Elementy prawa turystycznego

Transkrypt

1 dr Piotr Gryszel Elementy prawa turystycznego 1. Prawno-organizacyjne uwarunkowania działalności przedsiębiorstw turystycznych Podstawowym aktem prawnym regulującym w Polsce funkcjonowanie przedsiębiorstw, w tym przedsiębiorstw turystycznych, jest ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej 1. W rozumieniu ustawy działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Podstawową cechą działalności gospodarczej jest jej zarobkowy charakter. Dana działalność gospodarcza jest zarobkowa, jeżeli jest prowadzona w celu osiągnięcia dochodu lub zarobku 2 rozumianego jako nadwyżka przychodów nad nakładami (kosztami) tej działalności. Kolejnym warunkiem uznania działalności za działalność gospodarczą jest jej zorganizowany charakter. Chociaż trudno wyobrazić sobie działalność gospodarczą prowadzoną w sposób niezorganizowany, to w literaturze przedmiotu zorganizowanie działalności utożsamia się z wyborem odpowiedniej formy organizacyjno-prawnej działalności, np. działalność indywidualna wykonywana przez osobę fizyczną lub w ramach spółki cywilnej, spółka prawa handlowego, spółdzielnia itp. Aby działalność spełniała przesłanki działalności gospodarczej musi być także wykonywana w sposób ciągły, czyli nie jednorazowy. Istotny jest tutaj także zamiar powtarzalności określonych czynności celem osiągnięcia dochodu (np. powtarzalność cyklu produkcyjnego). Stąd też, z uwagi na obecność zamiaru powtarzalności, także sezonowa tj. wykonywana w sposób ciągły każdego sezonu działalność jest również działalnością gospodarczą. Należy zatem zgodzić z poglądem, iż najem lokali mieszkalnych (także jedynie o charakterze sezonowym, np. wynajmowanie pokoi turystom tylko w czasie lata) stanowi działalność gospodarczą, z zastrzeżeniem jednak, iż nie jest on sporadyczny, np. jednokrotnie w sezonie wynajęcie pokoju rodzinie lub znajomym. 1 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2004 r. Nr 173, poz z późniejszymi z mianami). 2 W literaturze rozróżnia się pojęcia zysku i zarobku. Z zarobkiem mamy do czynienia w przypadku działalności instytucji typu non for profit, np. fundacji, stowarzyszeń, gdzie zarobek jest w całości przekazywany na pokrycie kosztów funkcjonowania takiej instytucji i na cele statutowe. Natomiast zysk jest przeznaczany przez przedsiębiorstwa na dowolne cele.

2 Opierając się na uchwale Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r., można określić cztery zasadnicze cechy działalności gospodarczej 3 : zawodowy (zatem nie amatorski, nie okazjonalny) charakter działalności, podporządkowanie się zasadom racjonalnego gospodarowania (regułom opłacalności i zysku), powtarzalność działań (standaryzacja transakcji, seryjność produkcji, stała współpraca), uczestnictwo w obrocie gospodarczym. Istotnym stwierdzeniem ustawy z punktu widzenia działalności turystycznej jest zastrzeżenie art. 3., iż przepisów ustawy nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów, czyli do tzw. działalności agroturystycznej. Należy zatem stwierdzić, iż działalnością gospodarczą nie będzie świadczenie przez rolników usług noclegowych oraz związanych z tym usług żywieniowych, a także innych usług związanych z pobytem turystów, np. zorganizowanie ogniska, czy wieczorku tanecznego. Wyłączenie to nie ma zatem zastosowania do tych usług, w których nie występuje związek z pobytem turystów. Pewne wątpliwości budzi, czy do tzw. "innych usług" można zakwalifikować, np. wynajmowanie turystom miejsc przeznaczonych na ustawienie namiotów (ta usługa agroturystyczna była wyraźnie wymieniona w dawnej ustawie), organizowanie jazdy konnej, z wykorzystaniem koni hodowanych przez rolnika. Wyłączenie z zakresu działalności gospodarczej działań rolników związanych z obsługą turystów miało na celu umożliwienie rolnikom, osiągania dodatkowych dochodów z działalności pozarolniczej. Może być zatem traktowane jako rodzaj wsparcia państwa dla tej grupy zawodowej. Tym bardziej, że ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych 4 przewiduje w art. 21, iż dochody uzyskane z tytułu wynajmu pokoi gościnnych, w budynkach mieszkalnych położonych na terenach wiejskich w gospodarstwie rolnym, osobom przebywającym na wypoczynku oraz dochody uzyskane z tytułu wyżywienia tych osób, jeżeli liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza 5, są zwolnione z podatku dochodowego. Działalność gospodarczą wykonują przedsiębiorcy. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej określa, że przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność 3 Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r. (III CZP 117/91, OSP 1992, z , poz. 235). 4 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. Tekst jednolity (Dz.U. z 2000, nr 14, poz. 176 z późniejszymi zmianami).

3 prawną wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Za przedsiębiorców można zatem uznać obok osób fizycznych także spółki kapitałowe oraz podmioty posiadające zdolność do czynności prawnej, np. stowarzyszenia wpisane do rejestru przedsiębiorców. Decydującym kryterium podmiotowym o posiadaniu statusu przedsiębiorcy jest fakt wykonywania działalności gospodarczej we własnym imieniu. Oprócz wskazanych wyżej podmiotów przedsiębiorcami będą na tej podstawie także agenci, którzy wykonują czynności na rzecz innych osób, np. stale pośredniczą w zawieraniu umów o organizację imprez turystycznych, ale czynności te wykonują we własnym imieniu, pod własną nazwą. Obok polskich podmiotów na obszarze Polski działalność gospodarczą mogą prowadzić także osoby zagraniczne z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależących do Unii Europejskiej oraz państw niebędących stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, które mogą korzystać ze swobody przedsiębiorczości na podstawie umów zawartych przez te państwa ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi, mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na takich samych zasadach jak obywatele polscy. Oznacza to, że w ramach jednolitego rynku wewnętrznego Unii Europejskiej oraz na mocy Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) w Polsce działalność gospodarczą na takich samych zasadach co obywatele Polski mogą prowadzić obywatele tych krajów. Na takich samych zasadach wzajemności polscy przedsiębiorcy mogą podejmować działalność gospodarczą w krajach Unii Europejskiej i EFTA. Dodatkowo na takich samych zasadach jak obywatele polscy, mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemcy, obywatele innych państw niż państwa UE i EFTA, jeżeli posiadają w Rzeczypospolitej Polskiej szeroko rozumiane prawo pobytu. Przedsiębiorcy zagraniczni, czyli wykonujący już działalność gospodarczą zagranicą a pochodzący z krajów nienależących do UE i EFTA, i niemający prawa pobytu w Polsce mogą utworzyć w Polsce swój oddział lub przedstawicielstwo. Obie formy działalności mają jednak pewne ograniczenia. Oddział może być powołany w Polsce tylko i wyłącznie do prowadzenia na obszarze naszego kraju tej działalności, którą wykonuje macierzysty przedsiębiorca zagraniczny. Nie jest zatem możliwe np. przygotowanie specyficznej oferty przez oddział zagranicznego biura podróży sprzedawanej tylko na rynku polskim. Przedstawicielstwo może być natomiast powołane tylko i wyłącznie w celu reklamy i promocji przedsiębiorcy zagranicznego w Polsce. W celu bardziej swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej osobom zagranicznym niepochodzącym z krajów UE i EFTA ustawodawca umożliwił zatem założenie w Polsce odrębnego przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo to może być prowadzone wyłącznie w formie spółki: komandytowej,

