Monitoring gatunków strefowych na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Poznaniu. Sposób zarz¹dzania, problemy, oczekiwania

Transkrypt

1 Monitoring gatunków strefowych na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Poznaniu. Sposób zarz¹dzania, problemy, oczekiwania Rafa³ Œniegocki ARTYKU Y / ARTICLE Abstrakt. Monitoring gatunków strefowych w strukturach Lasów Pañstwowych od d³u szego czasu stanowi³ dla koordynatorów znaczne wyzwanie. Dane wprowadzane do systemów informatycznych czy umieszczane w informacji przestrzennej nie zawiera³y podstawowych parametrów u ytecznych dla ornitologów, a przede wszystkim organów administracji rz¹dowej. Informacje zbierane przez jednostki niezale nie, w zakresie odpowiadaj¹cym potrzebom konkretnej komórki, by³y czêsto niespójne, co powodowa³o b³êdn¹ interpretacjê wyników i wyd³u enie procedur administracyjnych. By zapewniæ spójnoœæ, jednorodnoœæ i reprezentatywnoœæ danych ka dej z jednostek organizacji rz¹dowych i pozarz¹dowych, stworzono wspóln¹ bazê danych gatunków strefowych. Jej g³ówn¹ zalet¹ jest codzienna weryfikacja danych, wyeliminowanie b³êdów statystycznych, zapewnienie p³ynnego obiegu informacji, uproszczenie procedur powo- ³uj¹cych i likwiduj¹cych strefy oraz zapewnienie koordynatorom na poziomie nadleœnictw, RDLP, RDOŒ, bezpoœredniego i przejrzystego dostêpu do historii gniazda i zarz¹dzania strefami. Dodatkow¹ zalet¹ jest podniesienie wiedzy merytorycznej pracowników LP, prawid³owe rozumienie pojêæ i wskaÿników zasiedleñ gniazd (strefa/para, klasyfikacja gniazdowania). Wprowadzenie jednolitej bazy danych przyczyni³o siê równie do zacieœnienia wiêzi i wymiany pogl¹dów miêdzy osobami zajmuj¹cymi siê ochron¹ strefow¹ w ró nych instytucjach i na ró nych szczeblach zarz¹dzania. S³owa kluczowe: monitoring ptaków, ochrona strefowa, baza danych Abstract. Monitoring of species protected in zones on the example of the Regional Directorate of State Forests in Poznañ. The way of management, problems and expectactions. Monitoring of zonal birds species, taking place within the framework of State Forests constituted for a long time a considerable challenge for regional coordinators. Data introduced to information systems and GIS did not contain all the basic parameters useful for ornithologists and administration agencies. Information was collected by the units independently, in the area corresponding to the needs of a specific unit. This led to, among other things, erroneous interpretation of the results. This also caused extension of administrative procedures. In order to assure consistency, uniformity and representativeness of information, a common database of zonal species in the form of a simple Excel spreadsheet has been created. The main advantage of this tool is daily data verification, elimination of statistical errors, and assurance of fluent, many-sided circulation of information. Its application in the RDSF in Poznañ significantly affected simplification of the procedures establishing and eliminating zones and provided the coordinators at the level of forest districts, the RDSF and the RDPE close cooperation in management of zones. Keywords: bird monitoring, zonal protection, database Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

