Zastosowanie metody Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska 2020

Transkrypt

1 Zastosowanie metody Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska Warszawa, 9

2 Publikację przygotował Zespół Pentor Research International S.A. w składzie: Jerzy Głuszyński Zastępca Kierownika Przedsięwzięcia Narodowy Program Foresight Polska ; wiceprezes Pentor Research International S.A. Anna Kowalewska Kierownik badań eksperckich w Narodowym Programie Foresight Polska ; Associate Director Jacek Szut Koordynator ds. promocji Narodowego Programu Foresight Polska ; Senior Research Executive Monika Wojtkiewicz Junior Research Executive Przy współpracy z ekspertami Narodowego Programu Foresight Polska : Panel Pola Badawczego Bezpieczeństwo Witold Orłowski, Ewa Okoń-Horodyńska Panel Pola Badawczego Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne Jacek Koronacki Panel Pola Badawczego Zrównoważony Rozwój Polski Adam Mazurkiewicz Beata Poteralska Grupa Wsparcia przy Komitecie Sterującym Narodowego Programu Foresight Polska Krzysztof Borodako Narodowy Program Foresight Polska realizowany był na zamówienie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przez konsorcjum złożone z Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN, Pentor Research International oraz Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Pracami merytorycznymi kierował Panel Główny, któremu przewodniczył prof. Michał Kleiber, prezes Polskiej Akademii Nauk. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego reprezentował Komitet Sterujący, pod kierownictwem prof. Danuty Koradeckiej, i Wydział ds. Foresight, kierowany przez Iwonę Nowicką. Realizacja Programu miała miejsce w okresie od grudnia 6 r. do października 8 r. Projekt okładki, skład i łamanie: Pracownia Graficzna Soma

3 SPIS TREŚCI Od redakcji... 4 CZĘŚĆ I. PODSTAWOWE INFORMACJE O PROGRAMIE I METODZIE EWA OKOŃ-HORODYŃSKA 1. Wprowadzenie Idea i cele Narodowego Programu Foresight Polska Idea metody Delphi i rys historyczny Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska założenia i cele Realizacja badania Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska Koncepcja Zespołu Ekspertów Zewnętrznych Narzędzie badawcze Technika badawcza Uczestnicy badania Czas realizacji CZĘŚĆ II. GŁÓWNE WYNIKI BADANIA 6. Główne wyniki badania Opis procedur analitycznych Pole badawcze Bezpieczeństwo WITOLD ORŁOWSKI Komentarz do wyników w polu badawczym Bezpieczeństwo Prezentacja wyników w polu badawczym Bezpieczeństwo Pole badawcze Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne JACEK KORONACKI Komentarz do wyników w polu badawczym Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne Prezentacja wyników w polu badawczym Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne Pole badawcze Zrównoważony Rozwój Polski ADAM MAZURKIEWICZ, BEATA POTERALSKA Komentarz do wyników w polu badawczym Zrównoważony Rozwój Polski Prezentacja wyników w polu badawczym Zrównoważony Rozwój Polski Obszar społeczno-ekonomiczny Obszar ekologiczny Obszar technologiczny Pole badawcze Zrównoważony Rozwój Polski CZĘŚĆ III. OCENA METODY 7. Ocena metody Delphi z punktu widzenia uczestników badania Wnioski dla przyszłych badań Delphi próba autoewaluacji KRZYSZTOF BORODAKO 9. Badania delfickie w Narodowym Programie Foresight Polska okiem zewnętrznego obserwatora ANEKS...175

4 Od redakcji Decyzja o publikacji najważniejszych wniosków z badania Delphi, zrealizowanego na potrzeby Narodowego Programu Foresight Polska, zapadła dość niespodziewanie, dopiero w końcowym okresie realizacji Programu. Na decyzję tę wpłynęły zachęty wielu jego uczestników i obserwatorów, m.in. pozytywne reakcje na relację z badania przedstawioną podczas konferencji Komitetu Prognoz Polska Plus Polskiej Akademii Nauk w dniu 29 października 8 roku. Obserwatorów zaciekawił przede wszystkim sposób organizacji badania, jego rezultaty i sposób ich wykorzystania przy budowie scenariuszy rozwoju Polski do, co stanowiło zasadnicze zadanie pierwszego w Polsce narodowego foresightu. Czynnikiem motywującym do zebrania w jednej publikacji wniosków dotyczących realizacji badania było przekonanie o jego pionierskim na polskim gruncie charakterze. Metodę Delphi zastosowaliśmy bowiem po raz pierwszy w Polsce na tak szeroką skalę, biorąc pod uwagę zarówno zakres tematyczny badania, jak i liczny, zaskakujący nawet jego realizatorów, udział ekspertów (ponad 25 osób). Przede wszystkim jednak przeważyła opinia, że sposób realizacji badania i jego wyniki zasługują na udokumentowanie, aby mogły stanowić w przyszłości punkt odniesienia dla kolejnych zastosowań metody Delphi. Z tego punktu widzenia niemniej ważne od opisu doświadczeń pozytywnych są relacje na temat wszelkich odnotowanych niedoskonałości metody. Ewentualne rekomendacje dla przyszłych realizatorów kompleksowych badań Delphi powinny zatem uwzględniać zarówno pozytywne, jak i negatywne doświadczenia, wskazując na to, co warto kontynuować i to, czego należy się starać unikać. Przygoda z realizacją badania eksperckiego Delphi na potrzeby Narodowego Programu Foresight Polska uświadomiła nam możliwości innych zastosowań metody. Skoro metoda ta sprawdza się przy konstruowaniu społecznie uzgodnionych dalekosiężnych wizji rozwoju branż, regionów czy wspólnot narodowo-państwowych, prawdopodobnie ma ona potencjał możliwy do wykorzystania także na innych obszarach aktywności poznawczej. Uderzająca jest na przykład rażąca nieefektywność tzw. konsultacji społecznych (zarówno tych organizowanych ad hoc, jak i obligatoryjnych, np. w tzw. Komisji Trójstronnej rządu, pracodawców i związków zawodowych). Stanowią one na ogół arenę rywalizacji różnego rodzaju grup lobbingowych, a nie skodyfikowaną płaszczyznę konfrontacji opinii i argumentów. Odwoływanie się w takich sytuacjach do opinii publicznej (vox populi) jest obarczone pewnym ryzykiem. Jest ona bowiem coraz bardziej zniekształcana w dobie postępującej tabloidyzacji przez media i stojące za nimi struktury biznesowe i polityczne. Wartość reprezentatywnych badań społecznych i politycznych poddawana jest także w wątpliwość z powodu nikłej partycypacji obywateli w najważniejszych nawet sprawach publicznych. Gdy reprezentatywne badania ogółu obywateli mogą dawać mocno niemiarodajne wyniki, sięgnięcie do opinii ekspertów specjalnych respondentów, w wymiarze nie tylko stricte zawodowym, ale i społecznym mogłoby być racjonalnym rozwiązaniem. W niniejszej publikacji skupimy się na prezentacji naszym zdaniem najważniejszych ilustracji z zastosowania metody Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska. Dlatego też zawarto w niej teksty autorstwa wykonawców badania i jego bezpośrednich konsumentów, wykorzystujących uzyskane wyniki do konstrukcji scenariuszy rozwoju Polski do roku. Publikację otwiera Wprowadzenie prof. Ewy Okoń-Horodyńskiej (eksperta Panelu Pola Badawczego Bezpieczeństwo w Narodowym Programie Foresight Polska ), które sytuuje problematykę foresight w szerszym kontekście badania przyszłości. Następnie przypominamy ideę i cele Narodowego Programu Foresight, ideę metody Delphi oraz założenia związane z jej zastosowaniem w Programie. Kolejna część publikacji poświęcona jest opisowi realizacji badania Delphi. Zaprezentowano w niej koncepcję Zespołu Ekspertów Zewnętrznych Narodowego Programu Foresight 4