4 komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej. Mają oni także prawo do przystępowania do takich spółek oraz obejmowania bądź nabywania ich udziałów lub akcji, o ile umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej wprowadza szereg zasad podejmowania, prowadzenia i kończenia działalności gospodarczej. Do najważniejszych należą: 1. Zasada wolności działalności gospodarczej i równości przedsiębiorców podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa. 2. Zasada uczciwej konkurencji państwo udziela przedsiębiorcom pomocy publicznej na zasadach i w formach określonych w odrębnych przepisach z poszanowaniem zasad równości i konkurencji. 3. Zasada legalizmu przedsiębiorca jest obowiązany spełniać określone przepisami prawa warunki wykonywania działalności gospodarczej, w szczególności dotyczące ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska. Jeżeli przepisy szczególne nakładają obowiązek posiadania odpowiednich uprawnień zawodowych przy wykonywaniu określonego rodzaju działalności gospodarczej, przedsiębiorca jest zobowiązany zapewnić, aby czynności w ramach działalności gospodarczej były wykonywane bezpośrednio przez osobę legitymującą się posiadaniem takich uprawnień zawodowych. W przypadku działalności gospodarczej na rynku turystycznym obowiązują dodatkowo dwie zasady ograniczające tą działalność. Zasada ograniczonej wolności świadczenia usług turystycznych, bazująca na art. 22 Konstytucji RP przewidującym możliwość ograniczenia wolności działalności gospodarczej jeżeli wystąpią łącznie dwa warunki: tylko w drodze ustawy, tylko ze względu na ważny interes publiczny. Korzystając z tej możliwości, Sejm RP uchwalił ustawę o usługach turystycznych 5, która wprowadza pewne ograniczenia i wymagania w stosunku do podmiotów podejmujących działalność gospodarczą na rynku turystycznym. Ważnym interesem publicznym w tym przypadku była konieczność ochrony praw konsumenta, w szczególności klientów biur podróży i obiektów hotelarskich (system kategoryzacji). Dodatkowo ograniczenia swobody działalności gospodarczej na rynku turystycznym dokonano w sektorze transportu lotniczego, kolejowego i drogowego wprowadzając koncesje, licencje i zezwolenia na prowadzenie tej działalności. 5 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 884 z późniejszymi zmianami tekst jednolity z 2004 r.).

5 Na podstawie art. 46 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej ograniczono możliwość prowadzenia działalności gospodarczej m.in. na rynku przewozów lotniczych wprowadzając koncesje. Koncesji na podjęcie i wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie przewozu lotniczego udziela Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego zgodnie z rozporządzeniem nr 2407/92/EWG z dnia 23 lipca 1992 r. w sprawie licencjonowania przewoźników lotniczych 6. Z kolei w art. 15 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i zapisów ustawy o transporcie drogowym 7 zapisano, iż podjęcie i wykonywanie transportu drogowego, w tym także przewozów turystycznych, wymaga uzyskania odpowiedniej licencji. Wydanie takiej licencji jest uwarunkowane spełnieniem szeregu wymagań formalnych, w tym w szczególności posiadania przez przedsiębiorcę sytuacji finansowej zapewniającej podjęcie i prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie transportu drogowego określonej dostępnymi środkami finansowymi lub majątkiem w wysokości: euro na pierwszy pojazd samochodowy przeznaczony do transportu drogowego, euro na każdy następny pojazd samochodowy, euro przy wykonywaniu transportu drogowego w zakresie pośrednictwa w przewozie rzeczy. Podobnie jak w przypadku przewozów drogowych, licencjonowaniu na podstawie ustawy o transporcie kolejowym 8 podlega także działalność gospodarcza polegająca na wykonywaniu przewozów kolejowych osób lub rzeczy albo na udostępnianiu pojazdów trakcyjnych. Nieco mniej restrykcyjną formą ograniczania swobody działalności gospodarczej niż licencja, czy koncesja jest wpis do rejestru działalności regulowanej, przewidziany w art. 15 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Działalność regulowana to działalność gospodarcza, której wykonywanie wymaga spełnienia szczególnych warunków, określonych przepisami prawa. W przypadku usług turystycznych do działalności regulowanej zalicza się m.in.: organizację polowań dla cudzoziemców, organizację polowań za granicą, prowadzenie kantorów wymiany walut, a w szczególności działalność gospodarczą polegająca na organizowaniu imprez turystycznych oraz pośredniczeniu na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych, czyli działalność biur podróży organizatorów imprez turystycznych i pośredników turystycznych regulowaną zapisami ustawy o usługach turystycznych. Prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na organizowaniu imprez turystycznych oraz pośredniczeniu na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych, wymaga uzyskania wpisu do wspomnianej już 6 Rozporządzenie Rady (EWG) Nr 2407/92 z dnia 23 lipca 1992 r. w sprawie przyznawania licencji przewoźnikom lotniczym (Dz.U. UE.L ). 7 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz.U. z 2001, nr 204, poz z późniejszymi zmianami). 8 Ustawa z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym. Tekst jednolity (Dz.U. z 2007, nr 16, poz. 94).

