Nr 7. Olkusz, listopad 2012

Transkrypt

1 Nr 7 Olkusz, listopad 2012 Ilcusiana

2 Redakcja Rada Programowa: Mieczysław Karwiński dr Włodzimierz Łysoń dr Marek Pieniążek Redaktor Naczelny: Jacek Sypień Sekretarz redakcji: Katarzyna Kulman Korekta: Agnieszka Ryszka Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: ISSN: Druk i skład: GRAFPRESS Olkusz, ul. 29-Listopada (pawilon) tel: Zdjęcia na okładce: Kolekcja Ryszarda Wnuka, Zygmunt Vogel - Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Jacek Pierzak, Jacek Sypień Copyright by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 2012 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materiałów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. 2

3 Spis treści Wstęp Waldemar Komorowski Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne Andrzej Feliksik, Ryszard Wnuk Skarby Ziemii Olkuskiej Marek Nowak Ślady, czyli co nam zostało z tamtych lat Jacek Pierzak Dzieje Olkusza w świetle badań wykopaliskowych Dariusz Rozmus, Joanna Tokaj Motywy ikonograficzne na monetach ze Skarbu hutnika - wybór Barbara Stanek-Wróbel Zarys historii Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno - Krajoznawczego i Muzeum Regionalnego w Olkuszu Jacek Sypień Zygmunt Novák - architekt krajobrazu Olgerd Dziechciarz Z dziejów prasy powiatowej w Olkuskiem. Zapomniana Gazeta Olkuska Ilcusiana

4 Wstęp Mówi się, że rynek to serce miasta, na którym od czasów średniowiecza koncentrowało się życie mieszkańców. Tu się handlowało, spotykało ze znajomymi i rozmawiało. Taka polska agora. A sercem rynku był ratusz - siedziba władz miasta. Od ponad roku przechodząc przez olkuski rynek widzimy mury ratusza badane przez archeologów i znawców architektury. Jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę, jak cennym znaleziskiem jest olkuski ratusz. Dlatego wiodącym tekstem kolejnego, siódmego już numeru naszego czasopisma, jest studium historyczne olkuskiego ratusza. Ratusz miasta Olkusza jest jednym z nielicznych średniowiecznych składników zabudowy rynków miast małopolskich, którego relikty zostały dokładnie przebadane podczas eksploracji terenowej. W ogóle należy on do wąskiej grupy budynków municypalnych, w których podjęto prace badawcze wykraczające poza analizę informacji archiwalnych i teoretyczne studia form architektonicznych - oto fragment artykułu autorstwa Waldemara Komorowskiego. Od kilku lat w budynku Centrum Kultury przy ulicy Szpitalnej można oglądać Kolekcję minerałów Ziemi Olkuskiej i skamieniałości Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Składa się na nią kilka tysięcy eksponatów przekazanych przez prywatnych kolekcjonerów. Można tu podziwiać pochodzące z olkuskich kopalń unikatowe okazy rud cynku i ołowiu oraz minerałów, a także bogaty zbiór skamieniałości. O skarbach, jakie kryje olkuska ziemia, a które można oglądać na tej wystawie artykuł napisali jej twórcy: Andrzej Feliksik i Ryszard Wnuk. O tym, jak w przeszłości wyglądała eksploatacja tych podziemnych skarbów i co z niej zostało do naszych czasów opowiedział Marek Nowak, autor kolejnego artykułu. W minionym roku obchodziliśmy jubileusz powołania olkuskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które powstało w 1911 roku. Z tej okazji odbyły się uroczystości, którym towarzyszyła sesja naukowa. Postanowiliśmy zatem zaprezentować kilka z referatów, jakie były wygłaszane podczas sesji. Poza artykułem pióra Barbary Stanek-Wróbel, przybliżającym stuletnią działalność krajoznawczą w Olkuszu, prezentujemy też artykuł dr. Jacka Pierzaka, będący ciekawym, syntetycznym spojrzeniem archeologa na dzieje naszego miasta oraz artykuł Motywy ikonograficzne na monetach ze Skarbu hutnika - wybór autorstwa dr. Dariusza Rozmusa i Joanny Tokaj. Czasopismo Ilcusiana ma w swoim założeniu przybliżać historię nie tylko Olkusza, ale całej ziemi olkuskiej. W poprzednich numerach przypominaliśmy sylwetki wielu osób zasłużonych dla naszego miasta i regionu. Tym razem chcemy przypomnieć działalność prof. Zygmunta Nováka, twórcy krakowskiej szkoły architektury 4

5 krajobrazu, a zarazem właściciela dworu w Tarnawie. W tym roku mija 40 lat od śmierci tego zasłużonego mieszkańca ziemi olkuskiej. Kolejny tekst, pióra Olgerda Dziechciarza, przenosi nas do powiatu olkuskiego połowy lat 50-tych XX wieku, widzianego przez pryzmat artykułów, jakie ukazywały się na łamach wydawanej podówczas Gazety Olkuskiej. Zapraszamy do lektury. Jacek Sypień Ilcusiana

6 6

7 Waldemar Komorowski Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne Ilcusiana

8 Waldemar Komorowski Waldemar Komorowski Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne Il. 1. Inwentaryzacja piwnic ratusza olkuskiego ze stratygrafią murów. Rysunek Waldemara Niewaldy w dokumentacji jego autorstwa z roku 2011, rys. 5. W roku 1818 podjęto decyzję o rozebraniu olkuskiego ratusza. Z realizacją zwlekano siedem lat, by ostatecznie wiosną roku 1825 usunąć nadziemną jego część. Budynek był jedną z wielu średniowiecznych budowli Małopolski, które w latach dwudziestych wieku XIX zostały zburzone w czasie akcji oczyszczania modernizujących się miast z obiektów zrujnowanych lub w ówczesnym pojęciu niepotrzebnych. Nieco wcześniej losy ratusza olkuskiego podzieliły ratusze radomski (1818) i krakowski (1820). W roku 2010 podczas prac modernizacyjnych przy nawierzchni olkuskiego Rynku odsłonięto górną część murów podziemnej, nierozebranej partii ratusza. Podjęto decyzję o ich odgruzowaniu, niezwykle fortunną z punktu widzenia popularyzacji dziedzictwa kulturowego Małopolski czasów średniowiecza, tym ważniejszą, że poza Krakowem liczba wczesnych obiektów municypalnych jest niewielka. Konserwacja i, ewentualnie, ekspozycja pozostałości siedziby władz komuny olkuskiej są przedsięwzięciami zasługu- 8