5 Polska, opis wykorzystanych narzędzi i technik badawczych oraz charakterystykę uczestniczących w badaniu ekspertów. W następnej części opracowania przedstawiamy najważniejsze wyniki badania Delphi (szczegółowe wyniki znajdują się w aneksie), wraz z autorskimi komentarzami ich bezpośrednich odbiorców - przewodniczących Paneli Pól Badawczych: prof. Witolda Orłowskiego (Panel Pola Badawczego Bezpieczeństwo), prof. Jacka Koronackiego (Panel Pola Badawczego Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne) oraz prof. Adama Mazurkiewicza i dr Beaty Poteralskiej (Panel Pola Badawczego Zrównoważony Rozwój Polski). Jako wartość dodaną (zaoferowaną przez Pentor Research International) prezentujemy także wyniki odrębnego badania ekspertów zewnętrznych, przeprowadzonego kilka miesięcy po zakończeniu Programu. Badanie to posłużyło nam jako rodzaj (mini) ewaluacji ex post zrealizowanego projektu i dostarczyło informacji o ocenie Programu, metody Delphi, a także poziomu naszej skuteczności organizacyjnej. W ostatniej części opracowania zamieszczone zostały wnioski realizujących badanie specjalistów z Pentor Research International, stanowiące próbę autoewaluacji całego procesu. Opracowanie zamyka tekst dr. Krzysztofa Borodako, który swoje refleksje zewnętrznego obserwatora formułuje z perspektywy przewodniczącego tzw. Grupy Wsparcia, powołanej przez Komitet Sterujący Narodowego Programu Foresight Polska. Jerzy Głuszyński, Anna Kowalewska 5

6 6

7 Część I. PODSTAWOWE INFORMACJE O PROGRAMIE I METODZIE 7

8 Ewa Okoń-Horodyńska 1. Wprowadzenie Wysoka dynamika zmian w życiu społeczno-gospodarczym wymuszana wyzwaniami globalizacji - z jednej strony, zaś niepewność i rosnące ryzyko im pomyślnego sprostania - z drugiej - zmusza ludzkość do stawiania sobie coraz częściej pytania, w jakim kierunku podąża świat. Rosnące zróżnicowanie w poziomie życia między regionami i krajami świata powoduje, że zamiast stwarzania szans dla inicjowania szybszego rozwoju krajów ciągnących się w ogonie cywilizacji pogłębia się ich bieda, zacofanie oraz degradacja środowiska. Następujące po sobie w ciągu kilkunastu lat spotkania przywódców najbogatszych gospodarek świata wyznaczają co prawda cele podkreślające wagę poszanowania praw natury i jej dobrego zachowania dla kolejnych pokoleń, a także sugerują zintensyfikowane działania zmierzające do osiągania szeroko rozumianego zrównoważonego rozwoju, jednak w praktyce podejmowanie tego rodzaju zadań wiąże się z koniecznością dokonania wyboru adekwatnego do indywidualnych możliwości paradygmatu rozwoju gospodarczego danego kraju czy regionu, a nawet świata (np. problem pakietu klimatycznego). Ponadto, o czym się zapomina, decyzje o wyborze priorytetów rozwoju w różnej skali wymagają akceptacji społecznej i społecznego przyzwolenia, bez którego wywoływane są konflikty społeczne, a potem polityczne przewartościowania, co w ostatecznym rozrachunku zawsze oznacza straty ekonomiczne. Dlatego priorytety rozwoju nie tylko regionu, ale również jednostek od niego mniejszych lub większych, tj. zarówno powiatów i gmin, jak również makroregionów, państw, czy wspólnot państw, aby mogły być traktowane jako płaszczyzna znajdowania kompromisów w zróżnicowanych przecież środowiskach instytucjonalnych, wymagają oparcia się na poprawności stawianych oczekiwań i zamierzeń społecznych. W ten sposób podmioty na różnych szczeblach, reprezentujące różne formy funkcjonowania, zmuszone są niejako do wypracowania krok po kroku efektów zapewniających zwiększenie szans harmonijnego rozwoju, możliwych do osiągnięcia na każdym poziomie zarządzania, jako że w tym kierunku zmierzają dominujące gospodarki świata. Zagadnienia z tym związane zostały po raz pierwszy przedstawione w raporcie Komisji Światowej ds. Środowiska i Rozwoju w 1987 roku, nazwanym Raportem Brundtlanda, od którego rozpoczyna się niejako promowanie definicji rozwoju zrównoważonego. Zakłada ona, że rozwój zrównoważony to taki, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia (teraźniejszości), bez naruszenia możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń 1. Ze złożonością zjawisk społecznych, politycznych oraz ekonomicznych występujących w procesie rozwoju nierozerwalnie związana jest zdolność do ich antycypowania. Dlatego powinna być ona kluczową aktywnością zarówno na poziomie narodowym, jak również regionalnym, lokalnym czy branżowym. Doświadczenie wykazuje jednak poważne słabości w tej dziedzinie. I tak, w kontekście narodowym słabości te ujawnił szczególnie kryzys naftowy lat 7. XX wieku, a w konsekwencji zachwiała się wiara w zasadność prognoz zarówno rządowych, jak i niezależnych. Aż trudno nie wskazać, iż aktualnie doświadczamy podobnych dylematów w świecie finansów. Potrzeba poszukiwania innego rozwiązania umożliwiającego określanie potencjalnych przebiegów przyszłości doprowadziła do wykorzystania nowej metodyki, wtedy jeszcze sprowadzającej się tylko do dwóch popularnych metod, tj. metody scenariuszy i metody delfickiej. Umocnienie tych poszukiwań, idące w kierunku opracowania uniwersalnej metody badania przyszłości, odpornej w dużym stopniu na nieprzewidywalne zakłócenia, nastąpiło po opublikowaniu katastroficznych Raportów dla Rady Klubu Rzymskiego ( Granice wzrostu, Pierwsza rewolucja globalna, Przekraczanie granic ). 2 W obliczu zachwianego podejścia do prognozowania, 1 World Commission on Environment and Development (the Brundtland Commission ), Meadows D.H., Meadows D.L., Behrens W.W., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973.; Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1995; King A., Schneider B., Pierwsza rewolucja globalna. Jak przetrwać, Raport Rady Klubu Rzymskiego, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa

9 opartego przede wszystkim na metodach statystycznych, znaczenia nabiera sukcesywnie ulepszane elastyczne podejście do badania i tworzenia społecznej wizji przyszłości, nazywane w literaturze procesem foresight. Współcześnie potrzeba budowania długookresowych strategii rozwoju kraju, regionu czy korporacji zmusza do poszukiwania i wykorzystania narzędzi adekwatnych do coraz bardziej skomplikowanego otoczenia cechującego się wzrastającą liczbą współzależnie oddziałujących czynników ilościowych i jakościowych. Proces foresight w swych początkach odnosił się tylko do kreowania wizji przyszłości kraju jako całości, nazywany był więc narodowym. Aktualnie jednak znajduje coraz częściej uzasadnienie w zastosowaniu zarówno na niższym poziomie regionu, miasta, branży, szczegółowych zjawisk tematycznych, a także na wyższym poziomie w postaci foresightu np. europejskiego. Termin foresight został zapożyczony z języka angielskiego i upowszechnił się - w wersji oryginalnej oraz opisowej. Z uwagi na brak polskiego słowa dokładnie odpowiadającego temu pojęciu, a także brak w języku polskim właściwego terminu, który oddawałby definicję samego procesu, spotyka się w polskich opracowaniach pojęcie foresight użyte zarówno w wersji oryginalnej, jak i spolszczonej. Taką też zasadę przyjęto w niniejszym opracowaniu. W kontekście rozważań nad problemami antycypowania przyszłego rozwoju można zadać pytanie, czy sam foresight może być nauką o przyszłości? Termin badanie przyjęło się bowiem odnosić w literaturze do działań związanych z przeszłością oraz teraźniejszością. A więc badanie przyszłości można by potraktować jako pewnego rodzaju logiczny paradoks, który ma jednak miejsce. 3 W badaniach przyszłości należy zwrócić uwagę na to, że w istocie żadna pojedyncza metoda nie jest wystarczająca dla osiągnięcia celu badawczego. Metody ilościowe, takie na przykład jak prognozowanie, ekstrapolacja czy szeregi czasowe, mają zastosowanie w przypadku surowych danych liczbowych, nad którymi się pracuje. Natomiast hipotezy nie mogą być testowane ani sprawdzane w przypadku studiów ilościowych. Aby oddać naturę przyszłości, konieczne jest, aby surowe analizy ilościowe zostały umieszczone w odpowiednim kontekście, otoczeniu, zgodnie z założeniami przyszłych konstrukcji logicznych, a same założenia wymagają sprawdzenia zarówno pod względem trendów, jak i znaczących wahań w odniesieniu do badanego przedmiotu. Z jednej strony badania przyszłości opisują obszar aktywności, który dotyczy wielu nauk, a z drugiej strony są one dyscypliną rządzącą się swoimi własnymi prawami. Badanie przyszłości, według Bella 4, to nowe pole zainteresowań, które angażuje systematyczne i jasno określone myślenie dotyczące alternatywnych wersji wizji przyszłości. Mimo że badanie przyszłości w sensie naukowym zostało rozpoznane jako specyficzny obszar studiów dość niedawno, to doszukuje się jego korzeni już w szesnastym wieku. Zaś z początkiem XX wieku przyjęły się dwie formy podejścia do badań dotyczących przyszłości. Pierwszą były badania odnoszące się do tych samych ram czasowych, przy traktowaniu miejsca jako odległego w przyszłości. Natomiast według drugiego podejścia - miejsce uważane było za stałe, podczas gdy czas był odległy w przyszłości 5. Ponieważ badania przyszłości różnią się od prac z dziedziny fikcji, dlatego opowiadania efekt przemyśleń muszą opierać się na metodyce przyszłości. Wykorzystanie opowiadań oraz symulacji dla wizualizacji przyszłych doświadczeń odgrywa ogromną rolę w metodyce badań przyszłości. Markley przedstawił czteroetapowy proces sterowanych wyobrażeń poznawczych w nauczaniu i uczeniu się o przyszłości. W pierwszej kolejności należy skoncentrować się na bieżącym zagadnieniu, zanim spojrzy się na niego jako zestaw możliwości (drugi etap). Trzecim etapem jest tworzenie różnorodnych wariantów tego, co będzie, poprzez wirtualne doświadczenie przyszłości. W końcowym etapie następuje dalsza eksploracja wizji, już w odniesieniu do alternatywnych światów 6. Prowadzenie badań w ramach nauk o przyszłości wygenerowało liczne założenia, których celem było uczynienie ich bardziej obiektywnymi i naukowymi. Założenia te odzwierciedlały ograniczenia, jakim zostały poddane studia o przyszłości, stając się dla wielu podstawą wątpliwości co do ich naukowego charakteru. 7 3 Blass E., Researching the future: method or madness?, Futures, Vol. 35, 3, s Zob. Bell W., Making People Responsible: the Possible, the Probable and the Preferable. American Behavioral Scientist, Vol. 42, No. 3, Blass E., op.cit. 6 Markley O.W., Visionary Futures: Guided Cognitive Imagery in Teaching and Learning About the Future, American Behavioural Scientist, Vol. 42, No. 3, Bell W., op.cit. 9