6 Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych. Warunkiem uzyskania takiego wpisu i prowadzenie działalności jako organizator lub pośrednik jest spełnienie szeregu wymogów określonych w ustawie o usługach turystycznych, m.in. zapewnić kierowanie działalnością przedsiębiorstwa oraz działalnością jego jednostek organizacyjnych (samodzielnie dokonujących czynności prawnych) przez osoby posiadające odpowiednie wykształcenie i praktykę oraz niekarane za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu, wiarygodności dokumentów, mieniu oraz przeciwko obrotowi gospodarczemu. W zależności od rodzaju wykształcenia ustawa określa długość praktyki, jaką powinna posiadać osoba kierująca biurem podróży: rok praktyki w obsłudze turystów i ukończone studia wyższe z zakresu turystyki i rekreacji, prawa, ekonomii lub zarządzania i marketingu, 2 lata praktyki w obsłudze turystów i ukończoną szkołę średnią z zakresu obsługi turystów lub ukończone studia wyższe inne niż wymienione w pkt 1, 4 lata praktyki w obsłudze turystów i ukończoną szkołę średnią inną niż wymieniona w pkt 2, 6 lat praktyki w obsłudze turystów, w pozostałych przypadkach. Za praktykę w obsłudze turystów uważa się samodzielne wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych lub pośrednictwa w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych, kierowanie jednostkami organizującymi imprezy turystyczne, pracę na stanowiskach związanych z przygotowywaniem i zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych, samodzielne przygotowywanie programów imprez turystycznych, a także wykonywanie zadań przewodnika turystycznego i pilota wycieczek. Dodatkowo przedsiębiorca, chcący być organizatorem turystyki lub pośrednikiem turystycznym, powinien zawrzeć umowę gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowę ubezpieczenia na rzecz klientów w zakresie pokrycia kosztów powrotu klienta do kraju, w wypadku gdy organizator turystyki lub pośrednik turystyczny wbrew obowiązkowi nie zapewnia tego powrotu, a także na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowiązań umownych. W celu przedłużenia ważności wpisu do ewidencji przed upływem okresu ważności wspomnianych gwarancji i polis ubezpieczeniowych przedsiębiorca powinien składać marszałkowi województwa oryginały dokumentów potwierdzających zawarcie kolejnych umów gwarancji lub ubezpieczenia. W przypadku niezłożenia w terminie lub niezawarcia nowych umów ubezpieczenia lub gwarancji przedsiębiorca jest automatycznie wykreślany z ewidencji organizatorów turystyki i pośredników turystycznych i traci prawo do prowadzenia tej działalności. Działalnością regulowaną nie jest natomiast działalność agentów turystycznych, czyli przedsiębiorców, których działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o

7 świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających wpis do rejestru działalności regulowanej w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju. Działalność ta, jako działalność wykonywana we własnym imieniu, ale na rzecz organizatorów turystyki lub innych usługodawców turystycznych posiadających siedzibę w kraju, nie wymaga spełnienia żadnych dodatkowych warunków oprócz wpisu do rejestru przedsiębiorców. Pewnym rodzajem ograniczenia swobody działalności gospodarczej jest ograniczenie prawa do używania nazw rodzajowych przez obiekty noclegowe. Ustawa o usługach turystycznych przewiduje, że obiekty noclegowe chcące używać nazw hotel, motel, pensjonat, schronisko, schronisko młodzieżowe, dom wycieczkowy, kemping, czy pole biwakowe muszą poddać się procedurze kategoryzacji przeprowadzanej przez komisję powołaną przez marszałka województwa. Także osoby, chcące wykonywać zadania przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek muszą odbyć odpowiednie szkolenie oraz zdać egzamin teoretyczny i praktyczny przed komisją powołaną przez marszałka województwa. Dopiero odpowiednie uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek nadane przez marszałka województwa pozwalają na zarobkowe wykonywanie tych czynności. Drugą zasadą ograniczającą swobodę działalności gospodarczej na rynku turystycznym jest zasada ograniczonej swobody zawieranych z klientami umów o świadczenie usług turystycznych. Art. 353 kodeksu cywilnego przewiduje, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ani zasadom współżycia społecznego. W przypadku niektórych umów o świadczenie usług turystycznych, a w szczególności w przypadku umowy o imprezę turystyczną jej treść, elementy składowe oraz minimalne zasady i okresy obowiązywania, dokonywania zmian jej treści reguluje szczegółowo wspomniana już ustawa a usługach turystycznych. 2. Umowy w turystyce Umowy zawierane przez przedsiębiorstwa turystyczne mają zasadnicze znaczenie dla ich funkcjonowania. W zdecydowanej większości są to umowy o świadczenie usług, co powiązane jest ze specyfiką funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych. Wśród umów zawieranych przez przedsiębiorstwa turystyczne można wyróżnić: 1. Umowy zawierane z innymi przedsiębiorstwami turystycznymi, np. umowa o sprzedaż agencyjną, umowa pośrednictwa, umowy o pojedyncze usługi turystyczne, które będą częścią imprezy turystycznej (pakietu). 2. Umowy zawierane z konsumentami, najczęściej z turystami, które można podzielić na:

8 umowy o pojedynczą usługę turystyczną, np. umowa hotelowa, umowa transportu osób, umowa wynajmu środka transportu, umowy o imprezę turystyczną (pakiet), np. umowa wycieczki, wczasów. 3. Z punktu widzenia liczby klientów można wyróżnić umowy zawierane z klientami indywidualnymi i z klientami korporacyjnymi. Świadczenie usług turystycznych następuje na podstawie umów, których zawarcie następuje głównie na podstawie kodeksu cywilnego, ale także bardzo często na podstawie ustawy o usługach turystycznych. Z zawieraniem umów związane są następujące pojęcia i czynności: czynność prawna celowe działanie zmierzające do wywołania skutku prawnego w postaci powstania zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego między podmiotami prawa. Koniecznym elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli; oświadczenie woli każde zachowanie osoby dokonującej czynności prawnej ujawniające jej wolę w sposób dostateczny; umowa najważniejszy rodzaj czynności prawnych, z reguły dwustronna czynność prawna dochodząca do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron. Mimo obowiązującej zasady swobody kontraktowej, na rynku turystycznym występują wyjątki od tej zasady. Ustawa o usługach turystycznych w przypadku umowy o imprezę turystyczną zawieraną przez biuro podróży z konsumentem, wskazuje postanowienia przedmiotowo istotne, które powinny znaleźć się w takiej umowie. W przypadku umów zawieranych między przedsiębiorstwami turystycznymi bardzo często dochodzi do zawarcia umów międzynarodowych, np. polskie biuro podróży dokonuje zakupu pojedynczych usług turystycznych u kontrahentów zagranicznych, aby następnie odsprzedać je polskim turystom w postaci imprezy turystycznej wycieczki zagranicznej, również polskie obiekty hotelarskie otrzymują zlecenia od kontrahentów zagranicznych. W tym przypadku zasadnicze znaczenie mają prawo właściwe i jurysdykcja sądów rozstrzygających spory. Brak jest bowiem szczegółowych postanowień co do zasad rozstrzygania sporów, gdy w umowie nie wskazano jasno miejsca zawarcia umowy (np. umowę zawarto za pomocą poczty elektronicznej) ani nie wskazano sądu właściwego do rozstrzygania sporów. W razie sporów mogą mieć zastosowanie przepisy art. art. 26 i 27 Prawa prywatnego międzynarodowego 9, które stanowią, że jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, zobowiązanie podlega prawu państwa, w którym strony w chwili zawarcia umowy mają siedzibę albo miejsce zamieszkania, a jeżeli strony nie mają siedziby albo miejsca zamieszkania w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się do zobowiązań z umowy o dzieło, 9 Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. 1965, nr 46, poz.290 z późniejszymi zmianami).