9 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne jącymi na aplauz i mającymi istotne znaczenie nie tylko dla wiedzy o obiekcie, ale i dla utrwalenia opinii o Olkuszu jako jednym z najważniejszych i najbogatszych miast Małopolski w średniowieczu i początkach czasów nowożytnych. Znaczenie pozostałości ratusza olkuskiego (il. 1) jest tym większe, że zachowały się w stanie bliskim temu, jakimi uczyniono je w średniowieczu, zwłaszcza wobec faktu, iż piwnice ratusza krakowskiego zostały odsłonięte tylko w części, a do tego znacznie przekształcone w czasie prac renowacyjnych w latach sześćdziesiątych XX w. Piwnice równie znaczącego ratusza radomskiego przepadły wraz z całym budynkiem. Opracowując historię ratusza olkuskiego korzystałem z życzliwych rad i pomocy pani mgr inż. Agnieszki Kaczmarczyk i pana mgr. inż. Jacka Wilka (którego liczne cenne uwagi zostały włączone do opracowania) z Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków, pani mgr Izabeli Mianowskiej, prowadzącej eksplorację archeologiczną, i pana dr. Waldemara Niewaldy, zajmującego się badaniami architektonicznymi. Szczególne podziękowania składam pani prof. Urszuli Sowinie za przeprowadzenie kwerendy archiwalnej w materiałach po prof. Danucie Molendzie i pani dr Kamili Follprecht za kwerendę w Archiwum Państwowym w Krakowie. Przegląd źródeł archiwalnych i literatury Ogólne informacje o zasobie archiwalnym Niedostatek pisanych źródeł archiwalnych dotyczących olkuskiego ratusza, czego skutki będziemy wielokrotnie podkreślać, wynika zarówno z dziejów miasta, jak i dziejów jego archiwum. By wyjaśnić ten stan, należy pokrótce przedstawić historię kancelarii miasta Olkusza. Akta miejskie przechowywano w archiwum magistratu, z zasady więc w ratuszu (najczęściej w kancelarii lub bezpośrednim jej sąsiedztwie) w dobrze zabezpieczonym pomieszczeniu, zwykle sklepionym i opatrzonym solidnymi, często żelaznymi drzwiami. Piecza ta nie wynikała ze szczególnego nabożeństwa do archiwaliów jako takich, lecz doceniania wagi dokumentów dla funkcjonowania miasta, często nawet dla jego przyszłości. W kancelarii gromadzono nie tylko bieżącą produkcję urzędową - zarządzenia rady, rachunki, księgi sądowe, spisy podatkowe, lecz także przywileje, których używano jako argumentu podczas walki prawnej o utrzymanie lub zdobycie profitów wynikających z ulg finansowych lub protekcji władcy. Jeżeli archiwum nie uległo zniszczeniu podczas kataklizmów (pożar, powódź), raptownych wydarzeń (zmiany polityczne, kradzież, wojna, okupacja, świadoma czy nieumyślna likwidacja), bądź w wyniku zaniedbania, to trwało bez większych uszczerbków przez setki lat. W zasadzie czasy prawa magdeburskiego (zamykające się w przedziale od średniowiecza do lat siedemdziesiątych XVIII w.) były dla staropolskich archiwów miejskich okresem bezpiecznym, bez zmian trwały bowiem struktury prawne i administracyjne zapewniające bezpieczeństwo i ciągłość zbiorów archiwalnych. W przypadku Olkusza archiwum istniało nawet dłużej niż np. w Krakowie, bowiem dopiero w roku 1809 zostało wcielone do archiwów państwowych 1. O tym będzie jeszcze mowa, teraz należy przez chwilę zatrzymać się przy archiwum w ratuszu. W zależności od czasu historycznego zmieniał się sposób przechowywania dokumentów. 1 W. Krupa, Inwentarz zespołu akt miasta Olkusza , maszynopis w archiwum Państwowym w Katowicach, 1999, s. 4. Ilcusiana

10 Waldemar Komorowski Il. 2. Widok Olkusza od północy, fragment obszerniejszej panoramy, obejmującej również Sławków i Będzin. Akwarela prawdopodobnie Mathiasa Gerunga z 1537 r., przechowywana w Bibliotece Uniwersyteckiej w Würzburgu. Reprodukcja w publikacji Die Reisebilder Pfalzgraf Ottheinrichs aus den Jahren 1536/1537 von seinem Ritt von Neuburg a.d. Donau über Prag nach Krakau und zurück über Breslau, Berlin, Wittenberg und Leipzig nach Neuburg. Herausgegeben von A. Marschmit, J.H. Biller und F-D. Jacob, Weißenhorn 2001, s. 36. Budowla z wieżyczką na kalenicy, usytuowana między dwoma kościołami, jest prawdopodobnie olkuskim ratuszem. Początkowo trzymano je wyłącznie w skrzyniach w pomieszczeniu, gdzie urzędował pisarz. W miarę rozwoju kancelarii i rozrastania się zasobu układano je także na półkach, z tym, że materiały cenniejsze nadal były przechowywane w skrzyniach. Z biegiem czasu starsze archiwalia składowano w archiwum, które mogło zajmować pomieszczenie związane z kancelarią. Opis urządzenia takiego wnętrza u schyłku nowożytności zachował się dla ratusza krakowskiego (1792) - warto go przytoczyć, gdyż olkuskie mogło być podobne. Wchodząc z sali [na parterze ratusza] do archiwum po lewej ręce, odrzwia kamienne staroświeckie, próg kamienny strzaskany. Drzwi żelazne z zamkiem trzech ryglowym, na zawiasach 3, z antabą i zasuwką. Za temi drzwiami w przechodzie po prawej ręce drzwi żelazne na zawiasach 2, z antabą [ ]. Z przechodu wchodząc do samego archiwum odrzwia kamienne, drzwi żelazne z zamkiem dwóch ryglowym, na zawiasach 3, z zasuwką, 3 wrzeciądzami, 6 skoblami. Z tego archiwum okna 2 [ ], z ramami, kwaterami, szybami tafelkowemi, kratami żelaznemi, jedną okiennicą żelazną. Posadzka kamienna stara, sklepienie krzyżowe. W tym archiwum z wszystkich stron fachy [regały] na księgi, spodem tych fach pultyny [rodzaj sekretarzyka] i szafki z szufladami na papiery, z swoim zawarciem. W tym archiwum stół stary, zły. 2 Jakkolwiek przeważająca część dokumentów odnoszących się do Olkusza czasów staropolskich znajdowała się w ratuszu tego miasta, to niektóre z archiwaliów były gromadzone w archiwach 2 Zbiór opisów miasta stołecznego Krakowa roku Opis ratusza krakowskiego, [w:] Nieruchomości miasta Krakowa w czasach Sejmu Czteroletniego. Opis z 1792 roku, wydała Kamila Follprecht, Kraków 2007, s