10 Pierwsze nieformalne próby zdobycia wiedzy o przyszłości opierały się na wykorzystaniu konwencjonalnej matematyki i statystyki. Do tego celu wykorzystano różnorodne techniki ilościowe, takie jak: serie danych, regresja, analiza (jednej i wielu zmiennych), modele ekonometryczne oraz modele symulacji stochastycznej. Są one technikami przewidywania, prognozowania, wykorzystywanymi do określenia zachowania się zmiennej lub systemów (pewnego zbioru zmiennych) w stałym horyzoncie czasowym. Mając świadomość wysokiego stopnia użyteczności technik związanych z prognozowaniem, w czym doskonałością wręcz wykazują się polscy badacze, szczególnie skupieni wokół Komitetu Prognoz Polska Plus PAN, nie można zapominać, iż techniki te cechują ograniczenia w zastosowaniu, polegające głównie na konieczności dostępu do historycznych danych ilościowych. W tym przypadku zastosowanie jest ograniczone do opisów przyszłości, która jest w szczególnym przypadku niejako przedłużeniem przeszłości. Jest to istotą problemu w świecie, w którym zmiany zachodzą nieustannie i dynamicznie. Wiele z nich ma charakter gwałtowny i radykalny, dlatego mogą być interpretowane raczej jako istotne przeobrażenia jakościowe w społeczeństwie 8. Badania dotyczące przewidywania przyszłości zyskały w ostatnim czasie na znaczeniu, choć jeszcze w latach 7. XX wieku nie dowierzano, że przyszłość może być badana w procesie systematycznych działań naukowych. Z czasem w badaniach dostrzeżono duży udział zmiennych jakościowych w generowaniu impulsów dla zmian zachodzących w przyszłości. Z tego też względu coraz większym zainteresowaniem cieszyły się techniki jakościowe, które pozwalały przewidzieć zmiany zachodzące w przyszłości na pewnym szczeblu wiarygodności i dokładności. Jedną z takich technik jest proces foresight, zaliczany do nauk o przyszłości wykorzystujących dane jakościowe. Kwintesencja foresightu zamyka się twierdzeniem, że badania przyszłości nie powinny się zajmować przewidywaniem. Zamiast tego, poprzez proponowanie różnych wizji możliwych przyszłości, badania te powinny prezentować horyzont czasowy dla rozwoju nauki i technologii, ich strategii i polityki jako podstawy zmian jakościowych oraz stawiać wyzwania aktorom uczestniczącym w rozwijaniu, kształtowaniu i realizowaniu wypracowanej wspólnie wizji przyszłości. W efekcie takiego działania badacze zapoznają się z procesem poszukiwania możliwych wersji przyszłości, nie odpowiadają natomiast na pytanie, jaka ta przyszłość ma być i konkretnie będzie 9. Tym bardziej że foresight nie jest tylko procesem budowania społecznej wizji lub obrazów przyszłości, lecz jego wyniki mogą stanowić narzędzie dla prowadzenia polityki (naukowej, technologicznej, ekonomicznej), podejmowania strategicznych decyzji oraz narzędzie ułatwiające zrozumienie procesów społecznych. 1 Można zatem powiedzieć, że chodzi o rozpoznanie możliwych wersji reagowania społeczeństwa i gospodarki na zmiany, zgodnie z maksymą, iż jeśli nie możemy (nie potrafimy) rozpoznać dobrze przyszłości, nauczmy się dostosowywać do zmian, bądźmy adaptacyjni. W tym celu foresight zastosowany był po raz pierwszy przez Japonię w latach 7. jako standardowy instrument polityki naukowej, technologicznej i innowacyjnej, zaś w sferze wyłącznie dywagacji pojęcie foresight zostało po raz pierwszy wykreowane przez Coates a jako proces, w którym dochodzi się do pełnego zrozumienia sił kształtujących długoterminową przyszłość oraz który powinien być brany pod uwagę w formułowaniu polityki, planowaniu oraz podejmowaniu decyzji 11. Z kolei Europejska Grupa Badawcza pracująca nad zagadnieniami foresightu w kontekście rozwoju regionalnego rozumie go w sposób następujący: foresight jest procesem systemowym, partycypacyjnym, kumulującym doświadczenia i wiedzę, budującym wizję w średnim okresie czasu, który zmierza do decyzji teraźniejszych, oraz mobilizującym do wspólnych działań 12. Tak więc foresight jest to proces charakteryzujący się systematycznością, aktywnym udziałem jego uczestników, gromadzeniem wiedzy dotyczącej przyszłości oraz budowaniem społecznych wizji średnio- i długookresowych. Skierowany jest na decyzje teraźniejsze oraz z założenia wymusza wspólne działania związane 8 Summary Report: Regional Conference on Technology Foresight, Regional Conference on Technology Foresight for Central and Eastern Europe and the Newly Independent States. Organized by UNIDO in Cooperation with the Government of Hungary, Vienna, Austria 4-5 April 1. 9 Ibid. 1 Op.cit. 11 Coates J.F, Foresight in Federal Government Policy Making, Futures Research Quarterly, Gavigan J.P., Scapolo F., Keenan M., Miles I., Farhi F., Lecoq D., Capriati M., Di Bartolomeo T., Foresight for Regional Development Network, A Practical Guide to Regional Foresight, 1. 1

11 z przyszłością osiągane w wyniku społecznej debaty i consensusu. Według Joe Anderson a foresight działa dzięki systematycznej identyfikacji i promocji obszarów badań silnych naukowo i pożądanych ekonomicznie umożliwiających osiągnięcie największych korzyści ekonomicznych i społecznych 13. Śledząc wiele innych jeszcze definicji foresightu, staje się widoczne jego ewoluowanie w kierunku wiedzy, nauki, technologii, innowacji jako wyznaczników tzw. gospodarki opartej na wiedzy 14. W dynamicznych badaniach przyszłości termin foresight uległ już pewnym specjalizacjom, bądź to zawężając się często do obszarów ściśle związanych z technologią, innowacjami bądź polityką regionalną, bądź też wchodząc w inne przestrzenie. Pojawiły się więc i od razu upowszechniły terminy: foresight technologiczny, foresight innowacji, foresight regionalny, foresight zdrowia w miejscu pracy, foresight branżowy, foresight kadr, foresight przedsiębiorczości, itp. Można też przypuszczać, że w niedalekiej przyszłości pojawią się kolejne określenia, takie jak: foresight korporacyjny, foresight firmowy, czy może foresight biznesowy, które obejmować będą badania kierunków i priorytetów rozwoju firm, ich strategii, a nawet podejmowania decyzji. Trzeba jednak patrzeć ostrożnie na rozwijającą się aktywność foresightową, aby metodyka ta nie stała się wyłącznie modą, ale racjonalnym instrumentem służącym do podejmowania decyzji na różnych szczeblach gospodarki i społeczeństwa. Ze względu na to, iż w procesie ewolucji foresightu i jego wykorzystania metodykę wzorcową zapoczątkowano foresightem technologicznym, warto poświęcić mu nieco więcej uwagi. Foresight technologiczny zapoczątkowany został w Stanach Zjednoczonych, tam też dynamicznie się rozwinął. Sukcesywnie i w sposób trwały przez ostatnie trzydzieści lat wykorzystywany był w Japonii, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym. Jego szerokie zastosowanie w innych krajach datuje się na początek lat 9. XX wieku. Co ważne, foresight ten jest w pełni respektowanym narzędziem służącym do projektowania strategii rozwoju międzynarodowych korporacji, w szczególności do określania skali popytu na tzw. przyszłym rynku. 15 Foresight technologiczny jest to próba rozważenia wzajemnych przyszłych relacji między nauką a technologią oraz potrzebami społeczeństwa i przemysłu twierdzi Dai Rees, dyrektor wykonawczy MRC (Medical Research Center), a także członek Komitetu Sterującego odpowiedzialnego za wprowadzenie foresightu w Wielkiej Brytanii 16. Silną stroną foresightu (technologicznego) jest jego zdolność do łączenia formalnych analiz z procesami komunikacji, ponieważ stanowi on proces, w którym jest podejmowana próba spojrzenia w przyszłość nauki, technologii, gospodarki oraz społeczeństwa, łącząc w sobie cel identyfikacji dziedzin badań strategicznych oraz wskazania ogólnych technologii, które mogą zapewnić największe ekonomiczne i społeczne korzyści 17. Dla wyjaśnienia istoty procesu foresightu technologicznego używano w języku angielskim bardzo wielu terminów, które długo zastępowały właściwą nazwę. Wśród nich można wymienić m. in.: technology monitoring, monitoring of new technologies, early signal monitoring, technology forecasting, technological forecasting, technology road mapping, technology watch, technology scouting, technology evaluation, futures research oraz futures studies. Foresight technologiczny w przypadku zastosowania w firmach można nazwać też foresightem biznesowym, a definiuje się go jako systematyczne rozpoznawanie i obserwacja nowych technologii (tzw. słabe sygnały ) oraz już istniejących technologii, oszacowanie ich potencjału i znaczenia dla konkurencyjności własnej firmy, a także dla przechowywania i rozpowszechniania informacji 18. Foresight technologiczny jest zarówno procesem, jak i narzędziem, za pomocą którego uzyskuje się konsensus wśród ludzi, wśród specjalistów z różnych dziedzin życia co do priorytetów i ich rangowania. Uzyskując społeczną aprobatę jest możliwe podjęcie takich decyzji i działań, aby wytworzyć i realizować konkretną wizję przyszłości. Foresight technologiczny, odnoszący się do priorytetów i dzia- 13 Anderson J., Head of Policy Research at the Welcome Trust, Shaping Things to Come. Report, UK, Stout D., Technology Foresight a View from the Front, Business Strategy Review Winter, Summary Report, op.cit. 16 Smith R., Developing Foresight an Interview with Sir Dai Rees, British Medical Journal, London, Vol. 39, Eerola A., Jørgensen B.H., Technology Foresight in the Nordic Countries, Risø National Laboratory, Roskilde, Denmark, Reger G., Technology Foresight in Companies: From an Indicator to a Network and Process Perspective, Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 13, No. 4, 1. 11