9 umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy komisu, umowy przewozu, umowy spedycji, umowy przechowania, umowy składu prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przyjmujący zamówienie, przyjmujący zlecenie, agent, komisant, przewoźnik, spedytor, przechowawca lub przedsiębiorstwo składowe. Przy rozstrzyganiu sporów mogą mieć zastosowanie także postanowienia art. VII konwencji europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym 10, art. 17 konwencji lugańskiej o juryzdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych 11, a także art. 23 rozporządzenia WE w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych 12. Największą liczbę umów, ze względu na charakter swej działalności zawierają biura podróży. Przy tworzeniu imprezy turystycznej koniecznym jest zawarcie szeregu umów z usługodawcami, których usługi znajdą się w pakiecie sprzedawanym turyście. Organizator imprez turystycznych najczęściej zawiera umowy z: obiektami noclegowymi, zakładami gastronomicznymi, przedsiębiorstwami transportowymi, gestorami atrakcji turystycznych np. zakup biletów wstępu do zwiedzanych obiektów, parków narodowych, na spektakl teatralny itp., towarzystwami ubezpieczeniowymi, pilotami wycieczek i przewodnikami turystycznymi. Poza dostawcami poszczególnych usług większość organizatorów turystyki współpracuje także ze sprzedawcami oferty turystycznej, czyli agentami turystycznymi. Współpraca ta odbywa się na podstawie zapisów kodeksu cywilnego i ustawy o usługach turystycznych. Istota działania agenta turystycznego sprowadza się do stałego pośredniczenia w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających wpis do rejestru działalności regulowanej w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju. Podstawą działania agenta jest umowa agencyjna, która powinna zostać zawarta z organizatorem turystyki posiadającym wpis do ewidencji organizatorów i pośredników turystycznych lub z innym usługodawcą, na rzecz którego będzie prowadzona działalność, np. z liniami lotniczymi, 10 Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym z 21 kwietnia 1961 r. Dz.U. 1964, nr 40. poz. 270 i 271). 11 Konwencji o juryzdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych sporządzona w Lugano dnia 16 września 1988 r. (Dz.U. 2000, nr 10, poz. 132). 12 Rozporządzenie Rady (WE) NR 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE L 12/ ).

10 których bilety będą sprzedawane. Umowę taką, zgodnie z uregulowaniami kodeksu cywilnego, mogą zawrzeć tylko przedsiębiorcy. Umowa agencyjna może być zawarta w dowolnej formie a więc także ustnej przy czym każda ze stron może zażądać pisemnego potwierdzenia ustnych ustaleń. Stąd wykształciła się powszechna praktyka, iż umowy agencyjne zawierane są w formie pisemnej. Istotną zasadą, kształtującą stosunki między agentem a organizatorem turystyki jest zasada obustronnej lojalności. Oznacza ona, że nie tylko agent zobowiązany jest do przekazywania wszystkich danych i informacji, mających znaczenie dla zleceniodawcy, ale także zleceniodawca ma obowiązek przekazania agentowi dokumentów i informacji, które mogą być istotne dla prawidłowego wykonania umowy, np. katalogi, foldery, warunki uczestnictwa, które agent później przedstawia klientom. Postanowienia umowy agencyjnej znoszące ten obowiązek są z mocy prawa nieważne. Ważną cechą umowy agencyjnej jest jej odpłatność, co oznacza, że agent za swoje czynności wobec usługodawcy pobiera wynagrodzenie. Forma i wysokość tego wynagrodzenia może być dowolna. Jednakże kodeks cywilny prezentuje, że jeżeli wynagrodzenie to nie zostało ustalone w umowie, to agentowi należy się prowizja, zależna od liczby lub wartości zawartych umów z klientami. Umowa agencyjna może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony. Czasami zdarza się, że działalność agenta może wprowadzać klientów w błąd. Może to mieć miejsce w następujących przypadkach: w umowach z klientami agent nie wskazuje jednoznacznie, kto jest organizatorem imprezy lub bezpośrednim wykonawcą pojedynczej usługi, np. zataja nazwę biura podróży lub przewoźnika, agent działa w imieniu organizatora turystyki, który nie spełnia warunków ustawy o usługach turystycznych, tzn. nie posiada wpisu do ewidencji organizatorów i pośredników turystycznych, agent działa bez ważnej umowy lub przekracza jej zakres. W takich sytuacjach zgodnie z ustawą o usługach turystycznych agenta takiego należy traktować jak organizatora turystyki ze wszystkimi konsekwencjami z tego wynikającymi, zwłaszcza dotyczącymi kwestii ochrony klienta. Pomiędzy biurami podróży a hotelami następuje bardzo często zawarcie umowy hotelowej na podstawie Kodeksu Cywilnego i ustawy o usługach turystycznych. Wówczas to usługa hotelowa staje się częścią imprezy turystycznej. Umowa hotelowa ze względu na specyfikę świadczeń, które obejmuje jest umową kwalifikowaną o kompleksowym, mieszanym charakterze. Zawiera ona najczęściej elementy najmu, sprzedaży, przechowania, umowy o dzieło, czy umowy o usługi podobne do zlecenia. Organizator turystyki może zawrzeć z obiektem noclegowym:

