX unknown Alpine 34.8% 8.7% 56.5% Continental 9.7% 37.1% 11.3% 41.9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Source: based on SEMP results from TABLE 12. GENERAL ASSESSMENT OF THE CONSERVATION STATUS OF NATURAL HABITATS AND SPECIES IN BIOGEOGRAPHIC REGIONS OF POLAND MONITORING RESULTS FOR FV - Favourable U1 - Unfavourable Inadequate U2 - Unfavourable Bad Habitats XX - Unknown Number of habitats or species being monitored* Continental Alpine Plants Continental Alpine Animals Continental Alpine * Also under monitoring were 2 types of marine habitats in the area of the Baltic Sea, whose status was assessed as favourable (FV), and 5 species of marine plants and animals, whose status was assessed as unfavourable bad (U2). Source: based on data provided by SEMP for A favourable conservation status of a natural habitat means that the natural range of the habitat and of the sites within, stay the same or increase, the structure and functions necessary for the long-term maintenance of the habitat exist and are likely to continue to exist, and species typical for this habitat are in a favourable conservation state. If any of these conditions is not met, then the conservation status is defined as unsatisfactory or bad, depending on how serious the deviations from these conditions are. The comparison of the two biogeographic regions in Poland shows that habitats located in the Alpine Region are much better preserved. This region, however, covers a relatively small part of the country (approx. 10%). The conservation status of 8 out of 23 types of the region s habitats over 1/3 of all habitats under evaluation was assessed as favourable (FV). Among them are habitats present in protected areas, often alpine and relatively stable, or located in areas where specific substrates and other abiotic conditions are present. On the other hand, the status of only 4 out of 32 types of habitats looked at in the Continental Region was assessed as favourable (FV). The state of the prevailing majority of habitats in both regions 57% in the Alpine Region and 32 P a g e

148 78% in the Continental Region was assessed as unfavourable inadequate (U1), and the conservation status of about 9% of habitats in each of the regions was assessed as bad (U2). In the case of plants, similar assessment results were obtained plant species in the Alpine Region are much better preserved: the status of 38% of species under research was deemed favourable (FV), while in the Continental Region the conservation status was good in the case of 17% of species. 62% of plant species in the Alpine Region were in an unsatisfactory (U1) or bad condition, and in the Continental Region covering the major part of the country 84% of the monitored species were in such condition (U1-53%, U2-31%). The situation is completely different for the assessment of the conservation status of animal species, where the main problem lies in the lack of information: in the Alpine Region the status is unknown for almost 60% of animal species, while in the Continental Region for over 40%. Figure 11 and Figure 12 show the assessment of the conservation status according to habitat category and species group, compiled on the basis of data collected within the State Environmental Monitoring Programme in The conservation status of natural habitats and plant and animal species under the Natura 2000 programme in Poland is mostly unfavourable inadequate (U1) or unfavourable bad (U2). In the case of habitats, only the conservation status of heathlands was assessed as favourable (FV) for 50% of the researched sites. Peat bogs and dunes are types of natural habitats whose conservation status was assessed as the poorest, the majority of which was unfavourable inadequate (U1) or unfavourable bad (U2). Also in the case of grasslands, the proportion of assessment as unfavourable inadequate (U1) and unfavourable bad (U2) is significant. The situation is similar for species whose conservation status has been assessed as favourable (FV) only in the case of 27% of mammals, 15% of arthropods, 13% of non-vascular plants, 10% of vascular plants and 5% of fish. The conservation status of the remaining groups of species has been assessed as unfavourable inadequate (U1) or unfavourable bad (U2). In the case of species it has been proved necessary to fill gaps in the knowledge regarding their populations, especially amphibians, whose state is unknown in the case of as many as 71% of the analysed species. 33 P a g e

149 FIGURE 11. GENERAL ASSESSMENT OF THE CONSERVATION STATUS ACCORDING TO NATURAL HABITAT CATEGORIES. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% forests mountains peat bogs grasslands shrubland 100 heaths dunes freshwater coastal FV - favourable U1 unfavourable inadequate U2 unfavourable bad XX unknown N/A - no data Source: PAF (2013) FIGURE 12. GENERAL ASSESSMENT OF THE CONSERVATION STATUS ACCORDING TO PLANT AND ANIMAL SPECIES GROUP, EXCLUDING BIRD SPECIES 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% mammals reptiles 100 amphibians fish anthropods molluscs vascular plants non-vascular plants FV - favourable U1 unfavourable inadequate U2 unfavourable bad XX unknown N/A - no data Source: PAF (2013) 34 P a g e

150 BIRD MONITORING IN POLAND The Monitoring of Birds of Poland (MBP) programme in consisted of 21 individual subprogrammes dedicated to groups of species or particular species of birds breeding and wintering in the country. It was the most developed subsystem of nature monitoring. In total, data on 148 species of breeding birds (65% of species breeding regularly in Poland) and 24 species of wintering birds have been obtained. Field work was conducted in nearly 1/4 of the total country area. Some monitoring schemes, such as e.g. Common Breeding Bird Monitoring Scheme or Flagship Bird Species Monitoring Scheme, have been conducted according to standardised methods from 2000 or 2001, which made it possible to obtain 11- and 10-year series of measurements, thus allowing to establish population size trends for 111 bird species. The most important findings of bird monitoring are: The abundance index of common forest birds (34 species) indicates an increase in the population size of this group of birds over the course of the last 12 years (see Figure 14); the population of an average species in this group in 2012 was approx. 25% higher than in 2000, The aggregated abundance index of common farmland birds (FBI 23) indicates a degradation in their situation, Wetland birds (31 species) are a group facing the most severe decline; the decrease in their population size is especially noticeable in areas outside Natura 2000 special bird protection areas. The most endangered among the monitored species in terms of continuously decreasing and extremely low population sizes are the European roller (Coracias garrulus) and osprey (Pandion haliaetus), while the dunlin (Calidris alpina) is on the verge of extinction. Provisional monitoring results of the great snipe (Gallinago media) are also alarming and indicate that the great snipe population is several times smaller than previously believed, Population sizes of several species, endangered or extremely rare until recently, are still on the increase. The ferruginous duck (Aythya nyroca) is one of them. Some other species whose populations are increasing are: the common crane (Grus grus), whooper swan (Cygnus cygnus) and black-crowned night heron (Nycticorax nycticorax). FIGURE 13. POPULATION SIZE TRENDS OF BIRD SPECIES UNDER THE SEMP (2012 ASSESSMENT RESULTS) 4% 12% 19% 23% 42% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% stable decrease increase unspecified lack of data Source: based on PAF (2013) The monitoring of birds wintering in Poland, both on inland water bodies and on seawaters, indicated 415 and 629 thousand water birds in 2011 and 2012 respectively. Anseriformes (70-80% of identified water birds) and gulls (approx. 15%) were predominant. The most numerous among birds wintering in Poland were: mallard (Anas platyrhynchus), tufted duck (Aythya fuligula), common goldeneye (Bucephala clangula) and common merganser (Mergus merganser). Three species of ducks dominated the marine waters: the velvet scoter (Melanitta Fusca), longtailed duck (Clangula hyemalis) and common scoter (Melanitta nigra). In the case of the first two, 35 P a g e

151 their wintering on the Polish waters is significant on the global scale. It should be noted that bird monitoring does not include research on their habitats. FIGURE 14. CHANGES IN COMMON FOREST BIRD SPECIES IN Source: CSO (2013) - reprint CHANGES IN AGRICULTURAL AREAS Outside the protection of areas of high natural value, it is necessary to take action for biodiversity conservation in areas of economic, especially agricultural, use. Agricultural areas have a significant effect on biodiversity countrywide because they occupy more than 50% of its territory and offer numerous refuges for endangered species plants, animals and fungi. Around half of the 365 phytocenoses present in Poland (including those protected within the Natura 2000 network) is connected with agricultural areas, 45 types of which are used as grassland and pastures. Many species of birds and other animals, endangered in other European countries but still widespread and with relatively numerous populations, are also linked with the diverse agricultural landscape. It can be expected that, together with a decrease in the size of agricultural land, the range of many plant and animal species will also decrease. In order to assess the state of agricultural areas, an aggregated index of common farmland bird species population abundance (FBI 23) has been used. Trends of this index are presented in the chart below (Figure 15). They displayed an initial decrease of about 15% in , after which time a slow return to the starting level (in 2000, FBI=1.00) took place in During the last five years, another decrease in the population of birds in this group has been noted in 2013 they reached the lowest level on record. The index value reached 0.82, almost 20% less than in the base year. The changes in the FBI index values can be broken down into three components. Firstly, these changes were correlated with the intensity of arable land management, measured in grain crops in the year preceding bird counting. High grain crops correlated negatively with bird population sizes the following spring. Weather conditions during the two winters preceding bird counting were the second factor correlated to the dynamics of the index. Mild winters were related to FBI value increases and harsh winters with its decreases. The third component was the general long-term decreasing trend of the FBI. The causes of this trend have not yet been established. Factors related to the intensification of agriculture other than those that can be 36 P a g e

152 expressed in crop sizes, such as the accumulated and/or delayed effects of increasing agricultural engineering, are the most likely causes. Their identification requires longer terms of measurements and better data on the intensity of agricultural land use. FIGURE 15. COMMON FARMLAND BIRD POPULATION ABUNDANCE INDEX (FBI 23) Source: CIEP (2014) Well preserved biodiversity resources of Polish agricultural areas should be valued because they arise, above all, from the traditional character of Polish agriculture. Despite the changes that have taken place in the recent years, mixed cropping with the use of extensive farming methods is still taking place in substantial areas. This is determined by the character of the natural environment, as well as historical and cultural development. In comparison with the rest of Europe, Polish agriculture is characterised by a notable fragmentation of farms, a large number of workers, the dominance of soil of medium and low agricultural quality, as well as a low utilisation of industrial means of agricultural production. Despite these factors, Poland plays an important role in the world and in Europe as a producer of a range of agricultural, horticultural and animal-origin products. Environmental considerations have also lead to an increasing number of organic farms, discussed in more detail later in this chapter. The structure of farm sizes is one of the factors influencing the landscape and biological diversity. In 2010, the average area of farms actively engaged in agriculture was 6.8 hectares. Small farms up to 5 hectares dominate in number (they comprise 69% of total farm count); they use nearly 16% of total farmland. Farms over 20 hectares of farmland, including the largest ones, comprise less than 6% of all farms but only 48% of the area is in agricultural use. The share of medium-sized farms (5 to 20 hectares of farmland) is 25% of total farm count. They use 36% of total farmland. Permanent changes arising from land consolidation can also be observed. As a result of concentration, the number of the largest farms (above 20 hectares) is on the increase. 37 P a g e

