RYS HISTORYCZNY PRUS KRÓLEWSKICH

Transkrypt

1 RYS HISTORYCZNY PRUS KRÓLEWSKICH 6 lutego 1545 Wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan,które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia) stosując przeciw zakonowi tę samą taktykę wojen podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny pokój toruński (w roku 1466) Zakon oddał: Pomorze Gdańskie, Ziemię Chełmińską Ziemię Michałowską Część Warmii łącznie ze stolicą Zakonu Malborkiem. Oprócz tego wielki Mistrz Krzyżacki zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją stolicę do Królewca. 6 marca 1454 Król Kazimierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacji Prus do państwa polskiego. Na dobrowolne i usilne prośby stanów pruskich król wcielił do Polski nie tylko Pomorze Gdańskie, utracone 150 lat wcześniej, ale też Ziemię Chełmińską oraz terytoria które wcześniej nigdy do Polski nie należały: Obszar Elbląga Obszar Królewca I całe pozostałe Prusy 11 czerwca 1454 Ścibor Bażyński otrzymuje nominację na wojewodę, urząd ten pełnił do 12 kwietnia W związku z toczącymi się działaniami wojny trzynastoletniej, województwo nie zostało praktycznie zorganizowane i po przeniesieniu Bażyńskiego w roku 1456 na województwo Elbląskie (przemianowane później na malborskie) nie obsadzane. Formalnie przestało istnieć w związku z postanowieniami pokoju toruńskiego w roku Herbem Prus Królewskich był orzeł czarny z koroną na szyi i ręką zbrojną z mieczem (tzw orzeł mieczowy) w polu srebrnym (białym). Strona 1

2 Orzeł mieczowy - symbol Prus Królewskich Podstawą do nadania takiego herbu przez króla Kazimierza Jagiellończyka nowo przyłączonej prowincji był herb Wielkiego Mistrza Krzyżackiego, na którym widniał w polu srebrnym krzyż złoty obwiedziony na czarno, na przecięciu się ramion z tarczą złotą, w której umieszczony był cesarski orzeł czarny w polu srebrnym. Od XVI/XVII wieku herb nawiązywał do godła królów polskich. Flaga Wielkiego Mistrza Krzyżackiego Od początku do końca istnienia Prus Królewskich herb prowincji był także herbem dwóch spośród jej trzech województw: Chełmińskiego Malborskiego Pomorskiego które posiadało także własny symbol czerwonego gryfa pomorskiego na wzór zachodniopomorski Strona 2

3 Zdaniem S.Mikuckiego ustanowiony przez Kazimierza Jagiellończyka herb czarny orzeł mieczowy jest wyrazem tego właśnie stanu prawnego, który wyrażał nie tylko żądanie zwrotu zagarniętego przez Krzyżaków Pomorza, lecz również zgłaszał pretensje do całych Prus, żądanie przypomnijmy poparte dobrowolnie wyrażoną prośbą miejscowego rycerstwa i mieszczan. Prusy Królewskie posiadały własną pieczęć z godłem prowincji. Do 1480 roku pieczęć gubernatora Prus, następnie,po wygaśnięciu tego urzędu, była to pieczęć nazywana w języku polskim pieczęcią krajową ziem pruskich, w języku łacińskim Sigillum Terrarum Prussiae, w języku niemieckim Landessiegel. Jako ciekawostkę podam, że z biegiem czasu kilkakrotnie zmieniano wzór tej pieczęci. Jedną ze zmian wprowadzono podczas obrad sejmiku generalnego Prus Królewskich w Grudziądzu w styczniu 1614 roku. Nowa pieczęć podobnie jak wszystkie poprzednie i wszystkie następne, nosiła wizerunek orła z koroną i mieczem. Odtąd na przestrzeni wieków XV, XVI, XVII i XVIII wizerunek czarnego orła mieczowego spotykamy powszechnie w dokumentach źródłowych, zabytkach materialnych i na najważniejszych budowlach Prus Królewskich, zwłaszcza w Gdańsku, W Elblągu i w Toruniu. Prusy Królewskie obejmowały: Pomorze Gdańskie Ziemię Chełmińską Rejony Malborka i Elbląga Oraz Warmię Warmia zaliczała się do Prus Królewskich, tworzyła jednak wydzielone władztwo terytorialne podlegające miejscowym biskupom tzw Dominium Warmińskie. Podział był na trzy województwa: Pomorskie Chełmińskie Malborskie Księstwo Warmińskie II pokój toruński 19 października 1466 roku w Toruniu podpisano układ pokojowy znany pod historyczną nazwą II pokoju toruńskiego. Uwzględniono w nim tendencje, które uwidoczniły się w społeczeństwie żyjącym na dotychczasowych terenach państwa zakonu krzyżackiego wyraźne jest ciążenie Pomorza Gdańskiego ku Polsce oraz dystans jaki wobec niej zachowali mieszkańcy terenów zwanych Prusami Dolnymi wraz z Królewcem następujące: Strona 3