11 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne państwowych (w tym wypadku w krakowskim archiwum grodzkim i ziemskim). Mają one różnorodny charakter, odnoszą się zarówno do spraw między Olkuszem a światem zewnętrznym, jak do kwestii wewnątrzmiejskich. Teoretycznie mogłyby więc zawierać także informacje o ratuszu, zarówno jako instytucji, jak budynku, jednak udało się znaleźć w nich tylko kilka zdawkowych wzmianek o budowli (szczegóły w dalszej części opracowania) oraz jedną wiadomość, dla naszych badań raczej nieprzydatną, o napadzie na ratusz i burmistrza dokonanym w dniu 19 sierpnia roku 1715 przez szlachcica Komorowskiego 3. Zespół olkuskiej kancelarii miejskiej przetrwał szczątkowo, a zachowane materiały są rozproszone. Informacje na temat dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych losów kancelarii zebrał Wojciech Krupa, opisując je krótko we wstępie do inwentarza akt olkuskich w Archiwum Państwowym w Katowicach. W Olkuszu akta były przechowywane na ratuszu do roku 1809, do chwili gdy sądy pokoju w nowych departamentach Księstwa Warszawskiego otrzymały polecenie przejęcia akt miejskich z okresu austriackiego. Wraz z nimi przekazywano akta staropolskie. Proces ten także toczył się w latach [ ]. W związku z poleceniem Rządu Gubernialnego [Kieleckiego] z 1842 r. wiele»akt dawnych polskich«zostało przekazane do Archiwum Akt Dawnych przy Trybunale Cywilnym Guberni Kieleckiej (m.in. akta górnicze, urzędu żupnego, [klasztoru] augustianów). W latach przekazane do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, gdzie uległy w 1944 r. prawie całkowitemu zniszczeniu. Staropolskie akta miejskie (księgi radzieckie, wójtowskie, ławnicze, rachunkowe, górnicze) szacowano na ok. 80 ksiąg. Do nielicznych, ocalałych akt staropolskich olkuskich należy m.in. fragment księgi miejskiej z pocz. XIV w. (Ossolineum 4 ), fragment ksiąg sądowych z lat i rachunkowych kupców z lat oraz kilka dokumentów - nadań dotyczących spraw górniczych (Archiwum Główne Akt Dawnych), książka rachunkowa rajców olkuskich z lat (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego), fragmenty księgi radzieckiej Olkusza z roku 1633 (Archiwum Państwowe w Krakowie). Najstarsze dokumenty - dyplomy - dotyczące Olkusza zostały zgodnie z poleceniem z 1842 r. złożone w bezpiecznym miejscu w magistracie (l , 43 dokumenty), odkryte przez Wawrzyńca Waśkowskiego, część z nich trafiła do Biblioteki Czartoryskich. 5 Wspomniane przez Wojciecha Krupę fragmenty księgi radzieckiej z roku 1633 to części luźnych notatek, zniszczone, w wielu miejscach nieczytelne 6. Nie zawierają żadnych informacji o ratuszu, poza wzmiankami, że czynność prawna była in praetorio. Staropolskie akta olkuskie ocalałe z pożaru Archiwum Akt Dawnych zostały zebrane w fascykule przechowywanym w Archiwum Głównym Akt Dawnych, pierwotnie pod nr. 168 jako Varia Oddziału I nr 63, obecnie jako Księgi miejskie Olkusza, sygn W czasie prac nad niniejszym studium materiały te były niedostępne z powodu długotrwałego remontu Archiwum. Warto zazna- 3 Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział I, zespół Acta Castrensia Cracoviensia Relationes 132, s Wydany drukiem przez: B. Wyrozumska, Fragment najstarszej księgi miejskiej Olkusza, Małopolskie Studia Historyczne, t. 2, 1959, s W. Krupa, Inwentarz, s. 4, 5. 6 Są to zasadniczo akta radzieckie (chociaż pojawiają się także wpisy wójtowskie), obejmujące lata 1594, , 1666, 1694, : Archiwum Państwowe w Krakowie, sygn. IT 240. Poza tym istnieje bardzo zniszczona, nieczytelna księga radziecka z lat 1599 i (APKr, sygn. IT 2425). Ilcusiana

12 Waldemar Komorowski Il. 3. Fragment planu Olkusza z roku 1761, Dominik Deutsch (przerys z początku XIX w.). Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiory Ikonograficzne, sygn Reprodukcja w publikacji Leśniaka 2006, il. 18 (część dolna). Na Rynku (powyżej napisu) ratusz z przybudówkami od północy i zachodu. czyć, że skrupulatne wypisy z tych akt poczyniła na potrzeby monografii Olkusza (1978) Danuta Molenda. Wypisy są przechowywane (jako darowizna) w Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie 7. Do lwowskiego Ossolineum (obecnie we Wrocławiu) trafił dokument oznaczony w księgach inwentarzowych nr II, zawierający kilka istotnych informacji o olkuskim ratuszu, m.in. wzmiankujących o mieszczącej się w nim piwnicy miejskiej i o pożarze w roku W przeciwieństwie do akt z czasów staropolskich, dokumenty odnoszące się do ratusza z okresu Królestwa Kongresowego (do chwili zburzenia w roku 1824) zachowały się w całości. Są jednak podzielone między dwa archiwa. Większość znajduje się w Archiwum Państwowym w Katowicach, gdzie zostały włączone w skład Akt Miasta Olkusza (jednostka AM Olkusz 41, fascykuł 39. Akta Urzędu Municypalnego miasta Olkusza tyczące się zabudowań ratusza ). Pozostałe dokumenty dziewiętnastowieczne znajdują się w Archiwum Państwowym w Kielcach, w zespole Rząd Gubernialny Radomski (RGR), sygn. 2519, gdzie wchodzą w skład osobnego poszytu zatytułowanego Akta specjalia Komisji Województwa Krakowskiego tyczące się reparacji budynków w dobrach miejskich olkuskich. W niniejszym opracowaniu dokumenty te będą powoływane pod skrótami AP Katowice, AMOlkusz 41/39 oraz APKielce, RGR Niektóre z nich zostały zreprodukowane i zamieszczone na końcu opracowania. Nieznana jest natomiast zawartość zniszczonego w roku 1945 archiwum olkuskich władz miejskich. Kwestii tej poświęca kilka słów Włodzimierz Leśniak w monografii Bazyliki Św. Andrzeja 9. Zarówno w archiwum katowickim, jak kieleckim znajdują się plany ratusza sprzed rozbiórki (będą szerzej omawiane w punkcie drugim niniejszego rozdziału). Materiały ikonograficzne przechowuje Archiwum Państwowe w Krakowie 7 Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ks. nab. 2523, sygn. zespołu III Poza materiałami odnoszącymi się do ratusza średniowiecznego są tu także archiwalia do obecnego magistratu (przy Rynku 1). 9 W. Leśniak, Olkuska Bazylika św. Andrzeja na tle dziejów miasta i parafii, Olkusz 2006, s. 21, tekst zasadniczy oraz przypis

13 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne ( Prospekt miasta Olkusza ), Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (akwarela Zygmunta Vogla) 10 oraz Archiwum Główne Akt Dawnych (plan i panorama Olkusza z roku 1761) 11. Przegląd i krytyka źródeł ikonograficznych i planów Il. 4. Fragment widoku Olkusza od południa z roku 1761, Dominik Deutsch (przerys z początku XIX w.). Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiory Ikonograficzne, sygn Reprodukcja w publikacji Leśniaka 2006, il. 18 (część górna). Pośrodku - wśród zabudowy mieszkalnej wieża ratuszowa z barokowym hełmem, nie notowanym w innych źródłach ikonograficznych. Dostępne obecnie przekazy źródłowe (za które uważamy zarówno opisy, widoki oraz plany ratusza), jak relikty samego obiektu, są wystarczające, by podjąć próbę odtworzenia jego stanu w średniowieczu, nie na tyle jednak, aby nie była ona opatrzona licznymi znakami zapytania. Problem tkwi w jakości i interpretacji materiału źródłowego. Dysponujemy wprawdzie źródłami obiektywnymi, jakimi są przede wszystkim pozostałości budowli (stanowiące około 1/5 jej historycznej substancji) oraz pomiar Jana Bogumiła Zscherniga z roku 1817, mamy jednak też przekazy zawierające dużą dozę interpretacji subiektywnej lub niejednoznacznej, jak ikonografia i teksty archiwalne. Nawet pobieżna analiza wskazuje na spore rozbieżności między nimi. Krytykę źródeł należy rozpocząć od ikonografii. Na początku skupimy się na widoku Vogla z roku 1792 (il. 6). Efektowna weduta królewskiego rysownika gabinetowego kształtowała wyobrażenie o ratuszu wśród badaczy historii i architektury Olkusza od ponad dwustu lat. Jej pozorna wiarygodność, poparta atrakcyjną formą plastyczną spowodowała, że wnioski w odniesieniu do tej średniowiecznej budowli nie zawsze były trafne. Pierwszy zarzut, jaki można postawić Voglowi (i to w przypadku nie tylko olkuskiego, ale i wielu innych widoków), to świadome zniekształcanie proporcji, co skutkowało zmianą sylwety portretowanych obiektów architektonicznych 12. Przykłady są liczne, z obszernego zespołu widoków wykonanych przez artystę można 10 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, nr 606 (dawna sygnatura Zbiory Królewskie, t. 175, nr 218). 11 Archiwum Główne Akt Dawnych, sygn , Opinię tę potwierdza Krystyna Sroczyńska, Podróże malownicze Zygmunta Vogla, Warszawa 1980, s. 16. Ilcusiana