153 A fragmentation of parcels, which contributes to creating a mosaic structure of natural habitats, plays a positive role in the preservation of numerous species (plants, animals and fungi), especially those not directly related to agrocenoses. These species are likely to survive only in mosaic landscape. Conversely, the fragmentation of farmland is a hindering (and sometimes preventing) factor in economically effective farming. Estimates based on economic criteria of agricultural production indicate that 3 million hectares of farmland should be made subject to consolidation activities. There is a clear discord here between biodiversity needs and those arising from economic calculations. From the point of view of natural resource protection, it would be optimal to maintain the fragmented farm structure with possibly high participation of marginal ecosystems, such as: balks, roadsides, woodlands and shrublands, and wetlands and ponds. However, taking into account economic calculations (which leave out the values of ecosystem services), the land structure is certain to undergo significant changes in the coming years. Changing the method of farmland use is another threat to biological diversity. Constant agricultural land use is a condition for the preservation of many species and habitats. However, the amount of arable farmland has been decreasing systematically in Poland. In the period just short of 20 years ( ), farmland decreased by over 2.5 million hectares. In the period under investigation ( , Figure 17), the total amount of farmland most importantly, pastures and grasslands decreased by 160,000 hectares. This decrease was caused by the conversion of farmland to non-agricultural uses and changing its classification. Many farms, especially small ones, abandoned production in the recent years. Moreover, substantial amounts of land with very good and good quality soils, which have been categorised as quality classes 1-3, were converted to non-agricultural use. This decrease was compensated for only partly by an increment in woodland and forested areas (by 114,000 hectares), while the remaining change was due to an increase in developed and urbanised land (by 60,000 hectares). FIGURE 16. Structure of land use in Poland in % 1.5% 0.3% 60.2% 30.7% 5.1% 0.1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% farmland woodlands, forests and scrubland developed and urbanised areas underwater land barren land other areas sites of ecological interest Source: based on data from the CSO 38 P a g e

154 FIGURE 17. CHANGES IN THE SURFACE AREA OF SELECTED TYPES OF LAND IN Farmland [1,000 ha] Woodlands, forests and scrubland [1,000 ha] Developed and urbanised areas [1,000 ha] Source: based on the CSO TRADITIONAL BREEDS, VARIETIES AND PRODUCTS Poland sees a growing interest in high quality production, such as traditional regional products. There is high development potential for these niches good environmental conditions, agricultural workforce surplus and cultural factors. Rising needs due to high consumer expectations and the need for delivering high, measurable quality standards can be observed. The high potential of this market in Poland may be illustrated by the fact that over 1,000 products have been included in the List of Traditional Products to date. The list identifies products whose quality or special characteristics and properties result from using traditional production methods part of the cultural heritage of the region and part of that region's local identity. This attests to a high development potential of this market in Poland. The list also serves indirectly to prepare manufacturers for product registration in the EU Register of Designation of Origin and Protected Geographical Indication, and Traditional Specialities Guaranteed, which is continuously expanded. Moreover, the system of protection and promotion of regional and traditional products is one of the most important factors supporting sustainable development in rural areas. Farmers participation in the system of protected geographical indications, protected designations of origin, guaranteed traditional specialities and integrated production enables them to improve income, while protecting both natural and cultural resources. Selected examples below illustrate the relationship between the promotion of traditional products and the protection and sustainable use of rural biological diversity: Milk from polish red cows (southern Poland, Malopolskie Voivodship). The output market development for this product can encourage rearing this native breed of cattle, thus having a positive effect on the in-situ preservation of genetic resources. It is also important to encourage pastureland use in regions with difficult environmental conditions (mostly in the southern part of Poland), to which this breed is perfectly adapted. This has an influence on the preservation of the cultural landscape and, in many instances, is a preventing factor to plant succession that leads to an impoverishment of the biodiversity of the mosaic structure of meadows, pastures and other farmland. At the same time, it is an example of measures taken within the Farm Animal Genetic 39 P a g e

155 Resource Conservation Programme (Package 7 of the Agro-environmental Programme, Maintenance of genetic resources of endangered animal species in agriculture Variant 7.1. Preservation of local cattle breeds). Podhale sheep milk cheese (Bundz/Bunc/Bryndza) (southern Poland, Malopolskie Voivodship). The output market development for sheep milk products can be an incentive to rear/return to rearing sheep in mountain and foothill areas, where traditional pastures for these animals exist. In many regions, the abandonment of grazing has led to the disappearance of cultural landscape and biodiversity losses, as a result of, inter alia, tree and shrub succession, which led to a decrease in ecotone zone areas between pastures and forest/tree lines. Pulawska pig (eastern Poland, Lublin Voivodship). Towards the end of 1980s, a stage of intense reduction of this breed started as a result of market preference of carcasses with high meat content. In , organisational measures were undertaken towards genetic resource conservation and the classification of the Pulawska breed as a national maintenance breed. As a result of these measures, the population size has stabilised. The output market development for the pork meat of this breed of pigs is going to have a positive impact on the in-situ preservation of its genetic resources. The Pulawska pig breed is covered by the Farm Animal Genetic Resource Conservation Programme implemented by Package 7 of the Agro-environmental Programme in , Maintenance of genetic resources of endangered animal species in agriculture Variant 7.4. Preservation of local pig breeds. Milicz carp (southern Poland, Lower Silesian Voivodship). Among the most characteristic features of the natural environment formed as a result of anthropic influence in the Barycz Valley is the presence of numerous large fish ponds under protection as the Milicz Ponds nature reserve and, at the same time, as a Natura 2000 special bird protection area Barycz Valley, as well as a protected area under the Ramsar convention due to its key role for wetland birds. Fishponds in the Barycz Valley are an excellent example of a harmonious co-existence of fishery management and wildlife that has lasted centuries. Old variety of Prince Albrecht of Prussia apple tree (southern Poland, Opole Voivodship). This is an example of an in situ conservation (possible, inter alia, due to opportunities presented by the popularisation of traditional products) of local varieties of crop plants. At the same time, this variety is amongst those preferred in Package 6, Preservation of endangered genetic plant resources in agriculture, Variant 6.4. Traditional orchards, as part of the agro-environmental programme for The Institute of Plant Breeding and Acclimatization in Radzikow monitor genetic diversity of crops and their accompanying plants. Studies in this area usually focus only on selected regions of Poland. Nonetheless, thanks to yearly collecting expeditions, information on the presence of traditional useful plant varieties, as well as plants that are rare and endangered, is gathered systematically in given regions. An assessment of genetic erosion levels in the country is also carried out. A crop plant genetic resource protection programme, coordinated by the National Centre for Plant Genetic Resources of the Institute of Plant Breeding and Acclimatization, has been carried out since the 1990s by a number of interrelated institutions responsible for individual leading collections of crop plants. These collections make up the Polish Gene Bank, whose task is to collect and evaluate the genotypes of plants threatened by genetic erosion, to keep chosen stored materials alive and make them available to breeders, as well as for scientific purposes, to document the accumulated collections and to disseminate the gathered data. Farm animal genetic resources are monitored throughout the country by the National Research Institute of Animal Production in Balice, which coordinates programmes for the protection of farm animal genetic resources (the protection of crop plant and livestock genetic resources is described further in Chapter 2.3). 40 P a g e

156 ECOLOGICAL AGRICULTURE The development of integrated production and organic agriculture also contributes to rural biodiversity conservation. In recent years, a steady increase in the number of issued certificates has been observed. Integrated production is a farming system in which the manufacturer carries out plant production with the use of sustainable technical and biological progress in agriculture, plant protection and fertilisation, paying special attention to environmental protection and human health. Integrated production development is a vital issue in EU countries and steps taken towards encouraging producers to implement this farming method are most recommended. Moreover, integrated production facilitates the sale of high quality certified farm products on the Polish and EU markets. A systematic increase in the area and number of ecological farms is also worth emphasising (Table 13). Against UE other member states, the significance of organic agriculture is, however, relatively low in Poland, though it has development potential. In the period under investigation ( ), the share of organic farming rose from ca. 1.4% to 3.52%. TABLE 13. ORGANIC FARMS IN POLAND IN Certified farms 1,951 3,504 6,618 8,685 10,153 12,901 15,234 18,187 Certified farmland area (in hectares) 37,492 75, , , , , , ,089 Farms in conversion period 5,231 5,683 5,252 6,211 6,938 7,681 8,215 7,757 Farmland area (in hectares) in conversion period 122, , , , , , , ,599 Source: based on LD CSO Despite intensive efforts supported financially by, inter alia, the EU Common Agricultural Policy, the adaptation of Polish farms to European standards of environmental protection and animal hygiene and welfare remains a considerable issue. According to sociological research, poor economic condition of farms and a relatively low level of education and professional training among farmers hinder improvements in these areas. Only 30% of farmers are aware of the potential negative impact of farming on the natural environment 9. The current level of mineral fertilisation (125.1 kg NPK/ha) and of the use of chemical plant protection substances in Poland can be assessed as moderate. Generally speaking, it does not have a negative impact on the quality of farmland and products. However, information on the correct fertilisation and chemical plant protection substance application methods needs to be disseminated. New environmental challenges have been formulated in the Code of Good Agricultural Practices, which includes the rules and procedures for environmentally friendly agricultural production. CHANGES IN FORESTRY Forests and woodlands are a very important refuge of biological diversity, taking up nearly 30% of total country area. In Poland, around 50% of the total area placed under different kinds of nature and landscape protection is forested land. Forested land in Poland totals 9.2 million hectares, corresponding to a forest cover of 29.3%. Public forests, including forests owned by 9 MARD (2011a) 41 P a g e