11 umowę dzierżawy, która polega na wynajmie przez biuro turystyczne obiektu noclegowego na pewien, dłuższy i ściśle określony czas. Przypadki zawierania takich umów nie są zbyt liczne; umowę o tzw. allotment, polegającą na tym, że biuro podróży rezerwuje pewną, ściśle określoną liczbę miejsc w hotelu, która to rezerwacja obowiązuje do z góry ustalonego terminu (najczęściej jest to termin wyprzedzający datę rozpoczęcia imprezy turystycznej lub pobytu gości). Po tym terminie miejsca niesprzedane przechodzą do dyspozycji hotelu; umowę czarteru, polegająca na rezerwacji całego obiektu noclegowego lub określonej liczby miejsc na pewien, ściśle określony czas. Ryzyko nie sprzedania tych miejsc obciąża w całości biuro podróży 13 ; umowę rezerwacji na zapytanie (on request). Konsekwencją zawarcia z biurem podróży określonego typu umowy jest wysokość ceny, jaką można uzyskać za pojedyncze miejsce noclegowe. Z reguły najniższą cenę uzyskuje się podpisując umowę czarteru. Umowy te charakteryzują się następującymi cechami: są nienazwane, albowiem nie są w sposób bezpośredni uregulowane przez prawo, a konkretnie przez Kodeks Cywilny, mają charakter umów konsensualnych, co oznacza, iż dochodzi ona do skutku poprzez zgodne oświadczenie woli obu stron, są umowami wzajemnymi, gdyż strony umowy traktują swoje świadczenia jako ekwiwalentne, są odpłatne, bowiem każda ze stron otrzymuje zapłatę za swoje usługi. Umowa hotelowa może być zawarta także z pojedynczym gościem indywidualnym, który obok usług podstawowych może korzystać także z usług dodatkowych, na które zawierane są umowy użyczenia, przechowania, najmu, o dzieło, o usługi gastronomiczne. Kolejnym rodzajem umów bardzo często zawieranych przez przedsiębiorstwa turystycznej z klientami lub innymi przedsiębiorstwami są umowy przewozu osób. Zawierana umowa jest zdefiniowana w art. 774 k.c. i przez jej zawarcie przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy. Szczegółowe zasady dotyczące zarobkowego przewozu osób i rzeczy na podstawie umowy przez uprawnionych przewoźników kolejowych, drogowych (z wyłączeniem przewozu konnego) i w żegludze 13 Należy zaznaczyć, że umowę czarteru bardzo często stosuje się także w stosunku do wynajęcia samolotu od linii lotniczych, czy autokaru od przewoźnika autokarowego.

12 śródlądowej są regulowane przez ustawę prawo przewozowe 14. Natomiast przewóz lotniczy podlega ustawie prawo lotnicze 15, a przewóz morski unormowany jest przepisami kodeksu morskiego 16. Umowa przewozu osób jest umową odpłatną, wzajemną, tradycyjnie zaliczaną do umów adhezyjnych. Dochodzi ona do skutku przez ustalenie przez strony przynajmniej postanowień przedmiotowo istotnych tj. przedmiotu i trasy przewozu oraz wynagrodzenia przewoźnika. Może być ona także zawarta w sposób dorozumiany, czyli przez samo zajęcie miejsca w środku transportu. Umowa ta może być zawarta również przez organizatora przewozu, np. biuro podróży na rzecz osoby trzeciej, czyli turysty. Pewną odmianą umowy przewozu może być umowa najmu środka transportowego. Na rynku turystycznym dochodzi bowiem często do wypożyczenia przez turystów z wypożyczalni: samochodu, roweru czy skutera. W tym przypadku mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o najmie. Szczególnym rodzajem najmu środka transportowego jest umowa czarteru lotniczego zawierana przez przewoźnika lotniczego z podmiotem organizującym przewóz, najczęściej biurem podróży. Treścią takiej umowy jest udostępnienie przez przewoźnika lotniczego czarterującemu organizatorowi przewozu całej lub tylko części przestrzeni ładownej statku powietrznego i dokonanie przelotu na określonej trasie i w ustalonym terminie w zamian za zapłacenie przez czarterującego ustalonej ceny, zazwyczaj znacznie niższej od ceny przelotu danej trasy samolotem rejsowym. W turystyce największe znaczenie mają następujące rodzaje czarteru: czarter w pełnym zakresie usług turystycznych (inclusive tour charter), w którym biuro podróży czarterujący organizuje wycieczkę turystyczną na okres nie krótszy niż 7 dni, obejmującą zwiedzanie przynajmniej 3 miejsc, odpowiednio od siebie oddalonych, zakwaterowanie, wyżywienie oraz przelot czarterowy na określonej trasie, czarter do jednego miejsca pobytu wypoczynkowego (one stop inclisive tour charter) najbardziej rozpowszechniony, czarter na specjalne imprezy (charter for special events) np. przelot kibiców na mecz piłkarski. Istnieją następujące rodzaje czarterów: bez załogi (dry charter), na określony czas lub na określoną liczbę lotów, bądź czarter samolotu z załogą (wet charter) na określony czas (time charter) lub na określoną podróż (voyage charter). Z tego ostatniego korzystają z reguły biura podróży. Pierwszy przypadek stanowi świadczenie usług transportowych, drugi dotyczy najmu samolotu 17. Do 14 Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe. Tekst jednolity (Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 z późniejszymi zmianami). 15 Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (Dz.U. 2002, nr 130, poz z późniejszymi zmianami). 16 Ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (Dz.U. 2001, nr 138, poz z późniejszymi zmianami). 17 M. Nesterowicz: Prawo turystyczne. Oficyna Ekonomiczna Wolters Kluwer, Warszawa 2006, s. 178.

13 umowy czarteru samolotu ma zastosowanie rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 3 lutego 2004 r. w sprawie przewozów lotniczych w ramach imprez turystycznych oraz przewozów czarterowych 18. Jeszcze inne cechy wykazuje czarter na czas zawierany w żegludze morskiej regulowany przepisami działu III kodeksu morskiego. Inny charakter ma umowa czarteru statku morskiego, gdy cały statek zostaje wynajęty przez biuro podróży, a inny gdy dojdzie do zawarcia umowy o wycieczkę morską, gdzie biuro podróży w imieniu przewoźnika sprzedaje bilety na taki rejs wycieczkowy. Jedną z najczęściej zawieranych umów na rynku turystycznym mającą szczegółowe regulacje w ustawie o usługach turystycznych jest umowa o imprezę turystyczną nazywana także umową o wycieczkę, czy umową o wczasy. Umowa o imprezę turystyczną ma charakter mieszany, który wynika z pakietowego charakteru imprezy turystycznej. Najczęściej w ramach pakietu występują elementy następujących umów: umowy o dzieło, umowy przewozu, umowa najmu pomieszczenia, umowy przechowania, umowy sprzedaży i umowy zlecenia. Na podstawie art. 14 ustawy o usługach turystycznych umowa o imprezę turystyczną powinna określać co najmniej: 1) organizatora turystyki i numer jego wpisu do rejestru organizatorów i pośredników turystycznych, oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP), a także imię i nazwisko oraz pełnioną funkcję osoby, która w jego imieniu umowę podpisała; 2) miejsce pobytu lub trasę wycieczki; 3) czas trwania imprezy turystycznej; 4) program imprezy turystycznej obejmujący rodzaj, jakość i terminy oferowanych usług, w tym: a) rodzaj, charakter i kategorię środka transportu oraz datę, godzinę, miejsce wyjazdu i planowanego powrotu, b) położenie, rodzaj i kategorię obiektu hotelarskiego zgodnie z przepisami kraju pobytu lub opis wyposażenia obiektów niezaliczanych do rodzajów i kategorii, c) liczbę i rodzaj posiłków, d) program zwiedzania i inne usługi wliczone w cenę imprezy turystycznej; 5) cenę imprezy turystycznej, wraz z wyszczególnieniem wszelkich koniecznych należności, podatków i opłat, jeżeli nie są one zawarte w cenie, oraz wyraźne sformułowanie okoliczności, które mogą spowodować podwyższenie ceny, 18 Rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 3 lutego 2004 r. w sprawie przewozów lotniczych w ramach imprez turystycznych oraz przewozów czarterowych (Dz.U. 2004, nr 23, poz. 204 z późniejszymi zmianami).