2 Monitoring gatunków strefowych, odbywaj¹cy siê w ramach Lasów Pañstwowych od d³u - szego czasu stanowi³ dla koordynatorów regionalnych znaczne wyzwanie. Dane wprowadzane do systemów informatycznych i gisowskich nie zawiera³y wszystkich podstawowych parametrów u ytecznych dla ornitologów i organów administracji. Informacje by³y zbierane przez jednostki niezale nie, w zakresie odpowiadaj¹cym potrzebom konkretnej komórki. Prowadzi³o to miêdzy innymi do b³êdnej interpretacji wyników, wp³ywa³o równie na wyd³u enie procedur administracyjnych. By zapewniæ spójnoœæ, jednorodnoœæ i reprezentatywnoœæ informacji, stworzono wspóln¹ bazê danych gatunków strefowych w postaci prostego w obs³udze arkusza Excel. G³ówn¹ zalet¹ tego narzêdzia jest codzienna weryfikacja danych, wyeliminowanie b³êdów statystycznych i zapewnienie p³ynnego, wielostronnego obiegu informacji. Jego zastosowanie na terenie RDLP w Poznaniu wp³ynê³o w znacznym stopniu na uproszczenie procedur powo³uj¹cych i likwiduj¹cych strefy oraz zapewni³o koordynatorom na poziomie nadleœnictw, regionalnych dyrekcji Lasów Pañstwowych (RDLP) i regionalnych dyrekcji ochrony œrodowiska (RDOŒ) œcis³¹ wspó³pracê w zarz¹dzaniu strefami. Baza gatunków strefowych zosta³a stworzona na potrzeby Lasów Pañstwowych, by sprostaæ rosn¹cym wymaganiom zwi¹zanym z ochron¹ gatunkow¹ (Mizera 2006) i unikn¹æ sytuacji konfliktowych (Rogoziñski i Referowska 2011, Blonkowski 2011, Zbyryt 2011). Ma ona pomóc leœnikom w zakresie zarz¹dzania strefami, okreœlaj¹c równie sposób prowadzenia monitoringu. Jej g³ównym za³o eniem jest: weryfikacja danych i wyeliminowanie powielanych b³êdów ju na poziomie leœnictwa; spójnoœæ, jednorodnoœæ i reprezentatywnoœæ danych dla Lasów Pañstwowych, regionalnych dyrekcji ochrony œrodowiska i organizacji pozarz¹dowych; szybsza procedura likwidacji stref; nawi¹zanie œcis³ej wspó³pracy i wielostronnej wymiany informacji miêdzy jednostkami zarz¹dzaj¹cymi i nadzoruj¹cymi. Wprowadzenie jednolitej bazy danych przyczyni³o siê do zacieœnienia wiêzi i wymiany pogl¹dów miêdzy osobami zajmuj¹cymi siê ochron¹ strefow¹ w ró nych instytucjach i na ró - nych szczeblach zarz¹dzania. Zaowocowa³o to równie podniesieniem poziomu wiedzy merytorycznej pracowników, a nade wszystko uproœci³o pracê i zarz¹dzanie gatunkami strefowymi. Informacje zosta³y zebrane w jednym miejscu, w arkuszu powszechnie dostêpnym i ³atwym w obs³udze. Dane zbierane s¹ w bazie ca³y rok przez koordynatora regionalnego w RDLP. Wnioski i informacje z nadleœnictw, decyzje RDOŒ, informacje od cz³onków Komitetu Ochrony Or³ów, Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków wprowadzane s¹ bezpoœrednio przez te osoby do arkusza oraz zg³aszane koordynatorowi. W ten prosty sposób zapewniony zosta³ codzienny obieg informacji. Koordynator raz na miesi¹c przesy³a zestawienie do osób nadzoruj¹cych wydawanie decyzji w RDOŒ. Arkusze s¹ sprawdzane i w przypadku ewentualnych niezgodnoœci poprawiane lub wyjaœniane. Raz do roku, po skoñczonym sezonie lêgowym, nadleœnictwa przesy³aj¹ wype³niony arkusz ³¹cznie z podsumowaniem za miniony sezon. Koordynator po weryfikacji z danymi zbieranymi w ci¹gu roku sporz¹dza zestawienia i analizy. Tak przygotowana informacja mo e byæ miêdzy innymi wykorzystana do zestawieñ rocznych sporz¹dzanych na potrzeby Dyrekcji Generalnej Lasów Pañstwowych. Zatem zarówno nadleœnictwa jak i dyrekcje regionalne nie s¹ zmuszone do generowania dodatkowych zestawieñ. Dane s¹ wiarygodne, o szerokim spektrum informacji, dostêpne od rêki. Baza sk³ada siê z dwóch modu³ów napisanych w arkuszu programu Excel. Modu³ nadleœnictwa Arkuszem wprowadzaj¹cym jest legenda. Jej zadaniem jest zapoznanie u ytkownika z najwa niejszymi pojêciami i dzia³aniem bazy. Koordynator na poziomie nadleœnictwa znajdzie 58 Rafa³ Œniegocki Monitoring gatunków strefowych na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji...