157 the Treasury and managed by State Forests National Forest Holding, dominate in the ownership structure 82% and 78% respectively. Forest ecosystems are the most valuable and most widely represented component of all forms of nature conservation in Poland. Forests take up almost half (43.5%) of the total area under protection. 50% of Poland's sites approved into the European Natura 2000 network are forested. In forests managed by the SFNFH, bird protection areas constitute 32% of State Forests, while habitat areas 23.5%. Monitoring results of the state of forest habitats, conducted in selected areas by the CIEP, indicate unsatisfactory or bad (U1/U2) status of most forest habitats. Such low ratings were significantly influenced by the negative evaluation of the structure and function parameter, and within this parameter of dead wood resources. From the point of view of biodiversity, this indicator is of crucial importance in forests, as the presence of large-sized dead wood, standing and lying, conditions the occurrence of the most endangered xylobiontic organisms, in particular fungi and invertebrates. At the same time, the use of wood resources in Poland in recent years has been below production capabilities as defined in accordance with the principle of forest sustainability and increasing wood resources. The country's forestry resources have been increasing successively. The species composition of Polish forests has seen positive changes; the share of pine monocultures is decreasing, while the share of forest stands dominated with deciduous species is increasing (Figure 18). However, despite these changes, the share of deciduous tree stands is much lower than implicated by the habitat structure. FIGURE 18. VARIATIONS IN SPECIES COMPOSITION OF STATE FORESTS IN % 90% 80% 70% % 50% 40% 30% % 10% 0% pine, larch fir, Douglas fir, sprouce birch, hornbeam, lime, alder, aspen, poplar, other oak, beech, ash, maple, sycamore, elm Source: Report on the state of forests in Poland (2012) As a result of distortions to the species composition of Polish forests through past forestry management (19th and 20th century) which preferred quickly growing coniferous tree species, they have been dominating large areas of the country (71%), while pine, spruce and fir stands account only for slightly more than half (52%) of all the habitats in the forest habitat structure. A successive reconstruction of forest stands (Table 14), which aims at increasing the share of mainly deciduous species and diversifying the age structure (Figure 19, the surface area of forests aged years is increasing) is the effect of sustainable management currently pursued in the Polish forests. 42 P a g e

158 TABLE 14. RECONSTRUCTION OF FOREST STANDS IN Surface area of reconstruction of forest stands (1,000 ha) Total Source: data provided by the DGSF 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 M ha FIGURE 19.VARIATIONS IN FOREST STAND AGE STRUCTURE IN STATE FORESTS IN , > 120 RC/CfR* Age *RC - regeneration class, CfR - class for regeneration Source: report on the state of forests in Poland (2012) Poland is currently implementing the National Programme for Augmentation of Forest Cover. Its objective is to increase the country s forest cover to reach approx. 33% by This means that the average annual surface area of afforestation (excluding natural succession) in should be approx. 40,000 hectares. In reality, however, the afforestation rate is lower, because of an insufficient supply of land for afforestation. Despite the aforementioned conditions and assuming that current trends will continue under unchanged legal and economic rules, it can be expected with high probability that the afforestation will increase systematically, albeit slowly, in the entire country. The years saw an increase in the area of forests and of land covered by afforestation carried out on non-forest land. In comparison to , the afforestation dynamics of non-forest land decreased both on private land and in sites managed by the State Forests (Table 15, Figure 20). By 2012, the forest cover reached 29.3%. Comparing to 2008, this was an increase by 0.3% (Figure 21). 43 P a g e

159 TABLE 15. DYNAMICS OF CHANGES IN KEY FOREST INDICATORS IN Indicator name Value in the base year and in the target year [1,000 ha] Indicator value change (annual average) [1,000 ha] Change comparison in in relation to Forest land surface area 9,273 9, Non-forest land afforestation total Afforestation of land managed by the State Forests Private land Source: based on LD CSO FIGURE 20. NON-FOREST LAND AFFORESTATION (1,000 HA) Source: based on LD CSO Assuming a continuation of the afforestation increase dynamics in , the indicator value will reach approx. 30% in It should also be noted that activities for the augmentation of the national forest cover are conducted in accordance with the restrictions of the habitat conservation requirements of the Natura 2000 network. For example, in the State Forests afforestation is not carried out on permanent grasslands (meadows and pastures). In accordance with the DGEP directive, since 2010, all afforestation planned on Natura 2000 sites is subject to SEIA. Numerous biodiversity conservation projects funded by the EU and from national resources are also implemented on forest lands. Examples include: conservation projects of populations of the European bison (Bison bonasus), western capercaillie (Tetrao urogallus), black grouse (Tetrao tetrix) and lesser spotted eagle (Aquila pomarina); small-scale water retention in lowland and mountain forests; the conservation of wetlands; the development of small tourist infrastructure in protected areas, whose imperative objective would be to remove pressure from the most valuable species and habitats present in each given area. These projects are implemented by the SFNFH, national parks, RDEPs, and NGOs alike. 44 P a g e

160 FIGURE 21. CHANGE IN AFFORESTATION (%) 29,4 29,2 29,0 28,8 28, ,3 28, Source: based on LD CSO Management principles that integrate the objectives of: widespread nature conservation, the intensification of environmental functions of forests, a continuous use of forest resources, the economic stabilisation of forestry and an open management of forests as a public good, are worked on and developed mainly in Promotional Forest Complexes (PFC), created in Poland since The PFCs are large, dense forest areas included in one or several Forest Districts. Established throughout the entire country, they show the variability of habitat conditions, the heterogeneity of forest species composition and the variety of functions that forests perform. PFCs also promote sustainable forestry and support scientific research and forest education. In the years , the number of PFCs grew from 19 to 25, and two PFCs were enlarged. Year TABLE 16. CHANGES IN PFC COUNT AND SURFACE AREA IN PFC count PFC surface area (1,000 ha) PFC surface area on SFNFH land (1,000 ha) % of SFNFH surface area ,208 1, Source: State Forests in Figures (2009, 2012) 45 P a g e

161 1.3 PRIMARY THREATS TO BIOLOGICAL DIVERSITY IN POLAND ENDANGERED SPECIES GENERAL OVERVIEW Among species present in Poland, 2,769 animal species (2,174 of which are insect species) have been deemed endangered. The Polish Red Data Book of Animals, published in 2001, lists 130 endangered vertebrate species: 32 mammal species, 70 bird species, 4 reptile species, 3 amphibian species, 17 fish species and 4 cyclostomate species. Three large predators are present in our country: the wolf (Canis lupus), lynx (Lynx lynx) and brown bear (Ursus arctos). All three belong to species protected by the Polish law: bear from 1952, lynx from 1995 and wolf from Estimates (unproven by research) indicate that in 2012, 158 bears and 309 lynxes lived in the wild and one of the largest European wolf populations totalled 1,050 specimens. Also the largest bison (Bison bonasus) population is found in Poland. In 2012, the bison population size was 1,204. Poland can boast its refuges of many rare species of birds of prey and wetland birds. Populations of white stork (Ciconia ciconia) or aquatic warbler (Acrocephalus paludicola) are among the largest in Europe. The following orders belong to the most endangered: galliformes, accipitriformes, owls and gruiformes, around half the species of which are on the Red List. Among the most endangered amphibian and reptile species are: the Aesculapian snake (Zamenis longissimus), European pond turtle (Emys orbicularis), smooth snake (Coronella austriaca), northern crested newt (Triturus cristatus), agile frog (Rana dalmatina) and Carpathian newt (Lissotriton montandoni). The population sizes of all amphibians and reptiles show a downward trend, which has been continuing for many years. In 2009, according to the Red List of Fish and Lamprey Species, 37 endangered species of fish and lampreys were present in Poland's fresh waters. Among the extinct or critically endangered species are diadromous species: the Atlantic sturgeon (Acipenser oxyrinchus), Atlantic salmon (Salmo salar), sea lamprey (Petromyzon marinus), twait shad (Alosa fallax), allis shad (Alosa alosa), vimba bream (Vimba vimba), sichel (Pelecus cultratus), European river lamprey (Lampetra fluviatilis), and huchen (Hucho hucho). Merely less than 30% of the native ichthyofauna is in the non-endangered group of species. Also over 30 alien species have a negative impact on the poor condition of the ichthyofauna. Stenobiont species of low adaptability and with strictly defined requirements are the most endangered by elimination from transforming or transformed environments. A significant part of these species is dependent on dying and endangered ecosystems. In Poland these are species present in different kinds of reservoirs, which require clean water, e.g. the mayfly, odonata, stoneflies, sponges, gastropods and bivalves. In land ecosystems, they are species connected to endangered environments peat bogs, riparian and alluvial forests, flood meadows, wet pastures and grassland. The Polish Plant Red Data Book Ferns and Flowering Plants, published in 2001, distinguished 296 endangered plant species, 74 (25%) of which were critically endangered. The Red List of Plants and Fungi in Poland, published in 2006, contains 506 vascular plant species endangered to a lesser or larger degree, extinct or extinct in wild, which comprises 21% of the native flora in this group. The number of vascular plants that are becoming extinct critically endangered is P a g e

162 OVERVIEW OF THE IMPACTS ON AND THREATS TO NATURAL HABITATS AND SPECIES (EXCLUDING BIRDS) The monitoring of threats is one of the elements of the environmental monitoring system. It incorporates both anthropogenic impacts and natural processes relevant to good conservation status of species and natural habitats protected within the Natura 2000 network. Threats arising from natural biotic and abiotic processes and changes in agricultural and forestry methods concern the largest number of types of natural habitats and species. As many as 80% of habitats are modified as a result of natural processes (e.g. plant succession, synanthropisation, eutrophication). In the case of species, even 44% of national populations could become extinct as a result of natural processes. The second category of threats, which have a negative impact on as many as 70% of habitats and 61% of species, is related to agricultural changes (intensification or setting aside of land) and some aspects of forest management. Also fisheries and hunting, though on a smaller scale, influence the most valuable species this has been identified as a threat to 31% of species. In the case of hunting, the biggest problem is the introduction of alien species into the environment [e.g. sika deer (Cervus nippon), fallow deer (Dama dama), mouflon (Ovis aries musimon)] and uncontrolled feeding of wild ungulates, leading to changes in their behaviours and the resulting reduction of natural mortality factors, contributing to the growth of the population of these species and their pressure on the environment. The pressure of fisheries consists mainly in over-fishing of certain species above the limits established at the EU level 10 and uncontrolled by-catches of protected species of fish, marine mammals and birds (a reliable system for monitoring and reporting by-catches is lacking). Fishermen's interest in activities aimed at biodiversity conservation is far from satisfactory, despite the existence of EU programmes and the availability of resources for this type of action. Threats related to the mining and extractive industries were recorded the least frequently (impact on 7% of species). TABLE 17. IDENTIFIED IMPACT ON AND THREATS TO NATURAL HABITATS AND PLANT AND ANIMAL SPECIES EXCLUDING BIRD SPECIES (%) Category of impact or threat HABITATS SPECIES Agriculture, forestry Fishery, hunting and gathering Mining and raw material extraction 25 7 Urbanisation, manufacture and related activities Transport and traffic Tourism and recreation Pollution and other anthropogenic impacts/activities Anthropogenic modifications on wetlands and in marine environment Natural processes (biotic and abiotic) Source: PAF (2013) 10 According to the EC, in 2012 Poland exceeded the fishing quota for the Atlantic salmon (Salmo salar) in EU waters by 1,776 specimens, and therefore the amount for 2013 has been reduced by 1,776 specimens ( 47 P a g e