4 Pomorze gdańskie powróciło do Polski zachowując pewną autonomię i liczne przywileje Polska odzyskała ziemię chełmińską i ziemię michałowską Polska uzyskała część Powiśla z Malborkiem i Elblągiem Utworzono dominium warmińskie które wraz z pozostałymi ziemiami przyłączonymi do Polski stanowić miało nową prowincję Prus Królewskich. Uszczuplone państwo zakonu Krzyżackiego ze stolicą w Królewcu stało się odtąd polskim lennem, którego kolejni przywódcy zobowiązani byli odtąd składać hołd władcy polskiemu. W Prusach Królewskich rozróżnione zostały 3 województwa: Chełmińskie: 2 powiaty: chełmińskie i michałowskie, odrębny Toruń, Chełmża, Wąbrzeźno, Lubawa, Kurzędnik do diecezji chełmińskiej, osobno Toruń Malborskie: Wielkie i małe Żuławy, 1 powiat sztumski, komturstwa malborskie, elbląskie, dzierzgońskie należało do diecezji pomezańskiej, odrębna jednostka Elbląg i diecezji warmińskiej Pomorskie: 8 powiatów: człuchowski,gdański,mirachowski,nowski,pucki,świecki,tczewski,tucholski,odrębne terytorium miasta Gdańska Warmia jako odrębna jednostka 10 komornictw z których 7 podlegało władzy biskupa; braniewskie,dobromiejskie,jeziorańskie,lidzbarskie,orneckie,reszelskie,wartemborski e tj barczewskie a 3 do kapituły fromborskie, melzackie tj pieniężnieńskie, olsztyńskie. Próba autonomii przez biskupa Tungena (oddanie się Tungena i zakonu w ręce Korwina króla węgierskiego,który walczył z Jagiellonami o tron czeski-protest króla, poparcie Gdańska (próba obsadzenia Wincentego Kiełbasy),ograniczona wskutek interwencji przez króla, odtąd biskup mianowany zajął miejsce senatora królewskiego, zobowiązany do przysięgi, apelacja do sądu królewskiego. Wybór pośredni króla spośród 4 kandydatów. Biskup warmiński uchodził za czołowego radcę (senatora) Prus Królewskich, stając się od XVI wieku przewodniczącym rady pruskiej. Zarząd Prusy Królewskie początkowo miały autonomię (m.in. odrębna moneta bita w mennicy królewskiej w Toruniu i skarb) były rządzone przez radę, składającą się z przedstawicieli tzw. stanów pruskich, na czele których stał biskup warmiński. Rada ta podlegała królowi. Dużą rolę w radzie odgrywały najbogatsze miasta, tzw wielkie miasta pruskie (Toruń, Gdańsk i Elbląg) które posiadały tam swych przedstawicieli, a także same posiadały dużą autonomię i przywileje prawno-ustrojowe. Strona 4