14 Waldemar Komorowski Il. 5. Ratusz w widoku od zachodu, fragment Prospektu Olkusza od Bolesławia. Akwarela z czasów Komisji Dobrego Porządku (po 1788) w Archiwum Państwowym w Krakowie. W górnej części strony reprodukcja całego widoku. Wieża i ratusz przysłonięte w dolnej części barokowymi przybudówkami. wskazać co najmniej kilkanaście, w których odstępstwa od stanu rzeczywistego są wyjątkowo wyraźne 13. Akwarela olkuska jest także tego przykładem. Ratusz wydaje się na niej zbyt wysoki, choć trudno to zweryfikować nie mając materiału porównawczego. Stosunek wysokości do długości przeciętnego ratusza małopolskiego wynosił jak 2 do 1, tutaj zbliżony jest do proporcji 1 do 1. Zastanawia kształt dachu, zgodnie bowiem z rzutem budynku, połać od strony wschodniej (czyli tej, którą widok Vogla ukazuje) winna być na styku z wieżą skróconą od góry o około 1/3. Tymczasem Vogel prowadzi kalenicę prostoliniowo, tak, jakby wieży nie było. Niejasny jest kształt szczytu. Również szczegóły dekoracyjne wydają się wątpliwe. Okno pierwszego piętra jest raczej neogotyckie, niż gotyckie. Wykusz (o ile dobrze interpretujemy artefakt po lewej stronie u góry) zdaje się być umieszczony zbyt wysoko. W jednym natomiast miejscu akwarela wnosi do wiedzy o ratuszu informację, której nie można uzyskać studiując inne źródła obrazowe (czyli także plany). Wygląda ona na rzetelną - notuje mianowicie odcinkowo zwieńczone wejście do piwnic ratusza (na obrazie zamknięte kratą). Jego istnienia nie można stwierdzić w badaniach terenowych, gdyż akurat w tym miejscu ściana obwodowa ratusza została zniszczona podczas wykonywania wykopu pod fundamenty wieży wodociągowej, ale wejście takie być musiało. Skoro zatem nie ma go w innych zachowanych partiach ścian elewacyjnych, to widok Vogla w tym miejscu najprawdopodobniej się nie myli. Z innych wiadomości, które przynosi akwarela, niekwestionowane i potwierdzone innymi źródłami są informacje o rodzaju pokrycia dachu, a także o materiale budowlanym ścian ratusza oraz budulcu, z którego wzniesiono przybudówkę. Poszycie dachowe było wykonane z gontów (potwierdza to opis z roku 1818 i liczne wzmianki w korespondencji urzędowej), natomiast widoczna tu wschodnia ściana ratusza została wzniesiona z nieregularnych kamieni różnej wielkości, łączonych z cegłami (to też potwierdza wspomniany opis). Przybudówka po północnej stronie ratusza została zbudowana z belek układanych na zrąb i nakryta łamanym dachem o gon- 13 Z obiektów w okolicach Olkusza przykład mogą stanowić zamki w Pieskowej Skale (akwarela z roku 1787), Ojcowie (1787), Olsztynie (1787), Rabsztynie (1792). Na uwagę zasługuje również widok Krakowa (1807), a z innych charakterystycznych miejsc widoki Kazimierza nad Wisłą, gdzie proporcje zamku, fary i wielu innych obiektów są co najmniej strzeliste i już ponad miarę nierzeczywiste. Widoki reprodukuje K. Sroczyńska, Podróże, s. 75, 83, 85, 87, 97, 125, 129, 131, 133, 135, 137, 141,

15 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne towym poszyciu. Taką też jej postać potwierdza inne źródło ikonograficzne: nieco starszy od akwareli Vogla Prospekt Olkusza od Bolesławia (il. 5). Jest to amatorski rysunek z czasów Komisji Boni Ordinis (działającej w Olkuszu od roku 1788), wykonany w technice gwaszu, niezgrabny, Il. 6. Ratusz olkuski od strony wschodniej, fragment akwareli Zygmunta Vogla z roku Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, d. Zbiory Królewskie, t. 175, nr 28. Reprodukcja w publikacji Krystyny Sroczyńskiej, Podróże malownicze Zygmunta Vogla, Warszawa 1980, s Ratusz z przybudówką od północy (po prawej ) i wieżą od strony zachodniej, w głębi po lewej kościół parafialny św. Andrzeja. nieudolnie oddający kształt budowli i wykazujący elementarny brak umiejętności autora w uchwyceniu perspektywy. W jednym jest on jednak niezwykle wierny, a mianowicie w przedstawianiu drobiazgów. Spostrzeżenie to potwierdza analiza m.in. kształtu i szczegółów północnej przybudówki do ratusza. Jej wygląd jest zgodny również z akwarelą Vogla. Dlatego też można postawić tezę, że także przybudówka zachodnia została oddana wiernie. Wątpliwości natomiast budzi sam ratusz. Z powodów, które przedstawiono wyżej (nieudolność rysunku), pewne jego partie są trudne w interpretacji. Południowy mur budynku został zwieńczony krenelażem. Należy przyjąć, że jest to nieudolnie narysowany szczyt zębaty. Istotne wątpliwości budzi także wieża. Jej widok można zweryfikować jedynie w partii zwieńczenia, bowiem tylko tę część pokazuje akwarela Vogla. W zasadzie hełm w obu przekazach jest podobny, ale Vogel ukazuje go jako rodzaj prowizorycznego namiotowego daszku o małych spadkach, z wątłą latarnią, natomiast autor Prospektu widzi tu masywny kiosk. Dla pozostałej partii wieży - czyli jej korpusu - gwasz jest jedynym źródłem infor- Ilcusiana

16 Waldemar Komorowski Il. 7. Projekt przebudowy parteru wieży, mieszczącego areszt policyjny, 1799, rzut i przekrój. APKatowice, AMOlkusz 41/39, s. 1. Mury istniejące zaznaczone kolorem szarym, mury projektowane kolorem czerwonym. Opisy w języku niemieckim, podziałka w miarach wiedeńskich (Klaster). 16