163 Regarding specific impacts, among the most often mentioned are those related to agriculture (mowing, cutting down), forestry (forestry management in general and the removal of dead or dying trees), tourism (tracks, trails etc.), as well as natural processes taking place in seminatural habitats that saw a change in or a cessation of their former use. Intensive activities accompany linear projects (disrupting the continuity of ecological corridors, leading to habitat fragmentation) and any activities producing changes in water levels (drainage) and the quality of surface water (eutrophication). The impact of species invasion is also mentioned relatively frequently. It usually refers to the expansion of invasive herbaceous plant species. It has to be emphasised that in the presented data, all effects are listed, regardless of their impact on habitats, so that information on positive impacts of anthropogenic intervention on some natural habitats, e.g. mowing to maintain fresh meadows, is also included. Moreover, during the monitoring work, all human activities were recorded, also those that could (though not necessarily) have a neutral impact on relevant habitats, e.g. angling or tourist trails and tracks. TABLE 18. THE MOST COMMON IMPACTS ON NATURAL HABITATS IN Impact Number of sites where the impact was recorded 11 Mowing / cutting down 590 Biocenotic evolution 492 Footpaths, hiking and cycling trails 389 Forestry generally 311 Roads, motorways 236 Eutrophication 222 Angling 222 Species invasion 215 Pasturing 204 Drainage 155 Fertilisation (chemical fertilisers) 155 Other natural processes 151 Flooding 148 Removal of dead and dying trees 144 Source: based on SEMP (2012) EXISTING AND POTENTIAL THREATS TO BIRD SPECIES The most common threat that affects 58 bird species (approx. 44% of species of breeding birds protected in Natura 2000 sites) is posed by transformations caused by changes in the hydrological regimes of wetlands (regulation and maintenance of rivers, drainage of wetlands, e.g. aimed at increasing agricultural effectiveness). 46 species (35%) are also endangered by tourist pressure, disturbance by humans, as well as an increase in the surface area taken up for dispersed development. A slightly smaller group of species is affected by negative impacts arising from agricultural intensification (over 18% of species), predation by alien species (over 17%), forestry activities leading to the felling of old growth forest stands and the removal of dead or dying trees (approx. 17% of species) and the intensification, as well as the discontinuation of fish farming (over 15% of species). By-catches on seawaters, the construction of maritime wind farms and a discontinuation of extensive agriculture leading to the setting aside of land pose a threat to just over 11% of species. In the case of 21 species (16%), the type of threat was not determined or none was found. 11 The monitoring included 40 types of natural habitats in 2309 sites 48 P a g e

164 FIGURE 22. EXISTING AND POTENTIAL THREATS TO BIRD SPECIES IN % 12. type of threat hybridization unidentified collisions with power lines hunting cessation of extensive agriculture offshore wind farms by-catch none intensive fish farming forest management invasive alien species intensification of agriculture pressure of tourism et al. change in hydrological regime 2.3% 3.8% 5.3% 9.8% 11.4% 11.4% 11.4% 12.1% 15.2% 16.7% 17.4% 18.2% 34.8% 43.9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% species (n = 132) Source: PAF (2013) THREATS TO THE DIVERSITY OF MACROFUNGI Macrofungi are among the most important components of terrestrial ecosystems. Their mycorrhizal associations with plants and their participation in organic matter decomposition processes are essential for the proper functioning of ecosystems. Therefore, the protection of biodiversity must involve the protection of fungi. Today, the following factors present the greatest threat to fungi: the destruction or fragmentation of habitats due to different types of projects (e.g. road and railway construction) without sustainable compensation; air, soil and water pollution which affect the health condition of forest stands; the conversion of semi-natural plant communities (meadows, pastures, grasslands) due to the cessation of the use of these habitats; disappearance under the influence of various factors of humid habitats, such as bogs or alluvial forests; the destruction of marginal habitats, such as natural ponds; excessive collection of fruiting bodies, threatening the destruction of a specimen in a given locality. In addition, all of the factors that threaten ecosystems may also cause adverse effects on the species diversity of fungi. 12 Individual values of identified threats do not total 100% because each given type of threat can affect several bird species. 49 P a g e

165 SUMMARY OF THREATS In the last decade, the situation of species, habitats and ecosystems in Poland has not significantly improved, despite measures taken to counter the loss of biodiversity. The benefits of the measures have been neutralised by permanent and developing processes such as: changes in land use methods, excessive exploitation of biological diversity and its elements, the spreading of invasive alien species, environmental pollution and climate change. Biodiversity losses are also caused by indirect factors, such as population growth, an increase in investment pressure, limited environmental awareness and the fact that the economic value of biological diversity is not recognised in decision making processes. The most important threats include: unsuitable water management (an increasing number of activities related to the regulation and development of rivers, dams and levees, as well as activities related to agricultural drainage systems); FIGURE 23. RIVER REGULATION AND DEVELOPMENT AND EXPENDITURE ON SELECTED WATER MANAGEMENT ELEMENTS IN River regulation and works [km] Expenditure on selected elements of water management [million PLN] reservoirs and dams river and stream development flood control embankments and pumping stations Source: based on LD CSO Among the specific factors that have a negative impact on the state of freshwater ecosystems, the following should be mentioned: changes in flow regimes (especially the elimination of springtime high water) caused by hydrotechnical works and changes in catchment area management (an increase in sealed surfaces); excessive water extraction; excessive reduction of water levels in river valleys through drainage systems; disturbances to watercourse continuity by weirs; levees that hinder or disrupt ecosystem connectivity on floodplains with valley ecosystems; river bank modifications embankments, development and removal of riverside and waterside vegetation; river regulation leading to a standardisation of hydraulic conditions and riverbed morphology; excessive or unsuitable aggregate extraction. fragmentation of habitats and landscapes as a result of intense investment pressure, road network construction and not fully effective system of land use planning. Disrupting the continuity of ecological corridors leads to habitat losses and their fragmentation into small 50 P a g e

166 isolated areas; it limits or even disrupts ecological connectivity, it hinders species adaptability to climate change which affects their ranges and phenology, which in turn lowers their survival rates along with their capacity to move to new sites. Numerous ecological corridors are present in Poland; the best identified among them are migration routes of large mammals. For these animals, roads with high traffic (more than 10,000 vehicles a day), fences and acoustic screens are barriers impossible to cross. The effects of environmental fragmentation are amplified by the growing pace of urbanization, coupled with excessive architectural freedom and chaotic dispersed development, which disrupts ecological networks, the enclosure of pastures in river valleys and a significant amount of fencing in forests, which is necessary for the protection of tree saplings against gnawing by growing deer populations. River weirs not equipped with normal fish ladders also contribute to environmental fragmentation. regional intensification of agricultural production and resulting increased pollution arising from a growing use of fertilisers and plant protection substances; noticeable effects include: simplified landscape structure, increasing share of monocultural crops, growing dominance of arable land in farmland structure, and a simplified crop structure dominated by cereals (approx. 80%). The simplification of crop rotation is also detrimental to the environment. Through the elimination of weeds, the intensified use of herbicides decreases population sizes of associated insects and birds. The elimination of pollinating insects, which have an impact not only on biodiversity, but also on agricultural cultivation, is particularly dangerous. Many groups of farmland insects and birds are directly or indirectly dependent on the presence of weeds among crops. Some weed species are required by insects in order to close their life cycles; weed seeds are important to finches, especially in wintertime. FIGURE 24. SALE OF PLANT PROTECTION PRODUCTS AND USE OF MINERAL FERTILISERS IN Sale of plant protection products in 1,000 Mg (of active substance) Mineral fertiliser consumption (pure) in kg/1 ha of arable land Source: based on LD CSO cessation of farming (including the setting aside of grassland and the resulting succession), farmland deagriculturalisation towards other farming needs (mainly construction and small to medium economic investments not adapted to rural landscape). The decreasing hay and grazing use of grassland and pastures is especially detrimental to biological diversity. Grazing is particularly important in the active protection of sites threatened by secondary succession and in the conservation of flora and fauna diversity. The progressive specialisation in animal husbandry has been a phenomenon characteristic of recent years, leading to an increasing number of farmers not keeping animals on their farms. This has a bearing on soil properties in agroecosystems 51 P a g e

167 where, as a result of manure deficiency, the humus content decreases, thus lowering the diversity of soil organisms, which are the main factor in metabolism and an indispensable pedogenetic factor. spreading of alien species The share of alien species in Poland's flora is 27%, including invasive or potentially invasive species 2.5%. The share of invasive and potentially invasive alien species in the country's fauna is 0.2%. marine environment threats Among the most frequently occurring reasons for marine environment changes are: modifications to the shore character due to concrete, stone or other fortifications that are unnatural for a given site, sand and aggregate extraction, seabed destruction through trawling heavy demersal trawls, or treading or leaching of macrophytes, e.g. through ship movements. The exploitation of living and non-living resources beyond their self-renewing capacities is another major threat to the Polish Baltic natural resources. This refers to overfishing some fish species, excessive exploitation and elimination of macrophytes, excessive extraction of sand and gravel and periodical removal of annual vegetation of driftlines. The elimination of endangered and protected species of fish, mammals and diving birds through by-catching should also be considered as excessive exploitation. The eutrophication and toxic pollution are further threats to biological diversity. Another threat is the uncontrolled development of tourism and increasing pollution of the marine environment with underwater noise. The presence of chemical weapons dumped in the Baltic Sea after World War II is yet another problem. climate change and land use changes arising from adapting to climate changes (a detailed impact analysis of climate changes on individual species and habitats, Natura 2000 sites and a forecast of the impact of expected changes in farming on biological diversity was presented in a study Evaluation of the impact of climate change on biodiversity and the resulting guidelines for administration for nature conservation by 2030 (available in Polish) 13. the elimination of valuable components of forest habitats indispensable for the existence of a variety of species of fungi, animals and plants (e.g. old forest stands, dead wood, standing and lying) or the distortion of the lowest forest strata as a result of mechanical damage to the soil and undergrowth. the destruction of habitats and refuges and the killing or destruction of specimens of protected species through various investment projects and plans. The threat is caused by a low efficiency of the procedure of environmental impact assessment of plans and projects and an insufficient use of legislation on the prevention and removal of the effects of environmental damage (including protected habitats and species). Despite a gradual improvement in the quality of environmental impact forecasts and reports, the assessment system does not yet provide sufficient protection against projects with significant adverse effects on biological diversity. The most problematic areas are: the identification of natural values and risks, the selection of preventive, mitigation, correction and compensation measures, and their proper implementation. This is due to the lack of a verification system of the competence and reliability of contractors preparing the forecasts and assessments, as well as insufficient support for environmental protection bodies from the part of local and regional authorities. 13 Fundeko, by order of DGEP, Warszawa 2012 ( 52 P a g e