12 łań specjalnych, jest procesem skupionym na identyfikacji technologii (krytycznych i ogólnych), które będą mieć prawdopodobnie znaczący wpływ na rozwój ekonomiczny, ekologiczny oraz społeczny w przyszłości 19, przy czym wykorzystuje się w tej analizie zarówno specyficzną zasadę 3C, jak i znaną w teorii zarządzania zasadę 5C 21. Proces foresightu z uwagi na swoją elastyczność jest stosowany w różnych okolicznościach oraz w różnych celach. Te są precyzowane w trakcie podejmowania decyzji o przeprowadzeniu działania oraz określenia oczekiwań społecznych, ekonomicznych, biznesowych, technologicznych, itp. Celem nadrzędnym foresightu jest systematyczna eksploracja alternatywnych modeli przyszłości, które mogą zaistnieć. To implikuje przyjęcie przez wszystkie zainteresowane strony aktywnej postawy wobec przyszłości, a także uświadomienie sobie, że decyzje dziś podjęte mogą kształtować, a nawet tworzyć przyszłość 22. Foresight może mieć również inne cele, w zależności od sytuacji i potrzeb. I tak dla przykładu celami tymi mogą być 23 : umocnienie podejścia zorientowanego na przyszłość w firmach lub organizacjach; identyfikacja obszarów badań z potencjałem do wzrostu i odnowienia; kompilacja informacji oraz zaprojektowanie procesów identyfikujących obszary priorytetowe, na których dany kraj, region, przedsiębiorstwo powinny koncentrować siły i środki; ułatwienie komunikacji między grupami interesów; podniesienie podstawowej wiedzy u decydentów oraz kluczowych osób; wsparcie pożądanego rozwoju technologicznego poprzez odpowiednie strategie, decyzje oraz działania; podwyższenie gotowości do zmian, jakie mogą zajść w przyszłości; zapewnienie konkurencyjności w przyszłości; identyfikacja nowych technologii oraz obszarów wiedzy; przeciwdziałanie zlekceważeniu lub przeoczeniu nowych trendów lub słabych sygnałów ; stworzenie nowych branż, dziedzin gospodarki lub nowej wiedzy technologicznej; antycypacja zmian o charakterze światowym; identyfikacja przez firmy zagrożeń oraz konkurencji. Wielość celów determinuje też możliwości klasyfikacyjne, stąd foresight można klasyfikować na podstawie wielu kryteriów, a próbę takiej prezentacji zaprezentowano na rys. 1. Nie można jednak pomijać i takich okoliczności, iż foresight nie jest odbierany jednoznacznie. W dyskusjach pojawiają się zarówno doświadczenia wykazujące sukcesy, jakie można dzięki niemu osiągać, ale też zgłasza się wiele zastrzeżeń. Podkreślenia wymagają dwa rodzaje zastrzeżeń: po pierwsze, proces ten wpaja zasady, wartości i formy zbliżone do koncepcji sieci w systemie badań narodowych, nie dając jednak jakichkolwiek wskazówek co do kierunku, w jakim dany system ma zmierzać. Można tu argumentować, że jest tak, bowiem foresight dąży do elastyczności i otwartej celowości, a badania oferują jedynie wnioski i być może środki odzwierciedlające nieobliczalność przyszłości w rozwoju naukowym, technicznym oraz rynkowym. Po drugie, skoro przyszłość jest nieznana oraz nieobliczalna, decyzje muszą być podejmowane zgodnie z przyjętymi priorytetami. Wpływają one na kierunki rozwoju nauki i technologii poprzez preferowanie jednych, a marginalizację innych dziedzin. Pierwsze zastrzeżenie do foresightu odnosi się do niego jako procesu, a drugie jako produktu Meulen B., The impact of Foresight on Environmental Science and Technology Policy in the Netherlands, Futures 31, Stout D., op.cit. 21 Elliott D., Technology Foresight: an Interim Review of the UK Exercise, Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 8, No. 2, 1996; Martin B., Foresight in Science and Technology, Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 7, No. 2, Ibid. 23 Summary Report, op.cit. 24 Rappert B., Rationalising the Future?: Foresight in Science and Technology Policy Co-ordination, Futures, Vol. 31, No. 6,

13 Proponowane opracowanie pt. Zastosowanie metody Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska. Główne wyniki, doświadczenia i wnioski stanowi pierwszą znaczącą próbę podzielenia się aktorów społecznych uczestniczących w projekcie spostrzeżeniami co do możliwych wizji przyszłości społeczno-gospodarczej Polski. W projekcie podjęto budowanie, nie bez poważnych ograniczeń, forum dyskusji o przyszłości, tworzenie języka i kultury debaty o przyszłości według wizji, oczekiwań poszczególnych grup społecznych, wykazano trudności takiej debaty, szczególnie w osiąganiu consensusu. Dlatego tak liczne są zdefiniowane priorytety w poszczególnych polach badawczych projektu. Autorzy w tytule sugerują wykorzystanie jednej z możliwych do zastosowania metod foresightu, mianowicie Delphi, co wydaje się przesadną skromnością, bo samo doprowadzenie do możliwości jej użycia wymagało zastosowania wielu innych technik, pociągających za sobą poniesienie ogromnych nakładów pracy i zaangażowania, niezbędnego do motywowania ludzi i włączania ich w proces społecznej debaty o przyszłości. Czy wybrano właściwych, czy metody doboru i badań były poprawne, czy Autorzy są przygotowani do dalszej pracy, bo przecież istotą foresightu jest systematyczność? O tym wszystkim jest mowa w opracowaniu. Trzeba też nie tracić z pola widzenia faktu, iż proces narodowego foresightu podjęto w Polsce po raz pierwszy, podczas gdy inne kraje od dawna korzystają już z jego rezultatów i rozwijają skalę jego wykorzystania. Pozostaje więc i w Polsce kształtować zbiorową odpowiedzialność za proces antycypowania rozwoju, zwłaszcza że metodyka jest ogólnie znana i dostępna. 13