17 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne macji o kształcie oraz o wyglądzie elewacji. Mimo zachwiania proporcji (ratusz jest znacznie wyższy niż położony bliżej obserwatora kościół parafialny) relacje między wysokościami ratusza i wieży są prawidłowe: według opisu z roku 1818 wieża była wyższa od ratusza (nie licząc jego dachu) o około jedną trzecią (ratusz mierzył ok. 9,4 m, wieża ok. 15 m), co widok zdaje się potwierdzać. Zastanawia w Prospekcie wyraźne wyeksponowanie wątku ścian ratusza i wieży, które miałyby być wzniesione z wielkich, regularnych bloków kamiennych, do tego nieotynkowanych. Kłóci się to zarówno z przekazem Vogla, jak i informacją w opisie z roku 1818, mówiącą o murze mieszanym. Wśród archiwalnych materiałów planistycznych najważniejszy dla wiedzy o kształcie ratusza i o szczegółach rozwiązań architektonicznych jest pomiar Jana Bogumiła Zscherniga z roku 1817 (il. 8 i 9). Wykonany przez zawodowego architekta, rzetelnie i zgodnie z zasadami, zawiera informacje, których nie podają inne źródła - układ wnętrz kondygnacji naziemnych, grubość murów 14, położenie przejść i okien, formę sklepień. Brak jest wprawdzie przekrojów i widoków elewacji, ale rekompensuje ten mankament opis z roku , również autorstwa Zscherniga (podający m.in. wysokość kondygnacji korpusu i wieży) i, do pewnego stopnia, akwarela Vogla oraz Prospekt Olkusza od Bolesławia. Opis z roku 1818 został wykonany z natury i jest źródłem wiarygodnym, Zschernig podaje w nim szereg wiadomości istotnych dla wiedzy o stanie ratusza tuż przed zburzeniem, pozwalających też w dużym stopniu odtworzyć szczegóły budowli średniowiecznej. Dowiadujemy się m.in., że sklepienia piwniczne były kamienne (co potwierdzają wyniki badań terenowych 16 ), a zębaty szczyt wzniesiono z cegły. Poza opisanymi dwoma widokami, ukazującymi ratusz z bliska, dysponujemy jeszcze dwoma notującymi go w dużym oddaleniu. Pierwszy powstał w roku 1537, jego autorem był prawdopodobnie Mathias Gerung (il. 2). Oryginał jest przechowywany w bibliotece uniwersyteckiej w Würzburgu, a znamy go dzięki faksymilowemu wydaniu z roku To najstarszy znany widok Olkusza. Należy go traktować z dużą rezerwą, nie jest bowiem przekazem w pełni wiarygodnym. Podobnie jak w przypadku powstałej równocześnie panoramy Krakowa, ma on cechy kompozycji łączącej elementy rzeczywiste i fantastyczne. Z tym, że nie do końca wiadomo, co prawdziwe, a co zmyślone. Widok Olkusza, zdjęty zapewne od wschodu 18, odpowiadałby w ogólnych zary- 14 Zdaniem p. Jacka Wilka, pomiary Zscherniga nie były w pełni zgodne z rzeczywistością, zwłaszcza w odniesieniu do murów wieży i zewnętrznych wymiarów ratusza. 15 APKatowice, AMOlkusz 41/39, s W. Niewalda, Olkusz - Rynek. Mury piwniczne ratusza, badania architektoniczne, wydruk komputerowy, Kraków 2011, s. 4, Die Reisebilder Pfalzgraf Ottheinrichs aus den Jahren 1536/1537 von seinem Ritt von Neuburg a.d. Donau über Prag nach Krakau und zurück über Breslau, Berlin, Wittenberg und Leipzig nach Neuburg. Herausgegeben von A. Marschmit J.H. Biller und F-D.Jacob, Weißenhorn Znane są okoliczności powstania rysunku; wyruszając do Krakowa na rozmowy z królem Zygmuntem I Starym, palatyn Renu (Pfalzgraf, władca księstwa Palatynat-Neuburg) zabrał z sobą rysownika, utrwalającego widoki miejscowości, przez które orszak przejeżdżał. Zob. także artykuły o widoku Krakowa autorstwa Gerunga: J. Banach, Nieznany widok Krakowa z lat trzydziestych wieku XVI, [w:] Nobile claret opus. Studia z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi, praca zbiorowa pod red. L. Kalinowskiego, S. Mossakowskiego i Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej, Wrocław 1998, s tenże, Die älteste Ansicht der Stadt Krakau aus dem Jahre 1537 [w faksymilowym albumie rysunków], Kommentarband, s E. M. Firlet, Najstarsza panorama Krakowa, Kraków 1998 (z przedmową J. Wyrozumskiego). Por. też: J. Stoksik, Dawne plany i widoki Krakowa, [w:] Atlas historyczny miast polskich, pod red. Z. Nogi, t. 3, z. 1, Kraków 2007, s. 36. [tekst E. Firlet w:] Kraków. Europejskie miasto prawa magdeburskiego , Kraków 2007, s I. Kęder, W. Komorowski, O ikonografii Starego Krakowa, [w:] Urbs celeberrima. Księga z okazji jubileuszu 750-lecia lokacji Krakowa, pod red. A. Grzybkowskiego, T. Grzybkowskiej i Z. Żygulskiego, Kraków 2008, s Taką interpretację widoku Gerunga zawdzięczam p. Jackowi Wilkowi. Ilcusiana

18 Waldemar Komorowski Il. 8. Projekt przebudowy wnętrza ratusza, Jan B. Zschernig, APKielce, RGR 2519, s. 15 i 16. Rzut parteru z dobudówkami. Mury istniejące zaznaczone kolorem szarym, mury projektowane kolorem czerwonym. Opisy w języku polskim, podziałka w łokciach warszawskich. 18

19 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne sach stanowi historycznemu, wątpliwości budzą jednak szczegóły, czyli składniki panoramy - dwa kościoły po bokach i budynek z wieżą pośrodku, poza tym mury obronne na pierwszym planie. Są to raczej symbole, niż prawdziwe przedstawienia konkretnych obiektów. Gdyby przyjąć za dobrą monetę, że kościół po lewej to fara, a świątynia po prawej jest kościołem augustianów, to należałoby założyć, że budynek między nimi to ratusz. Spoza muru miejskiego widoczny jest jedynie jego stromy dach, nad nim górna część wieży zwieńczona szpiczastym hełmem. W zasadzie to stan zgodny z oczekiwanym, bowiem prawdopodobieństwo, że tak właśnie ratusz w pierwszej połowie XVI w. wyglądał, jest duże. Trzeba jednak zaznaczyć, że średniej wielkości ratusze w Polsce, a także w krajach ościennych, głównie w Cesarstwie i na Śląsku, wyglądały podobnie i rysownik mógł zastosować tu obiegowy symbol, nie myląc się co do wyglądu konkretnego obiektu. Do rysunku Gerunga podchodzimy z pewną rezerwą także dlatego, że nie ma możliwości jego weryfikacji, choćby z powodu braku innego widoku z tego czasu. Bardziej wiarygodna niż akwarela Gerunga jest bez wątpienia panorama Olkusza na mapie Dominika Deutscha z roku 1761 (il. 4). Ratusz jest tu jednak w zasadzie nierozpoznawalny. Tylko wieża wyróżnia się na tle otaczającej zabudowy, prawdopodobnie mieszkalnej. Wieńczy ją barokowy hełm, na który składa się czterospadowy dach o uginających się połaciach, dźwigający banię, która z kolei niesie smukłą latarnię. Zastanawia wysokość budowli, zapewne bowiem nie dorównywała (jak na rysunku) kalenicy kościoła parafialnego. Przyjmijmy jednak, że wyraziła się w tym swoista licencja, nakazująca akcentowanie wieży ratuszowej jako pars pro toto miasta. Wspomniana mapa Deutscha (1761) zawiera pierwszy orientacyjny plan ratusza - w obrysie, bez zaznaczania ścian wewnętrznych - wraz z przybudówkami od północy i zachodu (il. 3). Potencjalnie widok ratusza mógłby znaleźć się na panoramie Olkusza z początku XVII w., stanowiącej tło obrazu dewocyjnego w farze olkuskiej. Miasto zostało na nim ujęte od północnego wschodu, teoretycznie ratusz mógł być więc widoczny. Jednak świadoma deformacja (dla pokazania ważniejszych budowli, główne kościołów) 19 spowodowała, że ratusz w panoramie się nie pojawił. Literatura Nie ma opublikowanej drukiem monografii ratusza olkuskiego. Informacje o budynku, zawierające niekiedy próby rekonstrukcji jego wyglądu i dziejów znajdują się wprawdzie w artykułach i książkach o Olkuszu, z reguły jednak stanowiąc w nich margines. Wykaz tych prac zawierają studia Bogusława Krasnowolskiego (2004) 20 i Włodzimierza Leśniaka (2006) 21. Wśród starszych publikacji szczególne znaczenie ma rozdział w monografii Olkusza (1978) poświęcony dziejom miasta w średniowieczu i czasach nowożytnych autorstwa Danuty Molendy. Ratusz jest tu wzmiankowany wielokrotnie, jakkolwiek w zakresie wynikającym z tematyki studium, zatem skrótowo. Wśród nowszych artykułów na uwagę zasługuje luźny esej historyczny Olgerda Dziechciarza o rozbiórce ratusza, zamieszczony w półroczniku Ilcusiana z roku 2011, zawie- 19 W. Leśniak, Siedemnastowieczna panorama Olkusza, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 24: 1976, nr 2, s W. Leśniak, Olkuska Bazylika, il. 16 i B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, Część 2, Katalog lokacyjnych układów urbanistycznych, Kraków 2004, s W. Leśniak, Olkuska Bazylika, s. 109, 110, m.in. pozycje 6, 12, 37. Ilcusiana

