SPONSORZY DARCZYŃCY PATRONI MEDIALNI WSPÓŁPRACA. Program kulturalny XXXIX Sympozjum Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna zapewnia:

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "SPONSORZY DARCZYŃCY PATRONI MEDIALNI WSPÓŁPRACA. Program kulturalny XXXIX Sympozjum Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna zapewnia:"

Transkrypt

1 Habitat StartUp KIT

2 ORGANIZATORZY PARTNERZY lat SPONSORZY DARCZYŃCY RFG REGIONALNY FUNDUSZ GOSPODARCZY PATRONI MEDIALNI WSPÓŁPRACA Program kulturalny XXXIX Sympozjum Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna zapewnia:

3 Habitat StartUp KIT Publikacja wydana w związku z XXXIX Sympozjum naukowym z cyklu Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna w Krynicy-Zdroju, maja 2014 r.

4 SPIS AUTORÓW Publikacja powstała w oparciu o zjawisko smart crowd w trakcie dwóch miesięcy działań. Eksperyment polegał na ukierunkowaniu uwagi grupy osób, które kolektywnie posiadają bardzo rozległą wiedzę i doświadczenia, na cel zbudowania tego opracowania. Kuratorzy: Bartek Orlicki, Paweł Sroczyński Współżycie: Dawid Cieślik, Anna Wolska Budowanie naturalne: redakcja Maciej Jagielak; autorzy tekstów Maciej Jagielak, Grażyna Schneider-Skalska, Radosław Barek, Marcin Mateusz Kołakowski, Barbara Wojtkowska-Guicherit, Katarzyna Stachowiak, Piotr Maćkiewicz, Anna Rakoczy, Mariusz Swat, Cezary Czemplik, Magda Górska, Mariusz Zatylny, Mateusz Szwagierczak, Wojciech Owczarzak, Ryszard Biliński, Marta Rybczyńska, Przemek Raj, Renata Karolewska; korekta Katarzyna Rączka Energia i materia: Jan Sacha Opracowania projektowe: Kasper Knebloch, Bartosz Stefaniak, Mariusz Damian Nowak, Maciej Reimann, Adam Adamiec, Katarzyna Rączka, Paweł Sroczyński WYDAWCA Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej ul. Rakowicka 10b/ Kraków Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2014 ISBN: Opracowanie powstało dzięki ścisłej współpracy z partnerami: Ogólnopolskim Stowarzyszeniem Budownictwa Naturalnego OSBN Fundacją Cohabitat ZDJĘCIE NA OKŁADCE: Straw Works, UK (Creative Commons BY NC) Jeżeli nie jest wskazane inaczej to wszystkie opracowania opublikowane zostały na licencji Creative Commons 3.0 Uznanie Autorstwa i są dziełami tzw. Wolnej Kultury

5 Habitat StartUp KIT def. Habitat (łac. habitat mieszka) w wąskim znaczeniu warunki lub miejsca, część biotopu, w której osobniki danego gatunku znajdują najdogodniejsze warunki życia. (Wikipedia) Kraków 2014

6

7 SPIS TREŚCI Wstęp Bartek Bart Orlicki 8 01 WSPÓŁŻYCIE cohousing współczesny sposób na budowanie i mieszkanie w grupie Anna Wolska, Dawid Cieślik 11 Wstęp. Co cohousing ma wspólnego z budowaniem habitatu? 12 Na czym polega cohousing i czym różni się od tradycyjnych form zamieszkiwania? 13 Wyzwania i zalety mieszkania w grupie 23 Historia cohousingu 25 Wspólnota międzypokoleniowa a cohousing senioralny (senior cohousing) 28 Warunki legislacyjne i sposoby finansowania projektów w Polsce 29 Proces tworzenia grupy typu cohousing krok po kroku 31 Przykłady osiedli na świecie BUDOWANIE NATURALNE 47 Wstęp 48 Wstęp od redakcji Maciej Jagielak 48 O potrzebie zrównoważonej architektury prof. G. Schneider Skalska 49 Demokratyzacja techniki dr Marcin Mateusz Kołakowski 50 O tożsamości, tradycji i potrzebie edukacji o architekturze naturalnej dr hab. Radosław Barek 51 Historia, możliwości, inspiracje 52 Naturalne materiały w budownictwie Katarzyna Stachowiak i Piotr Maćkiewicz 52 Straw bale podbija świat Maciej Jagielak 55 Glina Lekka Anna Rakoczy 57 Przygotowanie, planowanie, projektowanie 60 Poradnik inwestora od idei do zamieszkania Mariusz Swat 60 Uwarunkowania formalno-prawne Cezary Czemplik 66 Projektowanie budynków z naturalnych materiałów Magda Górska 68 Straw bale a budownictwo energooszczędne Mariusz Zatylny 72 Budowa. Rozwiązania techniczne, proces koszty 75 Sposoby budowania z kostek słomy Maciej Jagielak 75 Konstrukcja drewniana dla budynków straw bale Mateusz Szwagierczak 78 Tynki naturalne dr Wojtek Owczarzak 81 Budowa własnymi rękami, profesjonalne wykonawstwo, czy Ryszard Biliński 84 Budowa i zamieszkanie okiem inwestora 86 Osada Słomiany Zapał Marta Rybczyńska 86 Eksperymentalna Farma Stoczki Przemek Raj 88 Dom w Sokolnikach k/łodzi Renata Karolewska ENERGIA I MATERIA Jan Sacha 91 Mikro biogazownia 92 Pryzma kompostowa 100 Silnik Stirlinga 106 Generator gazu syntetycznego 114 Turbina wiatrowa 120 Studnia powietrzna 124 Chłodzenie i pozyskiwanie wody zeolit PROJEKTY 132

8 WSTĘP Habitat Start Up Kit jest pozycją wyjątkową. To pionierskie, nie tylko w skali Polski, kompleksowe opracowanie tematyki samodzielnej budowy siedlisk o wysokim stopniu autonomii. Wiele poruszonych tu tematów do tej pory nie pojawiało się w fachowej literaturze w naszym kraju. Wyjątkowe jest również to, że wszystkie projekty publikowane są na otwartej licencji bez ograniczeń można z nich korzystać i modyfikować zgodnie z własnymi potrzebami. Znajdują się tu rozdziały poświęcone kwestiom technicznym takim jak budowa energooszczędnych domów z surowców naturalnych, projekty instalacji do produkcji energii ze źródeł odnawialnych oraz schematy i opisy rozmaitych urządzeń mających poprawić efektywność wykorzystania dostępnych zasobów. Odrębnym zagadnieniem jest organizacja wspólnot wokół tego typu inicjatyw omówione zostały aspekty prawne, ekonomiczne i społeczne. Publikacja zbiera w jeden spójny dokument wszystkie te kwestie, łączy pomysły i doświadczenia z różnych branż, wypracowywane przez różnorodne środowiska z całego świata i przedstawia jako swoisty gotowy przepis do realizacji. Wyjątkowa jest nie tylko sama książka ale również metoda jej tworzenia. Wokół niniejszej publikacji zawiązał się zespół złożony z profesjonalistów, pasjonatów, teoretyków i praktyków którzy pracowali nad nią w sposób charakterystyczny dla ruchów open source jako smart crowd. Bez hierarchii, bez sztywnych ram formalnych. Rozproszone zespoły bezinteresownie dzieliły się wiedzą i doświadczeniami. Wszystko za pośrednictwem internetu w zasadzie bez kontaktu fizycznego. Dzięki temu możliwe było stworzenie tak skomplikowanej publikacji w niezwykle krótkim czasie i przy minimalnym budżecie. Książka oczywiście nie powstała w próżni. Jest owocem przybierającego od pewnego czasu na sile fenomenu społecznego zwanego ruchem makersów (z ang. maker movement), czy szerzej kulturą DIY (ang. Do It Yourself Zrób To Sam). Jesteśmy świadkami licznie powstających fab-lab'ów i hackerspace'ów oraz dynamicznie rosnących społeczności wytwórców. Impuls temu zjawisku dały nowe technologie takie jak druk 3D i system Arduino. Szybkie prototypowanie, produkcja narzędzi, łatwiejszy dostęp do części oraz łatwość dystrybucji produktów otworzyły nowe możliwości. Czynnikiem katalizującym jest oczywiście internet, który umożliwił dzielenie się wiedzą na niespotykaną skalę. Ważniejsze jednak, że dzięki niemu możliwe stało się budowanie szerokich zespołów zorientowanych wokół określonych wartości i nastawionych na realizację wspólnych celów. Aspekt społeczny tego zjawiska jest nie do przecenienia ludzie chcą być razem, chcą wspólnie tworzyć, chcą realizować swoje marzenia. Włączanie się kolejnych osób wnoszących nowe kompetencje to dodatkowa siła napędowa. Wszystko to sprawia, że amatorzy i pasjonaci są obecnie w stanie tworzyć zaawansowane technologicznie obiekty takie jak instalacje do produkcji energii ze źródeł odnawialnych, drony, a podobno już nawet satelity. Wkroczyli na pola zastrzeżone wyłącznie dla profesjonalnych instytucji dysponujących ogromnym zapleczem finansowym, intelektualnym i kosztowną infrastrukturą. I konkurują z nimi coraz skuteczniej. Technologia była iskrą która zainicjowała zjawisko. Ale zatacza ono coraz szersze kręgi i obejmuje w zasadzie już wszystkie rodzaje wytwórstwa i wytwórców. Warto podkreślić, że makersi równie chętnie korzystają z najnowszych zdobyczy technologicznych, jak i sięgają w przeszłość do tradycyjnych, low-tech'owych rozwiązań, stając się łącznikiem między nimi. Środowisko nie jest jednorodne. Przyłączają się do niego profesjonaliści i amatorzy, pasjonaci-eksperymentatorzy ale i zwykli ludzie, którzy chcą własnoręcznie wykonać jakiś przedmiot czy po prostu rozerwać się majsterkując. To ruch oddolny i niezależny, bez narzuconej ideologii. Dostrzec można jednak pewne szczególnie istotne wartości, które łączą osoby z tego kręgu. Są to przede wszystkim kwestie ekologiczne i społeczne. Dużą wagę przywiązuje się do efektywnego wykorzystywania zasobów. Wiele uwagi poświęca źródłom czystej energii i zdrowej żywności. Jeśli kiedyś będzie można określić to środowisko hasłami przewodnimi, prawdopodobnie będą one związane z dzieleniem się, współpracą, zdrowiem i niezależnością.

9 9 Co sprawia, że ludzie chcą poświęcać swój czas, by własnoręcznie wykonać coś, co mogą kupić w sklepie bądź zamówić u specjalisty? Motywacje bywają różne. Ich źródła są natury tak wewnętrznej jak i zewnętrznej. Jeśli chodzi o te wewnętrzne bywa że wynikają z przyczyn ideowych np. postawy ekologicznej. Mogą też mieć charakter estetyczno-emocjonalny. Wiele osób ma dość świata rzeczy jednorazowych, dostrzegają wartość w samodzielnym zrobieniu czegoś, z czym będą się mogli utożsamić i zbudować więź. Czegoś co będzie zgodne z ich gustem i zaspokoi specyficzne potrzeby użytkowe. Istotny jest również wspomniany wcześniej wymiar społeczny odkrywanie wspólnoty i siły wynikającej ze współpracy i dzielenia się. Ale przyczyny zdają się sięgać jeszcze dalej, do wartości głęboko zakorzenionych w psychice i kulturze potwierdzają, że tworzenie definiuje nas jako ludzi. W końcu przez setki tysięcy lat posługiwaliśmy się wyłącznie własnoręcznie wyprodukowanymi przedmiotami. Obecny stan biernej konsumpcji nie jest dla nas naturalny, tak jak nie był nim fordowski model produkcji, w którym rola człowieka została zredukowana do prostych, powtarzalnych czynności. Nawet dzisiaj, według danych Instytutu Gallupa, statystyczny pracownik w miejscu zatrudnienia wykorzystuje zaledwie 20% swoich kompetencji i potencjału. To może rodzić frustrację. Ruch makersów przywraca stan równowagi, daje poczucie sprawstwa i kontroli. Dale Dougherty, wydawca Maker Magazine i inicjator Maker Faire, jako istotne źródło wskazuje jeszcze specyficzne uczucie, które określa jako radość tworzenia i eksperymentowania. Makersi, to według niego entuzjaści, którzy bawiąc się technologiami, znajdują dla nich nowe zastosowania. Często takie, o jakich nie śniło się producentom. Poszukują alternatywy do tego, by być postrzeganymi wyłącznie jako konsumenci. Odmawiają bycia definiowanymi poprzez to co kupują. Zamiast tego, mają świadomość co mogą zrobić i czego się nauczyć. Tak jak artyści, motywowani są wewnętrznie, a nie przez zewnętrzne nagrody. Wolność kreacji i radość tworzenia to więc kolejne komponenty. A z nich nierzadko rodzą się idee, które prowadzą do rozwiązań bardzo realnych problemów. To istotny wymiar tego zjawiska. Fab-laby są nie tylko miejscem tworzenia gadżetów i zabawy. To również laboratoria, w których po cichu pracuje się nad projektami wychodzącymi naprzeciw ważnym społecznie i cywilizacyjnie problemom. Bywa, że system oficjalny nie jest w stanie zaspokoić pewnych potrzeb. Powody mogą być różne. Na przykład brak oferty dokładnie odpowiadającej oczekiwaniom. Samodzielne stworzenie czegoś pozwala idealnie dopasować to do potrzeb, uszyć na miarę. Względy mogą być również ekonomiczne jak w głośnym przypadku ojca, którego nie było stać na protezę dla syna. Zbudował ją własnoręcznie przy wsparciu lokalnego fab-labu i zgromadzonej wokół niego społeczności. Koszt, zamiast kilkunastu tysięcy (tyle oczekiwała specjalistyczna firma) wyniósł zaledwie kilkaset dolarów. Jeśli przyjrzymy się temu, jak uszczupliliśmy zasoby naturalne, jak bardzo wzrosły obszary wykluczenia w świecie nastawionym na posiadanie i indywidualizm, bez trudu dostrzeżemy, że dziś goręcej niż kiedykolwiek wcześniej powinniśmy zachęcać się do dzielenia i wymiany mówi Lauren Anderson, przedstawicielka ruchu Collaborative Consumption. Względy ekonomiczne łączą się więc z poczuciem odpowiedzialności za kurczące zasoby. A przecież dzięki rozwojowi technologii mamy łatwiejszy niż kiedykolwiek dostęp do rzeczy, których potencjał nie jest w pełni wykorzystywany. Ekonomia współdzielona i sharing są niezwykle bliskie środowisku makersów, co znajduje wyraz np. w popularność modelu cohousingu (sporo miejsca poświęcamy mu w niniejszej publikacji). Magazyn Time zaliczył sharing w poczet 10 idei, które mogą zmienić świat. Ekonomista i politolog Jeremy Rifkin również wierzy, że sharing może mieć realny wpływ na kształt społeczeństwa i gospodarki. Prognozuje rychłe nadejście Trzeciej Rewolucji Przemysłowej, którą wywoła dzielenie się tym, co najcenniejsze: energią. W nadchodzącej epoce setki milionów ludzi będą produkować swą własną energię ekologiczną i dzielić się nią w energetycznym Internecie dokładnie tak samo, jak dzisiaj dzielimy się w sieci informacjami pisał w jednym z wydań Wired. Skoro możliwa była demokratyzacja informacji, równie dobrze podobne zmiany mogą nastąpić w sektorze energetycznym, zdominowanym obecnie przez olbrzymie, scentralizowane podmioty zarządzające gigantyczną, niezwykle kosztowną w utrzymaniu infrastrukturą. Potwierdza to dostrzegalna w ostatnich latach w Europie tendencja do promowania większej różnorodność typów i źródeł energii. Zapotrzebowaniu temu wychodzą naprzeciw działania rozmaitych grup zrzeszonych wokół takich instytucji jak Open Source Ecology, czy łódzki Cohabitat. Nieformalne grupy opracowują nadające się do samodzielnej realizacji proste, tanie i efektywne instalacje do produkcji czystej energii. Możliwe, że dzięki temu szybciej będzie rosła liczba rozproszonych, przydomowych producentów. Nie można przecenić zalet takiego modelu. Rozproszone źródła są znacznie mniej podatne na awarie, a konsumowana na miejscu energia nie wymaga kosztownego, narażonego na straty przesyłu. Ale co najważniejsze, prowadzi do rzeczywistej "demokratyzacji energetyki". Wspieranie procesów demokratyzacji różnych sfer życia to kolejny wątek. Bo chodzi nie tylko o energetykę, ale o łamanie monopoli na wszelką produkcję. Jesteśmy świadkami wspinania się ruchu Open Source na kolejny poziom. O ile u swych początków dotyczył on wyłącznie ochrony wolności użytkowania, kopiowania i modyfikowania programów komputerowych, o tyle obecnie dynamicznie rozwija się nurt Open Hardware odnoszący się do produkcji sprzętu. Ale ruch open rozlewa się na kolejne dziedziny, czego dowodem zainicjowana niedawno działalność Open Seeds której celem jest wytwarzanie i rozpowszechnianie na wolnej licencji nasion dla rolnictwa. Jak wiadomo od czasów Marksa, kontrola środków produkcji jest atrybutem władzy. Atrybutem władzy jest również monopol na wiedzę i informację w tym