168 PART TWO 2 CURRENT IMPLEMENTATIO N STATUS OF THE NATIONAL STRATEGY AND ACTION PLAN FOR THE PROTECTION AND SUSTAINABLE USE OF BIOLOGICAL DIVERSITY AND BIODIVERSITY ISS UES IN OTHER SECTORS OF THE ECONOMY 2.1 BIODIVERSITY CONSERVATION OBJECTIVES IN POLAND: GENERAL INFORMATION ON THE NATIONAL STRATEGY AND THE PROGRAMME AND ACTION PLAN Poland s National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity was adopted by the Council of Ministers on 26 October The overarching objective of the National Strategy is to preserve the wealth of biodiversity in local, national and global dimensions and to ensure its sustainable development on all levels of its organisation (intra-, inter- and supra-species), taking into account the national needs of socio-economic growth and the need to ensure adequate living conditions and social development of the society. The overarching objective of the National Strategy is described by eight strategic objectives and 77 operational objectives. The operational objectives were developed in the Action Plan into 134 measures. The National Strategy and Action Plan was a comprehensive document in which an attempt was made to identify measures necessary to maintain biological diversity in Poland, defined by a variety of aspects. It deals with issues related to the system of protected areas, including the protection of valuable species and habitats, interactions with economic activities undertaken in other sectors particularly those that are highly dependent on the natural environment, threats to biodiversity, as well as issues related to scientific research, public awareness and participation in efforts to preserve natural heritage. TABLE 19. STRATEGIC OBJECTIVES OF THE NATIONAL STRATEGY 14 1 To identify and monitor the biodiversity status and the existing and potential threats. 2 To effectively eliminate or limit the emerging risks to biological diversity. 3 To preserve and/or enrich the existing components of biological diversity and restore the lost ones. To fully integrate measures for the conservation of biological diversity with activities of sectors of the economy, public administration and civil society (including NGOs) which have an impact on biodiversity, 4 while maintaining an appropriate proportion between the environmental goals and those of the country s socio-economic growth. To increase public awareness and shape social attitudes and behaviours for the sake of the conservation 5 and sustainable use of biological diversity. 6 To improve the mechanisms and instruments for the protection and sustainable use of biological diversity. To develop international cooperation on a regional and global scale for the conservation and sustainable 7 use of the resources of biological diversity. To use biological diversity in a balanced manner, with equal and fair sharing of benefits and costs of its 8 conservation, including the costs of discontinuing development activities to support the protection of natural resources. 14 For broader discussion of National Strategy, see Chapter P a g e

169 Actors involved in the implementation of the Strategy and the Action Plan were: central and regional offices, self-governments of voivodships, scientific research units, national and landscape parks, State Forests, regional water management boards. Supervision over the implementation of the National Strategy was entrusted to the Steering Committee appointed by order of the Minister of the Environment. The Steering Committee consisted of representatives of all the parties referred to in the Action Plan as being responsible for the implementation of individual measures, as well as representatives of the financing institutions, research units and NGOs. An ex-post evaluation of the implementation of the National Strategy has not yet been completed. Currently, works on the new Programme and Action Plan for the Protection and Sustainable use of Biological Diversity 15 (hereinafter referred to as the Programme) are underway. As the works have not yet been completed, the Programme, briefly presented below, should be considered as a draft document and any specific items as proposals for further engagement and consultation. The Programme is a continuation of the National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity. The overarching aim of the Programme is to improve the status of biodiversity and develop a more comprehensive correlation of its conservation with the socio-economic growth of the country. This goal, as well as the strategic objectives and measures set out in the Action Plan, are the result of a discussion and consultations with representatives of groups institutionally concerned with the obligations deriving from the Programme. TABLE 20. PROPOSED STRATEGIC OBJECTIVES OF THE PROGRAMME STRATEGIC OBJECTIVES A A.I A.II A.III B B.I B.II B.III C C.I C.II C.III C.IV D D.I To raise public awareness and shape social attitudes to support the idea of biological diversity. To develop scientific research aimed at enhancing knowledge on biological diversity. To integrate and increase the availability of knowledge on biological diversity. To increase public awareness of biological diversity issues and their significance for economic and social development. To include sectors of the economy in activities for maintaining biological diversity. To protect biological diversity through sustainable management in agriculture. To protect biological diversity through sustainable management in forestry. To protect biological diversity through sustainable management in fisheries. To protect and restore populations of endangered species and habitats. To improve the efficiency of planning the management and conservation of biological diversity. To protect and restore valuable natural habitats. To improve the effectiveness of measures for the protection of species. To perform sustainable harvesting of species from the wild. To manage natural resources in an effective way. To enforce nature conservation laws. 15 In the current perspective, there has been a change in terminology. The National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity has been replaced with the Programme and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity. 54 P a g e

170 D.II D.III D.IV D.V E E.I E.II E.III F F.I F.II G G.I G.II H H.1 To ensure adequate financial resources for the conservation of biological diversity. To strengthen management system in protected areas. To ensure protection of areas with high natural value. To develop a better understanding of the status of and trends in biological diversity for an efficient resource management. To preserve and restore ecosystems and their services. To attribute socio-economic value to ecosystems. To implement green infrastructure as a tool to maintain and strengthen the existing ecosystems and their services. To restore degraded ecosystems and their services. To reduce pressure of invasive and conflicting species. To improve knowledge on invasive and conflicting species in order to prevent their negative impact on biological diversity. To reduce pressure from invasive and conflicting species through the implementation of proper legislation and a system of their detection, monitoring and control. To reduce and mitigate the effects of climate change. To determine the impact of climate change on ecosystems. To reduce ecosystems' vulnerability to expected stress factors associated with climate change. To protect biological diversity through the development of international cooperation. To support biodiversity conservation efforts through increasing Poland's involvement in international activities. Source: based on the draft Programme Strategic objectives TABLE 21. STRUCTURE OF THE PROPOSED OBJECTIVES AND MEASURES OF THE DRAFT PROGRAMME Operational objectives Number of measures in the Action Plan A 3 8 B 3 23 C 4 13 D 5 23 E 3 7 F 2 8 G 2 5 H 1 5 Total Source: based on the draft Programme The draft Programme anticipates the defining of output and result indicators. Since work on the Programme is still in progress, result indicators have not yet been defined at this stage. Output indicators have been initially developed for individual measures. Presented below are some examples of output indicators. TABLE 22. EXAMPLES OF MEASURES AND ANTICIPATED OUTPUT INDICATORS ( PROGRAMME) A.I.1 B.III.6 Measure Preparation of a summary of needs and identification of research priorities to supplement knowledge on biodiversity conservation issues at the national level. Development and implementation of rules for the preparation of EIA studies on fisheries and aquaculture. Output indicator A list of priority research topics necessary to complement knowledge on biological diversity at the national level. Revised legislation on EIA, containing rules for the preparation of EIA studies on fisheries and aquaculture. 55 P a g e

171 C.II.1 D.II.1 E.I.3 Development and implementation of programmes for the conservation and restoration of degraded habitats, especially wetlands. Pilot support for biodiversity-friendly business. Development of ways to integrate the value of ecosystem services into accounting and reporting systems at a national level. A number of programmes developed for the protection and/or conservation of habitats. Establishment and operation of a pilot mechanism of financial support for biodiversity-friendly business. National rules developed to include the value of ecosystem services into the national accounting and reporting systems, in compliance with EU standards. F.II.3 Creation of a system of monitoring invasive alien species. A number of invasive alien species monitored. Coordination of activities related to the implementation of Establishment of an authority responsible for H.I.4 the Nagoya Protocol. the implementation of the Nagoya Protocol. 2.2 INCORPORATING THE AICHI BIODIVERSITY TARGETS IN THE NATIONAL PROGRAMME AND ACTION PLAN AND THEIR INCLUSION TO OTHER SECTORS OF THE ECONOMY The most important innovation in the draft Programme is that it gives the issue of ecosystem services the rank of a strategic objective. Activities related to methods of valuating ecosystem services, as well as those for the implementation of green infrastructure as an instrument for preserving and strengthening the existing ecosystems and their services, will be included in the Programme. The objective to reduce pressure from invasive and conflicting species and the one focusing on limiting and mitigating the effects of climate change have been set up in the Programme as new compared to the previous period strategic objectives. A very important objective of the currently developed strategy is to engage other sectors of the economy in activities contributing to biological diversity. A range of activities to support sustainable management in forests, agriculture and fisheries has also been planned. The Programme under development is characterized by a different structure of operational objectives their number has been reduced from 77 to 23 and measures, of which the number has been reduced from 134 to 92. An essential element is the development of output and result indicators. Their absence presents a serious difficulty in assessing the effectiveness of the measures implementation and the level to which the National Strategy objectives have been met. In Table 24, the objectives of the new Programme are presented in conjunction with the 2020 Aichi Targets in the form of a matrix. 56 P a g e