5 W sprawach najważniejszych, zwłaszcza podatkowych zwoływano Ogólne zgromadzenie stanów pruskich, które składało się z dwóch izb; Ziemskiej (prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta) oraz Miejskiej (przedstawiciele mniejszych miast) Na początku XVI wieku ukształtował się prowincjalny sejm pruski, który składał się z dwóch izb: rady (zwanej też senatem) izby niższej w skład której wchodzili: posłowie szlacheccy wybierani w sejmikach wojewódzkich koło mieszczańskie, zwane inaczej gremium miast mniejszych Dla podjęcia ostatecznych uchwał zbierały się izby połączone. Na początku XVI wieku ukształtował się prowincjonalny sejm pruski, który składał się z dwóch izb: rady (zwanej też senatem pruskim) izby niższej w skład której wchodzili: posłowie szlacheccy wybierani w sejmikach wojewódzkich koło mieszczańskie, zwane inaczej gremium miast mniejszych Wielkie miasta pruskie w ramach systemu parlamentarnego prowincji wykonywały specjalne zadania: miasto Toruń sprawowało pieczę nad archiwum miasto Elbląg miało w swej gestii pieczęć, a nadto wszystkie trzy miasta wysyłały na obrady sejmiku generalnego obok oficjalnych delegatów, którymi byli burmistrz i jeden z rajców- także towarzyszących im sekretarzy. Ci ostatni sporządzali dokumenty tzw. lauda będące uchwałami sejmiku. W roku 1658 król zwołał sejmik generalny ( i to dwukrotnie) do Gdańska. Było to czymś wyjątkowym, bowiem sejmiki zwoływano zazwyczaj w Grudziądzu lub Malborku. Na pierwszej sesji na przełomie kwietnia i maja podjęto uchwałę o sporządzeniu nowej pieczęci ziem pruskich, bowiem pieczęć oryginalna znajdował się w okupowanym przez Szwedów Elblągu. Strona 5

6 Pieczęć wykonano na koszt władz Gdańska, któremu przyznano przechowywanie jej po wsze czasy. Spór o prawo do pieczęci trwał do roku 1661 i zakończył się zwróceniem jej Elblągowi. Na uwagę zasługuje fakt, że po roku 1772, po rozbiorach Polski, państwo pruskie uszanowało stary symbol pruskiego orła mieczowego i przyjęło go jako herb prowincji Prusy Zachodnie w których w składzie do roku 1920 znajdowały się : Herby Westpreussen z okresu zaborów pruskich ziemia chełmińska miasto Grudziądz Chociaż Prusacy niemieccy wiedzieli kto ustanowił herb i w jakich okolicznościach to nastąpiło elementy heraldyczne związane z Polską zostały zachowane. Dalsza historia Prus Polskich Geneza odrębności kulturowej i politycznej Prus Narodowość pruska W akcie inkorporacji Prusy Królewskie określane są jako część państwa polskiego mające odmienne przywileje i prawa, by w konsekwencji być odrębnym krajem od państwa polskiego. Strona 6

7 System monetarny pruski przetrwał do rozbiorów, dobra moneta złoty pruski, grzywna z czasem złoty pruski stał się jednostką przeliczeniową. Łan Chełmiński, korzec i łaszt był podstawą do obliczeń nie tylko w Prusach ale i w Koronie Polski jako wzorce handlowe. Brak scentralizowanej władzy w Polsce sprzyjał na rozwój partykularyzmu. Tylko mieszczaństwo pruskie miało swoją reprezentację w sejmiku pruskim. Prusy Królewskie a Prusy Książęce W Prusach Królewskich powstały 3 okręgi: Sambia Natangia Górne Prusy Oberland 39 starostw w tym 5 dziedzicznych: Dąbrówna Iława Szymbark Gierdawa Nauhof Sejm zwoływał książę, głosowanie wymagało jednomyślności 3 stany sejmujące: I izba stan panów 2 biskupów,6 hrabiów, 12 radców II izba posłowie z wyboru na sejmikach III izba posłowie miejscy, głównie 3 miasta królewieckie Książę był pierwszym senatorem koronnym. Poczucie wspólnoty ogólno pruskiej Społeczeństwo polskie dążyło do zjednoczenia z Polską ze względów ekonomicznych i ustrojowych nie narodowościowych. Jednakże autochtoniczni Prusowie byli związani z ziemią pruską. Patrycjat gdański był niemiecki, był oczywisty brak chociażby jednego polskiego nazwiska gdyż mieszczaństwo było głównie niemieckie. Reformacja sprzyjała rozbudzeniu poczucia narodowemu. Miasta były niemiecki lub zniemczone. Na wsi nazwiska były głównie polskie. Samo pojęcie narodowości było słabo rozwinięte z wyjątkiem patrycjatu i zamożnej szlachty. Np. Elblążanie uważali się za Prusów- Strona 7