10 10 wiedzę techniczną. Ruchy DIY przekładając procesy produkcyjne na proste i zrozumiałe schematy, publikując je na otwartych licencjach, łamią monopol na wiedzę i przekazują środki produkcji w ręce szerokiego społeczeństwa. Zaś organizowanie się wytwórców wokół tych inicjatyw daje szansę na rozpoczęcie procesu demokratyzacji technologii. Dzięki temu osoby spoza branży technologicznej zyskują możliwość rzeczywistego udziału w produkcji zaawansowanych technicznie i spersonalizowanych obiektów, a co za tym idzie stają się podmiotem mającym realny wpływ na kierunek rozwoju cywilizacyjnego. Cały ten proces wspierają nowe techniki zarządzania i logistyki. Dzięki internetowi i nowoczesnym narzędziom informatycznym koordynowanie złożonych projektów opracowywanych przez liczne, rozproszone i niehierarchiczne struktury stało się możliwe. Wręcz okazuje się tanie i efektywne. To rewolucja w procesie tworzenia. Otwiera zupełnie nowe możliwości. Jakie będą tego konsekwencje? Jak będzie wyglądał świat w którym każdy może być projektantem i producentem? Jak indywidualna fabrykacja wpłynie na kształt gospodarki? Jaką energię wyzwoli kooperacja na tak gigantyczną skalę? Co wyniknie z otwartych zasobów? Co przyniesie rozwój technologii? Świętym Graalem środowisk zajmujących się drukiem 3D jest tzw. RepRap czyli projekt stworzenia maszyny samoreplikującej. Uniwersalnej drukarki, która nie tylko będzie służyć prototypowaniu, ale będzie zdolna do wyprodukowania pełnego zestawu swoich własnych części. Jesteśmy bliscy zbudowania takiego urządzenia. Jak zareaguje system ekonomiczny, kiedy zostanie ono udostępnione na otwartej licencji? Czy projektowane obecnie, także w niniejszej publikacji, samowystarczalne pod względem energii i żywności Habitaty również będą zdolne do samopowielania? W jaki sposób wpłynie to na społeczeństwo? Zdemokratyzowana technologia jest bezsprzecznie cenną wartością. Ale to wciąż tylko narzędzie. Samo w sobie nie ustabilizuje świata. Tak jak nie uczynił tego poprzednik internetu wynalazek druku. U swego zarania, ożywiając debatę ideologiczną, raczej pogłębił chaos i podsycił trawiące Europę konflikty religijne. Niewykluczone, że zmiany które ze sobą niesie ruch makersów, również mogą przyczynić się do spotęgowania niektórych napięć. Ale równocześnie dają nadzieję na rozwiązanie głębokich, strukturalnych problemów społecznych i cywilizacyjnych. Dają nadzieję na mądrzejszy, sprawiedliwszy świat. Na razie to tylko oddolny eksperyment o relatywnie ograniczonym zasięgu. Jeśli jednak spojrzeć w odpowiednio szerokiej perspektywie, widać drzemiący w nim potencjał. Działania makersów wyjątkowo dobrze wpisują się w nowoczesne myślenie o rozproszonych, odnawialnych źródłach energii, spersonalizowanej produkcji przemysłowej czy ogólnie społeczeństwie. W długiej perspektywie, ten rodzaj fabrykacji, myślenia o ekonomii ale przede wszystkim wartościach, ma szansę zyskać na znaczeniu. Być może kiedyś stanie się faktyczną alternatywą dla obowiązujących obecnie modeli. Bartek Bart Orlicki na Uniwersytecie Warszawskim studiował historię sztuki i stosowane nauki społeczne, zaś w Central Instytut of Technology w Australii produkcję filmową i telewizyjną. Od wielu lat zawodowo związany z mediami. Współpracował m.in. z TVP1, TVP2, Polskim Radiem, Tygodnikiem POLITYKA, Gazetą Wyborczą. Bogate doświadczenia i szeroką wiedzę z zakresu produkcji filmowej, tworzenia animacji, multimediów i grafik zdobywał w Polsce i za granicą. Jego największą pasją jest popularyzacja nauki. Prowadzi firmę O.H. media działającą na styku kultury, edukacji i nowych technologii. Jest jednym z pionierów technologii Augmented Reality w Polsce.

11 01 MIKRO BIOGAZOWNIA (przydomowy generator biogazu) WSPÓŁŻYCIE cohousing współczesny sposób na budowanie i mieszkanie w grupie Anna Wolska, Dawid Cieślik

12 00 WSTĘP Co cohousing ma wspólnego z budowaniem habitatu? Anna Wolska Pojęciem habitatu posługują się zarówno biolodzy jak i socjologowie, antropolodzy czy architekci. Sama uniwersalność tego słowa świetnie oddaje jego znaczenie jakiego nabiera w odniesieniu do pogodzenia różnorodnych aspektów funkcjonowania człowieka zarówno w odniesieniu społecznym czy biologicznym oraz jego ulokowaniu w odpowiednim otoczeniu architektonicznym. Oddaje również wagę jak wszystkie te trzy aspekty naszego życia wzajemnie na siebie oddziaływają tworząc najbardziej optymalne środowisko i optymalne warunki rozwoju swoich mieszkańców. Habitat w tym znaczeniu to nie tylko powietrze którym oddychamy, woda którą pijemy i słońce, które dostarcza nam energii ale także inni ludzie i ich wynalazki, które na co dzień nas otaczają i pozwalają realizować się w taki sposób aby zachowywać balans pomiędzy byciem indywidualną osobą i jednocześnie istotą społeczną. Przez to pojęcie rozumie się zatem stworzenie takich warunków do życia, które sprawiają, że każdy może wszechstronnie się rozwijać. Profesor architektury Zbigniew A. Bać słynący z rozwijania od wielu lat pojęcia habitatu w rozumieniu siedliska ludzkiego, tak definiuje to pojęcie: w zakres habitatu wchodzi od 3 do 150 rodzin (gospodarstw), które pozostają w relacjach sąsiedzkich, co można poznać po tym, że dzieci znają się na wzajem a dorośli znają się po imieniu. (W ten sposób w danym środowisku może powstać zbiór habitatów, w obrębie których mieszkańcy każdego z nich pozostają w ścisłych relacjach dzięki łatwości utrzymywania bezpośrednich kontaktów.) Jak profesor przyznaje habitat to forma dyskusji i jednocześnie otwartość myślenia skierowana do specjalistów na tworzenie środowisk mieszkalnych w porozumieniu z ich przyszłymi mieszkańcami przy pełnym uwzględnieniu ich potrzeb i oczekiwań, a nie konieczności ich dostosowania do pomysłów projektantów 1. Tworzenie habitatów jest koncepcją bliską projektowaniu cohousingu, którego głównym zamysłem jest budowanie środowiska całkowicie odpowiadającego potrzebom mieszkańców tak aby czuli się bezpiecznie i wraz z innymi ludźmi mogli realizować swoje cele oraz zaspokajać wiele społecznych potrzeb, jednocześnie żyjąc w bardziej zrównoważony sposób. Jak głosi historia ruchu rozpowszechnionego przez parę architektów ze Stanów Zjednoczonych Cohousing powstaje od ponad 30 lat na całym świecie. Przejawiać się pod postacią mniejszych i większych skupisk ludzkich, w których każdy posiada własne mieszkanie i oprócz tego ma nieograniczonych dostęp do części wspólnych zarządzanych razem z zaprzyjaźnionymi sąsiadami. Osiedle domów jednorodzinnych, blok czy szeregowiec. Powstaje pod wieloma postaciami na całym świecie. W poniższej części odpowiemy Wam na następujące pytania: Czym jest cohousing? Co sprawia, że pomimo pozornego ograniczenia przestrzeni własnego domu dostajemy tak naprawdę o wiele więcej? Jak ruch ten rozwija się od lat 80-tych na świecie i jak przedstawia się jego sytuacja w Polsce? Co potrzeba aby założyć kooperatywne sąsiedztwo? Anna Wolska (Sokołowska) socjolog, od dawna zgłębia tematykę cohousingu i innych wspólnot intencjonalnych wprowadzając ją do Polski. Współpracuje z Fundacją Cohabitat przy przygotowywaniu seminariów Internetowych na temat cohousingu. Wraz z mężem zainicjowała spotkania pierwszej grupy osób zainteresowanych stworzeniem cohousingu w Krakowie.

13 01 NA CZYM POLEGA COHOUSING i czym różni się od tradycyjnych form zamieszkiwania? Anna Wolska Cohousing czyli zlepek słów community housing (ang. wspólnota zamieszkiwania, termin ukłuty przez dwoje Amerykańskich architektów Charlesa Duretta i Kathryn McCamant w pierwszej książce poświeconej tej tematyce za oceanem) jest synonimem sytuacji, w której powstałe osiedle lub blok mieszkalny zostaje w 100% zainicjowane przez samych mieszkańców, którzy z pomocą specjalistów projektują swoje przyszłe domy z uwzględnieniem znacznej przestrzeni wspólnej. Sama zaś przestrzeń wspólna umożliwia im bardziej intensywne życie społeczne przez organizację spotkań, tworzenie różnego rodzaju projektów i budowanie bezpiecznej przestrzeni wolnej od ruchu samochodowego a zachęcającej do spontanicznych interakcji i budowania poczucia wspólnoty. Podczas całego procesu inicjowania oraz pracy nad przyszłym miejscem zamieszkania członkowie grupy sąsiedzkiej integrują się (podczas spotkań związanych z formalnym planowaniem zabudowy oraz podczas towarzyskich spotkań) oraz dobrze poznają i zaprzyjaźniają. Zatem aby móc mówić o jakiejś grupie sąsiedzkiej, że jest cohousingiem musi ona spełniać określone cechy konstytutywne. Cohousing zrównoważony rozwój Cechy konstytutywne cohousingu

14 14 Głosy mieszkańców: Marjean (Jackson Place Cohousing): To takie proste rzeczy. Przez to, że tyle czasu i energii wkładamy w pracę nad formalnym procesem komunikacji podczas spotkań, tym co znajduję najbardziej satysfakcjonujące i znaczące to te wszystkie przypadkowe pogawędki, patrzenie jak dzieci dorastają, możliwość sięgnięcia do tych wszystkich książek i filmów albo zrobienia tych wszystkich rzeczy, których nigdy sama bym nie zrobiła. Przejście przez doświadczenie pielęgnacji bardzo chorej sąsiadki; i bycie wciąż wystawionym na te wszystkie przejawy społecznych statystyk. Tutaj ktoś umiera, ktoś się pobiera, ktoś inny rozwodzi a ktoś inny przychodzi na świat Te wszystkie codzienne radości i tragedie. To nie dzieje się w telewizji ale obok mnie. To dzieje się w życiu kogoś z kim tutaj rozmawiam. Właśnie to jest najbardziej w tym wszystkim wartościowe. To jest to za co kocham to miejsce. Cel utworzenia grupy idea bez ideologii Osoby mieszkające w cohousingu posiadają ideę organizowania się i integracji społecznej w otoczeniu swojego miejsca zamieszkania ale jest ona daleka od tworzenia wokół tego głębszej ideologii. Budowaniu zintegrowanych sąsiedztw nie przyświeca żadna myśl, którą można by kojarzyć z tworzeniem grup zorganizowanych wokół wspólnie wyznawanego kultu lub innej chęci odseparowania się od społeczeństwa i zaznaczenia swojej odmienności. Nie należy tego również postrzegać w kategorii subkultury, chociaż na pewno takowa do pewnego stopnia tworzy się wraz z całą kulturą budowaną wokół zintegrowanego życia sąsiedzkiego. Brak tu również ideologii spójnej z ekowioskami nawet jeśli sąsiedztwa typu cohousing to sposób zamieszkiwania, który jest bardziej ekologiczny w związku z zajmowaniem mniejszej przestrzeni i rezygnacji ze zbędnych sprzętów na rzecz dzielenia ich wraz z innymi mieszkańcami. Cohousing nie może być utożsamiany ze wspólnotami, którym obok silnej wiary w obrane priorytety towarzyszy też dość znacząca ingerencja jej w życie codzienne (jak ma to miejsce w przypadku sekt lub grup wyznaniowych takich jak Amisze). Ludzie budują zintegrowane osiedla w celu tworzenia bezpiecznego środowiska do życia i wychowywania dzieci (lub spędzania jesieni życia w jednolitej wiekowo grupie osób, w przypadku cohousingu senioralnego). Dzięki znajomemu otoczeniu i grupie sąsiadów, na których można polegać, z którymi dzieli się więcej jak tylko wspólny adres zamieszkania, tworzy się wspólnotę, która zachęca do większej partycypacji społecznej buduje się społeczeństwo obywatelskie oparte na współodczuwaniu odpowiedzialności za innych ludzi. Dzięki tego rodzaju grupom sąsiedzkim ludzie żywo uczestniczą w życiu społecznym, integrując się na każdym etapie swojego życia, bez względu na stan zdrowia i kondycję fizyczną. Jest to jeden ze sposobów na to aby nigdy nie poczuć się wykluczonym poza nawias społeczny ale na każdym etapie życia wnosić do grupy jak najwięcej w zamian otrzymując poczucie bezpieczeństwa, wsparcia, możliwości uczenia się od innych, dzielenia pasji i zainteresowań. Głosy mieszkańców: Nancy (Songaia Cohousing Community): Byłam zafascynowana życiem tutaj w celu lepszego zrozumienia siebie oraz innych ludzi przez polepszanie komunikacji z nimi. I Cohousing jest jakby dużym eksperymentem, który prowadzi do tego. Już sam fakt bycia tutaj i poświęcenie się temu oraz podejmowanie decyzji drogą zbiorowego konsensusu, w grupie bardzo różniących się od siebie osób jest sposobem na osiągnięcie tego. Ponieważ jeśli ja nie jestem w stanie ułożyć sobie kontaktów z moimi najbliższymi sąsiadami, to jak mam umieć dojść do porozumienia z innymi ludźmi, którzy należą do szerszego społeczeństwa. Myślę, że to wszystko zaczyna się tutaj, w domu; to jak żyjemy ze sobą w pokoju i harmonii. Dorothy (Songaia Cohousing Community): Dla mnie życie we wspólnocie to wyjście na przeciw życiu takim jakie ono na prawdę jest na co dzień. To sposób w jaki odnosimy się do ludzi. Dla mnie, to okazja do bycia autentycznym podczas obcowania z innymi ludźmi. Nie będąc w pracy, ani w kościele czy na szczególnych uroczystościach, na które ludzie przybierają maski i stają za sztucznymi fasadami, to sposób na życie z ludźmi dzień po dniu. Musisz się nauczyć jak obcować z ludźmi, którzy mają inne poglądy od twoich. I dla mnie wspólnota to jest właśnie sposób na bycie autentycznym w relacjach z innymi ludźmi. Partycypacja przyszłych mieszkańców w procesie projektowania i budowy osiedla/budynku Ludzie zainteresowani założeniem cohousingu organizują się za pośrednictwem stron internetowych oraz ogłoszeń w prasie nawiązującej do tematyki alternatywnej zabudowy czy ekologicznych sposobów mieszkania (chociaż z pewnością najpowszechniejszą metodą pozostaje ta pierwsza z racji dotarcia do najszerszego grona potencjalnie zainteresowanych). Początkowo grupa skupia najbardziej aktywne i zdeterminowane osoby z czasem rozrastając się o nowych członków ale też gubiąc po drodze tych, którzy w trakcie procesu uzgadniania form zabudowy, wyboru lokalizacji, możliwości kredytowania i finansowania przedsięwzięcia mogą odejść z grupy. Ta rdzenna grupa założycielska ma za zadanie spotykać się regularnie raz-dwa razy w miesiącu w trakcie warsztatów i spotkań o charakterze bardziej towarzyskim w celu lepszego poznawania się i stopniowego ustalenia wizji przyszłego mieszkania. Najważniejsze jest wówczas aby otwarcie przedyskutować wszelkie wątpliwości i plany związane z aranżacją przestrzeni oraz ustalić zasady codziennego współżycia w grupie (takie jak np. polityka dotycząca zwierząt na terenie osiedla).