3 Ryc. 1. Strefy i liczba par gatunków ptaków ogó³em w RDLP w Poznaniu Fig. 1. Zones and the number of pairs of bird species in the RDSF in Poznañ Ryc. 2. Powierzchnia stref ptaków ogó³em w RDLP Poznañ w latach Fig. 2. The total area of bird zones in the RDSF Poznañ in the years tam równie informacje o terminach nadsy³ania i uzupe³niania danych oraz odpowiedzi na najczêœciej zadawane pytania (FAQ 1 ). Kolejne arkusze odpowiadaj¹ nadleœnictwom. W arkuszu nadleœnictwa znajduj¹ siê dane o lokalizacji gniazda: leœnictwo, wydzielenia nale ¹ce do strefy ca³orocznej, wydzielenia nale ¹ce do strefy okresowej, powierzchnia œcis³a, czêœciowa, a tak e numer sprawy (decyzji) organu administracji rz¹dowej, który ustala i likwiduje strefy. Dane te wprowadza siê do panelu okreœlonego gatunku. Panele umieszczone s¹ 1 FAQ (ang. Frequently Asked Questions) to zbiory czêsto zadawanych pytañ i odpowiedzi na nie, maj¹ce na celu udzielenie danemu u ytkownikowi serwisu internetowego pomocy bez koniecznoœci anga owania do tego jakichkolwiek osób (przyp. Red.) Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

4 Ryc. 3. Liczba stref ptaków w rozbiciu na nadleœnictwa RDLP w Poznaniu (dane za 2010 rok) Fig. 3. The number of bird zones according to forest districts in the RDSF in Poznañ (data for 2010) jeden pod drugim, w ten sposób na koñcu tabeli znajduje siê wiersz podsumowuj¹cy i zestawienie ogólne. W ka dej chwili mo na pozyskaæ z bazy dane ogólne oraz dane szczegó³owe dla okreœlonych gatunków. Warto w tym momencie dodaæ, i jednym z czêœciej pope³nianych b³êdów jest sumowanie powierzchni nie zwa aj¹c na przypadki gniazdowania kilku par jednego lub ró nych gatunków w obrêbie tej samej strefy. Powierzchnia ulega wielokrotnemu powieleniu. W innym wypadku, wykluczaj¹c gatunki o powielonych powierzchniach z zestawienia, zmniejsza siê liczba stref. By rozwi¹zaæ te dwa problemy w bazie funkcjonuj¹ dwa zestawienia w rozdzieleniu na gatunki oraz zestawienie ogólne, w którym suma nie jest stricte wynikiem sum zestawieñ sporz¹dzanych dla gatunków (nie bierze siê pod uwagê powierzchni stref powielonych, zaznaczonych kolorem czerwonym, opatrzonych komentarzem). Najwa niejsz¹ czêœci¹ tabeli s¹ kolumny z histori¹ gniazda. Ka dego roku koordynator dopisuje kolumnê, w której zaznacza jedn¹ z opcji gniazdo zasiedlone/niezasiedlone. Ten bardzo uproszczony wybór pozwala unikn¹æ b³êdów zwi¹zanych czêsto z b³êdnie interpretowan¹ klasyfikacj¹ lêgowoœci kategoria gniazdowania a, b, c wed³ug Polskiego Atlasu Ornitologicznego (Sikora et al. 2007). Takie b³êdy zdarzaj¹ siê równie wœród mniej doœwiadczonych ornitologów. Informacja podana z poziomu leœniczego ma uproœciæ procedurê zwi¹zan¹ z zarz¹dzaniem stref¹, nie obarczaæ jego samego dodatkowymi pracami i fachow¹ terminologi¹ ornitologiczn¹. Zgodnie z t¹ ide¹ za gniazdo zasiedlone uznaje siê zarówno gniazdowanie prawdopodobne jak i mo liwe. Innymi s³owy, gdy leœniczy stwierdzi jakiekolwiek œlady obecnoœci ptaków w rewirze (ptak na gnieÿdzie, obielenie gniazda, pióra, wypluwki, parê tokuj¹cych ptaków nad wydzieleniem, pojedyncze osobniki wlatuj¹ce w drzewostan etc.) powinien wpisaæ gniazdo zasiedlone. Dotychczasowe wyniki kontroli gniazd gatunków strefowych wskazuj¹ na znaczne ró nice w interpretacji danych przez leœniczych. Skrajnym przyk³adem jest zaliczanie pojedynczej obserwacji ptaka jako osobnika zajmuj¹cego gniazdo po³o one w znacznej odleg³oœci od miejsca obserwacji. Utworzenie bazy opartej na uproszczonej strukturze gniazda zasiedlonego/niezasiedlonego ma na celu eliminowanie takich b³êdów, wskazanie obszarów wa nych z punktu widzenia gospodarza terenu oraz jego zmotywowania do wykonania co najmniej jednej kontroli gniazda w okresie sezonu lêgowego. Od wiarygodnoœci tej bowiem informacji zale y ocena RDOŒ i procedura likwidacji stref. 60 Rafa³ Œniegocki Monitoring gatunków strefowych na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji...