14 6) sposób zapłaty; 7) rodzaj i zakres ubezpieczenia turystów oraz nazwę i adres ubezpieczyciela, 8) termin powiadomienia klienta na piśmie o ewentualnym odwołaniu imprezy turystycznej lub usługi turystycznej z powodu niewystarczającej liczby zgłoszeń, jeżeli realizacja usług jest uzależniona od liczby zgłoszeń, 9) sposób zgłaszania reklamacji związanych z wykonywaniem usług przez organizatora turystyki lub osobę z nim współpracującą wraz z podaniem terminu zgłaszania takich reklamacji; 10) wymagania specjalne, o których klient powiadomił organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego i na które strony umowy wyraziły zgodę; 11) podstawy prawne umowy i konsekwencje prawne wynikające z umowy. Z punktu widzenia ściśle prawnego umowa o imprezę turystyczną z klientem ma charakter: konsensualny, co oznacza że przystępuje się do niej poprzez złożenie oświadczenia woli przez strony umowy; adhezyjny, co oznacza, że następuje przez przystąpienie. Najczęściej przygotowywane są wzory umów, które klient akceptuje (czyli przystępuje do umowy); odpłatny; umowy rezultatu, a więc jej istotą jest osiągnięcie konkretnego, finalnego rezultatu w postaci imprezy turystycznej; pisemny. Umowa o imprezę turystyczną, na podstawie ustawy o usługach turystycznych opiera się na normach o charakterze semiimperatywnym, zgodnie z którymi postanowienia umów mniej korzystne dla klientów niż postanowienia ustawy są z mocy prawa nieważne. Trudno jest też zmienić postanowienia umowy, a w szczególności cenę imprezy turystycznej. Cena ustalona w umowie nie może być bowiem podwyższona, chyba że umowa wyraźnie przewiduje możliwość podwyższenia ceny, a organizator turystyki udokumentuje wpływ na podwyższenie ceny jednej z następujących okoliczności: wzrostu kosztów transportu, wzrostu opłat urzędowych, podatków lub opłat należnych za takie usługi, jak lotniskowe, załadunkowe lub przeładunkowe w portach morskich i lotniczych, wzrostu kursów walut. W okresie 20 dni przed datą wyjazdu cena ustalona w umowie nie może być podwyższona.

15 Mało znanym zjawiskiem na polskim rynku turystycznym było do tej pory zjawisko timesharingu. Pod pojęciem tym należy rozumieć swoistą formę turystyki, polegającą na czasowym wynajmowaniu od przedsiębiorcy budynku, apartamentu, lokalu. Najczęściej konsument ma możliwość korzystania z danego apartamentu przez kilka lat określoną liczbę dni w roku. Aby mówić o timesharingu, umowa między nabywcą, czyli konsumentem a przedsiębiorcą musi być zawarta na okres co najmniej trzech lat i nabywca musi mieć zapewnione prawo korzystania z ośrodka wakacyjnego w każdym roku. Ta specyficzna forma uprawiania turystyki i wynajmu obiektów hotelowo-wypoczynkowych była mało znana potencjalnym turystom. Powodowało to, że bardzo często, bez świadomości ponoszenia znacznych kosztów związanych z budową i utrzymaniem apartamentu, czy domu letniskowego konsumenci wiązali się długoterminowymi umowami, od których nie mogli odstąpić lub odstąpienie było bardzo kosztowne. W związku z tym roku 1994 Parlament Europejski i Rada Wspólnot Europejskich uregulowały dyrektywą 94/47/EWG z dnia 26 października 1994 r. w sprawie ochrony nabywców w odniesieniu do niektórych aspektów umów odnoszących się do nabywania praw do korzystania z nieruchomości w oznaczonym czasie problematykę timesharingu 19. Dyrektywa ta określa szczegółowo informacje jakie powinny być zawarte w prospekcie reklamowym dotyczące m.in. lokalizacji budynku, stanu zaawansowania budowy, kosztów utrzymania jakie będzie ponosił klient, dodatkowych opłat. Konsument powinien być także poinformowany o zasadach funkcjonowania systemu timesharingowego, jak również o tym, że może odstąpić od podpisanej umowy w ciągu 10 dni. Dyrektywa reguluje także sposób ustalania opłaty za odstąpienie od umowy w terminie jej obowiązywania. 3. Odpowiedzialność cywilna usługodawców w turystyce W procesie sprzedaży oferty turystycznej klient (turysta) przez wielu uważany jest za najsłabsze ogniwo całego mechanizmu. Bardzo często jest on narażony na różnego rodzaju niebezpieczeństwa przy zakupie oferty turystycznej. Niebezpieczeństwa te wynikają m.in. z dominującej pozycji przedsiębiorcy na rynku, braku dostatecznej informacji o ofercie, stosowania nieetycznych technik reklamowych, braku możliwości przetestowania kupowanej oferty, czy z chęci kupna oferty po bardzo korzystnej cenie, która następnie okazuje się tylko ceną częściową nie obejmującą wszystkich 19 W Polsce wprowadzona ustawą z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz o zmianie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 2000, nr 74, poz. 855 z późniejszymi zmianami).