15 15 Ten wstępny okres przygotowań trwa czasem nawet kilka lat. Obok zebrań organizacyjnych o bardziej strategicznym charakterze ważne jest organizowanie także tych mniej zobowiązujących spotkań w charakterze rodzinnych pikników, wspólnych wyjść do kina lub teatru, które powinny toczyć się zamiennie z tymi spotkaniami, w których biorą udział doświadczeni projektanci. Ich zadaniem jest pomoc grupie w urzeczywistnieniu wizji, zaproponowanie konkretnych rozwiązań architektonicznych i możliwości wprowadzenia zaawansowanych technologii, które przyczynią się do zbudowania bardziej zrównoważonego domu. Najczęściej poza architektami i developerami, grupa angażuje w swoje spotkania także trenerów doświadczonych w prowadzaniu szkoleń z zakresu rozwiązywania konfliktów grupowych i wspólnego podejmowania decyzji, których zadaniem jest nauczenie grupy jak umiejętnie komunikować się w grupie, prowadzić negocjacje, mediować i radzić z konfliktami. Okres poprzedzający wybranie konkretnego miejsca do budowy osiedla, lub budynku w którym zamieszka wspólnota, jest niezwykle ważny z punktu widzenia zapoznawania się nie tylko z realiami życia w grupie, ale również poznaniem własnych celów i aspiracji jakie ma każdy z mieszkańców. To czas kiedy można otwarcie przedyskutować wszelkie wątpliwości i widoczne problemy zanim zostaną wprowadzone w życie jakiekolwiek ustalenia i rozwiązania. Dlatego też bardzo podkreśla się jego rolę z perspektywy całego procesu grupowego i perspektywy każdej pojedynczej osoby. Jest to czas kiedy każdy z przyszłych mieszkańców ma okazję przekonać się na ile podjęta przez niego decyzja o wzięciu udziału w projekcie w pełni odpowiada jego indywidualnym potrzebom i przekonaniom. Wreszcie, jest to czas na ustalenie podstawowych kwestii legislacyjnych oraz finansowych związanych z projektem wspólnego domu. Bardzo ważne aby na tym etapie grupa jednoznacznie określiła sobie szczegóły finansowania i spłaty inwestycji a także późniejsze sposoby finansowania i podział kosztów związane z utrzymaniem części wspólnych (terenu oraz budynków). Jasna sytuacja legislacyjna projektu stanowi gwarancję bezpieczeństwa co do ewentualnych konfliktów i perturbacji oraz ułatwia zasady administrowania i nadaje społeczną wiarygodność. Celowo zaprojektowana przestrzeń mieszkalna Tym co najbardziej rozróżnia cohousing od innych form mieszkiwania jest stworzenie dwóch typów przestrzeni- publicznej i prywatnej. Ta pierwsza jest wspólna wszystkim mieszkańcom (z dobranymi przez grupę udogodnieniami) i w zakres jej wchodzą zarówno przestrzenie w budynkach jak i przyległe do budynków tereny zielone i zaaranżowane na nich punkty do rekreacji. Prywatną część stanowią domy lub mieszkania, które gwarantują wszystkim intymność odpowiadającą mieszkaniu w zwykłym bloku lub domu jednorodzinnym. Bardzo ważne aby skutecznie odgradzać prywatność i życie rodzinne mieszkańców od tego co dzieje się w przestrzeni wspólnej. Jeżeli grupa zdecyduje się na zakup gotowego budynku, wówczas w zależności od jego architektury wprowadza się odpowiednie rozwiązania pomagające w rozgraniczeniu tych dwóch sfer- prywatnej i publicznej. Niemal wszystkie rozwiązania przestrzenno-architektoniczne, które brane są pod uwagę w trakcie projektowania wspólnoty sąsiedzkiej mają na celu odzwierciedlenie systemu wartości, który przyświeca grupie. Głównym celem wstąpienia do wspólnoty, który dość jednogłośnie deklarowany jest przez mieszkańców, jest zwiększenie intensywności kontaktów pomiędzy sąsiadami i zacieśnianie bezpośrednich relacji społecznych, które we współczesnym świecie są co raz słabsze i często zastępowane przez relacje wirtualne. W zacieśnianiu tych kontaktów pomagać ma przede wszystkim odpowiednio przygotowana przestrzeń. Jeżeli wspólnota zajmuje osiedle domów jednorodzinnych, wówczas są one rozmieszczone na niewielkim terenie, zwrócone wejściami do siebie i ustawione wzdłuż pojedynczej uliczki przebiegającej środkiem osiedla lub wokół centralnego placu. Czasem, w przypadku większych osiedli, domy budowane są wzdłuż dwóch lub większej ilości uliczek, dochodzących do centralnego punktu, w którym stoi tak zwany Dom Wspólny (common house), w którym znajdują się wybrane przez grupę udogodnienia. W innych przypadkach grupa sąsiedzka lokuje się w jednym budynku o charakterze domu wielorodzinnego (bloku), który zbudowany jest od zera zgodnie z założeniami i wizją grupy lub zamieszkuje dostosowany do swoich potrzeb już istniejący budynek. Jednym z celów jakie towarzyszą takiej aranżacji przestrzeni, jest zapewnienie każdemu z mieszkańców stosunkowo bliskiej odległości od współpodzielanych części wspólnych na jednej z kondygnacji lub Domu Wspólnego na osiedlu. To one właśnie konstytuują życie sąsiadów jako osiedla/budynku typu cohousing. W literaturze dotyczącej takich grup i ich intencjonalnego planowania, wiele miejsca poświęca się łatwości przechodzenia ze strefy prywatnej własnego domu w przestrzeń, w której toczy się życie grupowe. Łatwość przechodzenia z prywatnego domu, przez pół-prywatny, przydomowy taras bądź werandę do publicznej strefy ścieżek i placyków biegnących pomiędzy domami (lub w pojedynczym bloku przejść pomiędzy prywatnymi mieszkaniami do klatek schodowych i dalej części wspólnych); decyduje o utrwalaniu więzi pomiędzy sąsiadami oraz pogłębiania ich wzajemnych relacji. Źle poprowadzone rozgraniczenia i pozostawienie zbyt dużej przestrzeni pomiędzy poszczególnymi punktami będzie ograniczać szanse na spontaniczne uczestnictwo mieszkańców w tym co dzieje się w przestrzeni publicznej osiedla lub częściach wspólnych pojedynczego bloku. A im mniej możliwości do nawiązywania przypadkowych spotkań, tym słabiej rozwinięta będzie kultura grupy.

16 16 W przypadku domów znajdujących się na terenie intencjonalnie projektowanych osiedli mieszkaniowych rolę soft edge, pełnią niewielkie patia i werandy, które choć stanowią jeszcze część domów, znajdują się już na granicy sfery prywatnej i publicznej ułatwiając wejście w tę ostatnią. Soft edge, można innymi słowy nazwać strefą semi-publiczną, lub semi-wspólnotową. Rzut ibsgarden jako przykład zabudowy wielorodzinnej Schemat Fardknappen przykład zabudowy wielorodzinnej W publikacjach poświęconych budowie cohousingów stosuje się termin soft edge, który na język polski może być przetłumaczony jako łagodne przejście, i dotyczy tej części przestrzeni na terenie osiedli wspólnotowych, które stanowią terytorium przejściowe pomiędzy domem (strefą całkowicie prywatną), a przestrzenią wspólną, jaką jest uliczka czy plac wokół których rozplanowane są prywatne domy. Pełna definicja przestrzeni zapewniającej łagodne przemieszczanie się pomiędzy tym co prywatne a tym co publiczne, stworzona przez Jan a Gehla brzmi: soft edge łagodne przejście to komfortowe miejsca przeznaczone do odpoczynku, umiejscowione po publicznej stronie budynku oraz będące w bezpośrednim połączeniu z nim 1. Z każdego domu jest mniej więcej równie blisko do Domu Wspólnego jak i do parkingu, który położony jest z boku lub od frontu osiedla bądź w przypadku pojedynczych bloków, jeśli sprzyjają ku temu warunki, projektuje się parking podziemny. Główna idea, jakiej się hołduje w czasie aranżowania wspólnot mieszkalnych, to oddanie przestrzeni wokół domów na użytek jej mieszkańców, zapewniając w ten sposób nie tylko przyjazną atmosferę wolną od ruchu drogowego w pobliżu domów, ale gwarantując tym samym bezpieczeństwo dzieciom. Dlatego też, parkingi położone są zawsze z boku osiedla lub budynku, a po terenie mieszkalnym można poruszać się jedynie na piechotę lub ewentualnie rowerem. Takie podejście gwarantuje częstsze, spontaniczne kontakty między mieszkańcami, którzy spotykają się na drodze z samochodu do domu. Warto przytoczyć w tym miejscu słowa Edwarda T. Hall a, amerykańskiego etnologa, który w swojej pracy poświęconej posługiwaniu się przez ludzi przestrzenią, zwrócił uwagę na wpływ nadmiernego użytkowania samochodów na jakość kontaktów międzyludzkich. Ludzie chodzący piechotą znają się choćby z widzenia. Ludzie w samochodach nie znają się wcale. ( ) Samochody izolują człowieka nie tylko od otoczenia, ale i od innych ludzi. Pozwalają wejść z nimi w kontakt tylko w bardzo ograniczony sposób, zazwyczaj przez rywalizację i wyrażenie postawy agresywnej lub destrukcyjnej. Jeżeli ludzie mają się nauczyć żyć ze sobą wspólnie, jeżeli odnowienie kontaktu z reprezentantami ich gatunku i z przyrodą ma wypaść pomyślnie, musimy koniecznie znaleźć jakieś zasadnicze rozwiązanie trudności, które sprowadził na nas samochodów. 2 Wydaje się, że cytat ten w pełni oddaje sens ograniczania ruchu pojazdów w pobliżu ludzkich osiedli. Obok odgrodzenia ruchu samochodowego od części mieszkalnej ważne jest także samo ustawienie budynków w taki sposób aby zachęcały do spontanicznego uczestnictwa w życiu grupy. Dzieje się to najczęściej na drodze odpowiedniego rozplanowania budynków wewnątrz osiedla. Można wyróżnić następujące układy budynków (pierwsze trzy z nich są wzorowane na schematach zamieszczonych w książce Charlesa Durretta i Kathryn McCamant Cohousing. A Contemporary Approach to Housing Ourselves): układ uliczki dla pieszych (pedestrian street), wzdłuż której domy rozlokowane są po obu stronach ścieżki biegnącej przez środek osiedla;

17 17 Interesujące jest, że często budowane relacje zaufania między sąsiadami rozszerzają się stopniowo na przyległe domy i ich mieszkańców dlatego też, z reguły wspólnoty sąsiedzkie typu cohousing bardzo rzadko są grodzone odcinając się jednoznacznie od swoich sąsiadów. Takie działanie ma na celu zapewnienie atmosfery otwartości i zaufania w stosunku do sąsiadujących ze wspólnotami mieszkańcami pojedynczych domów i ogółem społeczeństwa. pedestrian street układ uliczki dla pieszych układ dziedzińca (courtyard), z domami rozplanowanymi wokół centralnie położonego placu; Samodzielne mieszkania gwarantują to wszystko co każde inne mieszkanie o podobnej powierzchni oferowane na rynku developerskim. Jeśli jednak są to pojedyncze, samodzielne domy a nie mieszkania mają dość charakterystyczny rozkład. Na podstawie przeprowadzonych wcześniej badań zauważono bowiem, że pomieszczeniem, w którym człowiek spędza najwięcej czasu w ciągu dnia jest kuchnia. Dlatego też w domach należących do osiedli cohousingowych front budynku stanowi właśnie to pomieszczenie. Courtyard układ dziedzińca układ łączący dwa powyższe w jedną całość (combination of street and courtyard) gdzie jak w przypadku pierwszego układu domy położone są wzdłuż głównych ścieżek, zbiegających się ku centralnie położonemu placowi. combinationof street and courtyard połączenie schematu uliczki i dziedzińca. Czasem aby dodatkowo wspomóc i zachęcić mieszkańców do przebywania w strefie wspólnotowej dobudowuje się szklane zadaszenia ponad uliczkami, które chronią przed deszczem aktywizując jednocześnie życie na zewnątrz domów także w chwilach niepogody. Oprócz odpowiedniego przygotowania budynków niezwykle ważne jest uporządkowanie terenów zielonych i przygotowanie ich w taki sposób aby dodatkowo cieszyły mieszkańców pozwalając im na plenerowe spędzanie czasu. Do tego celu najczęściej jeśli we wspólnocie są dzieci przygotowuje się dla nich plac zabaw, a w najbardziej strategicznych dla życia grupowego osiedla punktach stawia ławki, stoliki i całe altanki zachęcające do spędzania czasu na zewnątrz. Dzięki takiemu rozkładowi osoby przebywające w kuchni mogą w naturalny sposób obserwować co dzieje się na zewnątrz, na terenie osiedla, i tym samym być zachęconym do włączania się w spontanicznie toczące się tam życie. Im głębiej domu i dalej od frontu, tym pomieszczenia stają się bardziej prywatne, zarezerwowane wyłącznie dla jego mieszkańców. Jeśli dom jest piętrowy, wówczas górną część zajmują sypialnie. Tył domu to miejsce przeznaczone wyłącznie na prywatne życie. Tak przygotowane mieszkania mają na celu zagwarantować wszystkim mieszkańcom swobodę w umiejętnym łączeniu życia w grupie z zachowaniem niezbędnej do życia prywatności i intymności. Wspólne udogodnienia Dom Wspólny i części wspólne Podstawową i niejako najważniejszą cechą cohousingu jest tworzenie wraz z prywatnymi mieszkaniami części wspólnych, jednakowo dostępnych wszystkim mieszkańcom. W zaaranżowanych wedle własnych pomysłów grupy pomieszczeniach znajdują się wszelkiego rodzaju udogodnienia pod postacią urządzeń, warsztatów i pomieszczeń rekreacyjnych przeznaczonych do wspólnego użytkowania. Są to także pokoje dostosowane do prowadzenia grupowych spotkań, warsztatów i innych działań, które prowadzą do powstawania grupowych zwyczajów, które stopniowo tworzą kulturę grupy. Głównym pomieszczeniem w każdym Domu Wspólnym/części wspólnej jest kuchnia połączona z obszerną jadalnią, w której mieszkańcy spotykają się na posiłkach.

18 18 Tre Portar (Szwecja) Vashon Cohousing Plac zabaw Stoliki na zewnątrz Wspólna jadalnia Wspólna jadalnia

19 19 Wspólna biblioteka Wspólny warsztat Płytki w winslow cohousing Pokój do spotkań Zdjęcia mieszkańców przy głównym wejściu Pokój dziecięcy

20 20 Wspólna pralnia W cohousingach mieszkańcy spotykają się na wspólnych kolacjach najczęściej trzy do pięciu razy w tygodniu. Ze wspólnego budżetu przeznaczone są środki na zakup produktów potrzebnych do przygotowywania posiłku a poszczególni mieszkańcy co miesiąc deklarują z jaką częstotliwością planują brać udział w grupowym posiłku. Kolacje są przygotowywane przez zapisane na dany dzień osoby. Jeśli tak umówi się grupa te same osoby są również odpowiedzialne za sprzątanie kuchni ale niekiedy przyjęta jest zasada, może mówić że do sprzątania zgłaszają się zupełnie inne osoby. Oprócz kuchni i jadalni, w Domu Wspólnym zazwyczaj znajduje się pokój dzienny, w którym odbywają się spotkania mieszkańców niezbędne w procesie samodzielnego zarządzania i samostanowienia grupy. Ponadto w tej części osiedla czy też domu można znaleźć takie pomieszczenia jak: świetlica dla dzieci, pralnia, suszarnia, warsztaty oraz pokoje gościnne. To także miejsce gdzie znajdują się skrzynki pocztowe i skrytki na pocztę wewnętrzną, co zmusza każdego z mieszkańców do udania się tam co najmniej raz dziennie i zwiększa szanse na spotkanie kogoś znajomego. Dom Wspólny to także miejsce zamieszczania elementów wyrażających ducha grupowego- zdjęć wszystkich mieszkańców oraz samodzielnie wykonanych przez nich projektów jak ręcznie malowane płytki ceramiczne czy patchworki, z których element każdego wykonany jest przez inną osobę lub rodzinę. Każdy Dom Wspólny jest inny i odzwierciedla charakter grupy, przez którą jest prowadzony. Wspólne zarządzanie posiadłością Wspólny warsztat Skrytki na komunikację wewnętrzną osiedla w biurze cohousingu Oprócz licznych udogodnień i specjalnie projektowanej przestrzeni kolejnym niezmiernie istotnym wyznacznikiem cohousingu jest samodzielne zarządzanie posiadanym terenem i budynkami przez grupę. Nie dzieje się to za pośrednictwem zewnętrznego administratora ale rolę administracji pełni sama grupa sąsiedzka. Jednocześnie organizacja życia w grupie nie posiada hierarchicznego charakteru. Decyzje odnośnie życia wspólnotowego podejmowane są podczas spotkań ogółu mieszkańców, które odbywają się raz lub dwa razy w miesiącu. Mieszkańcy organizują się w mniejsze podgrupy, zgodnie z osobistymi zainteresowaniami, które w czasie oddzielnych roboczych spotkań ustalają co należy zrobić w zakresie, którym się zajmują. Przykładowe grupy to najczęściej: Administracja Finanse Komunikacja i rozwiązywanie konfliktów Tereny zielone Konserwacja budynków Wyposażenie części wspólnych Sprawy dzieci (jeśli wspólnota mieszkaniowa jest multigenracyjna) W trakcie spotkań całej grupy pomniejsze komisje

