This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Word count: 2622 Tables: 3 Figures: 2 References: 8 Adres do korespondencji / Address for correspondence Jacek Wilczyñski Starachowice, ul Kopalniana 7/7 tel , jacekwilczynski77@poczta.onet.pl Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r. Jacek Wilczyñski Zak³ad Kinezyterapii, Instytut Kszta³cenia Medycznego, Akademia Œwiêtokrzyska, Kielce POSTAWA CIA A A CZAS REAKCJI PROSTEJ NA BODZIEC WZROKOWY U DZIEWCZ T I CH OPCÓW W WIEKU LAT BODY POSTURE AND THE TIME OF A SIMPLE REACTION ON THE VISUAL STIMULUS MEASURED AMONG GIRLS AND BOYS AGED 14 TO 16 S³owa kluczowe: postawa cia³a, koordynacja wzrokowo-ruchowa, czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy, fotogrametryczna metoda Moiré a Key words: body posture, visual-motor coordination, time of a simple reaction, Moiré's photogrammetric method Summary Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2006; 6(6); Vol. 22, Background. Coordination abilities make it possible to perform accurate and precise movements in changing outside conditions. The aim of the research was to evaluate the postures of girls and boys aged 14 to 16 examined with Moiré's photogrammetric method, estimate the time of a simple reaction and show a connection between the time of a simple reaction on the visual stimulus and the body posture. Material and methods. 292 people took part in the research, including 153 (52%) girls and 139 (48%) boys from the Grammar School number 3 in Starachowice. The research was done in April and May Results. In the examined group there were the most cases of lateral curvatures of the spine- 177 (61%) and 132 cases (45%) of posture asymmetries. Among faulty postures in the sagittal plane concave backs dominated 74 (25%). There were 3 cases (1%) of rounded backs and 38 cases (13%) of flat backs. Among girls the best time of a simple reaction was obtained by 15-years old (0,28 s), and then there were 16-years old (0,29 s) and 14-years old (0,31 s). Among boys the best time of a simple reaction was obtained by 16-years old (0,27 s), and then there were 15- years old and 14-years old (0,28 s). Conclusions. The analysis of correlation coefficients does not make it possible to state clearly that there is an essential dependence between some posture characteristics and the time of a simple reaction. Obtained results are probably an effect of small-numbered examined groups and not essential statistical correlation. The issues connected with body postures and elements of movement coordination need further examination. 317

2 Wstêp Czas reakcji to zdolnoœæ cz³owieka do szybkiej odpowiedzi ruchowej na bodÿce wizualne, akustyczne i taktylne. W³aœciwoœæ ta charakteryzuje siê szybkim, odpowiadaj¹cym celowi rozpoczêcia i realizacji krótkotrwa³ych, anga uj¹cych ca³e cia³o lub jego czêœci czynnoœci ruchowych jako reakcji na mniej lub bardziej skomplikowane sygna³y b¹dÿ poprzedzaj¹ce ruchy. Jest zatem interwa³em czasowym, jaki up³ywa od sygna³u do zakoñczenia czynnoœci miêœniowej. Zawiera w sobie dwie sk³adowe: czas reakcji utajonej (sk³adnik sensoryczny), czas prostego ruchu docelowego (sk³adnik motoryczny). Czas reakcji utajonej up³ywa od momentu zadzia³ania bodÿca do zapocz¹tkowania ruchu. Sk³ada siê z piêciu czasów odcinkowych, tj. powstania pobudzenia w receptorze, przekazania do OUN, przebiegu pobudzenia przez oœrodki nerwowe i uformowania sygna³u wykonawczego, przebiegu sygna³u z OUN do miêœnia, pobudzenia miêœnia, zmiany jego napiêcia, zapocz¹tkowania ruchu. Jest to czas od pojawienia siê nag³ego i nieprzewidzianego bodÿca do rozpoczêcia odpowiedzi [1,2]. Celem badañ by³a ocena postawy dziewcz¹t i ch³opców w wieku lat badanych komputerow¹ metod¹ Moiré a, ocena czasu reakcji prostej oraz analiza zwi¹zku miêdzy czasem reakcji prostej na bodziec wzrokowy a postaw¹ cia³a. Materia³ i metody Ryc. 1. Obraz pleców z naniesionymi warstwicami oraz przekrój cia³a w p³aszczyÿnie strza³kowej i poprzecznej (Nowotny, Podlasiak, Zawieska 2003) Fig. 1. The body picture with placed layers and the body section in two planes: saggital and transverse (Nowotny, Podlasiak, Zawieska 2003) Badaniami objêto 292 osoby, w tym 153 dziewczêta: 14-letnie (52 uczennice), 15-letnie (50 uczennic) i 16-letnie (51 uczennic) z Gimnazjum Nr 3 w Starachowicach. Ch³opców by³o 139 (tak e z Gimnazjum Nr 3 w Starachowicach), w tym 49 mia³o po 14 lat, 45 po 15 lat i 45 po 16 lat. Badania wykonano w kwietniu i maju 2004 roku. W badaniach postawy zastosowano fotogrametryczn¹ metodê Moiré a. Metoda ta polega na wykorzystaniu za³amywania siê wi¹zki œwiat³a, do czego s³u y raster. Uzyskany obraz pleców osoby badanej z tzw. pr¹ kami mory odbierany jest przez specjalny uk³ad optyczny z kamer¹, a nastêpnie przekazywany na monitor analogowy i do komputera. Mora (moiré) to zniekszta³cony obraz spowodowany interferencj¹ fal œwietlnych. Metoda ta polega na wykonaniu kamer¹ video komputerowej fotografii. Dziêki specjalnemu systemowi optycznemu, komputer wyznacza trójwymiarowy obraz pleców i dok³adnie analizuje ponad 50 parametrów w p³aszczyÿnie czo³owej i strza³kowej. Koñcowym wynikiem tego programu jest zbiór wspó³rzêdnych przestrzennych powierzchni cia³a i jej mapa warstwicowa (Ryc. 1). Dziêki zastosowaniu odpowiedniego oprogramowania, istnieje mo liwoœæ precyzyjnej analizy postawy, z uwzglêdnieniem wskaÿników antropometrycznych. Czêœæ analizy dokonywana jest automatycznie przez komputer. W tej sytuacji na plecy rzutowane s¹ pr¹ ki, a regulacja ostroœci obiektywu rzutnika odbiorczego pozwala na uzyskanie obrazu mory, co widoczne jest na ekranie monitora analogowego. Dalsza analiza odbywa siê ju bez udzia³u osoby badanej. Po wprowadzeniu obrazu oraz po wskazaniu mysz¹ odpowiednich punktów odniesienia nastêpuje w³aœciwe opracowanie obrazu. Rutynowa analiza obrazu dokonywana jest oddzielnie dla ka dej p³aszczyzny cia³a. Prezentowane podczas tej analizy ró ne opcje graficzne u³atwiaj¹ operatorowi wybór okreœlonych punktów odniesienia, zw³aszcza w przypadkach w¹tpliwych. Najczêœciej wykorzystuje siê wskaÿniki k¹towe, wymiary liniowe, symetrie w p³aszczyÿnie strza³kowej i czo³owej: C7 wyrostek kolczysty 7 krêgu szyjnego, KP szczyt kifozy piersiowej, PL przejœcie kifozy w lordozê, LL szczyt lordozy lêdÿwiowej, S1 wyrostek kolczysty 1 krêgu lêdÿwiowego, L, P k¹ty dolne ³opatek (lewa, prawa), Ml, MP kolce biodrowe tylne górne (lewy, prawy), T1, T2 linia talii lewej, T3, T4 linia talii prawej, B1, B2 bark lewy, B3, B4 bark prawy. Badana osoba stawa³a w wyznaczonym miejscu, ustawia³a siê ty³em do urz¹dzenia projekcyjno- -odbiorczego, aby znaleÿæ siê w polu widzenia kamery, a jej obraz by³ bezpoœrednio widoczny na ekranie komputera. Linia badania, na której pacjent sta³, znajdowa³a siê w odleg³oœci 2,5 m od p³aszczyzny obudowy rzutnika œwiat³a, sprawdzano tak e jego w³aœciwe wypoziomowanie oraz ustawienie ostroœci pr¹ ków na plecach. Na podstawie zapamiêtanego obrazu i wprowadzonych danych pacjenta, komputer umo liwia³ uzyskanie trójwymiarowych wspó³rzêdnych badanej powierzchni i jednoczeœnie oblicza³ parametry okreœlaj¹ce postawê cia³a w p³aszczyÿnie strza³kowej, czo³owej i poprzecznej wraz z graficznym przedstawieniem wyników. Czas wykonania pomiaru wynosi³ 0,03 s, powtarzanie pomiarów co 0,3 s, a œredni czas jednego badania wynosi³ 1min [3,4]. Badanie reakcji prostej na bodziec wzrokowy Test przeprowadzono z zastosowaniem komputera i u yciem standardowej klawiatury oraz czarno- -bia³ego monitora (VGA). Test odtwarzano z p³yty z programem, który dzia³a poprawnie w systemie operacyjnym Microsoft Windows. Badania wykaza³y, e te-

3 sty komputerowe s¹ silnie skorelowane z rezultatami osi¹ganymi na aparatach oryginalnych (wskaÿniki korelacji w przedziale 0,80-0,95). Przebieg badania Poniewa wielokrotne powtarzanie testów w krótkich odstêpach czasu obni a ich wartoœæ diagnostyczn¹, zadañ testowych nie udostêpniano do æwiczeñ treningowych. Program ka dorazowo uruchamiano z za- ³¹czonego dysku CD tak, aby dostêp do kopii programu mia³a tylko osoba prowadz¹ca badania. Zadania testowe przeprowadzono w godzinach przedpo³udniowych, w stanie wypoczynku i dobrego samopoczucia badanych. Pomiary nie by³y poprzedzone wysi³kiem fizycznym i umys³owym, równie z³y stan zdrowia wyklucza³ udzia³ w badaniach. W trakcie badania zapewniono nastêpuj¹ce warunki, które umo liwia³y koncentrowanie uwagi na zadaniach testowych: niezbyt du e i wyciszone pomieszczenie, w którym przebywa³a tylko osoba badana i osoba prowadz¹ca badanie, ustawienie monitora by³o takie, aby nie powstawa³y na nim refleksy œwietlne z innych Ÿróde³ œwiat³a, klawiaturê ustawiono centralnie aktywnym obszarem klawiszy w stosunku do monitora, bezpoœrednio u jego podstawy, ekran monitora ustawiony by³ prostopadle do kierunku wzroku, w odleg³oœci 50 cm od g³owy badanego. Test powtarzano dwukrotnie w odstêpie 3 min, przerwy wypoczynkowe pomiêdzy kolejnymi testami wynosi³y 5 min. Notowano wynik lepszy z dwóch pomiarów. Badani nie obserwowali przebiegu prób u innych osób. Wszystkie czynnoœci zwi¹zane z obs³ug¹ programu wykonywa³a badaj¹ca osoba. Czynnoœci badanego ograniczone by³y do uruchomienia próby, po wyœwietleniu sygna³u start dowolnym klawiszem, i jej wykonania. Opis próby: klawisze aktywne to szary du y + w numerycznej czêœci klawiatury po prawej stronie dla rêki prawej i klawisz tyldy ~ po lewej stronie dla rêki lewej (Ryc. 2), w momencie pojawienia siê jasnego kwadratu w centralnej czêœci ekranu nale a³o jak najszybciej wcisn¹æ, kciukiem prawej rêki, szary klawisz oznaczony + w numerycznej czêœci klawiatury, kciukiem lewej rêki klawisz oznaczony ~ (im szybsza reakcja, tym lepszy wynik), Ryc. 2. Oznaczenia klawiszy aktywnych w teœcie reakcja prosta (wg Klocek, Spieszny, Szczepanik 2002) Fig. 2. Marking active keys and covering a non-active part of the time of a simple reaction on the visual stimulus (Klocek, Spieszny, Szczepanik 2002) prowadz¹cy badanie demonstrowa³ zadanie w sekwencji drugiej test próbny, po czym poda³ instrukcjê i objaœnienia, bezpoœrednio po tym badany przystêpowa³ do zadania w³aœciwego w sekwencji pierwszej test w³aœciwy, przed drug¹ prób¹ pomijano czynnoœci demonstracji i objaœnienia, badany ustawia³ rêkê obok klawiatury komputera tak, aby swobodnie opiera³a siê na stole lub pulpicie, przy czym palec (kciuk) k³ad³ na aktywnym klawiszu (szary + lub ~), sygna³ pojawia³ siê w sta³ej sekwencji odstêpów czasu (2-6 s), program mierzy³ czas od momentu pojawienia siê sygna³u do momentu wciœniêcia klawisza (czas ekspozycji), z dok³adnoœci¹ do 0.01 s, po czym nastêpowa³o wygaszenie sygna³u, po zakoñczeniu próby prezentowane by³y kolejne czasy ekspozycji, œrednia czasów ekspozycji dla wszystkich impulsów (w nawiasach ostrych < >) i œrednia po odjêciu najkrótszego i najd³u szego czasu ekspozycji w nawiasach okr¹g³ych (), interpretowano œredni¹ po odjêciu najkrótszego i najd³u szego czasu ekspozycji w nawiasach okr¹g³ych (), dla rzetelnoœci pomiaru zastosowano 10 impulsów w jednej próbie [5]. W badaniu uwzglêdniono: masê cia³a, wysokoœæ cia³a, d³ugoœæ ca³kowit¹ krêgos³upa, k¹t pochylenia tu- ³owia, k¹tα, k¹tβ, k¹tγ, k¹tδ, d³ugoœæ kifozy piersiowej, k¹t kifozy piersiowej, RKP, g³êbokoœæ kifozy piersiowej, d³ugoœæ lordozy lêdÿwiowej, k¹t lordozy lêdÿwiowej, RLL, g³êbokoœæ lordozy lêdÿwiowej, asymetriê barków, liniê barków, asymetriê k¹tów dolnych ³opatek, k¹t nachylenia miednicy, k¹t skrêcenia miednicy, asymetriê trójk¹tów talii, d³ugoœæ skrzywienia pierwotnego, g³êbokoœæ skrzywienia pierwotnego, k¹t skrzywienia pierwotnego, k¹t skrzywienia wtórnego, indeks postawy, czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy (Tab. 1 i 2). Do analizy statystycznej wykorzystano œredni¹ arytmetyczn¹ (x), odchylenie standardowe (s) i wspó³czynnik korelacji prostoliniowej Pearsona (r) [6]. Wyniki W grupie 14-latek by³o 18 asymetrii postawy, u 15- latek 16 i 38 u 16-latek. Bocznych skrzywieñ krêgos³upa w grupie 14-latek by³o 33 (63%), u 15-latek 34 (68%) i 13 (25%) u 16-latek. Wœród 14-latek przewa- a³y typy K1, by³o ich 25, wyst¹pi³ tak e 1 typ R2, 2 L1, 15 L2 i 9 pleców p³askich. W grupie 15-latek najwiêcej by³o typów L2 (3), L1 (2), typów K1 by³o 19, R1 (1) i 5 pleców p³askich. W grupie 16-latek dominowa- ³y postawy K1 by³o ich 21, w tym 20 K1 i 1 K2. Wyst¹pi³y tak e 3 typy R2, 3 typy L1 i 13 typów L2. U 9 dziewcz¹t wyst¹pi³y plecy p³askie (Tab. 1). W grupie 14- i 15-latków asymetrii postawy by³o po 12, u 16-latków 18. Bocznych skrzywieñ krêgos³upa w grupie 14- latków by³o 37 (75%), u 15-latków 33 (73%) i 27 (60%) u 16-latków. Wœród 14-latków przewa a³y typy K1, by- ³o ich 32, wyst¹pi³y tak e 4 typy L1, 8 typów L2 i 5 pleców p³askich. W grupie 15-latków najwiêcej by³o typów K1 (30), wyst¹pi³y tak e 3 typy R1, 2 typy R2, 5 typów L2 i 5 pleców p³askich. W grupie 16-latków dominowa- ³y postawy K1 by³o ich 24, wyst¹pi³y tak e 2 typy K2, 4 typy L1, 10 typów L2. U 5 ch³opców wyst¹pi³y plecy p³askie. Wœród dziewcz¹t najlepszy czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy uzyska³y 15-latki (0,28 s), nastêpnie 16- (0,29 s) i 14-latki (0,31 s). U ch³opców naj- 319

4 Tab. 1. Wystêpowanie bocznych skrzywieñ krêgos³upa, typy postawy oraz czas reakcji prostej Tab. 1. The occurrence of lateral curvatures of the spine and posture types and the time of a simple reaction Tab. 2. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy cechami budowy i postawy cia³a a czasem reakcji prostej na bodziec wzrokowy Tab. 2. The correlation coefficient between features of the body structure and posture and the time of a simple reaction on the visual stimulus 320

5 Tab. 3. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy cechami budowy i postawy cia³a a czasem reakcji prostej na bodziec wzrokowy Tab. 3. The correlation coefficient between features of the body structure and posture and the time of a simple reaction on the visual stimulus lepszy czas reakcji prostej uzyskali 16-latkowie (0,27 s), nastêpnie 15- i 14-latkowie po (0,28 s) (Tab. 1). Dyskusja Aktywnoœæ ruchowa z ca³ym swoim bogactwem i niezwykle skomplikowanym sterowaniem jest czu- ³ym wskaÿnikiem stanu organizmu. Wszelkie zmiany w funkcjonowaniu uk³adu ruchowego zarówno w jego czêœci steruj¹cej, jak i wykonawczej s¹ Ÿród³em ró - norodnych, choæ nie zawsze specyficznych objawów. Informacji na temat Ÿród³a deficytu ruchowego mog¹ dostarczyæ takie parametry jak: sztywnoœæ miêœni, szybkoœæ reagowania i wykonania ruchu, koordynacja ruchów [7]. Reakcja prosta na bodziec wzrokowy jest elementem koordynacji oko-rêka. Prawid³owa realizacja ruchów precyzyjnych rêki zale y od feeadbacku, regulowanego przez bodÿce czuciowe z obwodu i zwrotn¹ kontrolê na drodze: kora-oœrodki podkorowe (wzgórze)-kora [8]. Analiza wspó³czynników korelacji pomiêdzy cechami budowy i postawy a czasem reakcji prostej na bodziec wzrokowy nie jest jednoznaczna. U dziewcz¹t 14-letnich wykazano zale - noœæ wprost proporcjonaln¹ z: k¹tem pochylenia tu³owia (r=0,23), (p<0,1), k¹tem γ (r=0,23), (p<0,1), asymetri¹ ³opatek (r=0,27) (p<0,05). Zale noœæ odwrotnie proporcjonaln¹ wykazano z: g³êbokoœci¹ kifozy piersiowej (r=-0,29) (p<0,05), k¹tem lordozy lêdÿwiowej (r=-0,25) (p<0,1) i k¹tem β (r =-0,24), (p<0,1). U dziewcz¹t 15-letnich wykazano zale noœæ wprost proporcjonaln¹ jedynie z k¹tem skrêcenia miednicy (r=0,23), (p<0,1). Zale noœæ odwrotnie proporcjonaln¹ wykazano jedynie z k¹tem δ (r=-0,30) (p<0,05). U dziewcz¹t 16-letnich wykazano zale noœæ wprost proporcjonaln¹ z k¹tem δ (r=0,27), (p<0,05) i k¹tem nachylenia miednicy (r=0,37) (p<0,01), indeksem postawy (r=-0,32), (p<0,05), d³ugoœci¹ skrzywienia pierwotnego (r=0,24), (p<0,1), g³êbokoœci¹ skrzywienia pierwotnego (r=0,35), (p<0,01) i k¹tem skrzywienia wtórnego (r=0,23), (p<0,1). Zale noœæ odwrotnie proporcjonaln¹ wykazano z mas¹ cia³a (r=-0,25), (p<0,1), k¹tem