20 Waldemar Komorowski Il. 9. Projekt przebudowy wnętrza ratusza, Jan B. Zschernig, APKielce, RGR 2519, s. 15 i 16. Rzut piętra z zaznaczeniem dachów przybudówek od północy i zachodu. 20

21 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne rający poza tytułową informacją również krótki rys dziejów w średniowieczu i czasach nowożytnych (w oparciu o publikację Danuty Molendy z 1978 r.). Podstawowe informacje o ratuszu zawierają notki na stronach internetowych autorstwa Iwony Pogorzelskiej z roku oraz uzyskane w wywiadzie z Agnieszką Kaczmarczyk w roku Badania historyczne ratusza olkuskiego wiążą się z koniecznością dokonywania porównań z analogicznymi obiektami na obszarach historycznie powiązanych - w Małopolsce i na Śląsku. Sięgnięto do stosownych opracowań, z których najistotniejsze odnoszą się do ratuszy w: Sandomierzu (1962), Bieczu (1963), Radomiu (1969), Nowym Sączu (1992), Krakowie (1998, 2008), Kleparzu (2005). Wśród prac o ratuszach śląskich na szczególną uwagę zasługuje obszerne studium Rafała Czernera (2002), będące nie tylko obszernym rejestrem budowli na Śląsku, lecz także kompetentnym wykładem o procesach historycznych rządzących przebiegiem zmian w tym modelu architektonicznym. Praca rozszerza dawniejsze ustalenia Grażyny Balińskiej (1981). Istotny materiał porównawczy zawierają obszerne prace o ratuszach niemieckich autorstwa D. Stiehla (1905) i Stefana Albrechta (2004). Podstawowe informacje z historii Olkusza i jego władz do początku XIX w. Rozdział powstał w oparciu o prace Bożeny Wyrozumskiej, Danuty Molendy i Wojciecha Krupy oraz stronę internetową Początki Olkusza sięgają XI w. i wiążą się z górnictwem ołowiu i srebra. Po raz pierwszy został wymieniony w źródłach w roku 1184, natomiast najstarsza wzmianka o Olkuszu jako mieście pochodzi z 1299, choć jego założenie należy zapewne łączyć z działalnością księcia Bolesława Wstydliwego. Prawo magdeburskie Olkusz otrzymał w roku 1331 (było to zapewne potwierdzenie wcześniejszego przywileju). Miasto nie miało uposażenia ziemskiego, zasadźca liczył, że podstawą jego dochodów staną się zyski z górnictwa. Z czasem obszar jurysdykcji miejskiej zaczął się powiększać, w roku 1402 zakupiono okoliczne lasy z dobrami Żurady, w 1604 Zalipie, część Lgoty i Niesułowic. Obydwie transakcje były wyrazem największych możliwości miasta w czasach prosperity, na przełomach wieków XIV i XV oraz XVI i XVII. W ciągu wieku XIV rosła rola rady miejskiej, która po wykupieniu wójtostwa w roku 1408 stała się najważniejszym organem władzy. Liczyła czterech rajców z wybieranym na rok burmistrzem. Wójt sądowy był wybierany spośród mieszczan i przewodniczył posiedzeniom siedmioosobowej ławy. W XV w. wzrosło znaczenie starosty krakowskiego (jako zwierzchnika z ramienia władcy), który zatwierdzał ważniejsze uchwały rady. W organizacji władz miejskich, opartej o prawo magdeburskie, nie zaszły do czasu reformy Sejmu Czteroletniego większe zmiany 24. Wzajemne 22 Plan ratusza w Olkuszu [na:], 23 Rewitalizacja olkuskiej starówki, [na:] 24 Najszerzej olkuskie władze miejskie charakteryzuje D. Molenda, Dzieje Olkusza do 1795 roku, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, praca zbiorowa pod redakcją F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, t. 1, Warszawa-Kraków 1978, s W połowie XV w. poświadczony jest w Olkuszu udział pospólstwa, oddzielnej grupy mieszczan, w zarządzie miastem, choć prawdopodobnie początkowo tylko z rolą doradczą, obok rajców z burmistrzem i ławników z wójtem występują bowiem starsi siedmiu istniejących wtedy cechów rzemieślniczych (po dwóch z każdego cechu, jeden wybierany przez rzemieślników, drugi mianowany przez rajców), znajduje się też informacja o formie, stosowanej przez Ilcusiana

22 Waldemar Komorowski Il. 10. Strona w dokumencie archiwalnym z roku 1576, z zaznaczeniem tekstu o zobowiązaniu kmieci ze wsi miejskiej Żurada do dostarczenia do ratusza gliny, a do łaźni miejskiej kamieni ( ad pretorium argillam et lapides ad balneum civile ). Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział I, zespół Acta Castrensia Relationes, t. 3, s