172 TABLE 23. SUMMARY OF THE OBJECTIVES OF THE NATIONAL PROGRAMME AND THE 2020 AICHI TARGETS Objectives of the National Strategy and Action Plan for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity To raise awareness and shape civic attitudes To include sectors of the economy in activities for maintaining biological diversity To protect and restore populations of endangered species and habitats To manage natural resources in an effective way To preserve and restore ecosystems and their services To reduce the pressure of invasive and conflicting species To reduce and mitigate the effects of climate change Aichi Targets To address the causes of biodiversity loss by mainstreaming biodiversity across government and society To reduce direct pressures on biodiversity and promote sustainable use To improve the status of biodiversity (ecosystems, species and genetic diversity) To enhance the benefits to all from biodiversity and ecosystem services To enhance implementation (participatory planning, knowledge management, capacity building) A.I + A II + A III + B I B II B III + + C I C II C III + + C IV + + D I + D II + + D III D IV D V + E I + E II + E III + F I + F II + G I + G II + + To initiate international cooperation H I + 57 P a g e

173 2.3 ACTIVITIES TAKEN TO IMPLEMENT THE PROVISIONS OF THE CONVENTION AND THEIR EFFECTS IN THE PERIOD FOLLOWING THE SUBMISSION OF THE FOURTH NATIONAL REPORT This chapter presents selected examples of activities undertaken in Poland over the period for the implementation of the National Strategy and, consequently, the provisions of the Convention. However, some of the aggregate data are presented for the years , i.e. the period for which data were available during the drafting of this report. Such a time frame results from the fact that in Poland many reports cover periods concurrent with the financial perspectives of the European Union, in this case, the perspective. And, as previously noted, at the time when the report was being compiled, data on the last year of the perspective were not yet available. The presented projects should not be regarded as an exhaustive review of all undertaken activities. The aim of the Chapter was to show their diversity (where data was sufficient) and the scale of the implemented programmes. STRENGTHENING OF THE ADMINISTRATION One of the most important achievements of the current reporting period is the strengthening of the administrative system in Natura 2000 sites, resulting from a development of the General Directorate of Environmental Protection and 16 Regional Directorates of Environmental Protection, the initiation of extensive work on management plans and conservation plans, and developments in organising a system of EIAs for investment projects and SEIAs. FINANCING NATURE CONSERVATION IN Another modification with respect to the previous reporting period was a significant increase in the amount of financial resources allocated to biodiversity conservation. Given that most of the funds allocated to nature protection have come from external sources, the financial analysis regarding biodiversity conservation is based on a database of projects carried out in Poland in the period Biodiversity conservation measures have been financed from the following programmes and funds: Rural Development Programme Operational Programme Infrastructure and Environment Operational Programme Sustainable Development of the Fisheries Sector and Coastal Fishing Areas LIFE + Programme, European Territorial Cooperation Programme, Regional Operational Programmes, National Fund for Environmental Protection and Water Management, 16 Voivodship Funds for Environmental Protection and Water Management. In the years , close to PLN 2.2 billion (USD 0.57 billion) from national and EU programmes were earmarked for biodiversity conservation projects. Figure 25 presents the 16 The analysis was based on a database of co-financing agreements signed within the framework of EU programmes, VFEP&WMs and NFEP&WM over the period. The presented data on funding resources represent the contracted values. Some of the projects are in the implementation phase and costs may be incurred till The paid amounts are presented only in the case of the RDP (agri-environment payments). Individual institutions present data in different forms, hence the analysis required the adoption of certain generalizations. The purpose of this analysis was to show general trends and proportions in relation to sources for biodiversity conservation in Poland and types of supported activities. 58 P a g e

174 contribution of individual funds and programmes to nature conservation activities, expressed as a percentage of the total value of signed agreements. As indicated in the chart, the most important have been: Rural Development Programme, Operational Programme Sustainable Development of the Fisheries Sector and Coastal Fishing Areas, National Fund for Environmental Protection and Water Management, and Operational Programme Infrastructure and Environment Normal (Priority Axis 5: Nature conservation and promotion of ecological habits). FIGURE 25. ENGAGEMENT OF THE FINANCIAL RESOURCES OF NFEP&WM, VFEP&WMS AND EU PROGRAMMES (OPI&E, ROP, RDP, OP FISH, ETC, LIFE+) IN NATURE CONSERVATION EFFORTS % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% OPI&E (13.2%) ROP (5.9%) ETC (4.2%) LIFE+ (4.8%) RDP (31.6%) OP FISH (17.4%) NFEP&WM (19.5%) VFEP&WM (3.4%) Source: based on databases on agreements signed within EU programmes, NFEP&WM and reports on the operations of VFEP&WMs The most important group, from both the quantitative and qualitative perspective, consists of projects for the protection of endangered species and habitats, which have contributed to the implementation of the National Strategy for the Protection and Sustainable Use of Biological Diversity through the restoration of natural habitats (ecosystems) and refuges for species in protected areas, along with the preservation of endangered species and the genetic diversity of plants, animals and fungi. Details are presented in Figure 26. More than 460 projects for the protection of endangered species and habitats received support from OPI&E, NFEP&WM and, to a lesser extent, ROP, RDP and LIFE+, mainly for: conservation activities, restoration of favourable water conditions, land purchasing, regulating tourism traffic in areas at risk of excessive anthropogenic pressure and limiting the emissions of pollutants to water and air in protected areas. From the point of view of the effective protection of species and habitats, the most valuable from among the supported projects are those characterized by a comprehensive approach to the species' conservation needs or the problems and risks occurring in the area covered by the project. 59 P a g e

175 CASE STUDY Protection of the white stork population in the Natura 2000 site Ostoja Warminska, LIFE+ Programme, co-financed from NFEP&WM, beneficiary: Regional Directorate of Environmental Protection in Olsztyn and Polish Society for Bird Protection, project value nearly PLN 6.3 million (USD 2.13 million). This project for a comprehensive protection of the white stork population aims at: reducing mortality: the project's objective is to minimize birds' mortality resulting from collisions with electricity transmission and distribution lines. Such operations are planned on a large scale and include the adaptation of electricity devices to the needs of birds, in order to prevent their death from electric shock. Securing energy provision devices against collisions will significantly reduce the mortality of birds, mostly the young ones, which will positively affect the status of the population of white storks in the refuge. According to estimates, electricity devices kill several hundred birds yearly. protection of feeding grounds: the protection of white storks' feeding grounds will consist in preserving biodiversity in agricultural landscape and preventing its unification. In addition, an increase in water retention and a rise in the groundwater level through melt water and rainwater retention is planned. Support for extensive farms, where traditional agriculture and livestock management create a supportive environment for white stork populations, has also been scheduled. Increasing food base: it is planned to increase food base for white storks by means of protecting the habitats of amphibians and thus increasing the number of sites for the reproduction, transformation and survival of the animals that white storks feed on and which require the existence of a permanent or temporary water reservoir. CASE STUDY Conservation of natural habitats and species in Natura 2000 sites, Lublin Voivodship, OPI&E, beneficiary: Regional Directorate of Environmental Protection in Lublin, Poland, project value PLN 2.7 million (USD 0.87 million) The project's objective was to take comprehensive action to maintain or restore a favourable status of natural habitats and the habitats of species present in the area of Lublin. The project covered measures for the protection of the open landscape of xerothermic grasslands and bogs, the safeguarding of the broods and habitats of the European pond turtle (Emys orbicularis) and East Palearctic ground squirrels (Spermophilus Sciuridae). The project was carried out in various parts of the Lublin Voivodship, such as the embankments of the Vistula River, peat bogs of Polesie Wolynskie, and neighbouring areas of Chelm and Zamosc. An important common feature of all the activities is that they were mostly taken within Natura 2000 sites and in areas essential from the point of view of ensuring adequate protection to the most vulnerable species and habitats in the Lublin Voivodship. In financial terms, as well as in terms of the magnitude of impact, agro-environmental payments 17 allotted under the RDP played a dominant role. In , 56,400 agroenvironmental payments under the RDP for a total amount of ca. PLN 682 million (ca. USD 233 million) were made. The purpose of the Agro-Environmental Programme is to improve the environmental quality of rural areas by restoring or maintaining good quality of natural habitats used for agricultural purposes, promoting a sustainable management system, a proper use of soils and water protection, landscape development, and the protection of native species of farm animals and native crop varieties. Farmers who will voluntarily commit themselves to environmentally friendly management to serve the above purpose will receive financial support in the form of agro-environmental payments. The fact of this mechanism's existence should be interpreted as positive, though it will also be important to assess its effectiveness within an expost analysis for the RDP. 17 The analysis covers Packages 3, 4, 5 and 9 of the RDP. Information on Packages 6 and 7 see subchapter: Protection of genetic diversity, including agrobiodiversity 60 P a g e

176 FIGURE 26. TYPES OF SUPPORTED MEASURES AND THE VALUE OF SIGNED AGREEMENTS (% OF THE TOTAL VALUE OF SIGNED AGREEMENTS 18 ) agri-environmental payments supporting the protection of habitats and wild species (packages 3, 4, 5 of the RDP) 32,7% active protection of species and habitats temporary cessation of fishing activities for the repopulation of fish species development of small tourist infrastructure and ecotourism in areas of high natural values support for traditional or nature friendly fish farming practices raising awareness on nature and landscape protection efforts to restore wildlife corridors to a passable condition development of conservation plans and management plans for protected areas activities aimed at minimizing tourism pressure on protected areas restoration of parks, protection and development of woodlands and green zones in urban areas inventory and monitoring of natural resources other activities for the protection of biodiversity 6,4% 5,2% 5,0% 4,0% 3,3% 3,2% 2,9% 2,7% 2,8% 10,6% 21,0% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Source: based on databases on agreements signed within EU programmes, NFEP&WM and reports on the operations of VFEP&WMs From the point of view of biodiversity conservation, the most significant were four packages implemented within this programme: Package 3: Extensive permanent grasslands the area covered by support following decisions granting agro-environmental payments was more than 270,000 hectares of permanent grasslands by the end of 2012; Package 4: Protection of endangered birds species and natural habitats outside Natura 2000 sites the area covered by support was almost 81,000 hectares of permanent grasslands, the largest amount within the package was allocated to the variant: Protection of bird breeding habitats; Package 5: Protection of endangered birds species and natural habitats in Natura 2000 sites the area covered by support was almost 94,000 hectares of permanent grasslands, the largest amount within the package was also allocated to the variant Protection of bird breeding habitats; Package 9: Buffer zones the buffer zones were over 489,000 rm long. An indirect, though considerable impact on the biodiversity of marine ecosystems was caused by payments for the temporary cessation of fishing activities made under OP FISH to more than 2,900 fishing businesses. These activities were originally aimed at the repopulation of species of fish used commercially, but they can, in an indirect way, have a significant effect on other aquatic organisms. 18 The summary does not include agreements signed under the VFEP&WMs 61 P a g e