14 Kryterium organizacji prowadzącej Foresight rządowy Foresight niezależnego organu doradczego Foresight agencji finansującej Foresight departamentów organów państwowych Foresight stowarzyszeń przemysłowych Foresight firm badawczych Rysunek 1. Klasyfikacja foresightu KLASYFIKACJA FORESIGHTU Kryterium podmiotowe Kryterium przedmiotowe Kryterium terytorialne Kryterium funkcji Kryterium zakresu Kryterium horyzontu czasu Kryterium postrzegania foresightu Kryterium metodyczne Kryterium tendencji wewnętrznych Foresight terytorialny Foresight technologiczny Foresight narodowy Foresight jako zalecenia dla polityki rozwoju Foresight holistyczny Foresight krótkoterminowy Foresight jako proces Foresight oparty na metodach ilościowych Foresight pchany przez naukę Foresight korporacyjny Foresight społeczny Foresight sub-narodowy Foresight jako wyznaczenie priorytetów Foresight na poziomie makro Foresight średnioterminowy Foresight jako produkt Foresight oparty na metodach jakościowych Foresight ciągniony przez popyt Foresight młodzieżowy Foresight dynamiki przedsiębiorczości Foresight regionalny Foresight jako inteligencja antycypacyjna Foresight na poziomie mezo Foresight długoterminowy Foresight jako potencjał Foresight oparty na metodach eksploratywnych Foresight indywidualny Foresight wizji terytorialnych Foresight metropolitarny Foresight jako budowa konsensusu Foresight na poziomie mikro Foresight oparty na metodach normatywnych Foresight miejski Foresight jako orędownictwo Foresight lokalny Foresight jako komunikacja i edukacja Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A Practical Guide...; oraz Martin B.R., Irvine J., Research Foresight. Priority-Setting in Science, Pinter Publishers, London and New York Kryterium udziału stron trzecich Foresight o charakterze zamkniętym Foresight o charakterze otwartym Kryterium podejścia Foresight góra-dół Foresight dół-góra 14

15 2. Idea i cele Narodowego Programu Foresight Polska Cele Narodowego Programu Foresight Polska Narodowy Program Foresight Polska uruchomiono w grudniu 6 r. w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Zgodnie z definicją Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Foresight to systematyczny sposób budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwoju polityki naukowo-technicznej, jej kierunków i priorytetów, służący jako narzędzie podejmowania bieżących decyzji i mobilizowania wspólnych działań. Jest on procesem systematycznego i wszechstronnego rozpoznawania dalekosiężnych trendów rozwojowych w nauce i technologii oraz identyfikacji obszarów o kluczowym znaczeniu dla maksymalizacji korzyści społecznych i gospodarczych. Istotą projektów foresight jest włączanie do dyskusji nad przyszłością ekspertów i przedstawicieli innych środowisk: biznesu, mediów, rządu, ugrupowań politycznych i wreszcie szeroko rozumianego społeczeństwa. Zaangażowanie tych środowisk pozwala poprawić efektywność i trafność procesów decyzyjnych i osiągnąć szerokie porozumienie na temat bieżących i przyszłych problemów oraz sposobów ich rozwiązywania. Narodowy Program Foresight Polska był próbą racjonalnego wskazania priorytetów w sferze badań i rozwoju w Polsce do roku. Głównymi jego celami były: określenie wizji rozwojowej Polski do roku; określenie, poprzez konsensus z głównymi interesariuszami, priorytetowych kierunków badań naukowych i prac rozwojowych, które w perspektywie wieloletniej wpłyną na przyspieszenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego; wykorzystanie wyników badań w praktyce oraz stworzenie dla nich preferencji w przydziale środków budżetowych; określenie obszarów i badań, w których możliwa jest komercjalizacja rezultatów i sformułowanie niezbędnych do tego warunków; dostosowanie polskiej polityki naukowej do wymogów Unii Europejskiej; kształtowanie polityki naukowej i innowacyjnej w kierunku Gospodarki Opartej na Wiedzy. Zakres tematyczny Programu Zakres realizacji Narodowego Programu Foresight Polska obejmował trzy pola badawcze oraz dwadzieścia tematów szczegółowych wchodzących w zakres tych pól: Pole badawcze ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ POLSKI Jakość życia Źródła i wykorzystywanie zasobów energetycznych Kluczowe problemy ekologiczne Technologie na rzecz ochrony środowiska Zasoby naturalne Nowe materiały i technologie Transport Integracja polityki ekologicznej z politykami sektorowymi 15

16 Polityka produktowa Zrównoważony rozwój regionów i obszarów Pole badawcze TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I TELEKOMUNIKACYJNE Dostęp do informacji ICT a społeczeństwo ICT a edukacja ebiznes Nowe media Pole badawcze BEZPIECZEŃSTWO Bezpieczeństwo ekonomiczne (zewnętrzne i wewnętrzne) Bezpieczeństwo intelektualne Bezpieczeństwo socjalne Bezpieczeństwo techniczno-technologiczne Rozwój społeczeństwa obywatelskiego Struktura organizacyjna Programu NPF Polska realizowało konsorcjum złożone z Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN, Pentor Research International oraz Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Pracami merytorycznymi kierował Panel Główny pod przewodnictwem prof. Michała Kleibera, prezesa Polskiej Akademii Nauk. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego reprezentował Komitet Sterujący kierowany przez prof. Danutę Koradecką i Wydział ds. Foresight, kierowany przez Iwonę Nowicką. Prace badawcze zorganizowane były w trzech Panelach Pól Badawczych, a każdy z nich dzielił się na Panele Tematyczne: Rysunek 2. Struktura organizacyjna Programu Zrównoważony Rozwój Polski Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne Bezpieczeństwo - Jakość życia - Źródła i wykorzystywanie zasobów energetycznych - Kluczowe problemy ekologiczne - Technologie na rzecz ochrony środowiska - Zasoby naturalne - Nowe materiały i technologie - Transport - Integracja polityki ekologicznej z sektorowymi - Polityka produktowa - Zrównoważony rozwój regionów i obszarów - Dostęp do informacji - ICT a społeczeństwo - ICT a edukacja - ebiznes - Nowe media - Ekonomiczne (zewnętrzne i wewnętrzne) - Intelektualne - Socjalne - Techniczno-technologiczne - Rozwój społeczeństwa obywatelskiego Łącznie w pracach Paneli Pól Badawczych i Paneli Tematycznych uczestniczyło 335 ekspertów. 16