16 elementów oferty. Dlatego też konsument usług turystycznych wymaga odpowiedniej ochrony. Najbardziej drastycznymi przypadkami naruszania praw konsumenta zajęła się Unia Europejska, która w swym ustawodawstwie wprowadziła odpowiednie regulacje mające na celu ochronę turystów przed negatywnymi skutkami timesharingu, overbookingu stosowanego w szczególności przez linie lotnicze, ale także i przez hotelarzy, niedostatecznej informacji przekazywanej w katalogach ofertowych przez biura podróży. Regulacje wprowadzone przez Unię Europejską, a dotyczące praw konsumenta na rynku turystycznym, nie są pierwszymi tego typu regulacjami. Już w prawie rzymskim odnajdujemy bowiem zapisy o wzmożonej odpowiedzialności właścicieli statków, zajazdów i stajen za rzeczy wniesione przez korzystających z tych obiektów. Zasady te znalazły swe odzwierciedlenie w Konwencji Europejskiej z 1962 roku o odpowiedzialności osób utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych. Dostrzegając niebezpieczeństwa zagrażające konsumentom na rynku turystycznym w Europie już w latach sześćdziesiątych XX wieku wprowadzono pierwsze regulacje dotyczące odpowiedzialności hotelarzy za rzeczy gościa hotelowego. Regulacje te ustanowiono w formie konwencji sporządzonej w Paryżu r. 20, która następnie była dobrowolnie ratyfikowana przez rządy poszczególnych krajów. Do roku 2006 konwencję tą ratyfikowało 16 krajów europejskich 21. Takie kraje jak Austria, Grecja, Holandia i Turcja podpisały wprawdzie konwencję w roku 1962, ale do 2006 r. nie była ona w tych krajach ratyfikowana. Zgodnie z postanowieniami konwencji osoby utrzymujące hotele są odpowiedzialne za uszkodzenie, zniszczenie lub utratę rzeczy wniesionych do hotelu przez gościa hotelowego, który zatrzymuje się w hotelu i dysponuje w nim pomieszczeniem. Za rzeczy wniesione do hotelu uważa się: rzeczy znajdujące się w hotelu w czasie, gdy gość hotelowy dysponuje pomieszczeniem, rzeczy znajdujące się poza hotelem, nad którymi osoba utrzymująca hotel lub osoba, za którą jest ona odpowiedzialna, zapewnia nadzór w czasie, gdy gość hotelowy dysponuje pomieszczeniem, rzeczy, nad którymi osoba utrzymująca hotel lub osoba, za którą jest ona odpowiedzialna, zapewnia nadzór w hotelu lub poza hotelem, w rozsądnym okresie poprzedzającym i następującym po czasie, gdy gość dysponował pomieszczeniem, np. gdy gość przybył do 20 Konwencja Rady Europy o odpowiedzialności osób utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych, sporządzona w Paryżu dnia 17 grudnia 1962 r. w Polsce opublikowana w Dz.U. 1962, nr 22, poz Jej postanowienia wprowadzono do kodeksu cywilnego w art. art Belgia, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Cypr, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Litwa, Luksemburg, Malta, Polska, Serbia i Czarnogóra, Słowenia, Macedonia i Wielka Brytania.

17 hotelu i jeszcze nie został w nim zameldowany lub gdy po zakończeniu doby hotelowej pozostawił w hotelu swój bagaż oczekując np. na samolot. Odpowiedzialność hotelarza jest ograniczona do równowartości franków w złocie lub do równowartości stukrotnej ceny noclegu dla jednej osoby. Odpowiedzialność osoby utrzymującej hotel nie podlega jednak ograniczeniu: jeśli rzeczy zostały jej oddane na przechowanie, jeśli odmówiła ona przyjęcia na przechowanie rzeczy, które zobowiązana jest przyjąć. Osoba utrzymująca hotel zobowiązana jest przyjąć na przechowanie papiery wartościowe, gotówkę i cenne przedmioty. Może ona odmówić przyjęcia tych rzeczy tylko wówczas, gdy zagrażają bezpieczeństwu albo gdy w stosunku do wielkości lub standardu hotelu mają zbyt dużą wartość lub zajmują zbyt dużo miejsca. Osoba utrzymująca hotel może wymagać, aby rzecz znajdowała się w zamkniętym lub zapieczętowanym pojemniku. Osoba utrzymująca hotel nie jest odpowiedzialna za uszkodzenie, zniszczenie lub utratę rzeczy, które spowodowane zostały: przez gościa hotelowego lub osoby, które mu towarzyszyły, były u niego zatrudnione albo go odwiedzały, wskutek siły wyższej, ze względu na właściwości rzeczy. Osoba utrzymująca hotel jest odpowiedzialna bez ograniczenia jeśli uszkodzenie, zniszczenie lub utrata rzeczy nastąpiły z jej winy umyślnej lub nieumyślnej albo z winy osób, za które jest ona odpowiedzialna. W konwencji stwierdzono ponadto, iż wszelkie ogłoszenia lub umowy wyłączające lub ograniczające z góry odpowiedzialność osoby utrzymującej hotel są nieważne i nie wywołują skutków prawnych. Hotelarz nie może zatem ograniczyć swej odpowiedzialności wywieszając np. wewnętrzny regulamin hotelowy. Należy także zaznaczyć, że postanowień konwencji nie stosuje się do pojazdów i pozostawionych w nich rzeczy ani do zwierząt żywych. Kolejne problemy napotykane przez konsumentów na rynku turystycznym to zjawiska overbookingu stosowanego przez linie lotnicze i obiekty hotelarskie, a także nie wywiązywanie się z umów zawieranych z turystami przez biura podróży. Problemy te zostały uregulowane stosownymi dyrektywami wydanymi przez Wspólnotę Europejską.