5 Ryc. 4. Modu³ nadleœnictwa z legend¹ Fig. 4. Unit of forest district with a legend Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

6 Fot. 1. Gatunki strefowe s¹ wyj¹tkow¹ grup¹ ptaków zwi¹zan¹ z lasami i leœnikami. Obowi¹zek ich ochrony spoczywa na zarz¹dcy terenu. Na zdjêciu gniazdo kani rudej Milvus milvus, gatunku strefowego (fot. D. Anderwald) Photo 1. Birds protected in zonal are an exceptional group of birds conected with forests and foresters. The responsibility for its protection lies with manager of area. On the photo: a nest of a red kite Milvus milvus, zonally species 62 Rafa³ Œniegocki Monitoring gatunków strefowych na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji...

7 Dane gromadzone na przestrzeni lat pozwalaj¹ w przejrzysty sposób zweryfikowaæ historiê gniazda. Na uwagê zas³uguje równie fakt zachowania stref zlikwidowanych. Takie wiersze przemieszczane siê w dó³ tabeli, na koniec panelu dotycz¹cego konkretnego gatunku. Pozostawia siê w nich informacje zwi¹zane z lokalizacj¹ (leœnictwo, wydzielenia) oraz decyzjê likwiduj¹c¹ strefê. Taki zapis umo liwi w przysz³oœci ocenê ponownych zasiedleñ tych obszarów oraz mo e przyczyniæ siê do weryfikacji okresu czasu, po którym mo na przeznaczyæ strefy do likwidacji. Prócz historii gniazda w zestawieniu gatunkowym wpisuje siê dane zgodnie ze schematem stan na danego roku Po sezonie lêgowym i weryfikacji danych nap³ywaj¹cych z nadleœnictw, koordynator na poziomie regionalnej dyrekcji lasów pañstwowych uzupe³nia i porównuje dane. W wierszu podsumowania gatunku znajduj¹ siê informacje zbiorcze: liczba stref, podawana w nawiasie liczba par oraz powierzchnia ochrony ca³orocznej i okresowej. Niezwykle istotnym parametrem jest liczba par. Nale y zwróciæ szczególn¹ uwagê, e w tej kategorii par ujmowane s¹ równie ptaki, które by³y lêgowe w zakoñczonym sezonie i roku kalendarzowym, lecz z ró nych przyczyn nie ustalono jeszcze dla nich strefy. Taka sytuacja wbrew pozorom zdarza siê dosyæ czêsto. Wykazuj¹c takie pary w zestawieniu unika siê b³êdu spowodowanego niedoszacowaniem populacji. Ponadto to w³aœnie liczba par a nie liczba stref determinuje podstawowe wskaÿniki populacji, w tym trend jej rozwoju. Na tej podstawie istnieje mo liwoœæ opracowania modeli populacyjnych, co jest szczególnie przydatne w ocenach skutecznoœci ochrony poszczególnych gatunków. W module nadleœnictwa dodano kolumnê status ochronny (mo na j¹ równie nazwaæ statusem gniazda). W tej komórce wpisywany jest jeden z czterech mo liwych statusów odnosz¹cych siê do miejsca gniazdowania strefa ustalona, strefa zlikwidowana, gniazdo zg³oszone do ustanowienia strefy, gniazdo nie zg³oszone. Dwie pierwsze dotycz¹ decyzji RDOŒ, kolejne sytuacji, gdy nadleœnictwo wyst¹pi³o z wnioskiem o powo³anie strefy lub oczekuje na kolejny sezon (wspomniany przyk³ad ze zliczaniem par bez stref). W ostatniej kolumnie mo na zaznaczaæ uwagi, czyli wszelkie informacje dodatkowe o zdarzeniach dotycz¹cych gniazda i strefy (np. obr¹czkowanie m³odych, na jakim gatunku drzewa znajduje siê gniazdo, czy gniazdo spad³o na skutek wichur i inne). Modu³ regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych Modu³ na poziomie koordynatora regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych stanowi zbiór co roku uzupe³nianych zestawieñ dotycz¹cych: zestawienia liczby stref, par oraz powierzchni stref w rozdzieleniu na poszczególne nadleœnictwa i lata; zestawienia liczby stref, par oraz powierzchni stref w rozdzieleniu na poszczególne gatunki i lata; zestawienia liczby stref, par, powierzchni stref w rozdzieleniu na poszczególne nadleœnictwa i gatunki. Dane do arkuszy wprowadzane s¹ raz do roku, po zakoñczeniu sezonu lêgowego. Zestawienia stanowi¹ podstawê statystycznych analiz trendów populacji, preferencji siedliskowych, korelacji miêdzy iloœci¹ stref a liczb¹ par i zwi¹zan¹ z tym powierzchni¹ wy³¹czon¹ z gospodarki leœnej. Prowadzony na tej podstawie monitoring pozwala wypracowaæ kierunki ochrony oraz wspólne metody ich racjonalnej realizacji. Na podstawie dotychczas prowadzonych analiz na terenie RDLP w Poznaniu mo emy stwierdziæ, i w przypadku bociana czarnego Ciconia nigra jak i bielika Haliaeetus albicilla populacja utrzymuje siê na wzglêdnie sta³ym poziomie z niewielkim trendem spadkowym. Mimo to stref ochronnych wci¹ przybywa. Pod koniec 2010 roku utworzono setn¹ strefê dla bociana przy zasiedleniu licz¹cym tylko 46 par. Wydaje Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