17 Etapy realizacji Realizacja Programu przebiegała według następujących etapów: Rysunek 3. Etapy realizacji Programu Utworzenie bazy danych i uruchomienie portalu Programu Ustalenie składu Panelu Głównego, Paneli Pól Badawczych i Paneli Tematycznych oraz przyjęcie ogólnych założeń realizacji Programu Warsztaty szkoleniowe w zakresie metodyki foresight oraz studium narodowych projektów foresight i Delphi KONFERENCJA OTWIERAJĄCA REALIZACJĘ PROGRAMU Prace paneli eksperckich: analiza stanu wiedzy, SWOT, burza mózgów, analiza wzajemnych wpływów, pierwsza lista priorytetów badawczych, pierwsza wersja scenariuszy, ustalenie tez do ankiety Delphi, wybór grup targetowych PIERWSZA RUNDA BADANIA DELPHI I OPRACOWANIE JEJ WYNIKÓW Prace paneli eksperckich: analiza wyników Delphi, analiza PEST, krzyżowa analiza wpływów, powtórne ustalenie priorytetów badawczych, opracowanie wstępnej wersji scenariuszy DRUGA RUNDA BADANIA DELPHI I OPRACOWANIE JEJ WYNIKÓW Prace paneli eksperckich: analiza wyników Delphi, opracowanie wstępnej wersji Raportu Końcowego DEBATA I KONSULTACJE SPOŁECZNE - PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ DELPHI Prace paneli: opracowywanie mapy klasterów, ostatecznej wersji scenariuszy oraz Raportu Końcowego, rekomendacji dla MNiSW KONFERENCJA PODSUMOWUJĄCA REALIZACJĘ PROGRAMU Ponadto przez cały czas realizacji przedsięwzięcia prowadzono serwis internetowy Narodowego Programu Foresight Polska oraz działania informacyjno-promocyjne. 17

18 3. Idea metody Delphi i rys historyczny Metoda Delphi została opracowana w latach 5. w amerykańskim ośrodku studiów strategicznych RAND Corporation. W roku 1964 RAND po raz pierwszy opublikował wyniki studium Delphi w raporcie Report on a Long-Range Forecasting Study, zawierającym przewidywania dotyczące odkryć naukowych i wynalazków technologicznych w perspektywie roku. 25 Od tamtej pory metoda była stosowana wielokrotnie na potrzeby m.in. ochrony zdrowia, obronności, biznesu, edukacji, technologii informacyjnych i transportu. 26 Trwałe miejsce znalazła także w programach typu foresight, m. in. w Japonii 27, Korei Południowej, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, na Węgrzech i w Czechach. Metoda wykorzystywana jest do przewidywania długoterminowych procesów lub zjawisk, o których wiedza jest niewystarczająca lub niepewna: gdy nie istnieją na ich temat żadne wiarygodne dane lub gdy determinujący wpływ mają na nie czynniki zewnętrzne. Problemy te nie poddają się precyzyjnym technikom analitycznym (właściwym na przykład dla prognozowania). W ich analizie przydatne mogą być natomiast metody oparte na wiedzy, doświadczeniu i intuicji, odwołujące się do zbiorowej inteligencji. Jedną z takich metod jest metoda delficka. Opiera się ona na założeniu, że w wydawaniu subiektywnych sądów na temat przyszłości kilka głów jest lepszych niż jedna..., oraz że eksperci będą wydawać te sądy na podstawie racjonalnych ocen, a nie zwykłego zgadywania. 28 Delphi jest zatem rodzajem badania eksperckiego, które ludzkie sądy traktuje jako uprawniony i użyteczny wkład w formułowanie prognoz na temat przyszłości i rozwiązywanie złożonych problemów w sytuacji niepewności. Metoda polega na co najmniej dwukrotnym ankietowaniu tej samej grupy ekspertów. Eksperci wypełniają kwestionariusz, w którym formułują prognozy na temat rozwoju wydarzeń w danej dziedzinie w dłuższej perspektywie czasowej. W kolejnej rundzie ankietowania respondenci wypełniają ten sam kwestionariusz, przy czym prezentowane są im w postaci opisu statystycznego zbiorcze wyniki z pierwszej rundy badania. Respondenci mogą zatem pod wpływem opinii ogółu ankietowanych zmienić swoją opinię na dany temat lub ją podtrzymać. Taka procedura pozwala na uzyskanie bardziej jednoznacznych sądów. Przezwycięża także wady tradycyjnych sposobów komunikowania się ekspertów (np. dyskusji grupowych): dominację liderów, niechęć do podważania wcześniej wyrażonych opinii w obecności innych osób (konformizm), komunikację nie na temat. W odróżnieniu od typowych badań, których celem jest zbieranie informacji, Delphi zawiera więc elementy dyskusji eksperckiej (wolnej od wpływu autorytetów i osobowości), której efektem jest budowa konsensusu na temat kształtu przyszłości. Dostarczanie informacji zwrotnej (wyników poprzedniej rundy) jest kluczową cechą metody, odróżniającą ją od innych metod ankietowania. Drugą istotną cechą Delphi jest anonimowość - wyniki pierwszej/poprzedniej rundy prezentowane są w ujęciu zbiorczym, dzięki czemu opinie jednostkowych osób nie mają szansy na ujawnienie. Za wyróżniki metody uznaje się także wieloetapowość procedury, która pozwala uczestnikom badania na przemyślenie własnych poglądów w trakcie całego procesu, oraz statystyczną prezentację danych. I chociaż autorzy metody uważali, że tylko badania spełniające wymienione wyżej kryteria mogą być uznane za badania Delphi, to obecnie panuje przekonanie, że metoda może podlegać modyfikacjom w zależności od potrzeb badawczych. 25 Gordon T.J., Helmer O., Report on a Long-Range Forecasting Study, Rand Corporation, 1964 [dok. elektroniczny, dostęp z dnia z 26 Skulmoski G.J., Hartman F.T., The Delphi Method for Graduate Research, Journal of Information Technology Education, vol. 6, 7, s Japonia jest krajem o największych doświadczeniach w zakresie badań Delphi zrealizowano tam już 8 cykli foresight z wykorzystaniem tej metody. 28 Weaver W.T., za: Yim H., Delphi Analysis in Life Science and Biotechnology [dok. elektroniczny, dostęp z dnia z polska.pl/export/sites/foresight/pl/publications/files/stpi-delphi-hyunyim_7123_.pdf]. 18

19 Oparcie się na potencjale intelektualnym ekspertów ma swoje konsekwencje. Otóż metoda jest tak samo trafna jak eksperci, którzy biorą udział w badaniu Delphi. Jakość przewidywań jest więc uzależniona od jakości ekspertów - nie każdy bowiem, kto uważa siebie za eksperta, jest nim w rzeczywistości. Co więcej, nie każdy ekspert jest dobrym prognostą, a jeśli już nawet tak jest, to nadzieje na jego obiektywizm są złudne zgodnie z potocznym powiedzeniem punkt widzenia zależy od punktu siedzenia. Dlatego właściwy dobór ekspertów i minimalizacja zagrożenia iluzoryczną wiedzą ekspercką to główne wyzwania związane z prowadzeniem badań Delphi. Niezależnie jednak od poziomu kompetencji ekspertów w naturę przewidywania z definicji wpisany jest pewien obszar błędu. Wynika on głównie z niedoceniania przyszłości (zainteresowanie perspektywą krótkoterminową jest dość naturalne, a przyszłość zbyt odległa, aby zasługiwała na tak szczegółowy namysł jak teraźniejszość) i upraszczania obrazu przyszłości (tendencji do analizy przyszłych zjawisk jako niezależnych od siebie). 19

