Wpływ Sektorowego Programu Operacyjnego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Autoreferat rozprawy doktorskiej pod tytułem: Wpływ Sektorowego Programu Operacyjnego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Napisanej pod kierunkiem Prof. dr. hab. Witolda Kozińskiego Jolanta Brodowska-Szewczuk Warszawa, październik 2010

2 Sektor małych i średnich przedsiębiorstw z wielu powodów zajmuje ważne miejsce we współczesnych gospodarkach, również w polskiej gospodarce. Małe i średnie przedsiębiorstwa są istotnym źródłem w tworzeniu miejsc pracy oraz w pobudzaniu wzrostu gospodarczego. Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią około 99% z ponad 18 mln firm w Unii Europejskiej. W Polsce sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi nawet 99,8% ogólnej liczby przedsiębiorstw. Unia Europejska świadoma niepodważalnego faktu ważności sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce od osiemdziesiątych lat prowadzi aktywną politykę wobec małych i średnich przedsiębiorstw. W tym czasie wprowadzono wiele istotnych regulacji prawnych, a także przygotowano i wdrożono różne formy wsparcia sektora MSP. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej przedsiębiorstwa polskie miały możliwość korzystania z Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw , w pracy przywoływanego jako SPO WKP. Założeniem tego programu skierowanego do przedsiębiorstw jest przede wszystkim wzrost ich konkurencyjności zarówno na rynku lokalnym, krajowym jak i wspólnotowym. Sektorowy Program Operacyjny WKP wspierał działalność przedsiębiorstw, placówek badawczonaukowych oraz instytucji otoczenia biznesu. SPO WKP ukierunkowywał działania wspierające przedsiębiorstwa o potencjale i dynamice rozwojowej, zdolne do konkurowania na rynku krajowym i europejskim. Program realizował bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw jak i rozwój instytucjonalnej infrastruktury otoczenia biznesu, która powinna przyczyniać się do usprawnienia funkcjonowania przedsiębiorstw poprzez udostępnianie nowoczesnej infrastruktury technicznej oraz świadczenie usług informacyjnych, doradczych, w zakresie ułatwiania dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania oraz usług badawczorozwojowych. Jednocześnie program nie został ograniczony branżowo czy terytorialnie, ani nie tworzył żadnych preferencji dla określonych dziedzin i rozwiązań technologicznych. Niewątpliwie Sektorowy Program Operacyjny pobudził aktywność małych i średnich przedsiębiorstw w absorpcji środków. Szczególnie dużym powodzeniem wśród przedsiębiorców cieszyło się działanie 2.3 pod nazwą Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje. Występowała duża konkurencja wśród przedsiębiorstw aplikujących o środki przeznaczone na powyższe działanie, środki te były oczywiście ograniczone i nie pokrywające popytu na dotacje inwestycyjne wykazane przez 2

3 przedsiębiorstwa. Omawiane działanie stało się więc impulsem do podjęcia badań w ramach niniejszej rozprawy. Podstawowym celem podjętego badania jest próba odpowiedzi na pytanie, czy i jaki wpływ miał Sektorowy Program Operacyjny na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce? Cel niniejszej pracy został zrealizowany przez podjęcie badań w tym obszarze, zaś struktura została podporządkowana zakresowi przedmiotowemu analizy. W konsekwencji badań konkluzją powyższej rozprawy jest, iż Sektorowy Program Operacyjny WKP wpłynął na zwiększenie efektywności małych i średnich przedsiębiorstw, istotnie przyczynił się do ich rozwoju, a w konsekwencji zwiększył ich konkurencyjność na rynku w Polsce. Niniejsza rozprawa składa się z trzech głównych części. Pierwsza dotyczy sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Druga część omawia Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej i w szczególności Sektorowy Program Operacyjny Natomiast trzecia część poświęcona jest zagadnieniom konkurencyjności przedsiębiorstw. W ostatniej części zawarte również zostały wyniki i analiza przeprowadzonych badań. W pierwszym rozdziale przedstawiono istotę i cele przedsiębiorstwa, definicje małych i średnich przedsiębiorstw, wskazując definicję obowiązującą obecnie w Unii Europejskiej. Zwrócono uwagę na ważność sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, opisana została rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw, pamiętając, że sektor ten jest stabilizatorem w czasach kryzysu, a przedsiębiorstwa te dysponują wieloma atutami ważnymi w okresie kryzysu i spadku popytu. Przedstawiony został m.in. udział MSP w tworzeniu PKB i tworzeniu miejsc pracy w Polsce. Rozdział ten przedstawia sytuację ekonomiczno finansową sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Omawiając sektor małych i średnich przedsiębiorstw, nie można pominąć problemów i barier, które stoją na drodze do rozwoju przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa napotykają w swojej działalności na wiele barier i przeszkód uniemożliwiających ich rozwój. Jednym z takich problemów jest brak środków na przedsięwzięcia inwestycyjne, które są niezbędne do rozwoju firmy i konkurowania na rynku. Ze względu na wielkość i specyfikę tych przedsiębiorstw barierą jest dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji, a dokładniej ich wysoki koszt. Ten problem przedstawiony został w rozdziale drugim, gdzie omówione zostały dostępne 3