21 21 przedstawiają swoje projekty nad którymi aktualnie pracują i proponują nowe udogodnienia bądź rozwiązania bieżących spraw. Decyzje dotyczące życia grupy sąsiedzkiej podejmowane są bardzo często drogą konsensusu lub demokratycznego głosowania. W przypadku tego pierwszego grupa początkowo korzysta z pomocy wykwalifikowanych trenerów, którzy uczą ich i nadzorują poprawność procesu. W metodzie tej najistotniejsze jest bowiem doprowadzenia do sytuacji kiedy każda z zaangażowanych w niego osób w pełni zgadza się z przegłosowywanym rozwiązaniem. Konsensus to bardzo pracochłonny proces ale jednocześnie jest gwarancją pełnego zaangażowania wszystkich członków grupy oraz pomaga zapobiec sytuacji, w której pomysł zostanie przeforsowany większością głosów wbrew niezadowoleniu osób, które się z nim nie zgadzają. Wymaga także większego zaangażowania wszystkich uczestniczących w nim osób. Czasem wybór jednego rozwiązania nakazuje wprowadzenie wielu poprawek i dostosowań zgodnych z wieloma opiniami dlatego też jest bardziej pracochłonne i wymaga więcej czasu, z drugiej strony gwarantuje większe zadowolenia i zaangażowanie poszczególnych członków społeczności. Jeśli chodzi o samo dbanie o porządek i konserwacje części wspólnych każda z grup opracowuje własną politykę. Najczęściej jednak oczekuje się, że każdy z domów lub mieszkań w wybrany przez nich weekend sprząta części wspólne. Mieszkańcy mogą to zrobić osobiście lub wynająć do tego celu profesjonalistę, którego opłacą z własnej kieszeni. Często jednocześnie któryś z mieszkańców bierze na siebie dobrowolnie funkcję osoby opiekującej się danym pomieszczeniem. Taka osoba pilnuje wówczas w nim porządku i rejestruje co dzieje się zamieszczonymi w nim sprzętami i wspólnymi dla wszystkich dobrami (np. warsztat, pracownia, biblioteka, siłownia, pralnia etc), prowadzi ewidencję sprzętów, dogląda ich stanu i dopilnowuje aby sprzęty wracały zawsze na swoje miejsce i mogły dobrze służyć wszystkim mieszkańcom. To nie zwalnia jednak nikogo z odpowiedzialności za wspólnie podsiadane przez grupę dobra i dbanie o ich stan i porządek w toku codziennego użytkowania. Plan organizacji wspólnoty Brak hierarchii w grupie i komunikacja bez przemocy Brak hierarchicznej struktury sprawia, że każdy z członków wspólnoty w równym stopniu zobowiązany jest podejmować odpowiedzialność za posiadane dobra i w równym stopniu angażować się w życie grupy. Podejmowane przez każdego zobowiązanie automatycznie powiązane jest z decyzją o życiu w cohousingu. Uczestnicząc w różnego rodzaju projektach mieszkańcy nie tylko dzielą między sobą codzienne obowiązki, ale także przejawiają inicjatywę ku organizowaniu wydarzeń scalających grupę. W ten sposób wypracowują własne zwyczaje budujące specyficzną kulturę i wewnętrzną spójność. Brak w tym życiu jednoznacznego lidera, chociaż wiadomo, że jak w wyniku każdego procesu grupowego w wyniku współpracy samoistnie wyłaniają się naturalni liderzy podczas gdy inne osoby zajmują bardziej wycofane stanowiska co odpowiada ich temperamentom. Nikt nie jest jednak z tego powodu nikomu podporządkowywany i w grupie zawsze zachowany jest sprawiedliwy podział ról oparty na partnerskich warunkach. Egalitariański sposób traktowania mieszkańców łączy się także z procesem włączania nowych członków do grup. Z zasady mieszkańcem domu bądź osiedla może stać się każdy. Ważne jest jednak aby wybór ten był w pełni świadomy i wynikał z obustronnej akceptacji: zarówno nowego mieszkańca przez grupę jak i grupy przez niego. Ważne aby w trakcie poznawania się dojść do pełnego zrozumienia wartości i sposobu patrzenia na życie w tak zorganizowanej grupie sąsiedzkiej. Często wspólnoty sąsiedzkie do tego celu przygotowują

22 22 zestaw reguł i kroków, które należy podjąć zanim zdecyduje się na zakup mieszkania w istniejącej już społeczności. To także sposób na zapewnienie pełnego prawa do samo-decydowania grupy o swoich losach i tego kogo chcą mieć w najbliższym otoczeniu swoich domów. Proces przyjmowania nowych mieszkańców oraz określone zasady, wedle których należy postępować obowiązuje obie strony w jednakowym stopniu. Osoba, która zdecyduje się na zakupienie zwolnionego przez innego mieszkańca domu lub mieszkańca powinna umieć łatwo dostosować się do potrzeb innych i znajdować przyjemność w bezinteresownej pracy na rzecz dobra wspólnego. Powinna odwiedzić grupę kilka razy i jeśli zostanie wstępnie zaakceptowana wziąć udział w wybranych formach życia grupowego (wspólne posiłki, prace na terenie osiedla, spotkania towarzyskie) aby lepiej poznać przyszłych sąsiadów i smak życia w grupie. Z drugiej strony, ta sama procedura pozwala aktualnym mieszkańcom zadecydować, czy potencjalny sąsiad ma rzeczywiste szanse na odnalezienie swojego miejsca w zastanej społeczności, która chcąc nie chcąc, od dawna rządzi się swoimi prawami. Jakie cechy powinien mieć mieszkaniec cohousingu? wyrozumiały w relacjach sąsiedzkich otwarty na ludzi umiejący współpracować dobry w komunikacji zdolny do kompromisu pomocny uczynny Głosy mieszkańców: Marjean (Jackson Place Cohousing): Moje życie tutaj, we wspólnocie to w dużej mierze po prostu to kim jestem. Jestem nadal bardzo zaangażowana, chociaż są też inne rzeczy, które robię w swoim życiu. ( ) Więc to jest część pewnej całości i jednocześnie tło. Ono nadaje pewien kierunek. Chociaż to nie jest główny powód dla którego żyję na ziemi, chociaż z pewnością pomaga mi w byciu lepszą osobą [skrytki na komunikację wewnętrzną osiedla w biurze w domu wspolnym] Zachowanie odrębności finansowej każdego z mieszkańców Ostatnim, konstytutywnym elementem wspólnoty mieszkaniowej jest niezależność finansowa każdego z mieszkańców. Grupa nie jest, i nie może być, źródłem dochodu dla żadnego z mieszkańców. Sporadycznie może się zdarzyć, że grupa opłaci wykonanie jakiegoś zadania któremuś z mieszkańców ale wynikać to będzie wówczas z ich wewnętrznych ustaleń chociaż w zdecydowanej większości przypadków realizacja danego zadania traktowana jest po prostu jako osobisty wkład mieszkańca w życie grupowe. W innym wypadku może się zdarzyć, że wytwarzane na terenie osiedla dobro (np. warzywa i owoce pochodzące z ekologicznych upraw w przypadku grup mieszkających na terenach wiejskich) staje się dodatkowym dochodem przeznaczonym na wydatki wspólnotowe. Nadal nie jest to jednak korzyść materialna przeznaczona dla pojedynczej osoby ale jest profitem całej grupy. Łatwo dostepne źródła: 1. Cohousing jako bardziej zrównoważona forma mieszkania Master's Degree Thesis Towards Sustainability Analysis of Collaborative Behaviour in Urban Cohousing Judith Stratmann, Laura Weiss Ferreiro, Rumy Narayan, McCamant Kathryn, Charles Durrett, Cohousing. A Contemporary Approach to Housing Ourselves (Second Edition), Ten Speed Press, Berkley, CA (str.180) 2 Hall, Edward T. Ukryty wymiar ; Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa (str ) Łatwo dostępne źródła: 1. Porozumieć się be przemocy Kamil Krzysztof Galos, pl/b/ba/porozumiec_sie_bez_przemocy.pdf 2. A Consensus Handbook Co-operative decision- -making for activists, co-ops and communities, 3. Artykuł na stronie Fellowship for Intentional Community Consensus Basics

23 02 WYZWANIA I ZALETY MIESZKANIA W GRUPIE Anna Wolska Wyzwania mieszkania w grupie: mieszkanie w cohousingu nie jest formą życia dla każdego i wymaga umiejętności dopasowania się do innych ludzi dodatkowe obowiązki związane ze wspólnym zarządzaniem posiadaną nieruchomością zaangażowanie czasowe w opiekę nad posiadanymi wspólnymi dobrami (np. biblioteka, warsztaty z narzędziami, siłownia etc.) otwartość i konieczność akceptowania różnych poglądów i stylów życia częsta konfrontacja z różnorodnymi poglądami czasochłonne podejmowanie decyzji dotyczących grupy (konsensus) ryzyko konfliktów wynikających z większej integracji grupowej i współdzielenia przestrzeni możliwość rozpadu wspólnoty przez niewłaściwe zarządzanie (np. złe dobieranie partycypujących, złe gospodarowanie dobrami) Zalety mieszkania w grupie: poczucie wspólnoty bezpieczne środowisko i grupa sąsiadów, na których można polegać kontakt z ludźmi w różnym wieku szczególnie ważne dla dzieci życie społeczne na wyciągnięcie ręki wspólne posiłki, organizacja warsztatów, klubów dyskusyjnych, wspólne oglądanie filmów etc. także na użytek osób spoza cohousingu możliwość dzielenia pasji i zainteresowań z innymi ludźmi okazja to tworzenia nowych projektów, trudnych do zrealizowania samemu wsparcie i poczucie bycia docenianym w grupie podczas realizacji wspólnych projektów wspólne posiłki gotujesz raz jesz cały czas oszczędność miejsca w domu na rzecz części wspólnych (pralnia, suszarnia, rowerownia, warsztaty etc.) dzielenie dóbr i sprzętów z innymi ludźmi życie w bardziej zrównoważony sposób możliwość posiadania sprzętów, których rzadziej się używa, a posiadanie ich na własność jest drogie lub nieopłacalne ułatwienie stosowanie alternatywnych źródeł energii współpraca z innymi usprawnia osiąganie celu Łatwo dostępne źródła: 1. Raport z badania wspólnot sąsiedzkich typu cohousing w USA z 2011 roku Report on Survey of Cohousing Communities 2011, Diane Margolis and David Entin, org/docs/2011/survey_of_cohousing_communities_2011.pdf

24 24 Głosy mieszkańców: Piec chlebowy z gliny Marjean (Jackson Place cohousing): To torchę jak w romansie kiedy jest się bardzo idealistycznie nastawionym do całej wizji, którą dzieli się z innymi I zakłada jednocześnie że cokolwiek by się nie działo to dacie sobie radę. Zdajesz sobie sprawę, że na pewno zdarzy się jakiś konflikt ale tak jak słyszysz o wielu innych konfliktach w takich grupach, ale jeszcze nie jesteście na tym etapie do czasu jak do takowego nie dojdziecie na przykład o to na jaki kolor pomalujecie ściany w części wspólnej; a to naprawdę jest drobiazg w porównaniu z prawdziwymi problemami jak za coś zapłacić, jakie zasady ustalić żeby dzieci miały swobodę ale nikomu nie przeszkadzały i się same nie pobiły albo jaka jest polityka dotycząca zwierząt domowych? Wtedy właśnie zaczynają się prawdziwe wyzwania i robi się interesująco. Widzisz jak ludzie słuchają siebie nawzajem i dzielą lub nie opinie wtedy też zaczynasz się zastawiać, że może wcale nie jesteś taki jak pozostali w grupie. ;) Sylvie (Jackson Place, Cohousing): Jeśli pojawia się konflikt sięgamy po sprawdzone metody rozwiązywania konfliktów i techniki zalecane przez trenerów i specjalistów. Można je znaleźć w książkach zajmujących się tą tematyką jak również na stronie Cohousing Association of the United States. Czasem organizujemy dodatkowe spotkania, których celem jest przedyskutowanie właśnie tych konfliktowych kwestii. Naprawdę nie da się uniknąć konfliktów w grupie tak różnorodnej jak nasza, zwłaszcza kiedy mamy różne pomysły na te same problemy. Ale generalnie najważniejsze to jak najwięcej ze sobą rozmawiać i omawiać dokładnie te problematyczne kwestie do czego zawsze dążymy. Oz (Songaia Cohousing Community): Jak unikać konfliktów? Przede wszystkim się komunikować- jak najwięcej! Studio z zielonym dachem na terenie osiedla

25 03 HISTORIA COHOUSINGU Anna Wolska Współczesne wspólnoty mieszkaniowe to przede wszystkim miejsce gdzie w integralny sposób każdy człowiek może rozwijać swoje umiejętności poprzez budowanie mostów pomiędzy wspólnotą, do której należy a resztą społeczeństwa. Żadna z nich nie odrzuca oferowanych przez współczesny świat udogodnień i akceptuje stawiane przez niego wymogi. Mają na celu przede wszystkim zapewnienie jej członkom poczucia wsparcia i przynależności do grupy, są okazją do spotkania nowych, ciekawych ludzi, i zrealizowania większych celów opartych na wspólnie wyznawanych wartościach. Chociaż życie w grupach towarzyszyło człowiekowi od zarania dziejów, sam cohousing wywodzi się z Danii. Jego historia tak też jest przedstawiania we wspominanej już książce pary amerykańskich architektów, którzy przenieśli ten ruch do Stanów Zjednoczonych i tam go rozpowszechnili wydając wiodącą publikację na ten temat w roku 1988 Charles Durrett i Katahryn McCamant Cohousing. A Contemporary Approach to Housing Ourselves. Była to pierwsza książka poświęcona temu tematowi w Ameryce Północnej i stała się inspiracją dla pionierów nowego ruchu w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Pokrótce streszczamy tutaj jej przebieg na podstawie powyższej publikacji. Po raz pierwszy pomysł zbudowania nowego typu osiedla, który znany jest obecnie pod nazwa boefoellesskaber (tłumaczony na język angielski jako żyjące wspólnoty living communities) powstał w 1964 roku, w Danii. Wówczas to grupa przyjaciół, zebrana w domu architekta Jana Gudmand-Høyer a rozpoczęła dyskusję nad poszukaniem alternatywnej formy budowy osiedli mieszkaniowych przyjaznych dla środowiska, a przede wszystkim zapewniających otoczenie przyjazne dzieciom. Wielomiesięczne dyskusje grupy przyjaciół, doprowadziły do utworzenia wstępnej wizji planowanego osiedla. Według pierwotnych planów domy powinno być rozmieszczone na stosunkowo niewielkim terenie, dzięki czemu mieszkańcy będą zmuszeni do częstych interakcji. To co jednak było szczególnie rewolucyjne w projekcie, to pomysł aby sam proces planowania i późniejszej zabudowy odbywał się z udziałem właścicieli tj. przyszłych mieszkańców osiedla. Pod koniec 1964 roku wizja nowej zabudowy pierwszego cohousingu projektu Jana Gudmand-Høyer a i jego przyjaciół był gotowy. Po zakupieniu parceli rozpoczęli budowę osiedla 12 domów jednorodzinnych rozmieszczonych wokół tzw. Domu Wspólnego, oraz basenu dostępnego wszystkim mieszkańcom. Nowe osiedle miało powstać na obrzeżach Kopenhagi pod nazwą Hareskov. Droga do sukcesu była jednak daleka. Chociaż w informacji zamieszczonej dla lokalnej społeczności, w obrębie której miał zostać zrealizowanych projekt nie pojawiło się słowo kolektyw ani komuna aby nie odstraszać przyszłych sąsiadów, ich stanowisko nie okazało się przychylne dla nowatorskiego pomysłu pomimo wsparcia lokalnych władz administracyjnych. Powodem było postrzeganie nowej wspólnoty jako elementu ruchu lewicowego. Długotrwałe pertraktacje z niedoszłymi sąsiadami Hareskov nie odniosły skutku. Gudmand-Høyer był zmuszony zaniechać realizacji swojego nowatorskiego projektu. Ostatecznie przyszli-niedoszli sąsiedzi zorganizowali się i wykupili parcele, która miała stać się miejscem budowy pierwszego w Danii Cohousingu. Po pierwszym niepowodzeniu wiele rodzin, które do tej pory uczestniczyło w projekcie zrezygnowało z kontynuowania pracy nad budową osiedla przyszłości. W tym czasie Jan Gudmand-Høyer podjął nową próbę wzbudzenia zainteresowania swoim pomysłem. Napisał artykuł, pod tytułem Brakujące ogniwo pomiędzy utopią a przestarzałym domem jednorodzinnym (The Missing Link Between Utopia and the Dated One-Family House), w którym dokładnie opisał pomysł planowanego przez siebie, alternatywnego osiedla. Artykuł ukazał się w 1968 roku i wzbudził ogromne zainteresowanie wśród czytelników. Za Gudmand-Høyer em poszli w ślad inni zainteresowani, napisano kolejne artykuły na temat tego jak odnaleźć się we współczesnym świecie. Jeszcze w 1967 roku pojawił się artykuł autorstwa Bodil Graae Dzieci powinny mieć stu rodziców (Children Should Have One Hundred Parents) w którym autorka zwróciła uwagę na nowoczesny sposób