20 4. Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska - założenia i cele Wstępne decyzje na temat sposobu realizacji badania Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska podjęto już na etapie przygotowywania aplikacji konkursowej. Ustalono wówczas, że badanie będzie składało się z dwóch rund 29, realizowanych za pomocą techniki ankiety internetowej. Przyjęto także ambitne założenia dotyczące satysfakcjonujących wielkości prób badawczych: 25 ekspertów w I rundzie (po około 9 na każde z trzech pól badawczych) i 9 ekspertów w II rundzie (ok. 3 respondentów w każdym polu). 3 Delphi jako wkład do budowy scenariuszy Założono, że ostatecznym efektem Narodowego Programu Foresight Polska będą scenariusze przyszłego rozwoju Polski, uwzględniające zarówno perspektywę społeczną, jak i technologiczną. Wskazywać one miały zatem nie tylko na obecne i przyszłe potrzeby gospodarki i społeczeństwa, ale także na priorytety technologiczne służące jak najlepszemu ich zaspokojeniu. Wyniki badania Delphi miały być podstawą budowania tych scenariuszy. Celem badania była więc nie tylko identyfikacja ważnych trendów społeczno-gospodarczych i technologii zwiększających konkurencyjność polskiej gospodarki i poziom jakości życia, ale także prognoza prawdopodobnego horyzontu czasowego ich realizacji, ocena ich skutków społeczno-gospodarczych, analiza potencjału niezbędnego do ich realizacji oraz identyfikacja związanych z nimi problemów i wyzwań. W tym sensie badanie Delphi było więc niczym innym jak społecznym budowaniem wizji przyszłości. W mniejszym stopniu budowie tej wizji służyły także wyniki innych analiz przeprowadzonych przez panele eksperckie działające w Programie (np. SWOT, PEST, krzyżowa analiza wpływów). Delphi jako sposób zwiększenia społecznej partycypacji Istotną cechą foresightu jako procesu zbiorowej refleksji na temat długoterminowej przyszłości - jest więc jego społeczny charakter. Polega on na aktywnym udziale w w procesie potencjalnych jego beneficjentów. Udział interesariuszy jest czynnikiem determinującym ostateczny efekt foresightu. Im szersza i bardziej aktywna partycypacja w procesie foresight, tym większe szanse na stworzenie poczucia współwłasności jego rezultatów i wykorzystanie ich w praktyce. Delphi, jako realizowane na dużą skalę badanie eksperckie, stwarzało największe możliwości realnego uczestnictwa w projekcie wielu osób. Dlatego też, oprócz celu poznawczego, badaniu Delphi przypisywano także rolę społeczną, traktując je jako sposób skupienia wokół Programu ludzi i wykorzystania ich potencjału intelektualnego w zbiorowej dyskusji nad przyszłością. Dzięki udziałowi ekspertów i interesariuszy z różnych środowisk, badanie miało być zatem także formą społecznej debaty, realizującej następujące cele: konsultacja ze środowiskami eksperckimi - zasięgnięcie opinii na temat oceny określonych kierunków przyszłego rozwoju, w tym rozwoju nowych technologii, i potencjału do ich realizacji; poinformowanie głównych interesariuszy o najważniejszych kwestiach podejmowanych przez Narodowy Program Foresight Polska i pozyskanie ich zaangażowania; osiągnięcie konsensusu co do obrazu przyszłości i kształtu polityki naukowo-badawczej (lub przynajmniej sprawdzenie, czy taki konsensus istnieje). 29 Doświadczenia pokazują, że w trzeciej i kolejnych rundach Delphi wyniki badania nie zmieniają się zasadniczo w stosunku do rundy drugiej. 3 W innych projektach foresight wielkości prób Delphi wahają się od do.

21 5. Realizacja badania Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska 5.1. Koncepcja Zespołu Ekspertów Zewnętrznych Rekrutacja kandydatów do badania eksperckiego Delphi prowadzona była w ramach szerszej inicjatywy związanej z tworzeniem Zespołu Ekspertów Zewnętrznych Narodowego Programu Foresight Polska. Oprócz udziału w badaniu Delphi członkom Zespołu oferowano także: dostęp do wybranych materiałów powstałych w wyniku prac paneli eksperckich, możliwość uczestnictwa w ankietach internetowych redagowanych na potrzeby Programu i niektórych wydarzeniach publicznych z nim związanych. W zamian za udział w obydwu rundach badania Delphi eksperci mieli otrzymać certyfikat potwierdzający ich przynależność do Zespołu Ekspertów Zewnętrznych Programu. W programach foresight obserwuje się coraz większą tendencję do angażowania do badań delfickich wielu różnych interesariuszy - w przeświadczeniu, że wielość opinii i perspektyw jest cenną wartością projektu. Dlatego też definicja eksperta jest stale rozszerzana. 31 Do badania zapraszane są osoby, które posiadają wiedzę na temat przedmiotu badania, choć niekoniecznie musi być ona udokumentowana formalnym wykształceniem i osiągnięciami w danej dziedzinie. Postulat możliwie największego zróżnicowania dotyczy także innych zmiennych, np. płci i wieku. Założono, że ekspertami kwalifikującymi się do Zespołu Ekspertów Zewnętrznych Narodowego Programu Foresight Polska będą osoby, które: reprezentują naukę, biznes (innowacyjne przedsiębiorstwa działające w branżach odpowiadających tematyce pól badawczych), administrację rządową i samorządową, ugrupowania polityczne, organizacje pozarządowe, media lub studiują kierunki związane z tematyką Programu; deklarują posiadanie wiedzy w którejś z dziedzin objętych Programem. Uznano także, że priorytetem w rekrutacji będzie zachowanie następujących zasad: dążenie do maksymalnej różnorodności ekspertów (różne dziedziny, różne doświadczenia zawodowe); zapewnienie możliwie największego udziału w próbie przedstawicieli biznesu; zapewnienie możliwie licznej reprezentacji osób młodych, do 35 roku życia; uspołecznienie procesu stworzenie poczucia współuczestnictwa i zaangażowania. Zdając sobie sprawę z tego, że dobór ekspertów to bodaj najważniejszy warunek sukcesu i wysokiej wartości merytorycznej wyników Delphi, zależało nam na pozyskaniu jednostek jak najbardziej kompetentnych (w odróżnieniu od reprezentatywnych prób sondażowych chodziło więc z definicji o próbę celową osób spełniających określone kryteria). W tym celu wykorzystuje się zazwyczaj metodę rekomendacji (nominacji) udzielanych przez osoby lub instytucje (w socjologii nazywa się ją metodą kuli śniegowej). Często przeprowadza się także analizę bibliografii (pod kątem poszukiwania osób publikujących na danych temat). Każdy z tych sposobów rekrutacji ma jednak swoje ograniczenia. W poszukiwaniach bibliograficznych łatwo pominąć tych, którzy na dany temat mają coś do powiedzenia, ale z różnych powodów nie posiadają publikacji (np. przedstawiciele biznesu). Rekomendacje z kolei ograniczone są tylko do osób znanych w środowisku. Stosowane jako metoda jedyna grożą więc zdominowaniem projektu przez grupy nacisku i pominięciem innych, potencjalnie 31 Unido Technology Foresight Manual, Volume 1, Organization and Methods, 5, s