8 siê zatem celowym rozwa enie w przypadku tych gatunków wdro enia szybszej procedury likwidacji niezasiedlonych stref. Trend przek³ada siê równie na statystyki ogólne. Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Poznaniu zinwentaryzowano 237 stref, z czego tylko 123 zasiedlonych. Pomimo spadku liczby par, powierzchnia stref przyrasta w tempie oko³o 500 ha/rok. Na podstawie analiz z bazy danych mo emy równie stwierdziæ doœæ znaczny spadek populacji kani rudej. Takie informacje stanowi¹ sygna³ do wnikliwej analizy w kolejnych latach. Wnioski Nale y zaznaczyæ, i obowi¹zek ochrony gatunków strefowych zgodnie z ustaw¹ z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody spoczywa na zarz¹dcy terenu. Gatunki strefowe s¹ wyj¹tkow¹ grup¹ ptaków zwi¹zan¹ z lasami i leœnikami. Czêsto to leœnik, jako gospodarz terenu, jest t¹ pierwsz¹ osob¹, która znajduje nowe zasiedlone gniazdo, odpowiada zatem za stan i zachowanie przedmiotu ochrony. W zwi¹zku z tym leœnicy to równie grupa, która podlega silnej presji ze strony mediów i organizacji pozarz¹dowych. By zapobiec sytuacjom konfliktowym wa ne jest wypracowanie wspólnego mechanizmu dzia³añ i monitoringu gatunków strefowych, zarówno z korzyœci¹ dla ornitologów, leœników i oczywiœcie samych ptaków. Literatura Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z Monitoring ptaków lêgowych. Poradnik metodyczny dotycz¹cy gatunków chronionych Dyrektyw¹ Ptasi¹. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. GIOŒ, Warszawa. Excel Analiza Danych, Wykresy, Tabele Przestawne. Niebieski Podrêcznik Wydawnictwo Helion, Etheridge Denise. Microsoft Excel 2010 PL. Formu³y i Funkcje. Akademia Excela -Wydawnictwo Helion, Mcfedries Paul. Mizera T Dwadzieœcia lat funkcjonowania ochrony strefowej w Polsce. W: Anderwald D. (red.) Ochrona drapie nych zwierz¹t a rozwój cywilizacyjny spo³eczeñstw ludzkich. Poszukiwanie kompromisów. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2 (12): Blonkowski S Ochrona strefowa ptaków w Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Olsztynie na przyk³adzie Nadleœnictwa Susz. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 1 (27): Rogoziñski R., Referowska-Chodak E Strefowa ochrona ptaków w Nadleœnictwie Augustów historia, stan aktualny, problemy, perspektywy. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 1 (27): Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P Polski Atlas Ornitologiczny. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ: Zbyryt A Ochrona strefowa ptaków na przyk³adzie województwa podlaskiego aspekty prawne, funkcjonowanie, problemy, perspektywy na przysz³oœæ. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 1 (27): Rafa³ Œniegocki Regionalna Dyrekcja Lasów Pañstwowych w Poznaniu rafal.sniegocki@poznan.lasy.gov.pl 64 Rafa³ Œniegocki Monitoring gatunków strefowych na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji...