Opracowanie wydawnicze: Barbara Sieradzka, Agata Mościcka

Transkrypt

1 1

2 2

3 3

4 Opracowanie wydawnicze: Barbara Sieradzka, Agata Mościcka Fotografie autora Fotografia na s. 142 Grzegorz Gorzelak Fotografie na s. 93 i 112 ze zbiorów rodzinnych ISBN Copyright by Konsorcjum Akademickie Kraków Rzeszów Zamość 2009 Wydawca: Konsorcjum Akademickie Wydawnictwo WSE w Krakowie, WSIiZ w Rzeszowie i WSZiA w Zamościu ul. mjr H. Sucharskiego 2; Rzeszów tel. (017) wydawnictwo@wsiz.rzeszow.pl 4

5 Okruchy miast to opowieści krótkie, migawkowe, utkane z rzeczywistości, książek, anegdot, obrazów, filmów i piosenek, ze snów. Są także zapisem biografii autora związanej z niektórymi miastami. Są wreszcie rodzajem przewodnika pisanym dla flaneurki, nomadki, nieznajomej i bliskiej, Izy i Weroniki, które może podążą kiedyś przetartym śladem. 5

6 6

7 Algier Diar El Afia Kiedy wysiadasz z samolotu na płytę lotniska Dar El Beida, czujesz zapach, zapach Afryki, tak myślałem, kiedy grudniowego popołudnia 1970 roku wylądowałem na lotnisku, które wtedy jeszcze nie nosiło imienia ówczesnego prezydenta Houariego Boumediene a. Później przekonałem się, że nie ma jednego zapachu Afryki, inaczej pachnie Kenia, inaczej Maroko. Algier geograficznie 7

8 A l g i e r D i a r E l A f i a leży w Afryce, ale kulturowo należy bardziej do świata chrześcijańsko-muzułmańskiego. Nie tylko każdy kraj pachnie inaczej, ale każdy człowiek, każde miasto, każda jego dzielnica. Jadąc z lotniska, przecinało się rzekę El Harrach. Była ona wówczas miejskim ściekiem, do którego spływały nieczystości z sąsiednich bidonvilli. Stąd dochodził ten zapach, który poczułem na lotnisku, zmieszany ze spalinami i ciepłym, wilgotnym powietrzem. W bidonvillach, favelach, slumsach, barrios żyją miliony mieszkańców miast trzeciego świata. Algier nie jest wyjątkiem. Te spontaniczne konstrukcje budowane z materiałów, które były pod ręką, istniały za czasów francuskich, a po uzyskaniu niepodległości powstawały nowe. Opuszczone przez Francuzów mieszkania nie były w stanie pomieścić przybyszy z bledu, dla których miasto wydawało się przepustką do lepszego życia. W okresie od stycznia do września 1962 roku, kiedy kończyła się Algieria francuska, miasto opuściło dwieście tysięcy jego dawnych mieszkańców, a całą Algierię dziewięćset tysięcy. Exodus, wypędzenie z ziemi, która była domem przez ponad stulecie, przez cztery pokolenia. Sprawiedliwość dziejowa, jeżeli coś takiego w ogóle istnieje, była jednak nie po stronie wypędzonych, ale rdzennych mieszkańców tej ziemi. Ale czy ci opuszczający swoje siedziby pied noir nie byli także rdzennymi jej mieszkańcami? Po zajęciu Algieru w 1830 roku miasto leżące na peryferiach cesarstwa otomańskiego liczyło kilkanaście tysięcy mieszkańców, ale ludności szybko przybywało wskutek napływu kolonistów z Francji. W latach osiemdziesiątych XIX wieku wzrosła już do przeszło stu tysięcy, w tym ponad trzy czwarte mieszkańców było narodowości francuskiej. Przed wojną, w 1954 roku, ludność miasta liczyła ponad trzysta tysięcy, powiększając się znacznie jeszcze w trakcie działań wojennych, pacyfikacji i przesiedleń dokonywanych masowo na terenach wiejskich przez wojsko francuskie. W 1970 roku około milionowa ludność miasta była niemal całkowicie algierska i pochodziła głównie z interioru. Miasto powoli zmieniało swój charakter w centrum, w willach Hydry i El Biaru, zamieszkali funkcjonariusze państwowi i zamożni Algierczycy, dawne robotnicze osiedla 8

9 A l g i e r D i a r E l A f i a Bab El Ouedu, Hussein Dey, El Harrachu zajęli nowi przybysze ze wsi. W każdym mieście, w którym następuje niemal całkowita wymiana ludności, zawsze odtwarza się dawna struktura przestrzenno-społeczna. Nowi mieszkańcy byli społecznie i kulturowo zróżnicowani. Biedni kultywowali swoje dawne, plemienne zwyczaje, zamożni, często wykształceni na europejskich uczelniach, zwani nieco pogardliwie évolué, kultywowali styl życia kolonizatorów, chwaląc się szwajcarskimi, francuskimi czy polskimi żonami. Znałem kilka takich małżeństw i żadne nie było udane. W kulturze algierskiej ważną rolę zawsze odgrywała teściowa, w małżeństwach mieszanych między nią a synową nie było bezpośredniej komunikacji, ponieważ jedna mówiła w lokalnym, arabskim dialekcie, a druga na ogół po francusku, porozumiewały się więc przez dzieci. Różnice kulturowe były również nie do pogodzenia. Kultura rodzima i importowana współegzystowały przez jakiś czas, ale w końcu któraś musiała wygrać. Ta początkowa dwoistość zaczęła się zacierać wskutek procesu arabizacji, ale ciągle istniała, stając się jedną z przyczyn ruchu fundamentalistów islamskich, który pochłonął kilkadziesiąt tysięcy ofiar. 9

10 A l g i e r D i a r E l A f i a Za czasów francuskich miasto położone na tarasowo schodzących do morza wzgórzach było piękne i zadbane. W okresie międzywojennym pracowali tam znani architekci, między innymi Le Corbusier i Fernand Pouillon, który był naczelnym architektem miasta i zrealizował kilka dużych projektów Cité de Bonheur (Diar Essaada) i Climat de France, ogromny galeriowy blok mieszkalny wokół wielkiego dziedzińca. W latach siedemdziesiątych miasto było nadal piękne, ale już mniej zadbane. Jeszcze gorzej było w połowie lat osiemdziesiątych, kiedy znowu, ale tym razem na krótko, znalazłem się w Algierze. W kraju tym praktykowano socjalizm, w którym podobnie jak w Polsce, w Czechach i w innych krajach potrafiono jeszcze coś zbudować, ale za to szybko doprowadzano do ruiny wszystko to, co już istniało. Mieszkałem na osiedlu Diar El Afia, dom stał na skarpie nad wąwozem, którego nazwa pobudzała wyobraźnię Ravin de la femme sauvage (wąwóz dzikiej kobiety). Na temat tej nazwy krążyły różne opowieści, można je teraz przeczytać w internecie. Jedna z nich mówi o kobiecie, której dzieci zaginęły w gąszczu wąwozu, a może utopiły się w płynącym tam wówczas strumieniu, a pogrążona w bólu i rozpaczy matka nie zaprzestała poszukiwań i żyła w lesie, żywiąc się korzonkami i jagodami, aż zdziczała zupełnie. Z jednej strony okna mojego mieszkania wychodziły na piękną zieleń, a z drugiej na domy sąsiadów, dawnych mieszkańców bledu. W dwu-, trzypokojowych lokalach mieszkały kilkunastoosobowe rodziny. Ponieważ nie mieli środków na opłacanie elektryczności i gazu, gotowali na kanunach (glinianych piecykach) ustawionych na płytkach PCW, paląc chrustem, nawozem i czym się dało. Sanitariaty zatkano odpadkami, tak więc nieczystości wylewano wprost na klatkę schodową. Czyste, jak na te warunki, były natomiast same mieszkania i ich lokatorzy. Przed świętem Eid-el-Adha przed moimi oknami rytualnie zabijano barana, którego przed tym wydarzeniem trzymano nieraz kilkanaście dni w mieszkaniu. 10

11 A l g i e r D i a r E l A f i a Kiedy jechało się samochodem przez osiedle, auto otaczał tłum dzieci walących pięściami w karoserię. Nie było w tym nic z wrogości, a dużo z zabawy. Minęło dziesięciolecie, dzieciaki z Diar el Afia, z Kasby, z bidonwilli El Harrach dorosły i zasiliły islamistyczne bojówki. Przez kolejne dziesięć lat trwała krwawa intifada przeciwko establishmentowi, przeciwko évolué i europejskiej cywilizacji, która najpierw obudziła nadzieję, a zaraz potem ją zawiodła. Ale wtedy o bojówkach jeszcze nikt nie słyszał i między tak zwanymi kooperantami, Polakami, Włochami, Francuzami i ich algierskimi sąsiadami, nie było konfliktów. Miejscowy sklepikarz dobrze na nas zarabiał i może dlatego, a może dlatego, że byłem jakoś swój kiedy go po dziesięciu latach znowu odwiedziłem w poszukiwaniu masła, którego nie było w całym mieście, Ibrahim, bo tak go nazywałem, poznał mnie i po wymianie niezbędnych grzeczności wyciągnął spod lady kostkę deficytowego artykułu. Pomyślałem wtedy o sile znajomości, które dobrze jest mieć wszędzie. Kiedy zejdziesz nad morze ulicą Didouche Mourad przez La Place des Martyrs, znajdziesz się na bulwarze, który kiedyś nazywał się Boulevard Front de Mer. Podobne bulwary o niemal identycznych fasadach 11

12 A l g i e r D i a r E l A f i a budynków znaleźć można w miastach na północnych brzegach morza. Kiedy się spojrzy w górę, w prześwicie nadmorskiej pierzei wzrok biegnie ku szczytom czterystumetrowych wzgórz. A obok Kasba stare miasto, po arabsku fort, nazwa pochodzi od siedziby tureckiego namiestnika Deja, który panował nad miastem i krajem. Prowadzą do niego podesty i schody przerywane niewielkimi placami, na których chłopcy grają w piłkę. Po schodach wspinają się objuczone zakupami, zakwefione kobiety. Po bokach labirynt ciasnych uliczek, sklepiki, warsztaty rzemieślnicze, burdele. Stała do nich zwykle długa kolejka spragnionych uciech mężczyzn, które trwały jednak krótko, kilka minut zaledwie. Kasba ma swój specyficzny zapach dymu, ostrych perfum, psującego się mięsa. Nie ma więc jednego zapachu miasta, jednego zapachu Afryki. Miasto wielu dotknięć, smaków, zapachów, obrazów miało różne nazwy Icosium, Algier, El Dżazair ale zawsze było takie samo niebo, takie same wzgórza i takie samo morze, które złożyły się na wyjątkowość tego miejsca. Albert Camus, jeden z najsławniejszych pied noire, pisał: Alors commencent les grands nuits d Afrique, l exil royal, l exaltation désesperée, qui attend le voyage solitaire Non decidement n allez pas lá bas si vous sentez le coeur tiéde et si votre âme est une bête pauvre A więc otwierają się długie afrykańskie noce, królewskie wygnanie, niespodziewane emocje Nie, zdecydowanie nie jedźcie tam, jeżeli macie letnie serce i nieczułą duszę.

13 Berlin Potsdamer Platz Lubię czasem pojechać do Berlina, bo dobrze się w nim czuję, chociaż zapewne nie powinienem. Jest to miasto źle zapisane w pamięci pamiętliwych, kojarzy się im bowiem z pruską butą i nazistowskim reżimem, a przede wszystkim z Niemcami, których spora część Polaków nie lubi i których się boi. W okresie PRL straszono ich rewizjonistami, których ucieleśniali dwaj starsi panowie Herbert Czaja i Herbert Hupka, a obecnie złym duchem jest Erika Steinbach. Muzeum upamiętniające wysiedlenia ludności niemieckiej, ale także innych zbiorowości, budzi emocje polskich polityków i środków przekazu, co świadczy głównie o kompleksach i nieco 13

14 B e r l i n P o t s d a m e r P l a t z chwiejnej tożsamości. Każda zbiorowość ma własną pamięć, wydarzenia są odmiennie oceniane przez naocznych świadków, a tym bardziej przez historyków różnych krajów czerpiących wiadomości z drugiej czy trzeciej ręki. Politycy powinni jak najdalej trzymać się od historii i nie wykorzystywać jej w bieżącej polityce. Niemcy, Rosjanie i wszyscy dookoła są sąsiadami kraju, w którym żyję i w moim interesie jest utrzymywanie z nimi dobrych stosunków. Świadomie przeżyłem większą część okupacji niemieckiej, w obozie koncentracyjnym zginął mój ojciec. Tamten czas odkreśliłem już dawno grubą kreską wtedy, kiedy byłem świadkiem na procesie Ericha Kocha, gauleitera Prus Wschodnich, który odpowiadał między innymi za śmierć ojca. Widok tego człowieka na ławie oskarżonych, skazanego potem na karę śmierci, choć wyroku nie wykonano, zadowolił widać moje poczucie sprawiedliwości. Do Berlina mogę więc jeździć z przyjemnością, nieobciążony złą pamięcią, bo to nie tylko największa sąsiednia metropolia, ale także miasto żywe, otwarte, kosmopolityczne, kolorowe zaludniającymi je berlińczykami i turystami z różnych krajów i kontynentów. Miasto jest przyjazne mieszkańcom i przybyszom. Ma też najlepszy i najsprawniejszy w Europie system publicznego transportu miejskiego, którego pracownicy, w przeciwieństwie do ich kolegów z Paryża, na ogół nie strajkują. Moje spotkania z miastem, jak większość Polaków, rozpocząłem w 1966 roku od Berlina Wschodniego, gdzie zatrzymałem się na jeden dzień w drodze do Oslo. W pamięci, poza enerdowskim socrealizmem Karl Marx Allee, utkwiło mi Muzeum Pergamońskie. Później jeździłem do Berlina Wschodniego kilka razy bez specjalnej przyjemności. Moja przygoda z Berlinem rozpoczęła się na dobre parę lat po zjednoczeniu miasta, kiedy z ziemi zaczęły się wyłaniać pierwsze budynki placu Poczdamskiego, potem jeździłem od czasu do czasu i oglądałem postępy robót na przemian z muzeami, wybrałem się też na przedmieście Dahlem, gdzie są wspaniałe zbiory sztuki Azji i Pacyfiku. 14

15 B e r l i n P o t s d a m e r P l a t z Burzliwe losy Berlina w XX stuleciu, powstanie Republiki Weimarskiej, erupcja modernizmu przerwana przez dojście Hitlera do władzy, druga wojna światowa i podział miasta, które było przez pół wieku miejscem konfrontacji dwóch systemów, wszystko to decyduje o tym, że Berlin wśród wielkich metropolii europejskich zajmuje miejsce szczególne, nic więc dziwnego, że jest przedmiotem zainteresowania specjalistów zajmujących się problematyką miejską z różnych punktów widzenia. Zainteresowanie to nie jest jednak nowym zjawiskiem, ponieważ już w początkach XX wieku odwiedzający Berlin Francuzi przeciwstawiali monotonię paryskich ulic i ograniczenie miasta umocnieniami Thiersa różnorodności berlińskich budowli i otwartości rozległej przestrzeni. Jeden z dziennikarzy, Jules Hurt, zachwycał się barwnym spektaklem wspaniałych ulic budowanych w Berlinie, który w 1909 roku porównywał do Chicago. W okresie Republiki Weimarskiej Berlin był terenem eksperymentów społecznych w zakresie budownictwa socjalnego, w który angażowali się najwięksi ówcześnie architekci, jak Walter Gropius. W mieście kwitło także ożywione życie kulturalne, toteż stało się ono mekką artystów, także za sprawą rozwijającego się przemysłu filmowego, w którym karierę rozpoczynali późniejsi wielcy reżyserzy i gwiazdy Hollywood. Okres ten został uwieczniony w kultowym filmie Boba Fosse a Kabaret. Mimo że mur berliński powstał dopiero w 1961 roku, miasto odbudowywano niezależnie od siebie. W części zachodniej odtwarzano z zasadzie zmodernizowaną zabudowę przedwojenną, natomiast w części wschodniej postanowiono wyburzyć resztki uszkodzonych budynków i oczyszczony teren zagospodarować zgodnie ze stalinowską doktryną realizmu socjalistycznego. Na obszarze między Alexanderplatz i Schlossplatz urządzono tereny zielone, wzniesiono gigantyczny Pałac Republiki, gmach Rady Państwa oraz wieżę telewizyjną widoczną z całego miasta. Te założenia urbanistyczne były typowe dla systemu totalitarnego i nawiązywały z natury rzeczy do koncepcji hitlerowskiej przebudowy Berlina. 15

16 B e r l i n P o t s d a m e r P l a t z W wyniku odrębnych losów zachodniej i wschodniej części miasta przez pół wieku ukształtowała się odmienna struktura społeczna. Badania Hartmuta Häußermanna pokazują, że na Wschodzie i na Zachodzie obserwuje się różny sposób rozmieszczenia kategorii społecznych. Podczas gdy na Zachodzie największe odsetki osób z wyższym wykształceniem obserwuje się w peryferyjnym obwodzie Zehlendorf, o tyle na Wschodzie w centralnym obwodzie Mitte. Jeżeli zaś chodzi o rozmieszczenie osób o wysokich i niskich dochodach, to na Wschodzie przestrzenne zróżnicowanie, przy ogólnie niższym poziomie dochodów, nie jest zbyt silne, natomiast na Zachodzie obserwuje się wyraźne przeciwieństwo między centrum i peryferiami i w miarę oddalenia od centrum odsetek osób z najwyższymi dochodami rośnie. Informacje te nie pokazują oczywiście wszystkich społecznych i kulturowych różnic między Ossi i Wessi. Różnorodność mieszkańców Berlina to nie tylko zachodni i wschodni Niemcy, ale także wielość narodowości przybywających do miasta w poszukiwaniu chleba i/lub specyficznych berlińskich klimatów. W mieście żyje blisko czterysta tysięcy cudzoziemców, a wśród nich około stu tysięcy Polaków, liczna populacja Turków, mieszkańców dawnej Jugosławii i innych krajów. Różnorodność etniczna jest obecnie charakterystyczna dla europejskich metropolii, tak więc pod tym względem Berlin jest podobny do Londynu i Paryża. Rzeczywiste, a nie tylko formalne zjednoczenie podzielonego miasta stało się bezprecedensowym wyzwaniem, przed którym stanęły władze komunalne i państwowe, a także międzynarodowe środowisko urbanistów i architektów. Co zrobić, aby połączyć dwa rozdzielone pod względem gospodarczym, społecznym i przestrzennym przez pół wieku miasta? Udana próba w tym zakresie miałaby nie tylko dla miasta, ale także dla Niemiec wielkie znaczenie symboliczne. Zwornikiem dwóch części Berlina miała zostać przestrzeń w okolicach dawnego Potsdamer Platz. Miejsce to wskutek działań wojennych i późniejszych rozbiórek niemal w całości znikło z powierzchni miasta, ponieważ po wybudowaniu muru stało się obszarem frontowym, a więc miejscem niczyim. Powstała pusta przestrzeń, która stała się wyzwaniem dla urbanistów. 16

17 B e r l i n P o t s d a m e r P l a t z Poszczególne budynki, zaprojektowane przez różnych architektów, położone są przy ulicach, istniejących i nowo wytyczonych, uformowano także place, jak na przykład przykryty dachem dziedziniec Sony Center i otwarty plac Marleny Dietrich. Całe założenie urbanistyczne robi wrażenie zamkniętej całości, miasta w mieście, oderwanego wizualnie od otoczenia, ponieważ od wschodu kompleks odgraniczony jest wałem zieleni przykrywającym linię U-Bahn od stacji Park Mendelsohna do placu Poczdamskiego, od zachodu przechodzi w odmienne stylistycznie budynki Kulturforum, od południa zamknięty jest kanałem Szprewy, 17

18 B e r l i n P o t s d a m e r P l a t z a od północy zielenią Tiergarten. Jest to przestrzeń publiczna wysokiej jakości, ukształtowana z myślą o użytkownikach, mieszkańcach i turystach. Czy plac Poczdamski, ze swoimi biurami, mieszkaniami, teatrami, filharmonią, muzeami, restauracjami, kawiarniami i kameralną galerią handlową, pełni rzeczywiście funkcję zwornika dwóch części podzielonego miasta? Niemieccy socjologowie są sceptyczni, ponieważ Ossi i Wessi dalej przebywają w swoich dzielnicach. Sytuacja jednak z czasem na pewno się zmieni. Możliwość została stworzona. Po realizacji Potsdamer Platz pojawia się kolejne wyzwanie. W jaki sposób zintegrować przestrzeń, która miała być zwornikiem Wschodu i Zachodu z resztą miasta, w którym pustka bynajmniej nie została zapełniona. Niezagospodarowane tereny znajdują się w zakolu Szprewy, na południe od placu Poczdamskiego, i w innych miejscach, zaś zabudowa wokół Alexanderplatz stwarza podobne problemy funkcjonalne i estetyczne jak Pałac Kultury i Nauki w Warszawie. A może właśnie owa niespójność przestrzeni miejskiej jest nie tylko znakiem szczególnym Berlina, ale także jego zaletą. Już w 1977 roku grupa architektów Oswald Mathias Ungers, Rem Koolhaas i Hans Kollhoff w studium Stadt in der Stadt pisała: Zróżnicowanie i różnorodność widoczne w historycznych dzielnicach Berlina są tym, co nadaje miastu indywidualny charakter i odzwierciedla jakość jego urbanistyki. To miasto, w którym przeciwstawne elementy zawsze znajdowały artykulację, i miasto, które nigdy nie odniosło sukcesu w wysiłkach na rzecz jednej standaryzacji. W pobliżu placu Poczdamskiego na prawie dwóch hektarach (dziewiętnastu tysiącach metrów kwadratowych), w miejscu niezwykle prestiżowym, niedaleko Bundestagu i Bramy Brandenburskiej, znajduje się pomnik holokaustu. Monument, którego autorem jest amerykański architekt Peter Eisenman, składa się z dwóch tysięcy siedmiuset jedenastu betonowych klocków o różnej wysokości od dwudziestu centymetrów do czterech metrów siedemdziesięciu centymetrów ustawionych na całym placu. Klocki te tworzą labirynt, w którym ze względu na 18

19 B e r l i n P o t s d a m e r P l a t z wąskie przejścia można się poruszać jedynie pojedynczo tak by każdy był sam i w skupieniu mógł się pomodlić za zmarłych lub zadumać się nad tą tragedią. A potem powinnaś pojechać do Kreuzbergu i zobaczyć Muzeum Żydowskie projektu Daniela Liebeskinda. Architekt połączył stojący przy ulicy barokowy pałac z cofniętymi w głąb działki abstrakcyjnymi blaszanymi formami tworzącymi wraz z otaczającą zielenią niezwykłą kompozycję. Jest to jeden z niewielu znanych mi budynków, którego zewnętrzna forma nie pozwala odgadnąć charakteru wnętrza, być może właśnie za sprawą umieszczonej tam pustki. Po wyjściu z pałacu wchodzi się w rozczłonkowaną przestrzeń korytarzy przyziemia, z których jeden prowadzi do pełnej pustki wieży holokaustu, a na piętra do właściwej ekspozycji prowadzą proste, bardzo wysokie schody. Będąc w tych dwóch miejscach, tylko ludzie małego ducha mogą wypominać Niemcom, że nie pamiętają o swojej złej przeszłości. 19