177 CONSERVATION PLANS AND MANAGEMENT PLANS FOR PROTECTED AREAS AND NATURA 2000 SITES In line with the Law of 16 April 2004 on nature conservation, a conservation plan, which includes: an assessment of nature resources, a concept of nature protection and elimination or reduction of existing and potential internal and external threats, as well as an indication of appropriate conservation measures, including their character, scope and location is the basic document for conservation planning in Polish national parks, nature reserves and landscape parks. The plan is written for a 20-year period. For a national park or nature reserve, pending the establishment of conservation plan supervisor shall prepare a draft of conservation measures. For Natura 2000 sites (with the exception of marine areas and areas for which conservation plans have been developed), 10-year management plans are developed and implemented. These documents are less detailed than conservation plans. As regards national parks, currently only the Bory Tucholskie National Park has a conservation plan. The operation of the remaining 22 national parks is based on conservation measures established by the Minister of the Environment. For seven parks (Polesie, Wolin, Tatra, Wielkopolska, Drawa, Gorce and Wigry National Parks), conservation plans are under development. In the period, 199 conservation plans for nature reserves were produced and another 38 were in preparation (RDEPs: Gorzow 47, Bydgoszcz 39, Kielce 47, another 7 in preparation, Katowice 10, Krakow 2, Lodz 27 by the end of 2013, Olsztyn 5, Opole 5, another 2 in preparation, Rzeszow 2, Warszawa 16, Wroclaw 1 conservation plan, 2 in preparation, Gdansk 25). Conservation measures were established for 28 nature reserves (RDEPs: Bydgoszcz 23, Opole 5). The Regional Directorate of State Forests in Gdansk implemented the Conservation plans for nature reserves project, within which plans were developed for 20 nature reserves. Currently, about 30% of the 1,478 nature reserves in Poland have a conservation plan. Successively plans are created to protect the landscape parks. According to data from the year 2012 about 30% of the parks had existing plans. 19 The preparation of conservation plans for 15 out of 17 marine Natura 2000 sites is underway. In the years , significant progress was made in the preparation of management plans for Natura 2000 sites. The current status of preparation is shown in Table 20. Management plans for Natura 2000 sites are, in their vast majority, made under the Development of management plans for Natura 2000 sites in Poland, a project implemented by the GDEP (in cooperation with RDEPs). 406 management plans are to be developed by the end of The University of Technology and Life Sciences in Bydgoszcz is implementing a project entitled Management plans for Natura 2000 sites in the Kuyavian-Pomeranian and Masovian Voivodships. 40 plans are expected to be developed by Forest management plans, functioning also as site management plans, are created in Natura 2000 sites managed by the State Forests. 19 This value is estimated on the basis of the Supreme Chamber of Control (examinatin covred 73 landscape parks of the 123 existing in Poland). 62 P a g e

178 TABLE 24. STATUS OF WORK ON MANAGEMENT PLANS FOR NATURA 2000 SITES (DATA FROM JULY 2013) Percentage of the total number of sites Sites with developed plans 1% Sites with plans in preparation 51% Areas with plans to be prepared in the period 48% Source: based on a survey by RDEP and NDEP (2013) PROGRAMMES FOR THE REINTRODUCTION/RESTITUTION OF SPECIES IMPLEMENTED IN In the years , numerous activities for the reintroduction or restitution of endangered species, as well as active conservation measures were undertaken. They were carried out by various entities, including non-governmental organizations, scientific research institutions, RDEPs and national parks. In comparison with the previous reporting period, the number and extent of protective measures could grow thanks to an increase of financial support, primarily from the EU. In , the following endangered species were being reintroduced/restored: Echium russicum, Ligularia sibirica, Cochlearia polonica, Iris aphylla, Caldesia parnasifolia, Marsilea, Lauronium natans, Schoenoplectus mucronatus, Gladiolus paluster. Moreover, active protection measures for the preservation of habitats of halophytic plants, in situ and ex situ breeding of priority plant species (e.g., Primula farinosa, Adonis vernalis, Gladiolus paluster, Ligularia sibirica) and measures for the conservation of local populations of endemic species were carried out. As regards the protection of animal species, during the research period, various Polish organisations implemented projects which involved the restitution, reintroduction or boosting of the population of the following species: lynx (Lynx Lynx), grey seal (Halichoerus grypus), edible dormouse (Glis Glis), European bison (Bison bonasus), ground squirrel (Sciuridae Spermophilus), European ground squirrel (Spermophilus citellus), Western Capercaillie (Tetrao urogallus), black grouse (Tetrao tetrix), peregrine falcon (Falco peregrines), Eurasian eagle-owl (Bubo Bubo), osprey (Pandion haliaetus), European pond turtle (Emys orbicularis), smooth snake (Coronella austriaca), swamp minnow (Rhynchocypris percnurus), migratory fish [Atlantic sturgeon (Acipenser oxyrinchus), Atlantic salmon (Salmo salar), vimba bream (Vimba vimba), brown trout (Salmo trutta m. trutta)], European crayfish (Astacus astacus), Scarce Swallowtail (Iphiclides podalirius), old world swallowtail (Papilio machaon), mountain Apollo (Parnassius Apollo). ACTIVITIES FOR THE ERADICATION OF ALIEN SPECIES IN In the reporting period , a list of alien species 20, which in the case of release into the environment could threaten native species or natural habitats, was published in Poland. It contains 16 species of plants and 36 species of animals. In relation to all these species, except fish, a ban on possession or trade has come into force. Furthermore, based on a publication entitled Plants of foreign origin in Poland with particular emphasis on invasive species by B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zajac, A. Zajac, A. Urbisz, W. Danielewicz, Cz. Holdynski (Warsaw 2012), a list of invasive plant species, on a national, regional, or local scale, and 24 potentially invasive species was created. In an expert study commissioned by the GDEP as a basis for the 20 Regulation of the Minister of the Environment of 9 September 2011on a list of alien plants and animals species 63 P a g e

179 Guidelines, which should be addressed when evaluating proposals for the implementation of activities prohibited in relation to alien species that threaten native species or natural habitats, the following invasive alien species were listed as the most threatening: warty comb jelly (Mnemiopsis leidyi), Chinese mitten crab (Eriocheir sinensis), red swamp crawfish (Procambarus clarkia), signal crayfish (Pacifastacus leniusculus), Chinese pond mussel (Sinanodonta woodiana), Asian clam (Corbicula fluminalis), round goby (Neogobius melanostomus), Chinese sleeper (Perccottus glenii), American bullfrog (Lithobates catesbeianus), pond slider (Trachemys scripta), Canada goose (Branta canadensis), Egyptian goose (Alopochen aegyptiaca), ruddy duck (Oxyura jamaicensis), American bison (Bison bison), North American beaver (Castor canadensis), sika deer (Cervus nippon), raccoon (Procyon lotor), eastern gray squirrel (Sciurus carolinensis). Currently, work on action plans for controlling the spread of invasive alien species is underway. A number of scientific publications, guides, best practices, and informative publications on alien species have also been produced. A nationwide educational campaign on the risks posed by the red-eared slider (Trachemys scripta elegans), with an inventory of the species sites, supported by notifications from the public, has been carried out. Appropriate activities are included in plans for conservation measures and conservation plans developed specifically for each of the reserves that need to remove alien or invasive plant species which pose a threat to the reserves' biodiversity resources. Moreover, Poland, along with other EU countries, actively participates in the drafting of the EU Regulation on Invasive Alien Species, designed to establish the rules to prevent, minimize and mitigate the impact of invasive alien species on biodiversity. WILDLIFE CORRIDORS In Poland, a number of activities aimed at restoring the connectivity of wildlife corridors are being carried out. The efforts, however, are mostly local. There is a problem of insufficient coordination of action at the national level. Various analyses have been performed to enhance the connectivity of wildlife corridors, thus enabling the movement of animals and functioning of populations on a national scale. Some of the prepared documents are: Protection of wildlife connectivity in Poland, 21 A map of wildlife corridors produced as part of the Protection of habitats and wildlife corridors of wild fauna along Polish highways project, Effectiveness of the protection of wildlife corridors. A concept of legislative changes (2011), 22 Natura 2000 in spatial planning. Role of ecological corridors (2009) 23. These are, however, scientific documents that have no legal or planning implications. The Biodiversity protection through the establishment of a land-based network of wildlife corridors in Poland project is planned for implementation in the GDEP in the period. The aim of the project is to evaluate the conservation status and functioning of Poland's seven major wildlife corridors of international importance and a network of national corridors designated as part of the European ecological network in Poland. The project will also involve a revision of the corridors' boundaries and the preparation of a basis for a land-based network of wildlife corridors in Poland _ekologicznych_w_po2.pdf (in Polish) 22 (in Polish) 23 (in Polish) 64 P a g e