26 26 projektowania osiedli mieszkaniowych powszechnych wówczas w Danii. Wyraźnie skrytykowała wprowadzane na osiedlach rozwiązania przestrzenne. Zbyt wiele miejsca jej zdaniem podporządkowano samochodom i ulicom, których wartość przedkładana była nad bezpieczeństwem poruszających się po drogach pieszych, a przede wszystkim dzieci. Oba artykuły, Jana Gudmand-Høyer a oraz Bodil Graae stały się głównymi źródłami inspiracji dla wznowienia próby zbudowania osiedli nowej generacji. W 1968 roku Gudmand-Høyer i Graae wraz z kilkoma rodzinami, które pozostały wierne pierwszemu projektowi Horeskov oraz nowymi osobami, które zostały zainspirowane przez oba artykuły, podjęli kolejną próbę urzeczywistnienia swojej wizji. Znaleziono nadające się do tego celu dwie parcele: w wiosce Jonstrup, niedaleko Kopenhagi, oraz w miasteczku Hillerød. W ten sposób zapoczątkowano pracę nad dwoma Cohousingami Skraplanet (w Jonstrup) oraz Seattedammen (w Hillerød). Obie grupy spotykały się przez szereg miesięcy, odrębnie obradując nad wyglądem swoich osiedli ale na bieżąco dzieląc się ze sobą pomysłami i obawami. Długa droga administracyjna oraz wzrost kosztów budowy jednego z osiedli, które ostatecznie zmusiły przyszłych mieszkańców do uproszczenia planów nie zniechęciły jednak pierwszych w historii cohouserów, którzy wreszcie przed końcem 1973 roku wprowadzili się do nowych domów. Mieszkańcy Seattedammen w Hillerød, osiedlili się jako pierwsi jesienią 1972 roku. Cohousing zbudowany został dla 27 rodzin i zaprojektowany przez dwoje architektów: Teo Bjerg i Palle Dyreborg. Drugi, Skraplanet w Jonstrup został zaprojektowany przez samego Jana Gudmand-Høyer a i składał się z 33 domów. Każde z osiedli posiadało oddzielnie wybudowany dom wspólny, oraz umiejscowiony na uboczu parking dla samochodów. Zgodnie z zasadami budowy takich osiedli, przestrzeń pomiędzy domami przeznaczona była wyłącznie dla pieszych. Podczas gdy dwie grupy pierwszych Cohouserów pracowały nad planami swoich osiedli, niezależnie od nich zawiązała się trzecia grupa, w skład której weszło kilka młodych rodzin zamieszkałych na duńskim półwyspie Jutland. Była to grupa znajomych, którzy nie wiedząc o toczących się już projektach w Janstrup i Hillerød, zaczęli poszukiwać sposobu na zbudowanie kooperatywnego osiedla, w którym mieliby okazję do częstszych spotkań i wspólnego spędzania czasu. Kiedy dowiedzieli się o budowie Seattedammen i Skraplanet, skonsultowali się z pionierami pomysłu i odwiedzili oba osiedla. W 1976 roku, grupa z Jutland ukończyła budowę trzeciego cohousingu w Danii Nonbo Hede, położonego koło Viborg. W pięć lat później firma Vundkunsten przy współpracy przyszłych mieszkańców budowanego osiedla, po rozwiązaniu wielu problemów biurokratycznych jakie niósł ze sobą nowatorski sposób zarządzania tego rodzaju przedsięwzięciem, ukończyła budowę kompleksu 79 budynków, spośród których można było wyróżnić 6 grup, złożonych z 12 do 15 domów każda. Po środku każdego osiedla znajdował się Dom Wspólny, w którym mieszkańcy każdej z nowopowstałych wspólnot mieszkaniowych mogli zbierać się na posiłki, spotkania oraz prowadzić wszelkiego rodzaju projekty skierowane na integrację wewnątrz grupy i integrację z mieszkańcami sąsiednich osiedli. Tak powstał cohousing Tinggarden. Warto jednocześnie podkreślić, że tym co w szczególności wyróżniało ten projekt, to fakt bycia pierwszym w historii cohousingiem subsydiowanym przez rząd. Dzięki pomocy finansowej ze strony państwa utworzono możliwość nie tylko wykupywania nowobudowanych domów, ale także ich wynajmu. Do początku lat 80. odnotowano już 12 Cohousingów, w skład których wchodziło średnio od 6 do 36 domów. Pomiędzy 1980 a 1982 rokiem odnotowano w Danii już 22 wybudowane i zarejestrowane cohousingi, a kolejne 10 było w fazie planowania. Początkowo utrudniona droga legislacyjna, oraz liczne obiekcje ze strony potencjalnych sąsiadów nowo powstających osiedli blokowały rozwój projektów na wiele miesięcy. Dlatego też mając świadomość licznych przeszkód na jakie napotykały nowo powstałe grupy, w 1978 roku Jan Gudmand-Høyer przy współpracy z innymi architektami, prawnikami, technikami budowlanymi oraz badaczami nauk społecznych założył stowarzyszenie SAMBO mające na celu wspieranie nowych grup i służące im radą w kwestiach dotyczących zakładania osiedli ich marzeń. Większość członków tej organizacji mieszkała w cohousingach a będąc dodatkowo wykwalifikowanymi znawcami prawa lub budownictwa mogła służyć użyteczną radą i pomocą. Stowarzyszenie zbierało się na regularnych spotkaniach oraz wydawało comiesięczny newsletter, w którym zamieszczano przydatne informacje z zakresu prawa budowlanego, ogłoszenia o dostępnych parcelach, oraz komunikaty formujących się grup, które na bieżąco poszukiwały nowych członków chętnych do włączenia się w planowane projekty. W ten sposób SAMBO przyczyniło się w znaczący sposób do rozwoju kilku większych osiedli w okolicach Kopenhagi. Niestety przyszłość stowarzyszenia nie była tak pewna jak przyszłość samego pomysłu, dla którego zostało ono założone. Większość grup początkowo zainteresowanych zasięgnięciem informacji u osób o bogatej wiedzy z zakresu budowy takich osiedli, po zrealizowaniu własnych planów i wprowadzeniu się do domów zaprzestawało utrzymywania kontaktów z założycielami SAMBO. Jednak raz zapoczątkowana passa trwała do początku lat 90. kiedy to dzięki nowemu prawu ułatwiającemu realizację rozbudowanych osiedli kooperatywnych udało się zbudować dziesięć kolejnych osiedli wspólnotowych, o tak niskich kosztach wynajmu mieszkań, że pozwoliło to na udostępnienie tej opcji mieszkania kolejnej grupie osób niezdolnych do posiadania mieszkań własnościowych. Ta sytuacja bezsprzecznie przyczyniła się do długotrwałego sukcesu i ustabilizowania sytuacji cohousingów w Danii aż do dzisiaj. Nowe sposoby finansowania projektów przyczyniły się równocześnie do wprowadzenia sporego pluralizmu jeśli chodzi o pochodzenie społeczne mieszkańców. O ile pierwsze osiedla zamieszkiwały wyłącznie rodziny utrzymywane przez obydwoje rodziców, o tyle w następnych projektach budowanych w latach uczestniczyło kolejno 16% osób samotnych, 29% samotnych rodziców, 1% par bezdzietnych i 59% par

27 27 wspólnie wychowujących dzieci. Jeszcze większa różnorodność została odnotowana w grupie trzech Cohousingów budowanych przy pomocy państwowych subsydiów, które były osiedlami domów czynszowych. W projekcie uczestniczyło kolejno: 28% osób samotnych, 36% samotnych rodziców, 14% par bez dzieci oraz 22% par wspólnie wychowujących dzieci. Jeśli chodzi o wiek mieszkańców pierwszych cohousingów, to różnicował się on pomiędzy 20 a 70 lat. Jednak większość z nich wprowadzała się do nowych osiedli w wieku lat. Wszyscy zainteresowani alternatywnymi formami zamieszkiwania reprezentowali różnego rodzaju profesje. Najczęściej jednak byli to reprezentanci sektora publicznego oraz nauczyciele. Większość z nich posiadało wykształcenie wyższe, co najmniej na poziomie BA (tj. licencjatu). Podsumowując, cohousing narodził się i zdobył największą popularność wśród wyższej klasy średniej, co potwierdzają zarówno późniejsze badania zarówno w Danii jak i innych krajach na świecie. Z czasem również inicjatywa rozwinęła się w nieco innym kierunku, skupiając w swoich kręgach wyłącznie grupy osób starszych dając początek cohausingowi senioralnemu. Historia cohousingu

28 04 WSPÓLNOTA MIĘDZYPOKOLENIOWA A COHOUSING SENIORALNY (SENIOR COHOUSING) Anna Wolska Niezwykle silnym walorem mieszkania w cohousingu jest możliwość stałego kontaktu z osobami w różnym wieku i o różnych doświadczeniach życiowych. To nieoceniona możliwość w szczególności dla dzieci do tego aby wzrastać w bogatym i bardzo ciekawym środowisku, które pomaga wyrabiać sobie łatwość w kontaktach z innymi dorosłymi osobami jak właśni rodzice. To także szansa dla osób, które same nie mają dzieci aby choć trochę poczuć się rodzicami sprawując od czasu do czasu opiekę nad dziećmi mieszkającymi w sąsiedztwie. Od jakiegoś czasu jednak oprócz grup wielopokoleniowych (multigeneracyjnych), w których mieszkańcami są zarówno osoby dorosłe jak i dzieci zawiązują się także grupy jednolite wiekowo, do których warunkiem przystąpienia jest osiągnięcie co najmniej 40 roku życia. (Ta dolna granica ustalana jest dla każdej wspólnoty indywidualnie i może czasem znacząco przekraczać 40 rok życia). Cohousing drugiej połowy życia skierowany jest do ludzi, którzy po wychowaniu własnego potomstwa i czasem także już zaprzestania wykonywania pracy zawodowej (jeśli dolna granica wieku przypada na późniejszy okres) nadal chcą pozostać aktywni i dzięki wielu możliwościom partycypacji społecznej jaką stwarza cohousing dodatkowo otworzyć się na nowe możliwości jakie daje zamieszkanie w grupie podobnej wiekowo do siebie osób. Głosy mieszkańców: Lori (Winslow Cohousing): Główną zaletą mieszkania we wspólnocie jest bezpieczeństwo. Kiedy bawią się na placu zabaw a ja zostaje w domu, jestem o nie całkowicie spokojna. Jeśli cokolwiek się stanie mogą do mnie przybiec. A jeśli będzie to coś poważnego wiem, że ktokolwiek, kto w tym momencie będzie przechodził udzieli im pomocy a potem zawoła mnie. To jest takie pewne poczucie bezpieczeństwa, kiedy wiem, że wszyscy dorośli, mieszkający na osiedlu opiekują się wszystkimi dziećmi. ( ) To także okazja dla dzieci na to, żeby miały te wszystkie kontakty i nawiązywały interakcje z ludźmi spoza naszej rodziny. Oczywiście to może się zdarzyć także wtedy kiedy nie mieszka się w Cohousingu, ale tutaj to jest po prostu bardziej prawdopodobne, że się wydarzy. Tutaj jest więcej ludzi, którzy się nimi interesują niż gdyby mieszkały w domu jednorodzinnym i bawiły się na ulicy. Tutaj po prostu jest więcej ludzi, którzy zatrzymają się żeby zapytać jak się mają i co robią. ( ) Dzieci mają swoją kulturę zabawy i to jak się do siebie odnoszą. To jest bardzo cenne kiedy uczą się; podobnie jak my dorośli, jak odnosić się i obcować z ludźmi, którzy zachowują się inaczej jak oni, mają odmienne zdanie i inne pomysły.( ) Nie wiem czy one zamieszkają kiedyś w Cohousingu, kiedy dorosną. Ale wszystko co mogę powiedzieć dzisiaj, to to, że mam nadzieję, że one docenią ten model współpracy z innymi ludźmi i życia z nimi w bliskości. Mam po prostu nadzieję, że w przyszłości będą dobrymi przyjaciółmi i dobrymi obywatelami. Łatwo dostępne źródła: 1. Fragment książki Charles a Durrett a The Senior Cohousing Handbook: A Community Approach to Independent Living, google.pl/books?id= 2. AzwzSKHoTrcC&printsec=frontcover&dq= cohousing&hl=pl&sa=x&ei=j-w_u-mjgkk nywpqhigqbq&ved=0ceaq6aewag#v=onepage&q=cohousing&f=false 3. Artykuł Marii Brenton Senior cohousing communities an alternative approach for the UK?, -cohousing-communities-full.pdf 4. Artykuł Abrahama Neshama i Kate delagrange Elder Cohousing An Idea Whose Time Has Come?, CohoArticleC-Mag10.06.pdf

29 05 WARUNKI LEGISLACYJNE I SPOSOBY FINANSOWANIA PROJEKTÓW W POLSCE Anna Wolska W praktyce dla zrealizowania pomysłu cohousingu trzeba jak przy każdym poważnym przedsięwzięciu angażującym znaczne środki i wiele osób zmierzyć się z biurokracją. Oprócz standardowych spraw związanych z budową domu jak odpowiednie pozwolenia na budowę, trzeba przedsięwzięciu nadać odpowiednią formę prawną, która zagwarantuje możliwość działania legalnie, zabezpieczy interesy budujących każdego z osobna i grupy jako całości. Dokonując wyboru trzeba pamiętać o możliwościach, kosztach i ograniczeniach oraz możliwości finansowania kredytem budowy. Zadaliśmy prawnikom i doradcom finansowym pytanie o to w jakiej formie prawnej należy działać. Nie zakładamy możliwości budowania przez przyszłych mieszkańców cohousingu za posiadane oszczędności, lecz finansowanie większej części przedsięwzięcia kredytem. Rozważaliśmy kilka możliwości od najprostszej formy spółki cywilnej, przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialności, fundację, stowarzyszenie aż po spółdzielnie mieszkaniową gdzie prawo jest najbardziej skomplikowane. Spółka z o.o. byłaby ciekawą opcją, ale w przypadku posiadania dochodu. Banki udzielając kredytu inwestycyjnego spółce sprawdzają jej zdolność na podstawie dochodów z ostatnich lat i biznes planu. Cohousing nigdy by nie miał dochodu, dlatego dla osób nie posiadających 100% finansowania z innych źródeł niż bank nie ma sensu. W przypadku gdyby przyszli mieszkańcy mieli znaczny wkład własny i np. możliwość finansowania budowy przez wkład znanych im osób mogliby mając spółkę z o.o. sprzedać osobie finansującej obligacje zabezpieczone posiadaną działką i po skończeniu budowy przekształcić się w spółdzielnie a na mieszkania wziąć zwykłe kredyty hipoteczne, które by służyły spłaceniu obligacji, które kupiła na czas budowy osoba (czy grupa osób) finansująca przedsięwzięcie. Fundacja i stowarzyszenie również by miały problem z uzyskaniem finansowania, dlatego o tych formach więcej nie będziemy tu pisać. Najprostsza forma to spółka cywilna, która nie posiada osobowości prawnej i oznacza najmniej biurokracji. Zalety spółki cywilnej: najprostsza i tania forma wystarczy zawarcie umowy; dla celów dowodowych umowa powinna być sporządzona na piśmie; nie wymaga przejścia procedury rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym; może służyć do realizacji jakiegokolwiek celu, który jest zgodny z prawem. Wady: brak osobowości prawnej, tzn. brak rozdziału majątku spółki od majątku wspólników; wspólnicy odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki; współwłasność mienia spółki ma charakter współwłasności łącznej, przez co wspólnik nie może rozporządzać udziałem w majątku wspólnym ani w jego składnikach; praktyczne problemy z reprezentacją; kontrahent ma problem ze zweryfikowaniem czy wspólnik jest uprawniony do podpisania umowy; konieczne jest przedłożenie umowy spółki, co do której nie ma pewności, że jest aktualna; podatek od czynności cywilnoprawnych przy wnoszeniu wkładów; w przypadku rozwiązania spółki przed zakończeniem inwestycji konieczne przeprowadzenie procedury podziału majątku wspólnego (sporządzenie odpowiednich wycen, znaczne koszty sądowe lub notarialne). Przy sporządzaniu umowy trzeba szczególną uwagę zwrócić na określenie sposobu reprezentacji i prowadzenia spraw spółki, tak aby nie sparaliżować jej funkcjonowania. Trzeba też zwrócić szczególną uwagę na określenie na samym początku sposobu rozwiązania spółki podziału majątku. Może być to bardzo dobra forma działania dla osób posiadający bardzo duże zaufanie do siebie. Dla większych grup, inwestujących na większą skalę i nie koniecznie bardzo dobrze się znających bardziej odpowiednią formą działania wydaje się spółdzielnia mieszkaniowa.

30 30 Zalety: forma organizacyjna stworzona stricte dla prowadzenia procesu budowy mieszkań i domów, a także dla zarządu nieruchomościami mieszkalnymi i nie tylko, uregulowana w prawie spółdzielczym i w ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych; posiada osobowość prawną, w związku z czym istnieje rozdział majątku spółdzielni od majątku członka spółdzielni; członek nie odpowiada za zobowiązania spółdzielni własnym majątkiem; możliwość zawarcia z członkiem umowy w formie pisemnej o budowę lokalu, która zobowiązuje spółdzielnię i członka do zawarcia, po wybudowaniu lokalu, umowy o ustanowienie odrębnej własności lokalu; pokrywanie kosztów zadania inwestycyjnego odbywa się poprzez wniesienie wkładu budowlanego w części przypadającej na lokal członka spółdzielni; wniesienie wkładu budowlanego nie jest opodatkowane; w przypadku rezygnacji z przedsięwzięcia istnieje możliwość obrotu tzw. ekspektatywą odrębnej własności lokalu co nie jest możliwe w przypadku spółki cywilnej; ekspektatywa jest to roszczenie o ustanowienie odrębnej własności lokalu. Wady: bardziej skomplikowana forma niż spółka cywilna, znacznie więcej wymaganej dokumentacji, m.in. konieczność uchwalenia statutu, następnie zawarcia odrębnych umów o budowę lokalu; konieczność zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym, złożona struktura organizacyjna; oprócz istnienia walnego zgromadzenia obligatoryjne powołanie rady nadzorczej i zarządu; wyższe koszty funkcjonowania koszty rachunkowości, koszty organizacji walnego zgromadzenia, posiedzeń rady nadzorczej oraz zarządu. Żeby dokonać wyboru formy prawnej w pierwszej kolejności trzeba wziąć pod uwagę jaka jest skala inwestycji oraz jej zakres osobowy i relacje panujące w grupie. Im więcej potrzeba kapitału oraz więcej osób to tym bardziej bezpieczniejsza wydaje się forma spółdzielni mieszkaniowej. Ze spółdzielnią mieszkaniową wiąże się także swoistego rodzaju pewność stosunków prawnych, czego nie można powiedzieć o spółce cywilnej. Umowy dotyczące budowy lokali, które byłyby zawierane w ramach spółdzielni, są określone przez przepisy i stosowane w praktyce. Jest to zatem już przetarty szlak, którym można podążać. Poza tym idea prowadzenia tego rodzaju budowy jest bardzo związana z ruchem spółdzielczym, którego głównym założeniem jest niekomercyjne zaspokajanie potrzeb grupy ludzi. Cele zatem są jasne i nie powinny budzić wątpliwości. Natomiast spółka cywilna jest bardziej elastyczną formą prowadzenia przedsięwzięcia. Zmienność okoliczności zewnętrznych częstokroć powoduje konieczność szukania nowych, bardziej przystających rozwiązań prawnych. Spółka cywilna nie jest ograniczona do konkretnych umów nazwanych przewidzianych w przepisach oraz może lepiej korzystać z zasady swobody kształtowania stosunków prawnych. Niewątpliwie spółka cywilna może być stosowana przy przedsięwzięciach na mniejszą skalę i w sytuacji, gdzie wszyscy wspólnicy darzą się sporym zaufaniem i nie boją się nieograniczonej odpowiedzialności za zobowiązania wynikłe z podjętych przez spółkę działań bądź zaniechań

31 06 PROCES TWORZENIA GRUPY TYPU COHOUSING KROK PO KROKU mgr inż. arch. Dawid Cieślik Zbudowanie nowego domu przy współpracy z innymi ludźmi wymaga podjęcia kolejnych kroków od zainicjowania grupy mieszkańców, poprzez rozmowę o twardych regułach i kwestiach finansowych poprzez spore zaangażowanie wszystkich w pracę nad budowaniem spójności w grupie i wzajemnie poznawania się w trakcie nie tylko pracy nad konkretnymi rozwiązaniami ale i w trakcie wspólnej zabawy. Oto krótki poradnik co zrobić, krok po kroku aby zapoczątkować cohousing: 1. Utworzenie grupy inicjującej; 2. Określenie potrzeb i możliwości grupy; 3. Wybór lokalizacji inwestycji; 4. Opracowanie założeń architektonicznych; 5. Sporządzenie planu inwestycji; 6. Powołanie osobowości prawnej; 7. Zapoczątkowanie finansowania; 8. Formalizacja projektu architektonicznego; 9. Proces budowlany; 10. Wyposażanie nieruchomości; 11. Tworzenie statutu wspólnoty; 12. Zakwaterowanie. Ad.1. Utworzenie grupy inicjującej Inicjacja wspólnoty cohousingowej zwykle polega na zorganizowaniu grupy przyjaciół chcących zamieszkać w mieszkalnictwie tego typu. Wspólne rozmowy i wymiana spostrzeżeń powoduje zawiązanie grupy inicjacyjnej. Ad.2. Określenie potrzeb i możliwości grupy Następnym krokiem jest określenie charakteru wspólnoty, tj. wytyczenie parametrów takich, jak ilość mieszkańców, powód utworzenia, przekrój wiekowy, rodzaj zabudowy. Informacje te zamieszcza się w ogłoszeniach, co bywa pomocne w wyszukiwaniu chętnych poza grupą przyjaciół. Na tym etapie należy zwrócić się o pomoc do architekta, socjologa i radcy prawnego. Eksperci z odpowiednim doświadczeniem pomogą w przejściu przez proces tworzenia wspólnoty. Duże znaczenie odgrywają tu procesy socjologiczne. Odpowiednie stymulowanie przez eksperta z tej dziedziny wzmocni więź grupy na różnych poziomach znajomości. Potrzeby i możliwości każdej osoby znajdą się w założeniach projektowych po ogólnej akceptacji. Ad.3. Wybór lokalizacji inwestycji Zanim opracuje się koncepcję architektoniczną, należy wybrać odpowiednią lokalizację inwestycji. W zależności od preferencji grupy wybór pada na zabudowę w ścisłej tkance miejskiej, blisko centrum lub na obrzeżach miasta. Równie atrakcyjnym miejscem do zamieszkania mogą okazać się tereny wiejskie. Wskazana lokalizacja pozwoli opracować plan zabudowy. Wytyczne dla danej lokalizacji znajdują swoje odbicie także w charakterze zabudowy. Zasady tworzenia cohousingu nie wskazują, który typ zabudowy jest szczególnie pożądany. W każdym przypadku decydują przyszli mieszkańcy. Na decyzję o wyborze lokalizacji mogą mieć wpływ także plany dotyczące instalacji infrastruktury technicznej, obniżającej koszty utrzymania osiedla. Dla uhonorowania zasad zrównoważonego rozwoju zaleca się wyznaczenie miejsca dobrze skomunikowanego z usługami i ośrodkami szkolnictwa. Ad.4. Opracowanie założeń architektonicznych Proces projektowy jest nadzwyczaj istotny, ponieważ na tym etapie określa się parametry przestrzeni, która każdego dnia będzie oddziaływać na mieszkańców. Kreowanie przestrzeni dedykowanych różnym sferom życia związane jest z podziałem na strefy: ogólnodostępną, półprywatną i prywatną. Pierwsza dopuszcza udział osób spoza wspólnoty ostatnia z nadmienionych zapewnia intymność członków wspólnoty. O ile przestrzenie wspólnotowe takie, jak ogród, plac centralny, czy dom wspólnotowy, współtworzą wszyscy, to mieszkania zależne są tylko od przyszłych mieszkańców. Z punktu widzenia socjologii wykształcenie odpowiednich powiązań pomiędzy tymi przestrzeniami jest kluczowe dla trwałości relacji interpersonalnych. Zabudowa tego typu nie narzuca stylu architektury, nie wyklucza możliwości wznoszenia nowych budynków lub przerabiania istniejących.

32 32 Ad.5. Sporządzenie planu inwestycji Ustalenia, jakie zapadają na początku tworzenia wspólnoty często ulegają zmianom. Największy wpływ mają tu piętrzące się koszty inwestycji. Dlatego przy tworzeniu planu realizacji przedsięwzięcia, należy brać pod uwagę opłaty za sporządzenie projektów, usługi ekspertów, uzgodnienia urzędowe i inne. Wysokość tych kosztów wycenia się indywidualnie, dlatego nie można dokładnie ich oszacować przed przystąpieniem do inwestycji. Łatwiej jest oceniać opłaty za elementy tzw. twarde, czyli koszt zakupu działki, budowa obiektu z przyjętą technologią i standardem wykończenia, instalacja infrastruktury technicznej. Podsumowanie tych wartości pomoże w kalkulacji ceny metra kwadratowego mieszkania wewnątrz zabudowy. Porównanie tej wartości z ofertą rynku deweloperskiego pomoże wyliczyć opłacalność podejmowanego przedsięwzięcia. Wówczas zapadają decyzje o elementach finansowania: wysokość początkowego wkładu finansowego, pomoc kredytową lub wzajemna pomoc finansowa. Oferta polskich instytucji mogących wspierać tego typu przedsięwzięcia jest bardzo uboga. Dlatego należy skorzystać ze sprawdzonych form prawnych i wystąpić o typowe dla rynku deweloperskiego opcje kredytowe. Ad.6. Powołanie osobowości prawnej Ważnym z punktu widzenia formalno prawnego jest określenie osobowości prawnej. Czemu poświęciliśmy odrębny rozdział. Ad.7. Zapoczątkowanie finansowania Wspólnie kreując swoje miejsce zamieszkania, wykorzystując przy tym zasady zarządzania oddolnego, jest się świadomym każdej wydanej złotówki. Dokonując zakupów, jako jedna osoba prawna, można uzyskać wysokie rabaty od producentów wyposażenia. Pierwszym, poważnym dla grupy wydatkiem jest zakup działki. Powierzchnia musi być odpowiednia dla przewidywanej ilości jednostek mieszkalnych. Ad.8. Formalizacja projektu architektonicznego Z punktu widzenia socjologii, optymalny model osiedla posiada ok. 50 osób. Jest to grupa osób, którą jest się w stanie dobrze poznać, jeśli stworzy się dogodne warunki współzamieszkiwania. Przez wzgląd na tę zasadę, projekt architektoniczny musi przewidywać potrzeby wszystkich rodzin i daje możliwość wprowadzania zmian w układzie funkcjonalnym w przypadku migracji rodzin. Aby zapewnić podłoże do komunikowania się sąsiadów, należy przewidzieć miejsca wspólnego spędzania czasu, z dostępem do ogrodu i przestrzeni rekreacyjnej. Dla bezpieczeństwa najmłodszych parkingi lokuje się na zewnątrz założenia, a ruch kołowy we wnętrzu obsługuje jedynie pojazdy uprzywilejowane, a rolą tych dróg jest zapewnienie dobrego połączenia jednostek mieszkalnych z domem wspólnotowym. Jeśli osiedle ma być projektowane zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, to zaleca się stosowanie technik budownictwa energooszczędnego lub pasywnego. Ad.9. Proces budowlany Wspólne kierowanie przedsięwzięciem stawia przed przyszłymi mieszkańcami wiele wyzwań. Po określeniu charakteru osiedla, kupnie odpowiedniej działki i wybraniu jednostek usługowych, realizujących proces budowlany, udział wspólnoty maleje. Równolegle do wzrostu udziału jednostek realizujących założenia projektowe, rośnie zapotrzebowanie finansowe inwestycji. Aby prace budowlane przebiegały pomyślnie, należy zapewnić nadzór autorski pracowni projektowej, która opracowała projekt. Zadaniem architekta będzie informowanie wspólnoty o postępach prac, problemach, jakie wystąpiły i niezbędnych zmianach w projekcie. Ważne na tym etapie (szczególnie w sytuacji, kiedy stosuje się zasady budownictwa pasywnego) jest przeprowadzenie testów sprawności instalacji, szczelności budynków i sprawdzenie, czy zamierzenie budowlane jest bezpieczne, czyli gotowe do zamieszkania. Ad.10. Wyposażanie nieruchomości Czas realizacji budowy jest odpowiednim na zaprojektowanie wnętrz jednostek mieszkalnych i przestrzeni wspólnotowych. Mieszkania aranżuje się indywidualnie, często korzystając z wybranych przez całą grupę producentów wyposażenia. Przestrzenie wspólnotowe takie, jak ogród, plac zabaw, parking, dom wspólnotowy, czy zaplecze gospodarcze, wymagają uzgodnień wspólnoty. Zgoda na stosowane elementy aranżacji powinna być jednomyślna, aby w przyszłości elementy niezgody były wyeliminowane. Nadrzędnymi zasadami w projektowaniu stref ogólnodostępnych są stosowanie materiałów dobrych gatunkowo trwałych i łatwych w utrzymaniu porządku oraz perfekcyjny układ funkcjonalny. Koszty zakupu w przeliczeniu na każdego partycypującego są niskie, a mimo to każdy ma możliwość korzystania ze świetnie wyposażonych pomieszczeń. Ad.11. Tworzenie statutu wspólnoty Aby przeciwdziałać powstawaniu w przyszłości konfliktów wśród sąsiadów, należy opracować kodeks praw i obowiązków mieszkańców. Do podstawowych zalicza się ustalenie częstotliwości spotkań organizacyjnych, prac konserwacyjnych i porządkowych oraz przydziału drobnych obowiązków. Elementem w życiu wspólnoty, który wpływa szczególnie korzystnie na relacje interpersonalne, jest wspólny posiłek. Z tego powodu system dzielenia obowiązków w kuchni należy dopracować możliwie najdokładniej. Jest to najbardziej wymagająca sfera życia sąsiedzkiego, jednak dostarcza najwięcej korzyści. Obowiązujące reguły zawierają kwestie hurtowych zakupów spożywczych, sposób rozliczania posiłków, częstotliwość gotowania dla wszystkich, obowiązek uczestniczenia w posiłkach, zasady podejmowania gości i organizowania spotkań. Ponadto regulamin precyzuje zasady rezerwacji i korzystania z pomieszczeń technicznych (np. pralni) lub urządzeń rekreacyjnych (np. sauny, basenu, sali kinowej). W przypadku niestosowania się do przyjętych

33 33 zasad, wspólnota może uniemożliwić dalsze zamieszkiwanie problematycznej jednostce lokatorskiej. Wówczas następuje eksmisja, lub nałożenie ustalonych kar finansowych. Ad.12. Zakwaterowanie Korzyści, jakie płyną ze współzamieszkiwania są uwarunkowane preferencjami mieszkańców, powstałymi w trakcie procesu tworzenia wspólnoty. Szereg podejmowanych decyzji składa się na kształt wspólnoty, która w sposób indywidualny otacza każdego użytkownika opieką. Każdy z mieszkańców odczuwa w inny sposób korzyści, jakie czerpie z tej formy mieszkalnictwa. Wielopłaszczyznowe kształtowanie wspólnoty cohousingowej niesie ze sobą wiele zalet, ale i stawia przed mieszkańcami wymagania, jakie wynikają ze wspólnego użytkowania elementów osiedla. Fakt ten powoduje, że ta forma zamieszkiwania nie jest dla wszystkich i wymaga poświęcania swojego czasu sąsiadom. Do wymagań towarzyszących cohousingowi należą przede wszystkim: partycypacja we wspólnych posiłkach ma za zadanie stworzyć odpowiedni nastrój do poznawania sąsiadów i tworzenia siatki powiązań interpersonalnych. Dzięki temu sąsiedzi uczą się współpracy i poszanowania potrzeb drugiego człowieka. dbanie o porządek w przestrzeniach wspólnotowych, w szczególności sprzątanie po swoich podopiecznych. Taka obowiązkowość wykształca zrozumienie, zaangażowanie i poszanowanie dla miejsca zamieszkania. Jest to długi proces przełamywania negatywnych wzorców postępowania, występujących obecnie na dużą skalę. szanowanie uchwalonych reguł we wspólnocie ze szczególnym uhonorowaniem zasad zarządzania oddolnego niesie ze sobą zrozumienie istoty cohousingu. Jest to ciągła nauka podejmowania wspólnych decyzji, wprowadzająca, za sprawą sztuki negocjacji, między partycypującymi kompromis. A im lepsze posiada się umiejętności negocjacji, tym łatwiej osiąga się przyjęte cele. Łatwo dostępne źródła: 1. Artykuł z wieloma bardzo cennymi i przydatnymi odnośnikami na temat tego jak zapoczątkować grupę dążącą do zamieszkania razem: Dawid Cieślik architekt, badacz struktur Cohousing, inicjator i główny redaktor poratlu cohousing.pl