kifozy piersiowej (r=-0,25), (p<0,1) i k¹tem lordozy lêdÿwiowej (r=-0,23), (p<0,1) [7]. Autor nie zetkn¹³ siê z pracami o podobnej problematyce. Dlatego trudno jest o porównanie. Uzyskane wyniki sk³aniaj¹ do wniosku, i prezentowana problematyka wymaga dalszych badañ. U ch³opców 14-letnich wykazano zale noœæ wprost proporcjonaln¹ z: k¹tem nachylenia miednicy (r=0,25), (p<0,1), k¹tem kifozy piersiowej (r=0,28), (p<0,05), k¹tem lordozy lêdÿwiowej (r=0,38), (p<0,01). Zale - noœæ odwrotnie proporcjonaln¹ wykazano z: k¹tem α (r=-0,25), (p<0,1) k¹tem β (r=-0,24), (p<0,1), k¹tem δ (r=-0,39), asymetri¹ barków (r=-0,27), k¹tem linii barków (r=-0,24), (p<0,1), g³êbokoœci¹ lordozy lêdÿwiowej (r=-0,30), (p<0,05) i k¹tem skrzywienia pier- 321

6 wotnego (r=-0,24), (p<0,1) (Tab. 2). U ch³opców 15- letnich wykazano jedynie zale noœæ wprost proporcjonaln¹ z k¹tem skrêcenia miednicy (r=0,27), (p<0,1). U ch³opców 16-letnich wykazano zale noœæ odwrotnie proporcjonaln¹ z: d³ugoœci¹ ca³kowit¹ krêgos³upa (r=-0,25), (p<0,1), d³ugoœci¹ kifozy piersiowej (r=-0,25), (p<0,1) i RKP (r=-0,28), (p<0,05) (Tab. 2 i 3). Autor nie zetkn¹³ siê z pracami o podobnej problematyce. Dlatego trudno jest o porównanie. Uzyskane wyniki sk³aniaj¹ do wniosku, i prezentowana problematyka wymaga dalszych badañ. 322 Wnioski 1. Wœród wad postawy najwiêcej by³o bocznych skrzywieñ krêgos³upa 177 (61%) u ch³opców 131, u dziewcz¹t 112. Asymetrii postawy by³o 132 (45%) u dziewcz¹t 86, u ch³opców Pleców wklês³ych by³o 74 (25%) u dziewcz¹t 51, u ch³opców 23. Pleców p³askich by³o 38 (13%) u dziewcz¹t 23, u ch³opców 15. Wyst¹pi³y 3 (1%) przypadki pleców okr¹g³ych 1 u dziewcz¹t 16-letnich i 2 u 16-letnich ch³opców. 3. Wœród dziewcz¹t najlepszy czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy uzyska³y 15-latki (0,28 s), nastêpnie 16- (0,29 s) i 14-latki (0,31 s). U ch³opców najlepszy czas reakcji prostej uzyskali 16-latkowie (0,27 s), nastêpnie 15- i 14-latkowie po (0,28 s). 4. Analiza wspó³czynników korelacji nie pozwala jednoznacznie stwierdziæ, e wystêpuje istotna zale noœæ miêdzy jakoœci¹ postawy a czasem reakcji prostej. Uzyskane wyniki s¹ prawdopodobnie efektem ma³ych liczebnoœci grup badawczych, a nie istotn¹ statystycznie korelacj¹. 5. Problematyka zwi¹zku postawy cia³a z elementami koordynacji ruchowej wymaga dalszych badañ. Piœmiennictwo 1. Ansons A. Diagnosis and Management of Ocular Motility Disorders. Blackwell Scince, Hardocover Juras G. Koordynacyjne uwarunkowania procesu uczenia siê utrzymania równowagi cia³a. AWF Katowice Nowotny J, Podlasiak P, Zawieska D. System Analizy Wad Postawy. PW Warszawa Wilczyñski J. Postawa cia³a a czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy u dziewcz¹t w wieku lat. Fizjoterapia 2006; 14, 1: Klocek T, Spieszny M, Szczepanik M. Komputerowe testy zdolnoœci koordynacyjnych. BT, Warszawa Program komputerowy: Microsoft Excel. 7. B³aszczyk JW. Metody oceny stabilnoœci postawy. [W:] B³aszczyk JW. Biomechanika kliniczna. Podrêcznik dla studentów medycyny i fizjoterapii. PZWL, Warszawa Ku³akowska Z, Konera W. Wczesne uszkodzenie dojrzewaj¹cego mózgu. Od neurofizjologii do rehabilitacji. Lublin 2003.