180 NONPOINT SOURCE POLLUTION Reduction of nonpoint source pollution, of which the origin is agriculture, is among the measures taken to improve water quality. In , 103,000 m 3 of liquid and solid manure tanks and over 83,000 m 2 of manure pads were built with support granted to farms under the RDP. Also the OP FISH, under which 15 projects received support for the reduction of pollution associated with the fisheries sector, contributed to limiting the outflow of pollutants from rural areas. In , 19 zones particularly vulnerable to nitrates from agricultural sources, covering the area of 4,623 km 2 about 1.48% of the country's total area were designated in Poland. Action programmes were developed for all the Nitrate Vulnerable Zones (NVZs). In 2012, a verification of the NVZs was made, resulting in an increase in 2012 of the zones' total area to 13,935 km 2 (4.46 % of the country's area), which represented a threefold (about 200%) increase compared to the situation in For all 48 newly designated NVZs, action plans were produced and brought into force through regulations by the directors of the Regional Boards of Water Management in It should be noted that, although the designation of NVZs and the development of action plans for them is the responsibility of the Regional Boards of Water Management, the implementation of the conservation measures set out in the plans lies with the agricultural sector. As can be seen from the Report on the Implementation of Council Directive 91/676/EEC (Nitrates Directive) in , the most common problems with implementing action plans in NVZs resulted primarily from difficulties that farmers residing within the NVZs had with acquiring financial support and problems with financing the activities that farmers were responsible for soil tests, nitrogen balances and fertilization plans. The implementation of a national plan to increase forest cover, in which it is recommended to treat areas under afforestation as substitutes for those forests in which afforestation possibilities are limited (in rural areas), also brings about a reduction of nonpoint source pollution, wooded areas being natural biogeochemical barriers. An important demonstration project for a comprehensive reduction of nonpoint source pollution (and its inclusion in river basin management plans), aiming at achieving high water quality required by the Water Framework Directive, was carried out within the LIFE + project described below. Its significance also lies in the fact that the project's concept is based directly on one of the regulating ecosystem services the neutralization and decomposition of pollution through natural processes. CASE STUDY ECOtones for the reduction of NPS pollution, LIFE+, beneficiary: Regional Water Management Board in Warsaw and European Regional Centre for Ecohydrology, project value almost PLN 4.5 million (USD 1.5 million). The project's goal is to develop a programme of innovative measures for the reduction of nonpoint source pollution in the basin of the Pilica River by means of cost-effective ecohydrological methods with the use of ecosystem biotechnology to enhance the water quality of Zalew Sulejowski. A manual for the formation of ecotone zones, optimal for a more efficient removal of nonpoint source pollution and an improvement of biodiversity, is being written within the project. Typologically diverse ecotone zones are being constructed, calibrated and optimized with the use of plant communities that occur naturally in the basin of the Pilica River. In the course of creating the ecotone zones, an innovation solution - denitrification walls as a barrier against the outflow of nitrates from agricultural catchments, but also in non-channelised areas - are being used. The aim of the project is to optimize the technology for creating ecotone zones through an innovative use of biodegradable geofibres that help plants to adopt and take roots. 65 P a g e

181 INCREASING WATER LEVEL IN FORESTS (SMALL RETENTION) During the period, numerous projects for small water retention are being cofinanced from EU funds 26 under the ROP (PLN 122 million; USD 41 million). Two major projects to improve water retention in forests are being conducted in the SFNFH: Improvement of retention opportunities and prevention of floods and drought in forest ecosystems in lowland areas, carried out between 2007 and 2014 in almost 180 forest districts, covers the renaturalisation of wetlands, restoration of irrigation systems, reconstruction of melioration systems, and construction and reconstruction of water retention facilities (more than 3,300 facilities that together will retain 31 million m 3 of water; 2,500 objects retaining more than 21 million m 3 of water have been completed until 2013). Funding from OPI&E PLN 136 million (USD 46 million). Countering the effects of rainwater runoff in mountain areas. Increasing retention and keeping streams and related infrastructure in good condition, implemented in the period in 55 Forest Districts in southern Poland. It includes the retention and renaturalisation of permanent watercourses and wetlands, limitation and control of surface runoff (surface retention) and the settlement and slowing of flood waters (flood retention). It was planned that 3,500 infrastructure components would be built and ca. 1.3 million m 3 water retained. By the end of 2013, 3,052 objects were constructed and ca. 0.8 million m 3 (62,5%) water retained. Funding from OPI&E amounted to 119 million PLN (ca. USD 40 million). SELECTED ACTIVITIES IN FORESTRY Restitution programmes for the European silver fir (Abies alba) in the Sudetes Mountains and the protection and restitution of the European yew (Taxus baccata) were continued in the period within measures aimed at increasing the genetic and species diversity of forest biocenoses. The programme for silver fir was initiated in 1996 as the species faced extinction according to an inventory carried out that year, in the Western Sudetes it numbered less than 2000 specimens, none of them in good condition. The programme is being implemented in 15 forest districts in the Sudetes. Throughout the duration of the programme, silver fir was planted in the total area of 2,445 hectares, so that its share in the Sudetes increased to 1.2%. About 25,000 hectares of the forest area of the Mountains constitute ideal habitats for this species. TABLE 25. REGENERATION OF SILVER FIR UNDER THE SILVER FIR RESTITUTION PROGRAMME Area of silver fir introduction (ha) Total Source: data provided by DGSF European yew is a species under strict protection. Many years of observation have shown that the conservation of its genetic resources, when relying solely on natural processes, is no longer possible, and therefore active protection is necessary. In 2006, the Programme for the protection and restitution of the European yew in Poland was developed and approved for implementation in the organisational units of the State Forests. The programme's main objectives, implemented over the period, were: seed collection, production of planting stock, maintenance breeding in selected areas, young tree stands nursery and active protection of natural sites of the European yew. Over the years , maintenance breeding was planned for an area of 117 hectares, where a total of 407,722 specimens of the European yew were introduced in seven (out of 17 existing in Poland) Regional Directorates of State Forests. The RDSF in Cracow is 66 P a g e

182 running its own project for the protection of the European yew under Axis 5 of OPI&E. In the remaining RDSFs the programme is financed by the Forestry Fund. Urgent action, similar to that taken for the European yew, is also needed for the endangered species of the wild service tree (Sorbus torminalis). A national programme for the protection and restitution of this species has not yet been developed in Poland. However, five RDSFs are taking active conservation and restitution measures and, over the years , the Kostrzyca Forest Gene Bank was running the Ex-situ gene pool protection of selected sites of the wild service tree Sorbus torminalis L. Crantz project. PROTECTION OF GENETIC DIVERSITY, INCLUDING AGRI-BIODIVERSITY The Kostrzyca Forest Gene Bank (FGB), functioning since 1995, is in charge of the conservation of genetic diversity of forest plant communities. More than 243,000 hectares of stands constitute a seed source which makes it possible to propagate the native ecotypes of forest-forming species. The FBG has been consistently implementing the country's strategic programmes as part of its duties. One of them is the Preservation of forest genetic resources and selective tree breeding in Poland in , an element of the European Forest Genetic Resources Programme (EUFORGEN). The strategic objective of the Polish Programme is to preserve forest genetic resources primarily through the improvement of seed sources and selection of forest trees. The maintenance of forest genetic resources has been considered necessary to ensure the continuity of basic ecological processes, sustainable forest management and use of ecological systems, the restitution of forests in degraded or damaged habitats, the conservation of biological and genetic diversity for future generations and increased natural resistance of tree stands. Another objective is to preserve native populations and specimens of deciduous and coniferous trees which originated before 1860, basing on their adaptability (maintenance tree stands and trees), and populations and specimens of admixed tree species and other species of plants liable to withdrawal or extinction in forest ecosystems. The Kostrzyca Forest Gene Bank is carrying out one more project, Ex-situ conservation of endangered and protected plants, growing wild in the western part of Poland, the aim of which is to preserve the genetic resources of 58 species of plants rare and endangered classified by the International Union for Conservation of Nature (IUCN) as critically endangered (CR), endangered (EN), and vulnerable (VU) species. All plant sites are located in Natura 2000 sites, including 52% in national parks, 24% in landscape parks and 2% in nature reserves. The Biodiversity Conservation Centre of the Polish Academy of Sciences in the Botanical Garden in Powsin carries out activities for the ex situ conservation of endangered and protected plants in eastern Poland. Within the project, seeds of 61 endangered, rare or protected species of vascular plants have been secured in a cryogenic seed bank. In addition, inventories of natural sites of protected plants and substitute sites, in the cases of scurvy-grass (Cochlearia polonica) and yellow azalea (Rhododendron luteum), have been maintained, and protocols for assessing the viability of seeds, breaking their dormancy and long-term seed storage in liquid nitrogen vapour developed. For educational purposes, brochures and information leaflets have been issued and an exhibition of photographs of plants covered by the project organised. The National Centre for Plant Genetic Resources of the Institute of Plant Breeding and Acclimatization (IHAR) in Radzikow coordinates the Programme for the Protection of Crop Plants Genetic Resources. Within the program an assembly of 18 institutions conducts ex situ collections of plants, which include more than objects, of which 45% have Polish ancestry. The largest part of the collected objects - about 37% - are samples of cereals, about 67 P a g e

183 25% are samples of grass. Other samples are legumes, oilseeds, industrial, vegetables, legumes, medicinal and segetal. A central air-conditioned storage (containing seeds of more than objects), and the central information system for plants covered by the protection program of genetic resources of plants, are located in the National Centre for Plant Genetic Resources. In situ protection of crop plant genetic resources has been included in the Agro-Environmental Scheme under the RDP. Package 6: Preservation of endangered genetic plant resources in agriculture, includes 12 varieties of local crop crops: semi-perennial rye [Secale cereale var multicaule (biennial plant)], emmer wheat (Triticum dicoccum), einkorn wheat (Triticum monococcum), proso millet (Panicum miliaceum L.), bristle oat (Avena strigosa Schreb.), camelina (Camelina sativa L.), greater bird s foot trefoil [Lotus uliginosus Schkuhr (perennial plant)], white sweet clover (Melilotus alba Medik.), celtuce (Lactuca sativa L. var. angustana hort. Ex), grass pea (Lathyrus sativus L.), lentil (Lens culinaris Medik.), and parsnip [Pastinacasativa L. (biennial plant)]. By the end of 2012, agro-environment payments of almost PLN 21 million (USD 7 million) were made under this package. The total area that received support based on decisions to grant environmental payments covered 28,368 hectares for 3,674 farms. The biggest share of financial support went to Variant 6.1: Local crop varieties commercial production about 65% of the total amount of payments made within the package. The National Research Institute of Animal Production in Balice coordinates programmes for the protection of livestock genetic resources (in situ). Farmers who breed animals from protected populations and organizations, which keep records on farm animals of a given species/breed, are usually responsible for their implementation. The programmes include 4 cattle breeds, 3 pig breeds, 7 horse breeds, 13 sheep breeds, poultry (geese 14 breeds, ducks 10 breeds, chickens 19 breeds), fur animals (Popielno white rabbit, white-necked fox, pastel fox, coypus, beige chinchilla, ferret), fish (carp 6 breeds, rainbow trout), bees (4 lines of the Central European breed), goats (Carpathian goat). In the years , compared to the previous period, the number and size of stocks covered by the conservation programmes increased substantially, as observed in the example of cattle (Figure 27). FIGURE 27. NUMBER OF ANIMALS IN CATTLE BREEDS COVERED BY PROGRAMMES FOR THE PROTECTION OF GENETIC RESOURCES Polish Red White-back Polish Red and White Polish Black and White Source: National Research Institute of Animal Production ( 68 P a g e