8 Starosłowian czyli mieszkańców tej ziemi. Funkcjonuje to do XIX wieku rozwinięcia się nacjonalizmu ziemskiego. Odrębność i powiązania pomiędzy obu częściami Prus Książę Albrecht szukał kontaktów zawsze z bogatym mieszczaństwem i możnowładztwem w Prusach Królewskich. Od 1466 następowały dążenia do ograniczenia odrębności ustrojowych Odrębności prawno-ustrojowe wynikały z aktu inkorporacji 1454 i przywilejów wielkich miast. Kompetencje władzy królewskiej ograniczone. Dzielnica długo autonomiczna. Polityka króla od początku do ograniczenia swobód pruskich i umocnienia wpływów centralistycznych polegała na: W roku 1467 zniesieniu urzędu gubernatora i mianowaniu starosty jako swego namiestnika a nie reprezentanta stanów (Ścibor Bażyński mianowany woj.malborskim, a po śmierci nie odnowił król już jego funkcji w roku 1480) Zwoływania przez króla Rady i stanów Pruskich, podobnie jak w Koronie sejmików szlacheckich Egzekwowaniu podatków na wojny z Turcją i tatarami Staraniu się o pomoc zbrojną z Prus (stany uważały że korona jest zobowiązana do ich obrony i wsparcia w przypadku ataku a nie odwrotnie to Korona była silniejsza a nie Prusy Królewskie) Przejęciu w roku 1506 zarządu nad skarbem pruskim królewskiego podskarbiego Obsadzeniu administracji przez urzędników królewskich starostw z korony, starostwo malborskie, nastąpił wykup starostw pruskich, w 1485 roku najważniejsze staje się starostwo malborskie powierzone Zbigniewowi Tęczyńskiemu miało być zwierzchne nad pozostałymi starostwami Konflikt szlachty z Gdańskiem król wykorzystuje dościgłego zjednoczenia Prus Królewskich z koroną w roku 1569 (Unia Polsko-Litewska) 1526 Zygmunt I Stary łamie rewolty społeczno-religijne w miastach pruskich, głównie w Gdańsku szlachta pruska popiera króla wkraczając razem z nim do upokorzonego Gdańska. Odbył się zjazd stanów pruskich bez wpływu miast. Nastąpił także wzrost znaczenia szlachty i ułatwiając zjednoczenie z Koroną Polski Powstają Prusy Książęce lub Księstwo pruskie, lenno Polski ze stolicą w Królewcu, utworzone w wyniku wojny z Zakonem Krzyżackim w latach oraz sekularyzacji pod wpływem reformacji. Książę Prus zobowiązany został do złożenia hołdu, pomocy wojskowej, odwoływaniu się od wyroków sądów pruskich do sądów królewskich. Strona 8

9 Zygmunt II August szukając sojuszników przeciw Moskwie uznał prawa bocznej (elektorskiej) linii Hohenzollernów do objęcia władzy w Prusach Książęcych (1563) na sejmie lubelskim Prusy Królewskie zostały zainkorporowane do korony. Rada Prus Królewskich przekształciła się w sejmik generalny a jej senatorowie i posłowie weszli do Sejmu. Sejmik Generalny zwany też generałem pruskim składał się inaczej niż inne sejmiki generalne z dwóch izb i stanowił najwyższy organ autonomiczny Prus Królewskich. Przewodniczył mu biskup warmiński, w razie jego nieobecności biskup chełmiński. Tak rozpoczęła się integracja polityczna i gospodarczo-społeczna tych ziem z Rzeczypospolitą, choć zachowały one odrębny skarb pruski i prawo sądowe chełmińskie a od 1598 roku odrębną kodyfikację korekturę pruską po wymarciu książąt zachodniopomorskich ziemie lęborska i bytowska zostały wcielone do Prus Królewskich, które były jako lenno we władaniu tychże książąt od 1455 roku. Na mocy traktatów welawsko-bydgoskich zostały one przekazane Brandenburgii, formalnie jako lenno Polski (do 1772) ale w rzeczywistości je utracono. Indygenat Pruski Herb Gryfitów pomorskich książąt zachodniopomorskich Indygenat to przyznanie cudzoziemcowi szlachectwa polskiego w domyśle pruskiego, prawo indygenatu posiadał król, po raz pierwszy przyznane synom Batorego od 1641 roku prawo indygenatu posiadał sejm walny. W Prusach Królewskich istniał odrębny indygenat pruski o zasięgu regionalnym, który zastrzegał godności i urzędy lokalne wyłącznie dla miejscowej szlachty. Strona 9