4 źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, z uwzględnieniem kredytu, leasingu, factoringu, forfaiting, funduszy typu Venture Capital, funduszy pożyczkowych i funduszy poręczeniowych. Fundusze pożyczkowe i fundusze poręczeniowe zostały dokapitalizowane w ramach SPO WKP Należy zaznaczyć, że głównymi beneficjentami funduszy poręczeniowych i pożyczkowych są podmioty zaliczane do grupy mikro i małych przedsiębiorstw. Są to zazwyczaj firmy, które rozpoczynają działalność lub znajdują się w początkowym okresie funkcjonowania na rynku. Cześć druga pracy porusza zagadnienia dotyczące Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej. Składa się ona z trzeciego i czwartego rozdziału. Rozdział trzeci przedstawia zarys rozwoju wspólnotowej polityki regionalnej. Przedstawiając zagadnienie, nie można zapomnieć, iż polityka strukturalna UE to nie tylko cele i zasady, ale przede wszystkim instrumenty, które stanowią najistotniejszy mechanizm na drodze tworzenia spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej w ujęciu europejskim. Rozdział ten więc opisuje fundusze strukturalne funkcjonujące w planie finansowania i zmiany dotyczące funduszy w planie finansowania Obecnie w wyniku reformy polityki spójności, liczba funduszy strukturalnych została ograniczona z pięciu do dwóch: Europejski Fundusz Społeczny oraz Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Do głównego nurtu programowania został włączony również Fundusz Spójności. Z kolei fundusze wspierające inwestycje w zakresie rolnictwa i rybołówstwa zostały włączone odpowiednio do Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej. Istotnym elementem jest podkreślenie zasad udzielanej pomocy: zasada komplementarności i partnerstwa, zasada koordynacji, zasada dodatkowości, zasada programowania, zasada subsydiarności i zasada zgodności. System działania Funduszy Strukturalnych funkcjonuje zgodnie z szeregiem polityk wspólnotowych: polityką konkurencji, polityką zamówień publicznych, polityką zatrudnienia, polityką równości szans kobiet i mężczyzn, polityką wobec małych i średnich przedsiębiorstw, polityką rozwoju transportu, polityką społeczeństwa informacyjnego polityką ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. Za priorytetowe, z punktu widzenia omawianej tematyki, uznane zostały polityka konkurencji oraz polityka wobec małych i średnich przedsiębiorstw. W tym rozdziale przedstawione zostały programy operacyjne funkcjonujące w latach

5 Czwarty rozdział dotyczy finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw z Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw Przedstawione zostały priorytety i działania SPO-WKP Uwagę zwrócono na działanie szczególnie popularne wśród przedsiębiorców, tj. działanie 2.3. pod nazwą Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje. Omawiając ten program, nie można było pominąć zaistniałych w procesie absorpcji tych środków barier dostępu dla małych i średnich przedsiębiorstw. Część trzecia rozprawy składa się z kolejnych trzech rozdziałów, gdzie rozdział piąty jest merytorycznie bardzo ważny, gdyż poświęcony jest zagadnieniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Zbadano istotę, potencjał, czynniki konkurencyjności przedsiębiorstw. Zostały przedstawione sposoby budowy przewagi konkurencyjnej przez przedsiębiorstwa jak również metody oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa. Autorka zwróciła uwagę na strategie konkurencyjności realizowane przez przedsiębiorstwa. Natomiast rozdział szósty dotyczy badań przeprowadzonych przez autorkę. Rozdział zawiera metodologię i organizację pracy badawczej, następnie przedstawiona została charakterystyka podmiotów przyjętych do badań. Wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań zostały zamieszczone w ostatnim siódmym rozdziale. W warstwie metodologicznej praca łączy elementy rozważań teoretycznych z badaniami empirycznymi. W zakresie teoretycznym uwagę skoncentrowano na istocie i znaczeniu sektora małych i średnich przedsiębiorstw w każdej gospodarce. W poszukiwaniach teoretycznych autorka przedstawiła przede wszystkim potencjał i czynniki konkurencyjności przedsiębiorstw oraz sposoby tworzenia i utrzymania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Natomiast przeprowadzone w pracy badania empiryczne dotyczą wpływu inwestycji przeprowadzonych w ramach działania 2.3 SPO WKP na aspekty konkurencyjności przedsiębiorstw. W procesie badawczym czynników konkurencyjności zastosowana została anonimowa ankieta on-line. Ankieta została skierowana do wszystkich 2372 przedsiębiorstw, które podpisały umowy o dofinansowanie projektu zgłoszonego w ramach Działania 2.3 SPO 5

6 WKP do 30 marca 2007 r. w ramach I, II, III i IV rundy składania wniosków. Zwrot ankiet od przedsiębiorców oscylował na poziomie 13%. Analiza przeprowadzona jest na podstawie bazy danych zawierającej wypełnione ankiety 285 przedsiębiorstw. W procesie badawczym oceny wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw, uwzględniono wyniki finansowe, tj. przychody ze sprzedaży i wynik finansowy netto oraz instrumenty konkurowania, m.in. nowe produkty/usługi w ofercie, nowocześniejsze metody produkcji, wyższą jakość oferowanych produktów czy usług, redukcję kosztów. Analizę przeprowadzono uwzględniając wielkość przedsiębiorstwa, rodzaj działalności przedsiębiorstwa, jak również atrakcyjność inwestycyjną województwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo. Do przedstawienia charakterystyki zebranej próby przedsiębiorstw, które wdrażały inwestycje w ramach działania 2.3 SPO WKP, posłużono się znanymi parametrami badania cechy takimi jak średnia arytmetyczna, mediana, kwantyl dolny, kawntyl górny. Do wnioskowania statystycznego zastosowano techniki takie jak: przedziały ufności i testowanie hipotez. Do weryfikacji hipotezy o statystycznej niezależności cech wykorzystany został test Chi -kwadrat. Statystyczna analiza zależności dotyczyła rodzaju odpowiedzi a wielkości przedsiębiorstwa. Zbadana była również zależność statystyczna między rodzajem odpowiedzi a prowadzoną działalnością. Jak również zbadana została zależność miedzy odpowiedzą a poziomem atrakcyjności inwestycyjnej województwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo. Test Chi -kwadrat posłużył weryfikacji zadanych hipotez na niezależność cech do każdego pytania. Posłużono się testem Chi-kwadrat, ponieważ możemy go stosować do badania zgodności zarówno cech mierzalnych, jak i niemierzalnych. Jest to jedyny test do badania zgodności cech niemierzalnych. Jest on najczęściej wykorzystywany w praktyce. Założone hipotezy, prócz kilku wyjątków, zostały potwierdzone wskazanym testem. Został dokonany również bardziej syntetyczny podział na odpowiedź dwuwartościową. Przy takim podziale podobnie jak przy podziale na trójwartościową odpowiedź, zbadana została zależność statystyczna między rodzajem odpowiedzi a wielkością przedsiębiorstwa. Dla podziału na dwuwartościową odpowiedź zastosowano przedział ufności dla ilorazu szans. Przedział ufności dla ilorazu szans daje odpowiedź, w przypadku wykrycia zależności, które firmy częściej odpowiadają tak. 6