23 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne relacje między miastem a górnictwem regulowały liczne przywileje królewskie, w tym dwa najważniejsze Władysława Jagiełły z 1426 r. Przywileje określały skład rad górniczych, złożonych z żupnika lub w jego zastępstwie podżupka oraz siedmiu ławników żupnych. Stopniowo w ciągu wieków XVI i XVII następowało ograniczenie władzy miasta nad górnictwem, co było efektem przejęcia wielu kopalń przez gwarków spoza Olkusza (większość pochodziła z Krakowa i miała znacznie wyższą pozycję społeczną i finansową). Żupnicy i podżupkowie zaczęli negować prawo apelacji od ich wyroków w sądzie górniczym do sądu miejskiego. Na losach miasta odbijały się klęski naturalne. Największą był wielki pożar w roku Bartosz Paprocki zanotował w swych Herbach : tegoż roku ze czwartku na piątek 18 Maii Olkusz zgorzał 25. Już w piątek burmistrz i rajcy złożyli oświadczenie quod nostra civitas Ilkus tota (proch dolor) ignis incendio, una cum aedibus sacris et pretorii atque talia parte suburbia miserabiliter est combusta adeo ut tam aedes sacra, quam lapidee sunt collapse 26 (że nasze całe miasto Olkusz [okrzyk bólu] razem z miejscami świętymi i ratuszem, jak również z wielką częścią przedmiejską, pożarem nieszczęśliwie strawione, tak dalece, że miejsca święte jak i domy murowane zawaliły się (tłum. Urszula Sowina). Mimo ogromu zniszczeń miasto szybko podniosło się z ruin 27, jego potencjał ekonomiczny był nieuszczuplony. Olkusz wciąż jeszcze rósł na fali ekonomicznej prosperity. Większy od kataklizmów wpływ na dzieje miasta miały zmiany w górnictwie, stanowiącym podstawę jego dochodów. Pierwsze symptomy pogorszenia koniunktury pojawiają się już na początku wieku XVI, jednak wielkie inwestycje i zastosowanie nowoczesnych, choć kosztownych metod odwadniania, przywróciły poprzedni stan, przyczyniając się do podniesienia dochodów. Ale kryzys górnictwa, jaki nastąpił w drugiej połowie XVII w., a także ogólnie pogarszająca się sytuacja miast w Rzeczpospolitej spowodowały upadek ekonomiczny Olkusza. W drugiej i trzeciej ćwierci XVIII w. miasto było tak zrujnowane, że z murowanej, niegdyś świetnej zabudowy mieszkalnej zostały nieliczne resztki. Dopiero w ostatnim trzydziestoleciu Rzeczpospolitej szlacheckiej podjęto próby poprawy sytuacji gospodarczej i usprawnienia funkcjonowania władz miejskich, określając m.in. liczbę rajców na 6, ławników na 4. Wyjaśniono wzajemne kompetencje centralnych władz skarbowych i starosty krakowskiego wobec miasta i górnictwa. Jednak mimo podjęcia działań naprawczych miasto zbyt wolno wydobywało się z zapaści. Nadworny historyk Stanisława Augusta Poniatowskiego, towarzyszący królowi podczas wielomiesięcznej podróży po Polsce w roku 1787, zanotował w itinerarium następujące spostrzeżenie: Olkusz miasteczko sławne niegdyś kopaniem ołowiu każdego cechu, jeden wybierany przez rzemieślników, drugi mianowany przez rajców), znajduje się też informacja o formie, stosowanej przez magistrat w sprawie podjęcia ważnej uchwały: zwoływano wtedy do ratusza całe pospólstwo, uzgadniano stanowiska i podejmowano decyzje. W latach późniejszych udział w takich zgromadzeniach brali obok rajców i ławników starsi cechowi i pospólstwo, mieszkańcy zarówno miasta jak i przedmieść. Magistrat ma swoich funkcjonariuszy. Należeli do nich poborcy podatków, opiekunowie szpitala i nadzorcy danin górniczych dla kościołów oraz płatni urzędnicy: pisarz, sługa miejski, woźnica, pasterz, rurmistrz i zegarmistrz, opiekujący się miejskim zegarem. Magistrat administrował też dochodami miasta. 25 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego zebrane i wydane r.p. 1584, wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego 1858, s Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps 9819/II (wypis w materiałach po Danucie Molendzie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ks. nab., sygn. III-402, pudełko 14). 27 D. Molenda, Dzieje Olkusza, t. 1, s Ilcusiana

24 Waldemar Komorowski i srebra, murami i domami kamiennymi od Kazimierza Wielkiego ozdobione, dziś jest najsmutniejszym gruzów i zwalisk, a między mieszczan siedzących wizerunkiem 28. Król zatrzymał się w Olkuszu 4 lipca Zastanowiwszy się Najjaś[niejszy] Pan w Olkuszu oglądał kościół farny i tam mszy słuchał, odwiedził ratusz, examinował podane mu mapy okolic olkuskich 29. Po trzecim rozbiorze Olkusz przypadł Austrii i wszedł w skład tzw. Galicji Zachodniej. Zmiana przynależności państwowej przyniosła zmianę organizacji ustroju miejskiego. W latach władze austriackie powołały w Olkuszu magistrat, w skład którego wchodził burmistrz- -syndyk, dwóch asesorów miejskich (ławników) i pisarz. Sprawy sądowe należały do syndyka. Uporządkowano gospodarkę finansową, miasto odzyskało dochody z posiadanych majętności. W okresie przynależności do Księstwa Warszawskiego ( ) administrację miejską tworzyły Rada Municypalna, sprawująca funkcję uchwałodawczą i kontrolną, oraz Urząd Municypalny, sprawujący funkcję wykonawczą. W 1815 r. Olkusz wszedł w skład Królestwa Polskiego. Władzę w mieście, które stało się siedzibą obwodu i powiatu, sprawował do 1842 r. Urząd Municypalny. Podstawowe informacje o urbanistyce i architekturze Olkusza w średniowieczu Kształt i lokalizacja obiektów architektonicznych w miastach zakładanych na prawie magdeburskim wiązały się z jego rozplanowaniem - w sposób bardziej zdyscyplinowany w przypadku zwartej zabudowy mieszkalnej, luźniej w odniesieniu do obiektów monumentalnych, w tym kościoła parafialnego, kościołów klasztornych oraz ratusza. Jednak budowle wolnostojące także wpisywały się w siatkę urbanistyczną, która w przypadkach lokacji na terenach bez reliktów starszej zabudowy była z zasady regularna. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w Olkuszu, założonym - jak się przyjęło mówić - na surowym korzeniu 30. Żaden z obiektów wzniesionych w Olkuszu w średniowieczu nie wyrywa się z przeznaczonego mu miejsca, nie zauważamy jakichkolwiek odstępstw od symetrycznego rusztu urbanistycznego. Co więcej, zarówno kościół parafialny, jak ratusz zostały wzniesione dokładnie w miejscach dla nich przeznaczonych, typowych dla miast małopolskich lokowanych w wieku XIII: fara pośrodku działki kościelnej stycznej jednym narożnikiem z rynkiem 31, ratusz pośrodku rynku 32. Olkusz jest w ogóle miastem szczególnym pod względem układu urbanistycznego. Badania wykazują jego niemal idealnie symetryczną kompozycję, opartą na umiarowych proporcjach Rynku i całego miasta zgodnie z rzutem prostokąta mającego stosunek boków jak 3 do 2. Wskazywał na to już Zbigniew Beiersdorf 33, a ostatnio dowodnie wykazał Bogusław Krasnowolski (2004) pisząc, że Olkusz ma rozplanowanie o charakterze 28 A. Naruszewicz, Diariusz podróży Stanisława Augusta Króla na Ukrainę w roku 1787, Warszawa 1805, s Tamże, s B. Krasnowolski, Lokacyjne, część 2, s Hipoteza o założeniu miasta na surowym korzeniu jest kwestionowana przez jednego z doświadczonych badaczy Olkusza Włodzimierza Leśniaka, zob. W. Leśniak, Olkuska Bazylika, s B. Krasnowolski, Lokacyjne, część 1, s , część 2, s W. Leśniak, Olkuska Bazylika, il B. Krasnowolski, Lokacyjne, część 1, s Zob. także: W. Komorowski, Średniowieczne ratusze w Małopolsce i na ziemiach ruskich Korony [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej. [Księga jubileuszowa Profesor Marty Młynarskiej-Kaletynowej], Wrocław-Praha 2002, J. Zgrzebnicka, Z. Beiersdorf, Olkusz, studium historyczno-urbanistyczne, mps w Pracowniach Konserwacji Zabytków Kraków,