34 34 Przydatne linki 1. polska strona poświęcona tworzeniu cohousingu 2. The Cohousing Association of the United States, The UK Cohousing Network 3. lista istniejąych osiedli cohousingowych w Wielkiej Brytanii 4. The Swedish National Association Cohousing NOW (po szwedzku Kollektivhus NU) 5. Fellowship for Intentional Community strona zrzeszająca wspólnoty wszelkiego typu również grupy typu cohousing. Portal zawierający wiele przydatnych artykułów na temat tego jak organizować i prowadzić różnego rodzaju wspólnoty. Literatura 1. Brown, Susan L. Intentional Community. An Anthropological Perspective; State University of New York Press, New York Communities Directory. A Comprehensive Guide to Intentional Communities and Cooperative Living; 2005 Edition, Fellowship for Intentional Community; Rutledge, Missouri 3. Communities Directory. A Guide to Intentional Communities and Cooperative Living; 2000 Edition, Fellowship for Intentional Community: Durrett, Charles Senior Cohousing. A Community Approach to Independent Living; Habitat Press, Berkley, California Eurotopia. Intentional Communities and Ecovillages in Europe Eurotopia Directory; Edition 2005 Ökodorf Sieben Linden, Germany 6. McCamant Kathryn, Charles Durrett, Cohousing. A Contemporary Approach to Housing Ourselves (Second Edition), Ten Speed Press, Berkley, CA Meltzer, Graham, Sustainable Community. Learning from the Cohousing model; Trafford, USA, Canada, UK, Ireland; Scotthanson, Chris, Kelly Scotthanson, The Cohausing Handbook. Building the place for community; New Society Publishers, Gabriola Island, Canada: Wann, David Reinventing Community. Stories From the Walkways of Cohousing; Fulcrum Publishing; Golden, Colorado 2005

35 07 PRZYKŁADY OSIEDLI NA ŚWIECIE Cohousing rozwija się praktycznie na całym świecie. Jest tak samo popularny w Danii, Szwecji, Holandii czy Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii czy Australii. Poniższa mapa ilustruje zagęszczenie tego ruchu na poszczególnych kontynentach. Do szczegółowych danych odsyłamy na strony Fellowship for Intentional Community czy Stowarzyszenia Diggers & Dreamers uk, które prowadzą bieżący spis wszelkich wspólnot, w tym cohousingowych na całym świecie. Pewne trudności w porozumieniu sprawiły, że grupa podzieliła się i zostali w niej wyłącznie ci najbardziej zdeterminowani. Nowi członkowie rekrutowali się przez ogłoszenia w prasie. Aby zapobiec ewentualnemu pomniejszaniu grupy i wstępowaniu osób niepewnych swojej decyzji o współtworzeniu sąsiedztwa, każdy z uczestników wpłacał symboliczną kwotę 25$ jako wyraz deklaracji i poważnego traktowania swojego uczestnictwa w spotkaniach grupy dążącej do chęci założenia pierwszego w Stanach cohousingu. Pierwsi mieszkańcy wprowadzili się do swoich domów w 1992 roku. Osiedle ulokowane jest na niewielkiej wyspie- Bainbridge Island, na którą regularnie kursują promy z centrum Seattle. Aranżacja przestrzenna i forma zabudowy: działka o powierzchni 0,5 ha. Osiedle 30 domów 10 bliźniaków, oraz 2 domy wielorodzinne jeden z 4 mieszkaniami i jeden z 6 mieszkaniami. Domy i mieszkania o powierzchni 45 do 120 m 2. Osiedle położone na planie trzech uliczek zbiegających się do jednego centralnego placu przy, którym stoi Dom Wspólny. WINSLOW COHOUSING (Stany Zjednoczone) Historia powstania grupy: Winslow Cohousing jest pierwszym tego rodzaju osiedlem wybudowanym bez pomocy zewnętrznego developera, a drugim w ogóle Cohousingiem zbudowanym w USA. Inspiracja do wybudowania osiedla została zaczerpnięta z wielokrotnie już wspominanej książki dwójki amerykańskich architektów Ch.Durretta i K.McCamant. Wkrótce po jej ukazaniu w 1988 roku, autorzy rozpoczęli organizację grup chętnych do założenia osiedli kooperatywnych w Stanach Zjednoczonych. Na początku 1989 roku jeden z przyszłych mieszkańców Winslow, wkrótce po spotkaniu architektów zorganizował spotkanie, którego celem było zainicjowanie grupy osób zainteresowanych zbudowaniem takiej wspólnoty. Następnym krokiem było sprecyzowanie głównych celów jakie miały towarzyszyć przyszłym mieszkańcom wraz z zainicjowanym procesem zakładania nowego osiedla. Dom Wspólny: kuchnia, jadalnia, kącik jadalny dla dzieci, świetlica dla dzieci, biuro przeznaczone do celów administrowania osiedla, siłownia, pralnia, pokój gościnny. Przestrzeń wspólna osiedla: plac zabaw, małe boisko do koszykówki, warsztat ceramiczny, warsztat narzędziowy, ogród wspólny, grill przed domem wspólnym, niewielki lasek. Sposób podejmowania decyzji: konsensus grupowy Charakterystyka grupy mieszkańców: cohousing multigeneracyjny: 50 osób dorosłych i 20 dzieci (przekrój wiekowy od 2 do 80 lat). Życie grupowe: posiłki wspólne 5 razy w tygodniu (2,25$ za posiłek/osoby dorosłej). Każdy kto uczestniczy w posiłkach zobowiązany jest do wzięcia udziału w przygotowaniu jednego z nich w miesiącu lub sprzątaniu po kolacji. Wspólne zarządzanie terenem (każdy dorosły angażuje się w co najmniej jedną z pięciu komisji skoncentrowanych na poszczególnych

36 36 Dom wspólny Domy aspektach życia wspólnotowego: Administracja (Administration), Proces i Komunikacja (Process and Comunication), w tym rozwiązywanie konfliktów, Tereny Zielone (Grounds); Konserwacja Budynków (Maintenance) oraz Wyposażenie Wspólnotowe (Common Facilities), sprzątanie Domu Wspólnego kolejno przez wszystkich członków grupy. Spotkania organizacyjne, podczas których ustalane są wszelkie aspekty związane z zarządzaniem posiadłością są głównym sposobem komunikacji w grupie. Oprócz tego rozsyłane są e. W Domu Wspólnym znajdują się skrzynki na korespondencję wewnętrzną i zwykłe skrzynki na listy każdy dom ma przypisaną swoją skrzynkę oraz przegródkę na korespondencję wewnętrzną, w której można zostawiać wiadomości a sami mieszkańcy dzięki temu są zmobilizowani do tego aby przynajmniej raz dziennie udać się po korespondencję do Domu Wspólnego. Na osiedlu funkcjonuje także system fioletowych tabliczek - które mieszkańcy mogą zawieszać na drzwiach swoich domów jeśli czują potrzebę zasygnalizowania grupie, że potrzebują prywatności i proszą aby w tym czasie im nie przeszkadzać. Ewentualny konflikty rozwiązywane są samodzielnie pomiędzy mieszkańcami, którzy w niego weszli. Jeśli jednak potrzeba w zakresie grup zarządzających wspólnym życiem jest także grupa odpowiedzialna za prowadzenie mediacji i pomoc w rozwiązywaniu sporów między mieszkańcami. Sąsiedzi stawiają jednak na pierwszym planie staranną komunikację, która chroni przed popadaniem w konflikty. Dość często oprócz wydarzeń organizowanych dla samych mieszkańców (kółka dyskusyjne, spotkania okolicznościowe przy okazji różnych świąt, wspólne oglądanie filmów etc.) grupa zachęca i zaprasza lokalną społeczność do korzystania z posiadanej przestrzeni i organizowanych imprez. Zasady życia wspólnotowego dostępne są w skodyfikowanym instruktarzu życia osiedlowego, który obejmuje między innymi zasady zawierania konsensusu, uczestnictwa w życiu wspólnoty, zachowania bezpieczeństwa i inne regulacje. Łatwo dostępne źródła: 1. strona osiedla 2. artykuł Sarah van Gelder Winslow Cohousing: A Self-Portrait. Wspólna jadalnia

37 37 Jackson Place Cohousing (Seattle/WA, USA) Historia grupy: Proces budowy Jackson Place Cohousing został zainicjowany przez trzy rodziny w 1997 roku. Niedługo po tym jak, należąca do miasta parcela o powierzchni ok. 0,5 ha została wystawiona na sprzedaż rdzenna grupa inicjatorów, wystąpiła do rady miasta z pomysłem zakupu terenu i wybudowania tam Cohousingu. Pierwsi inicjatorzy Jackson Place zdeterminowani budową wymarzonego domu, wynajęli architekta, developera i księgową oraz zgłosili się w Urzędzie Miasta z gotowym projektem zagospodarowania terenu. Od tego momentu rozpoczęli także szereg spotkań z mieszkańcami okolicznych osiedli oraz samym zarządem miasta w celu przybliżenia wizji kooperatywnego osiedla. Po blisko roku prowadzenia negocjacji projekt został zaaprobowany. Wówczas dali ogłoszenie do lokalnej gazety poszukując kolejnych osób zainteresowanych budową Cohousingu. Przez następne dwa lata, przyszli sąsiedzi spotykali się regularnie dwa razy w miesiącu wypracowując wspólną politykę mieszkaniową. Budowę rozpoczęto w czerwcu 2000 roku, i ukończono rok później. Pierwsi mieszkańcy nowego Cohousingu wprowadzili się do swoich domów w październiku 2001 roku. Aranżacja przestrzenna i forma zabudowy: parcela położona na zboczu w centrum miasta sprzyja ciekawej formie zabudowy z zewnątrz jest to jednolity budynek o charakterze bloku mieszkaniowego, który w rzeczywistości jest szeregiem umiejętnie połączonym domków jednorodzinnych (unitów). W skład cohousingu wchodzi łącznie 27 unitów (o powierzchni od 80 do 171 m 2 ) oraz Dom Wspólny. Projekt elewacji i otoczenia Budynek Przestrzeń wspólna: w części będącej Domem Wsolnym znajduje się kuchnia z jadalnią, pralnia, biuro do prowadzenia administracji wspólnoty, skrzynki pocztowe oraz skrytki na korespondencję wewnętrzną, pokój dla dzieci, pokój telewizyjny (służący za miejsce spotkań), magazyn, pralnia, i dwa podziemne parkingi. Charakterystyka grupy: cohousing multigeneracyjny: 40 osób dorosłych i 16 dzieci (przekrój wiekowy od kilku miesięcy do 80 lat). Życie społeczne grupy: posiłki wspólne mają miejsce 4-5 razy w tygodniu (kolacje oraz jedno śniadanie w weekend) czasem w przypadku gdy brakuje chętnych kucharzy i osób do sprzątana po posiłku ilość posiłków w danym tygodniu spada. Każdą kolację lub śniadanie przygotowuje dwóch kucharzy i dwóch sprzątających. Posiłki są odpłatne w cenie 4$ za osobę dorosłą i 3$ za dziecko. Osoby uczestniczące w posiłkach wspólnych zobowiązane są do organizacji co najmniej jednego posiłku w miesiącu (jako kucharz lub sprzątający). (Domy i mieszkania wyposażone są w indywidualne kuchnie co nie ogranicza w żaden sposób jedzenia w domu. We wspólnych posiłkach regularnie uczestniczy ok.⅔ grupy). Wszyscy Aranżacja wewnętrzna

38 38 Część wspólna Dom wspólny dorośli zobowiązani są do uczestnictwa w poszczególnych grupach zarządzających posiadanymi budynkami i działką. Budżet wspólny przeznaczony jest do pokrycia kosztów utrzymania zewnętrznych części wszystkich budynków, współposiadanych sprzętów w Domu Wspólnym oraz terenu zielonego. Wewnętrzne remonty w poszczególnych domach opłacane są przez ich właścicieli. Większość prac wykonywana jest przez samych mieszkańców, którzy wynajmują profesjonalistów jedynie do prac, których sami nie umieją wykonać lub wymagają specjalnego sprzętu. Mieszkańcy organizują się w trakcie różnego typu kółek dyskusyjnych, klubów książki, oglądania filmów, wspólnych ćwiczeń i dbania o kondycję fizyczną. Raz w miesiącu po spotkaniu zarządczym odbywa się kolacja w trakcie, której obchodzi się urodziny osób urodzonych w danym miesiącu. W trakcie tej kolacji jubilatów zachęca się do opowiedzenia o tym co wydarzyło się istotnego w ich życiu na przestrzeni ostatniego roku oraz przedstawienia planów na nadchodzący rok. W tym pytaniu kryje się także pytanie w jaki sposób grupa może im pomóc w osiągnięciu nowych celów. Komunikacja w grupie przebiega głównie za pomocą spotkań organizacyjnych, i (również za pomocą zamkniętej grupy mailingowej) oraz notatek ze spotkań rozsyłanych elektronicznie. Niektóre wydarzenia propagowane są za pomocą ogłoszeń zawieszanych w części wspólnotowej. Wszyscy posiadają także listę z numerami telefonów do pozostałych mieszkańców, która uruchamiana jest na zasadzie drzewa w nagłych wypadkach; każda osoba musi skontaktować się z trzema innymi mieszkańcami i przekazać im wiadomość, którą z kolei oni przekazują do kolejnych trzech osób. Na koniec ostatnia osoba dzwoni do pierwszej osoby inicjującej rozesłanie wiadomości aby zamknąć krąg informacyjny i mieć pewność, że dotarła ona do wszystkich. Składka członkowska jest proporcjonalna od zajmowanej powierzchni mieszkania. Z początkiem każdego roku poszczególne grupy zarządcze przedkładają preliminarze opisujące konieczność poniesienia konkretnych wydatków w związku z administrowaniem terenu i części wspólnych. Preliminarze oceniane są przez grupę koordynującą (w skład której wchodzi dwóch koordynatorów, skarbnik i sekretarz). Preliminarze są przedstawiane na forum publicznym podczas spotkania biznesowego. Od tego dnia mieszkańcy mają 10 dni na zgłoszenie swoich uwag i propozycji zmian. Po upływie tego okresu wszystkie przedłożone wnioski zostają poddane pod glosowanie i wybrane drogą konsensusu do realizacji. Sposób podejmowania decyzji: konsensus. Łatwo dostępne źródła: Domy 1. strona osiedla