7 Traktowanie każdego pytania w sposób niezależny, co ma miejsce w przypadku osobnego stosowania przedziału dla każdego pytania, może być powodem pewnej utraty informacji o badanych przedsiębiorstwach. Dlatego również stworzono autorską syntetyczną cechę, która pozwala zobrazować wzrost konkurencyjności firmy. Taka autorska cecha została stworzona na podstawie odpowiedzi z 16 pytań. Dla tej cechy zastosowano test Wilcoxona, który nie wymaga założenia, tak jak test t-studenta, że badana cecha ma rozkład normalny i nie wymaga symetryczności rozkładu, co było bardzo ważne przy danym rozkładzie. Test ten posłużył do zbadania, czy jedna próba jest nieprzypadkowo przesunięta względem drugiej, co w badanym przypadku wskazywałoby na różnicę w poziomie wzrostu konkurencyjności badanych przedsiębiorstw. Hipoteza ta została odrzucona. Zatem wystąpiła zależność w poziomie wzrostu konkurencyjności w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. Podsumowując, małe przedsiębiorstwa, w wyniku przeprowadzonych inwestycji w ramach działania 2.3 SPO WKP wykazują lepsze rezultaty niż przedsiębiorstwa średnie. W ocenie wzrostu konkurencyjności badanych przedsiębiorstw, uwzględniono: Instrumenty konkurowania: unowocześniona oferta produktowa, wprowadzenie nowych produktów czy usług wzrost jakości oferowanych produktów i/lub usług, Potencjał konkurencyjności: zwiększona wydajność pracy lub zwiększenie możliwości produkcyjnych nowocześniejsze metody produkcji i/lub świadczenia usług, obniżenie kosztów /redukcja kosztów lepsza organizacja pracy, innowacyjność w procesach zarządzania, Efekty: poprawa relacji z klientem, wzrost liczby klientów, wzrost udziału w rynku, wzrost znajomości marki na rynku, zwiększenie zasięgu rynku, na którym działa firma wzrost rentowności produkcji i/lub świadczenia usług, wzrost przychodów ze sprzedaży, wzrost zysku netto 7

8 Wnioski Przedsiębiorstwa dzięki bezpośrednim inwestycjom w ramach działania 2.3 SPO WKP stosują nowocześniejsze metody produkcji. Konsekwencją tego jest wzrost jakości oferowanych produktów i świadczonych usług. Ponadto zarówno przedsiębiorstwa małe jak i średnie wprowadziły do swojej oferty nowe produkty i usługi. Zaznaczyć należy, że unowocześnione metody produkcji oraz wyższą jakość produktów i usług wprowadziło aż ponad 90% badanych przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa zwiększają możliwości produkcyjne, wydajność pracy wzrasta. Przeprowadzone inwestycje umożliwiły lepszą organizacje pracy w przedsiębiorstwach. Przedsiębiorcy gwarantują wyższą jakość sprzedaży, odczuwają poprawę relacji ze swoimi klientami, co więcej odnotowują wzrost liczby klientów. Ponad połowa przedsiębiorstw wskazała, że inwestycje przyczyniły się do wzrostu udziału w rynku, zwiększenia zasięgu rynku, wzrostu rozpoznawalności marki przedsiębiorstwa. Prawie 60% przedsiębiorstw zanotowało redukcję kosztów. Dzięki zrealizowanej inwestycji połowa przedsiębiorstw uzyskała obniżenie kosztów powyżej 10%. Obniżenie kosztów zarówno w przedsiębiorstwach produkcyjnych, budowlanych i usługowych wystąpiło na podobnym poziomie. Średnia wartość, o jaką wzrosły przychody ze sprzedaży w wyniku przeprowadzonych inwestycji w ramach działania 2.3 SPO WKP w przedsiębiorstwach, wynosi około 23%. W przedsiębiorstwach małych przychody wzrosły średnio o 26%, natomiast w przedsiębiorstwach średnich wzrosły o 21%. Dzięki zrealizowanej inwestycji połowa przedsiębiorstw małych uzyskała wzrost przychodów ze sprzedaży powyżej 19%. W przypadku przedsiębiorstw średnich wzrost ten kształtował się na zdecydowanie niższym poziomie 11%. Połowa przedsiębiorstw produkcyjnych wykazała wzrost przychodów powyżej 15%. A mediana wzrostu przychodu dla przedsiębiorstw budowlanych wynosi 10%, natomiast dla przedsiębiorstw usługowych jest nieznacznie wyższa i wynosi 12%. 8

9 W wyniku przeprowadzonych inwestycji w ramach działania 2.3 SPO WKP przedsiębiorstwa wskazują wzrost zysku netto średnio o 32%. Jednak ze względu na prawostronnie skośny rozkład cechy lepszym miernikiem jest mediana. Mediana wzrostu zysku netto dla przedsiębiorstw średnich wynosi około 12%, a dla przedsiębiorstw małych 19%. Wnioskując dalej z mediany, w pięćdziesięciu procentach przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych nastąpił wzrost zysku netto o ponad 15%, a w pięćdziesięciu procentach przedsiębiorstw budowlanych ponad 10%. Wzrost zysku netto w przedsiębiorstwach nie różnił się znacząco ze względu na atrakcyjność inwestycyjną województwa, w którym działa firma. Podsumowując wyniki dotyczące kosztów, przychodów ze sprzedaży, zysku netto oraz stworzona autorska syntetyczna cecha i przeprowadzone testy potwierdzają że w wyniku przeprowadzonych inwestycji, wzrost konkurencyjności małych przedsiębiorstw był większy niż przedsiębiorstw średnich. Inwestycje przeprowadzone w ramach działania 2.3 SPO WKP , podnosząc poziom technologiczny, umożliwiły realizację różnych elementów strategii konkurencji w małych i średnich przedsiębiorstwach. Badane instrumenty konkurencji to między innymi nowe produkty w ofercie, nowocześniejsze metody produkcji, jakość oferowanych produktów czy usług, redukcja kosztów, sposoby kształtowania relacji z klientem. Wymienione elementy przyjmowane są w strategii przywództwa kosztowego- konkurencji cenowej lub strategii specjalizacji produktowej konkurencji jakościowej w wybranej niszy rynkowej lub strategii dywersyfikacji rozwój produktów i rynków. Podsumowując SPO WKP jako jeden z siedmiu Programów Operacyjnych, realizowanych w latach można wskazać na efekty w postaci ponad zrealizowanych projektów, zaangażowane blisko 15 miliardów złotych w gospodarce oraz powstanie ponad 62 tysięcy nowych miejsc pracy. W ramach programu dofinansowano inwestycje w 65 instytucjach otoczenia biznesu, dokapitalizowano 53 fundusze mikropożyczkowe oraz 39 funduszy poręczeń kredytowych, wsparto 6 funduszy kapitału zalążkowego typu seed capital. Udzielono wsparcia 27 parkom przemysłowym oraz 17 parkom naukowo- technologicznym oraz 19 inkubatorom technologicznym. Ze wsparcia bezpośredniego SPO WKP skorzystało 3220 przedsiębiorstw w tym 3186 z sektora MSP. Przedsiębiorcy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw stwierdzają, że przedsięwzięcia podejmowane przez firmy nie zastałyby zrealizowane lub miałyby ograniczony zakres gdyby 9

10 nie uzyskaliby wsparcia z funduszy pożyczkowych i doręczeniowych. Przedsiębiorcy aplikowali o współfinansowanie projektów związanych z nowymi inwestycjami, dostosowaniem do przepisów ochrony środowiska, rozwojem kadry pracowniczej, doradztwem prawnym. Do mikroprzedsiębiorstw skierowano działania, które miały pomóc pokonać przeszkody w początkowym okresie działalności. Dotacje na inwestycje cieszyły się największą popularnością wśród przedsiębiorców, na te działania najwięcej było aplikowanych wniosków. Dotacje na doradztwo nie były aż tak popularne wśród przedsiębiorców, z tego względu przesuwane były środki z działań dotyczących doradztwa na działania dotyczące inwestycji. Główną przeszkodą w wykorzystywaniu środków są niewątpliwie przepisy prawne i biurokratyzacja systemu administracyjnego. Tu należy podkreślić, że dobre wykorzystanie Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej zależy od sprawności instytucji pośredniczących w udzielaniu tej pomocy. Przedsiębiorcy w bardzo sprawny sposób funkcjonowali jako beneficjenci SPO WKP, edukując się w tym temacie lub korzystając z doradztwa. Firmy świadczące pomoc przedsiębiorcom w absorpcji środków unijnych były również na etapie uczenia się więc usługi te nie zawsze były na wysokim poziomie. Ocena dotycząca wykorzystania funduszy unijnych przez przedsiębiorstwa z sektora MSP niewątpliwie potwierdza, że stały się one elementem kreującym aktywność przedsiębiorców. Sektorowy Program Operacyjny pozwolił uwierzyć w realną możliwość absorpcji Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej przez polskich przedsiębiorców. Przedsiębiorcy mają świadomość takiej pomocy, zdecydowanie wzrosła edukacja dotycząca nie tylko absorpcji tych środków ale przede wszystkim wiedzy z zarządzania przedsiębiorstwem. Przedsiębiorcy przygotowując dobry projekt, uświadomili sobie ważność analizy ekonomicznej i strategicznego zarządzania w rozwoju firmy i konkurowaniu na rynku. Przedsiębiorcy wykorzystują w praktyce dokumenty strategiczne opracowane w ramach projektu. W konsekwencji badań konkluzją powyższej rozprawy jest, iż Sektorowy Program Operacyjny WKP wpłynął na zwiększenie efektywności małych i średnich przedsiębiorstw, istotnie przyczynił się do ich rozwoju, a w konsekwencji zwiększył ich konkurencyjność na rynku w Polsce. 10

11 Literatura podstawowa: Adamkiewicz-Drwiłło, H. G., Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa, Warszawa : Wydaw. Naukowe PWN, Alińska A., Grzywacz J., Latoszek E., Proczek M., Zawiślińska I., Finansowanie MSP w Polsce ze środków finansowych UE jako czynnik wpływający na konkurencyjność przedsiębiorstw, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, 2008 Cisek M. (red.), Kształtowanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, IZiM Akademii Podlaskiej, Siedlce 2006 Drucker P.F., Praktyka zarządzania, Wyd. Czytelnik, Nowoczesność, AE Kraków, Faulkner D., Bosman C., tł. M. Albigowski, Strategie konkurencji, Gobether i S-ka, Warszawa Kaczmarek T. T., Zarządzanie płynnością finansów małych i średnich przedsiębiorstwujęcie praktyczne, Difin, Warszawa, Kay J., Podstawy sukcesu firmy, przekład Ehrlich A., Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Kierzkowski T. (red), Jankowska A., Knopik R., Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa, Kotowicz- Jawor J. (red.), Adaptacja Polskich Przedsiębiorstw do rynku Unii Europejskiej, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Key Text, Warszawa Łuczka T., Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie, wybrane aspekty, PWN, Warszawa-Poznań Mikołajczyk B., Krawczyk M., Aniołowie biznesu w sektorze MSP, Centrum Doractwa i Informacji Difin, Warszawa Mikołajczyk B. (red. naukowa), Finansowe uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw z uwzględnieniem sektora MSP, Difin, Warszawa Mikołajczyk B., Infrastruktura finansowa MSP w krajach Unii Europejskiej, Centrum Dworactwa i Informacji Difin, Warszawa, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Podręcznik dla instytucji wdrażających SPO WKP, Warszawa, Obłój K., Strategia organizacji, w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, Wydanie II zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Pierścionek Z., Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003 Porter M. E., Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

12 Przedsiębiorczość w Polsce, Ministerstwo Gospodarki Departament Analiz i Prognoz, Warszawa, Lipiec 2009 Raport końcowy, Poziom absorpcji przez małe i średnie przedsiębiorstwa środków w ramach SPO WKP lata , PSDB, luty Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach pod redakcją A.Żołnierskiego, PARP Raport z ewaluacji wybranych działań SPO WKP, przeprowadzanych przez PARP ( ( Rozporządzenie Komisji Europejskiej Nr 70/2001 z dnia w sprawie stosowania art. 87 i 88 TWE do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy w z dnia r. w sprawie trybu składania wzorów wniosków o dofinansowanie realizacji projektu w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności Przedsiębiorstw , Dz.U. Nr 223 poz Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy w z dnia r. w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności Przedsiębiorstw na lata Dz.U. Nr 197 poz Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej z 21 czerwca 1999r. wprowadzające ogólne przepisy dotyczące Funduszy Strukturalnych nr 1260/1999/WE. Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata stanowiący załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata (Dz. U. Nr 166 poz z późn. zm.), Skawińska E., Konkurencyjność przedsiębiorstw-nowe podejście, PWN, Warszawa- Poznań 2002 Smal and Medium Enterprise Outlook 2005, Enterprise, Indastry and Services, OECD, Starnawska S. (edited by), Knowledge as a key growth factor in the modern Word, selected problems, University of Podlasie, Siedlce 2006 Szelągowska A., Pruchnicka-Grabias I. (red.), Finansowanie działalności gospodarczej w Polsce, wybrane aspekty, CeDeWu.pl, Warszawa, Tkaczyk T. (red.), Przedsiębiorczość a strategie konkurencji, Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa, Oficyna Uzupełnienie Programu stanowiące załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 6 sierpnia 2004 r. w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata (Dz. U. Nr 197 poz.2023 z późn. zm.) 12

13 Waniak-Michalak H., Pozabankowe źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, Oficyna a Wolters Kluwer business, Kraków Wiatrak A.P., Małe przedsiębiorstwa- istota, cele i znaczenie w: Współczesne Zarządzanie, Kwartalnik Środowisk Naukowych i Liderów Biznesu nr 4/2007. Zalecenie Komisji 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r. dotyczącego definicji małych i średnich przedsiębiorstw Dz.U. L 124 z Żołnierski A. (red.), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , PARP, Warszawa