18 Rada Wspólnot Europejskich wydała 13 czerwca 1990 roku dyrektywę w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek 22. Dyrektywa 23 ta ma na celu ochronę klientów biur podróży, którzy nabyli imprezę turystyczną, czyli wcześniej ustaloną kombinację nie mniej niż dwóch usług sprzedawanych lub oferowanych do sprzedaży w łącznej cenie, o okresie ich świadczenia dłuższym niż 24 godziny lub obejmującym nocleg. Materiały opisowe dotyczące usług składających się na imprezę turystyczną i dostarczone konsumentowi przez organizatora lub punkt sprzedaży detalicznej, cena imprezy i pozostałe warunki umowy nie mogą zawierać informacji wprowadzających w błąd. Jeżeli konsumentowi udostępnia się broszurę, to powinna ona w sposób czytelny, wyczerpujący i rzetelny określać cenę, jak również zawierać odpowiednie informacje. Dyrektywa określa także szczegółowo jakie informacje powinien otrzymać klient biura podróży przed podpisaniem umowy oraz przed samym wyjazdem. Określa także jakie elementy powinna zawierać podpisywana umowa, a także procedury rezygnacji z udziału w imprezie. Niezmiernie istotnym postanowieniem dyrektywy jest zapis mówiący, iż ceny ustalone w umowie nie podlegają zmianie, chyba że umowa wyraźnie przewiduje możliwość ich podwyższenia. Dyrektywa określa także, iż biuro podróży odpowiada wobec konsumenta za właściwe wykonanie zobowiązań wynikających z umowy, niezależnie od tego, czy obowiązki te mają być wykonane przez organizatora czy innego usługodawcę, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy nie wynika ani z ich winy, ani z winy innego usługodawcy, a jest wynikiem: zaniedbań, które ujawnią się w trakcie wykonywania umowy, spowodowanych przez konsumenta, takich zaniedbań, które spowodowane są przez stronę trzecią, niezwiązaną ze świadczeniem usług objętych umową i których nie można ich było przewidzieć lub uniknąć, braków spowodowanych siłą wyższą lub zdarzeniem, którego organizator, zachowując nawet należytą staranność, nie mógł przewidzieć lub im zapobiec. W przypadku reklamacji organizator musi podjąć natychmiastowe starania w celu znalezienia właściwych rozwiązań. Na wypadek swojej niewypłacalności organizator powinien zapewnić dostateczne zabezpieczenie umożliwiające zwrot nadpłaconych pieniędzy oraz powrót konsumenta z podróży. Dnia 17 lutego 2005 zaczęło obowiązywać Rozporządzenie UE Nr 261/2004, określające prawa pasażera w ruchu lotniczym, w przypadku odmowy przyjęcia na pokład, odwołania lotu lub jego 22 Dyrektywa Rady z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek 90/314/EWG w Polsce jej zapisy wprowadzono do ustawy o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997 r. 23 Dyrektywa to rodzaj aktu prawnego wydawanego w Unii Europejskiej, który określa minimalne standardy, które powinny być wprowadzone do prawa krajowego państw członkowskich UE. Sposób ich wprowadzenia pozostawiony jest jednak konkretnemu krajowi. Może to być implementacja dyrektywy do prawa krajowego w postaci ustawy, zapisów w kodeksie cywilnym, rozporządzenia lub w inne formie.

19 znacznego opóźnienia 5. Rozporządzenie określa odpowiedzialność sprzedawcy biletu, bez względu na to, czy lot jest lotem rejsowym czy czarterowym, czy bilet sprzedały bezpośrednio linie lotnicze, czy też biuro podróży lub inna instytucja. Linie lotnicze reprezentują względem pasażera sprzedawcę biletu. Linie lotnicze, chcąc zwiększyć wykorzystanie miejsc w samolotach, stosowały często praktykę sprzedaży większej liczby biletów, niż posiadały miejsc w danym samolocie (overbooking), licząc że część pasażerów rezygnowała w ostatniej chwili z przelotu. Zdarza się jednak często, że pasażerowie nie rezygnują z przelotu co powoduje, że nie wszyscy mogą być przyjęci na pokład lub podróżują inną klasą niż ta, za którą zapłacili. W takich okolicznościach ustawodawca przewidział odpowiednie odszkodowania. W przypadku przelotu niższą klasą pasażerowi przysługuje odszkodowanie w wysokości: 30% ceny biletu w przypadku rejsów do km, 50% ceny biletu w przypadku rejsów wewnątrz Unii Europejskiej powyżej km (wyłączając rejsy między europejskimi terytoriami Państw Członkowskich UE a zamorskimi terytoriami Francji) i między a km w przypadku rejsów poza Unią Europejską, 75% ceny biletu w przypadku pozostałych rejsów (włączając rejsy między europejskimi terytoriami Państw Członkowskich UE a zamorskimi terytoriami Francji). Jeżeli mimo przesunięć między klasami pasażer nadal nie może być zabrany na pokład samolotu, linie lotnicze mogą zaproponować pasażerom ochotnikom inne połączenie lub zwrot ceny biletu, a także dodatkowe korzyści, np. wypłatę kieszonkowego i nocleg w hotelu do dnia następnego. Jeżeli z propozycji przewoźnika skorzysta zbyt mała liczba pasażerów może on odmówić przyjęcia na pokład pozostałych. W takim jednak wypadku pasażerowi przysługuje wyżywienie i nocleg w hotelu, odpowiednio do czasu oczekiwania na następny lot, wraz z darmowym transportem między hotelem a lotniskiem. Ponadto pasażer ma prawo do dwóch bezpłatnych połączeń telefonicznych, teleksów, faksów lub maili. Pasażerom tym przysługują również wszystkie prawa, które mają dobrowolnie rezygnujący z przelotu (prócz korzyści, które przewoźnik proponuje dobrowolnie ochotnikom). Dodatkowo przewoźnik musi wypłacić odszkodowanie w wysokości: a) 250 euro w przypadku rejsów do km, b) 400 euro w przypadku rejsów wewnątrz Unii Europejskiej powyżej 1500 km i między a km w przypadku rejsów poza Unię Europejską, c) 600 euro dla pozostałych rejsów. 5 Rozporządzenie WE nr 261/2004; Dz.U. L 46 z 17 lutego 2004 r. w sprawie odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów.

20 Odszkodowanie ulega zmniejszeniu o połowę, jeśli przewoźnikowi uda się zaproponować rejs, który pozwoli pasażerowi dotrzeć do portu docelowego najwyżej 2 godziny później w przypadku (a), 3 godziny później w przypadku (b) lub 4 godziny później w przypadku (c). Podobne prawo do opieki przysługuje również pasażerom z powodu opóźnienia lotu jeżeli przekracza ono: 2 godziny w przypadku rejsów do 1500 km, 3 godziny w przypadku rejsów wewnątrz Unii Europejskiej powyżej 1500 km i między 1500 a 3500 km w przypadku rejsów poza Unię Europejską, 4 godziny w przypadku pozostałych rejsów. Dodatkowo, jeśli przewidywane opóźnienie wynosi ponad pięć godzin, pasażer ma prawo do rezygnacji z podróży i zwrotu ceny biletu w ciągu 7 dni, w tym ceny połączeń opłaconych w ramach biletu, a nie przydatnych w obliczu opóźnienia lotu. Pasażer ma także prawo do bezpłatnego powrotu do portu wskazanego na bilecie jako początkowy. Prawo do odszkodowania przysługuje również w przypadku odwołania lotu przez przewoźnika, jeżeli nie poinformuje o tym odpowiednio wcześniej pasażera.