10 Przywilej inkorporacyjny Kazimierza Jagiellończyka po wojnie 13 letniej z 6 III 1454 przywilej zapewniał: Ziemiom i miastom wpływy na rządy dzielnicy pruskiej Ustanowienie urzędu gubernatora (Jan Bażyński) jako namiestnika mianowany był przez króla ale był reprezentantem Prus zniesiony już 1467 roku (wprowadza urząd starosty, który był namiestnikiem królewskim) Urzędy ziemskie obsadzone miejscowymi przedstawicielami Głównym rządem ustrojowym była Rada pruska, która stanowczo odrzucała ingerencję Korony w autonomię Prus Zjazdy ogółu stanów pruskich jako odrębny używano i stosowano język niemiecki Osobną monetę wybijaną w Toruniu i Gdańsku osobny skarbiec w Malborku Prawo sądzenia szlachty w Gdańsku Starosta w Prusach Królewskich oznaczał dzierżawcę królewszczyzn, mający władzę sądowniczą nad swoimi poddanymi. Władzę zwierzchnią nad szlachtą miał tylko wojewoda: Zwoływał pospolite ruszenie Zwoływał sejmiki powiatowe i partykularne, zastępcą był kasztelan godność jak podkomorzego tytularna W Prusach obowiązywało prawo chełmińskie (odmiana prawa magdeburskiego przed prawem magdeburskim wprowadzonym do wielu pomorskich miast) Król mianował sędziów ziemskich spośród szlachty pruskiej Obok sędziów ziemskich kompetentnych dla szlachty funkcjonowały sądy miejskie i wiejskie. Sądy grodzkie lawa pod przewodnictwem sołtysa lub rady miejskiej. W dużych miastach starosta zwany murgrabią. Rozstrzygały sprawy szlachty nieosiadłej i sprawy karne. Sady wiejskie sołtys i ławnicy. W dobrach królewskich chłopi podlegali staroście. Miasta nie uznawały apelacji od wyroków własnych sądów. Rada Prusak najwyższą instancją odwoławczą, od wyroków zastrzeżona była apelacja króla. W pierwszym rozbiorze Polski (1772 rok) prawie całe Prusy Królewskie zostały zagarnięte przez Królestwo Pruskie (bez Gdańska i Torunia, które stracono w drugim rozbiorze Polski w 1793 roku). W latach i Prusy Królewskie tworzyły osobną prowincję pruską pod nazwą Prusy Zachodnie (Westpreussen) w skład której wchodziły dawne Prusy Królewskie (bez Warmii) wraz z częścią dawnej Wielkopolski i skrawkiem Prus Książęcych. Strona 10

11 Postanowieniem pokoju wersalskiego (1919) zwrócono Polsce część Prus (woj.pomorskie) część wcielono do Prus Wschodnich jako rejencję Prusy Zachodnie (Regirungsbezirk Westpreussen) z części utworzono Wolne Miasto Gdańsk, a z części drugiej powstała prowincja nowa pruska Marchia poznańsko-zachodniopruska (Grenzmark Posen Westpreussen). Okręg Gdańsk Prusy Zachodnie przestał istnieć w wyniku wyzwolenia ziem pomorskich przez wojska radzieckie i polskie ofensywy wojennej znad środkowej Wisły i Narwii. Bezpośredni udział w wyzwoleniu tego okręgu wzięły wojska 1 i 2 Frontu Białoruskiego. Armie 1 Frontu Białoruskiego i armia Wojska Polskiego wyzwoliły rejon Bydgoszczy i południową część Pomorza Gdańskiego po zachodniej stronie Wisły. Niemcy usiłowali stawić opór i powstrzymać ofensywę radziecką na linii Brdy, Kanału Bydgoskiego i Noteci. Zamiar Niemców odtworzenia ciągłego frontu obrony zostały w tym miejscu unicestwione 22 stycznia 1945 roku po nieustannych walkach prowadzonych od 14 stycznia. Źródłosłowie: wiedza encyklopedyczna, książkowa ( Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim Konrad Ciechanowski ) i internetowa Gdańsk, dnia Strona 11