25 Ratusz w Olkuszu. Studium historyczne miasta idealnego, ściśle geometrycznego: obrys miasta o formie prostokąta o modularnych wymiarach 6 i 2/3 x 4 sznury; blisko geometrycznego centrum rynek o proporcjach boków 3:2 34. Układ urbanistyczny Olkusza nie był po wytyczeniu i wzniesieniu pierwszych stałych obiektów korygowany, rozwijały się jedynie przedmieścia 35. W pierwszym okresie po lokacji (do połowy XIV w.) zbudowano kościół farny (w postaci różnej od zrealizowanej w drugiej połowie XIV w.) oraz fortyfikacje ziemne. W okresie rozwoju, w drugiej połowie XIV w., wzniesiono obecną farę (zapewne staraniem Kazimierza Wielkiego), mury obronne z wykuszami (basztami) oraz kościół augustianów z klasztorem (fundowany przez Władysława Jagiełłę w 1387 r.). Linia obronna w części nie pokrywała się z teoretycznymi granicami miasta, w stopniu istotniejszym w partii północnej (z powodu warunków terenowych) oraz w narożniku północno-wschodnim, gdzie powstał zespół augustiański (być może w miejscu wcześniej planowanego zamku) 36. Pierwsza zabudowa mieszkalna nie jest znana, może niektóre z domów wymienionych w najstarszej księdze miejskiej (sprzed 1317 r.) były choć w części murowane. Zapewne rozwój miasta i wzrost zamożności jego mieszkańców przyniosły w XIV w. liczniejsze inwestycje w tym zakresie 37. Informacje historyczne o ratuszu Zgodnie z uwagami w rozdziale Przegląd źródeł archiwalnych i literatury, prezentowane będą w niniejszej pracy zarówno informacje uzyskane w wyniku kwerendy w dostępnych źródłach archiwalnych (uwaga odnosi się do okresu po roku 1799), jak wiadomości z drugiej ręki (wypisy Danuty Molendy), relacjonujące zawartość niedostępnych teraz akt staropolskich, przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Z chwilą ich udostępnienia ustalenia odnoszące się do ratusza w okresie od przełomu XIV i XV w. do końca wieku XVIII winny być zweryfikowane. W publikacji Danuty Molendy z roku 1978 pierwsza informacja o ratuszu brzmi następująco: [ ] nie jest znana data budowy ratusza. Władze miejskie urzędować mogły początkowo w jednym z domów przy rynku, może razem z władzami górniczymi w domu królewskim. Prawdopodobnie jednak już w XIV w. powstał na środku rynku gotycki ratusz, poświadczony w latach jako praetorium, siedziba władz miejskich i miejsce zgromadzeń mieszkańców miasta 38. Danuta Molenda nie podaje źródła informacji, należy się domyślać, że znajduje się ono w archiwaliach olkuskich w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Przypuszczenie o możliwym wzniesieniu ratusza w XIV w. opiera się bardziej na intuicji niż materialnym dowodzie. W piętnastym wieku w ratuszu mieściła się piwnica, w której miasto prowadziło wyszynk piwa. Na ratuszu był zapewne zegar, skoro w 1457 r. wśród wydatków miejskich znalazła się także suma wypłacona dla segarmagistra 39. Informacja ta, podobnie jak poprzednie podana przez Danu- 34 B. Krasnowolski, Lokacyjne, część 2, s Tamże, s. 169, B. Krasnowolski, Lokacyjne, część 2, s W. Leśniak, Olkuska Bazylika., s , D. Rozmus, J. Roś, Średniowieczne fortyfikacje miejskie Olkusza: zagadnienia archeologiczne i konserwatorskie, Ilcusiana 2010, nr 1, s B. Wyrozumska, Fragment najstarszej księgi miejskiej Olkusza, Małopolskie Studia Historyczne, t. 2, 1959, s D. Molenda, Dzieje Olkusza, s B. Krasnowolski Lokacyjne, część 2, s W. Leśniak, Olkuska Bazylika, s D. Molenda, Dzieje Olkusza, s Tamże, s. 168, zob. także s. 191, tam o piwnicy miejskiej. Ilcusiana

26 Waldemar Komorowski tę Molendę bez źródła pochodzenia, może być zweryfikowana tylko w części odnoszącej się do piwnicy piwnej. W rękopisie przechowywanym w Ossolineum odnotowano umowy dzierżawne na prowadzenie przez osoby prywatne wyszynku w piwnicy miejskiej (celarium civile) vel ratusznej (celarium praetorii): celarium civile propinandum potu vario extraneo seu advectitio (piwnica miejska dla szynkowania różnego cudzoziemskiego, obcego, czyli zagranicznego napoju (tłum. U. Sowina). Pierwsza z umów pochodzi z roku 1489, następne z lat 1505 i Inne wzmianki o ratuszu w czasach nowożytnych są bardzo skąpe i najczęściej nic istotnego nie wnoszą, trudno bowiem uznać za ważną informację, że w roku 1576 kmiecie ze wsi miejskiej Żurada mają dostarczyć do ratusza glinę (a do łaźni miejskiej kamienie) - ad pretorium argillam et lapides ad balneum civile 41 - skoro nie wiadomo, jakim celom ten surowiec miał służyć (lepienie pieców?). W ilustracyjnej części opracowania została zamieszczona reprodukcja powoływanego źródła archiwalnego, tytułem prezentacji przykładowego zapisu historycznego (il. 10). Istotną w tej sytuacji wagę ma informacja o budowie (?) wieży w roku 1584 oraz skutkach pożaru w maju tego roku, opisanego w rozdziale Podstawowe informacje z historii Olkusza i jego władz do początku XIX w. Pierwszą wiadomość podaje Danuta Molenda bez przytaczania źródła, uzupełniając ją następującym komentarzem: [ ] ratusz posiadał wtedy wieżę, widoczną na późniejszych rysunkach i mapach, być może nowo zbudowaną lub przebudowaną, gdyż z 1584 r. zachowała się niezbyt jasna wzmianka o wydatkach na budowę wieży 42. Jeżeli wieża została istotnie odnowiona, to wkrótce stała się, jak cały ratusz, ofiarą pożaru. O tym, że żywioł dokonał w ratuszu znacznych zniszczeń, świadczą pośrednio późniejsze dokumenty miejskie. Dwudziestego sierpnia 1584 rada miejska obradowała w domu burmistrza Krzysztofa Slosera (Glosera?) 43, co dowodzi, że zebrania nie można było zwołać w zniszczonym ratuszu. Pierwsze źródłowe potwierdzenie użytkowania odnowionej budowli pochodzi z roku W publikacji Danuty Molendy znajduje się jeszcze kilka innych wzmianek, przekazujących pośrednie informacje o postaci ratusza. Z roku 1588 pochodzi wiadomość o ustanowieniu urzędu stróża nocnego na wieży (co stanowi potwierdzenie istnienia ewentualnego ganku straży), a z 1631 o zakupie oliwy do miejskiego zegara 45 (umieszczonego bez wątpienia na ratuszu). Czasy Komisji Dobrego Porządku przyniosły nowoczesne opisy miasta, wśród nich wzmiankę o ratuszu, który jest obszerny (1788) 46. I na tej informacji kończy się krótki przegląd wiadomości źródłowych z czasów nowożytnych. Następny, ostatni okres w dziejach olkuskiego ratusza będzie w nie znacznie obfitszy. 40 Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps 9819/II (wypis w materiałach po Danucie Molendzie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ks. nab. sygn. III-402, pudełko 14). 41 Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział I, zespół Acta Castrensia Cracoviensia Relationes, t. 3, s D. Molenda, Dzieje Olkusza, s Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział I, zespół Acta Castrensia Cracoviensia Relationes, 10, s (wypis w materiałach po D. Molendzie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ks. nab. sygn. III-402, pudełko 14); rozwiązanie daty i objaśnienie Urszula Sowina. Burmistrza Krzysztofa Slosera wymienia D. Molenda, Dzieje Olkusza, s. 203 w spisie rajców olkuskich. Urszula Sowina dopuszcza możliwe alternatywne odczytanie nazwiska. 44 Zakład Narodowy im. Ossolińskich, rkps 9819/II (wypis w materiałach po D. Molendzie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ks. nab. sygn. III-402, pudełko 14). 45 D. Molenda, Dzieje Olkusza, s Obydwie informacje bez podania źródła. 46 Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział I, zespół Acta Castrensia Relationes, 219, s (wypis w materiałach po Danucie Molendzie, Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ks. nab. sygn.. III-402, pudełko 14). Zob. D. Molenda, Dzieje Olkusza, s