39 39 IBSGÅRDEN (Roskilde, Dania) autor: mgr inż. arch. Dawid Cieślik W latach dwudziestych ubiegłego wieku powstało w Ibsgarden gospodarstwo o charakterze zagrodowym. Składało się z dwóch budynków gospodarczych, placu centralnego oraz położonego na jego osi budynku mieszkalnego- zamieszkałego przez rodziny współtworzące gospodarstwo. W czasie Drugiej Wojny Światowej budynki inwentarskie spłonęły, a 40 lat później grupa młodych małżeństw z dziećmi postanowiła kupić działkę z budynkiem. W ten sposób, w oparciu o prostą ideologię wspólnego zamieszkania, pomiędzy latami powstała zabudowa wspólnotowa i w niezmienionej formie przetrwała do dziś. Lokowanie wspólnoty daleko od centrum miasta powoduje izolację od miejskiego tłoku. Prostokątna działka rozciąga się na kierunku wschód- zachód i otoczona jest osiedlem z przeważającą zabudową jednorodzinną. Od strony zachodniej widnieje duży ogród. Pozostałą część działki stanowi zabudowa wielorodzinna z placem centralnym. Z trzech stron prostokątnego placu znajduje się budynek dwukondygnacyjny mieszczący 20 mieszkań różnego typu. Na zamknięciu placu- z czwartej strony- znajduje się historyczny dom gospodarstwa, który teraz pełni rolę wspólnotowego. Główna brama ulokowana jest na poziomej osi założenia, a jej zadaniem jest łączyć wnętrze zabudowy z parkingiem i wiatą rowerową od strony wschodniej. Styl architektoniczny budynków zarówno nowego i starego- utrzymany jest w jednakowej konwencji. Czerwona dachówka na dachach, czerwona cegła z białą stolarką drzwiową i okienną oraz białe tynki wywołuje w mieszkańcach spokojny nastrój, przypominając o historii tego miejsca. Na parterze, jak i na piętrze, mieszczą się jednostki mieszkalne. Te drugie mają osobne wejście po schodach od strony wnętrza placu. Na parterze każdy mieszkaniec posiada wyjście na mały, prywatny ogródek lokowany od zewnątrz założenia. Mieszkania nie są duże, ale mieszczą wszystkie niezbędne pomieszczenia- kuchnię z jadalnią, pokój dzienny, łazienkę i sypialnie. Niektóre mieszkania są przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych- również dom wspólnotowy. W tym budynku uwidacznia się podział na trzy części kuchni z jadalnią i toaletą, część gospodarcza z pralnią, kotłownią i spiżarnią oraz pomieszczenia do zabaw dzieci wraz z dobrze wyposażoną salą kinową. W spiżarni przechowuje się żywność i napoje kupowane hurtowo dla wszystkich. Każda jednostka formalno prawna (rodzina, para lub osoba samotna) jest w równej części właścicielem całości bez prawnego wyodrębniania zajmowanej powierzchni. Mieszkańcy mają też wspólną instalację elektryczną i wodno- kanalizacyjną. Każdy rozlicza się według wskazań swoich przyrządów mierniczych, a opłaty wynikające z korzystania z domu wspólnotowego dzielone są w równych częściach. Korzyści naliczane od powstania wspólnoty przez lata kształtowały wskaźnik opłacalności inwestycji. Na niekorzyść działają tu takie czynniki, jak wiek budynków i związane z nim koszty konserwacji, brak instalacji odnawialnych źródeł energii, dodatkowe koszty związane z życiem w mieście, brak dodatkowych źródeł dochodów Wspólnoty, czy brak partycypacji jednostek samorządowych w kosztach utrzymania. Elementami obniżającymi wydatki są z pewnością partycypowanie wszystkich członków we wspólnych, często odbywających się, kolacjach (w przeliczeniu na złotówki obiad wynosi przeciętnie 14 zł, co stanowi mniej niż połowę obiadu w przeciętnym, duńskim domu), gospodarowanie własnym ogrodem warzywnym, wspólna instalacja centralnego ogrzewania i stosunkowo małe powierzchnie mieszkań. Mieszka tutaj 30 osób dorosłych oraz 16 dzieci (stan na 2013 rok). Przekrój wiekowy jest szeroko rozciągnięty, ponieważ sięga od 4-go do 69-go roku życia. Większość z nich pracuje w oddalonej o 20km Kopenhadze oraz w Roskilde. Najstarsi mieszkańcy pamiętają początki wspólnoty- grupę 20 rodzin zebrano w krótkim czasie bez użycia sposobów masowej informacji. Ograniczono się do ustnego przekazu wśród znajomych i przyjaciół. Chętnych nie brakowało. Przystępujące do inwestycji rodziny stawały się częścią grupy o odpowiedniej formie prawnej, będącą właścicielem działki wraz z zabudową. W historycznych gospodarstwach wspólnotowych komunikacja mieszkańców odbywała się w naturalny sposób- w trakcie pracy i przy wspólnie spożywanych posiłkach. Dodatkowe spotkania całej grupy pozwalały rozwiązać problemy w gospodarowaniu dobrami oraz wspólnie ustalić kierunek rozwoju gospodarstwa. Teraz, kiedy każdy pracuje w innym miejscu, organizuje się wspólne posiłki średnio 6 razy w tygodniu, dla utrzymania dobrego kontaktu w grupie. Zwykle ma to formę obiadokolacji. Sporadycznie, w zależności od okoliczności (w głównej mierze świąt), mieszkańcy celebrują różne wydarzenia przez przyrządzanie wykwintnych śniadań lub kolacji. W dobie internetu przepływ informacji pomiędzy sąsiadami usprawnia system komputerowy dedykowany wspólnocie. Tutaj każdy może odczytać menu obiadowe przewidywane na następny dzień i zapowiedzieć swoją obecność. Osoby pełniące dyżur przy sporządzaniu posiłków wiedzą, ilu osób mogą się spodziewać- przez co racjonalnie kupują żywność. W każdym tygodniu dyżur obejmuje inna para mieszkańców. Przestrzenie wspólne mogą zostać wypożyczone, za zgodą wspólnoty, jednej rodzinie na specjalną okoliczność. Początek wspólnej uczty poprzedza dźwięk dzwonu zawieszonego przy drzwiach domu wspólnotowego. Jest to element nieodłączny, ponieważ występuje niemal we wszystkich wspólnotachnawet tych najnowocześniejszych. Prace konserwacyjne zdecydowanie nie dominują czasu spędzanego razem- jak to miało miejsce w historii. Komputerowy system informacyjny zapewnia stałą łączność sąsiadów, dzięki czemu mogą umawiać się na wspólne uprawianie aktywności. Część z nich jeździ na długie wyprawy rowerowe, inni uprawiają

40 40 nordic-walking. Jednak wszystkich łączy zamiłowanie do meczy piłkarskich. Spotykają się w sali kinowej i całą grupą kibicują. W ciepłe dni urządza się grilla na dużym tarasie przy ogrodzie zamiast kolacji w budynku. Wspólnie celebrują wiele świąt najchętniej Nowy Rok, ostatki i najdłuższy dzień w roku. Imprezom towarzyszą kolorowe stroje, śpiewy i tańce. Boże Narodzenie spędzają w gronie rodzinnym we własnych mieszkaniach lub wyjeżdżają. Wspólny, dobrej jakości piec centralnego ogrzewania obniża koszty eksploatacji mieszkań i domu wspólnotowego. Również rozliczanie się, jako jeden odbiorca, zapewnia lepsze ceny za dostarczane media. Jest to kolejna zaleta wspólnego gospodarowania zasobami. Mieszkańcy czują zbiorową odpowiedzialność i przede wszystkim równość we współtworzeniu wspólnoty mieszkaniowej. Zakupy w hurtowni spożywczej obfitują w zapasy składowane w spiżarni. Dzięki temu oszczędza się na wysokich cenach produktów. W całej Danii zaobserwowano tendencję do wypiekania pieczywa w domu. Specjalne maszyny do wyrabiania ciasta oraz piece każdego dnia dają mieszkańcom niedrogi chleb. Równe znaczenie, co względy ekonomiczne ma tradycja produkcji naturalnych wyrobów domowymi sposobami. Przyjęło się, że podczas kolacji, gdy na stołach leży chleb wypiekany we własnym piecu, zacieśniają się więzi sąsiedzkie. Zaskakująco ważnym pomieszczeniem w domu wspólnotowym jest pokój zabaw dzieci. Po zjedzonym posiłku młodsza część społeczności idzie bawić się z dala od rodziców, którzy w ciszy i spokoju chcą dokończyć rozmowy z sąsiadami. Dzięki temu mieszkańcy wspólnoty mają dobre warunki do wymiany informacji, a dzieci- kolejny pretekst do zabawy w znanym im gronie. Wśród mieszkańców zdarzają się konflikty. Zwykle przyczyną jest różnica zdań w sprawach strategicznych zakupów. Dobrym tego przykładem był problem partycypowania osób starszych w kosztach, jakie pochłonęła sala kinowa. Ustalono, że młode osoby, które będą z niej korzystały najczęściej, pokryją większość kosztów. Czasem powstają problemy ze świeżo wprowadzonymi mieszkańcami- muszą mieć czas na zaklimatyzowanie się w nowym otoczeniu i przyzwyczajenie się do obowiązujących wymagań. W takich sytuacjach wszyscy są wyrozumiali. Pomimo niechęci do zmian, zdają sobie sprawę, że każda nowa rodzina wnosi ze sobą pierwiastek świeżości do wspólnoty. Starsi mieszkańcy są elastyczni, ponieważ wiedzą, jak ważne jest zachowanie wielopokoleniowego charakteru społeczności Cohousingu. To, co świadczy o właściwym funkcjonowaniu wspólnoty, to fakt zaangażowania wszystkich mieszkańców. Podział obowiązków dostosowany jest do ich wieku i możliwości. Co tydzień obowiązek pełnienia dyżuru w kuchni, ogrodzie i przy utrzymaniu porządku w częściach wspólnotowych przechodzi na kolejne pary osób. W ten sposób każdy w równym stopniu przyczynia się do utrzymania osiedla w dobrej kondycji technicznej. Co kilka miesięcy przeprowadza się prace wymagające pomocy wszystkich mieszkańców. Dom wspólnotowy Dziedziniec Symetryczny układ założenia urbanistycznego

41 41 Elewacja zewnętrzna budynku mieszkalnego Parking na zewnątrz założenia Przestrzeń rekreacyjna Pomieszczenie zabaw dzieci Pokój zabaw młodzieży Kino domowe wspólnotowe Rowerownia Tył domu wspólnotowego Korytarz domu wspólnotowego Strefa ogrodów prywatnych Wejścia do mieszkań wyższych kondygnacji

42 42 W ten sposób w jeden weekend można pomalować cały budynek, lub oczyścić główny plac, czy ogród. Ze względu na istnienie budynku historycznego oraz układu według stron świata, nie ma możliwości montażu baterii słonecznych. Wpływ na brak odnawialnych źródeł energii miała też podjęta przez Wspólnotę decyzja o zakupie najwyższej jakości kuchni i poświęceniu na ten cel wszelkich środków. Tłumaczono tę decyzję ogromną rolą kuchni i jadalni w życiu społeczności. Równie ważną rolę pełnią pomieszczenia gospodarcze. W wielu założeniach typu Cohousing mieszkańcy są w posiadaniu własnych pralek- w każdym mieszkaniu. W Ibsgarden wspólnota mieszkaniowa posiada wspólną pralnię. Wypracowany przez lata system obsługi pralni przynosi korzyści mieszkańcom w postaci szybkiego prania. Swój kosz z rzeczami do prania stawia się w kolejce, po czym z pralki wyjmuje się wyprane rzeczy i nastawia kolejne pranie. Osoba, która przyjdzie jako następna, zabiera swoje wyprane rzeczy i powtarza cykl. Życie w społeczności o dużej zażyłości powoduje stworzenie atmosfery o charakterze rodzinnym. Mieszkańcy nie wstydzą się rozmawiać o prywatnych sprawach. Zróżnicowanie wiekowe ma pozytywny wpływ na tworzenie zdrowych relacji sąsiedzkich. Każdy mieszkaniec czuje się odpowiedzialny za wspólne dobro, przez co podnosi się bezpieczeństwo. Wejście nieproszonych gości na plac wewnątrz zabudowy nigdy nie zostanie przeoczone, ponieważ zawsze któryś z mieszkańców czuwał w domu. Do korzyści należy też dopisać bezpieczeństwo dzieci i rolę w tej kwestii osób starszych, będących na emeryturze. Rodzice jadący do pracy mogą zostawić dzieci pod opieką sąsiadów, ponieważ zaufanie we wspólnocie jest duże. Wpływ ma na to wzajemne zainteresowanie i rozmowy o problemach przy posiłkach. Ponadto dzieci dorastają w dużej, zróżnicowanej wiekowo grupie, co powoduje otwartość i docenienie zgody sąsiedzkiej. Natomiast obserwacja rodziców współtworzących wspólnotę uczy ich dobrych relacji międzyludzkich. Ostatniego dnia mojej wizyty byłem świadkiem pożegnania jednej z rodzin. Wówczas, przy okazji obiadokolacji, głos zabierali najstarsi sąsiedzi i ci- najbliźsi emocjonalnie. Wszyscy wspominali wydarzenia z życia tej rodziny we wspólnocie, a także co dobrego wnieśli wchodząc do grona sąsiedzkiego. Wspomniano historię, kiedy w pierwszych dniach od wprowadzenia się, najmłodsze dziecko tej rodziny zabrało swoje krzesełko i poszło do- wtedy nowopoznanej- sąsiadki, żeby się poznać i porozmawiać. Od tamtej pory przez lata chodziło do niej pomagać i rozmawiać. Początkowo rodzice o tym nie wiedzieli, ale miłe odwiedziny szybko wyszły na jaw. Rodzice bardzo się cieszyli, że ich dzieci nie mają oporów z akceptacją nowego otoczenia. To jest niepodważalny dowód na to, że wspólnota mieszkaniowa w postaci cohousingu otacza ciepłem sąsiedzkim i zaufaniem, a także karmiona dobrymi intencjami dba o dobro każdego mieszkańca. Wejście na dziedziniec Wspólny ogródek Wejście do domu wspólnotowego

43 43 FARDKNAPPEN (Sztokholm, Szwecja) autor: mgr inż. arch. Dawid Cieślik) Inicjatywę stworzenia wspólnoty podjęła grupa znajomych osób w średnim wieku. Rozpoczęli swoją działalność w 1987 roku i przez dwa lata rozważali przyjęcie optymalnego rozwiązania. Różne pomysły na funkcjonowanie wspólnoty, poszukiwania projektu spełniającego wszystkie założenia, angażowanie we współpracę aktywistów ze świata polityki miały decydujący wpływ na wygląd dzisiejszej wspólnoty mieszkaniowej. Dobra współpraca z generalnym realizatorem przedsięwzięcia zaowocowała w powstanie domu idealnie dopasowanego do potrzeb mieszkańców. Wielką wagę przywiązywano do wszystkich elementów architektonicznych, wykończeniowych oraz wyposażenia wnętrz. Rodziny, które zdecydowały się na mieszkanie w tej wspólnocie, przyznają po latach użytkowania, że podjęte decyzje były trafne i dom funkcjonuje bez zarzutu. Dowodem na korzyści płynące z tego typu zabudowy są późniejsze realizacje, głównie na terenie Sztokholmu, wzorujące się na modelu wspólnoty Familjebostäder. Wspólnota mieszkaniowa mieści się w budynku wielorodzinnym, wzniesionym w odpowiedzi na potrzeby mieszkańców według ich zatwierdzonego przez nich projektu. Realizatorem inwestycji jest lokalna spółka mieszkaniowa. Położenie działki wybrano mając na uwadze bliskość centrum miasta oraz sklepów z niezbędnymi do życia artykułami. Bryła budynku wpisuje się w miejską tkankę zabudowy i dopasowana jest stylem oraz wielkością do otaczającej zabudowy. Budynek posiada sześć kondygnacji mieszczących 43 mieszkania oraz parter i poddasze będące przestrzeniami wspólnymi. Mieszkania występują w różnych konfiguracjach pomieszczeń (jedno-, dwu- i trzypokojowe, wyposażone we własną kuchnię) i wielkościach (od 37 do 75 metrów kwadratowych powierzchni). Ponadto każdy mieszkaniec współdzieli z innymi ponad 400 metrów kwadratowych pomieszczeń wspólnych. Materiały wykończeniowe przypominają o zgodności projektu z założeniami zrównoważonego rozwoju, czyli również optymalizacji oszczędności. Tynkowane elewacje i blaszany dach dobrze godzą funkcje estetyki, jakości i ceny wykonawstwa. Utrzymanie fragmentu elewacji narażonej na zabrudzenia ułatwia kamień na wysokości parteru budynku. Standardowe okna i wykusze dostarczają dużo światła dziennego do wnętrza. Zrównanie pierwszej kondygnacji z wysokością terenu ułatwia dostęp do budynku osobom niepełnosprawnym. Na parterze znajduje się większość przestrzeni wspólnych. Przy wejściu zlokalizowano obszerny hol wejściowy z przedsionkiem- tutaj wisi tablica informacyjna, na której lokatorzy ogłaszają chęć pomocy i listę umiejętności. Po lewej stronie, za pionem komunikacyjnym z windą i wygodną klatką schodową, jest obszerna kuchnia z jadalnią. naprzeciwko wejścia ulokowano pokój z biblioteczką komputerem i kącikiem do szycia. Obok są małe pomieszczenia- zaplecze tkac- Budynek wspólnoty Elementy kuchni wspólnotowej Jadalnia wspólnotowa

44 44 kie oraz pralnia. Dużym pomieszczeniem zlokalizowanym po prawej stronie wejścia jest warsztat, a tuż obok toaleta dla niepełnosprawnych. Z tyłu budynku zorganizowano nieduży ogród z miejscem do segregacji odpadów. Dużym odciążeniem finansowym było powierzenie inwestycji firmie specjalizującej się w budownictwie czynszowym. Mieszkańcy ponieśli małe nakłady finansowe podczas budowy. Inwestycja była rentowna z punktu widzenia firmy inwestującej, ponieważ osoby zdeklarowane do zamieszkania posiadały zabezpieczenie finansowe w postaci posiadanych mieszkań. Zawiązanie stowarzyszenia, jako formy prawnej, umożliwiło łatwe rozliczanie się z przedsiębiorstwem mieszkaniowym. Otoczenie opieką niektórych elementów budynku i przejęcie części obowiązków w utrzymaniu dobrej kondycji technicznej jest rekompensowane finansowo. Każdy użytkownik płaci roczną składkę członkowską, co pomaga uzyskać budżet o szerokim zastosowaniu. Środki te trafiają do spółki patronackiej, która ma za zadanie finansować remonty, wymianę zepsutego sprzętu i realizację przyjętych przez wspólnotę zmian. Korzyści majątkowe, jakie odczuwają mieszkańcy, to głównie mniejsze koszty kupowanej hurtowo żywności, likwidacja płatnych usług technicznych oraz zminimalizowanie kosztownych usług społecznych. Współpraca z różnymi organizacjami pozwala rozwijać twórcze zamiłowania bez wnoszenia opłat. Całkowity koszt utrzymania Wspólnoty, przypadający na każdego mieszkańca, jest stosunkowo niski w porównaniu do typowej zabudowy. Partycypowanie dużej grupy osób we wszystkich wydatkach równoważą obciążenia finansowe wynikające z życia blisko centrum miasta. Członkowie Wspólnoty marzą o większym ogrodzie, który obniżyłby wydatki na żywność. Wspólnota mieszkaniowa Familjebostäder ma wyjątkowy charakter, ponieważ wykracza z grupą swoich użytkowników poza granice działki. Na stałe przebywa tam około 50 mieszkańców. Dodatkowo wspólnota zrzesza osoby będące w drugiej połowie życia, mieszkające w różnych częściach miasta, co stanowi dodatkowe około 70 osób. Często gośćmi są dzieci i wnuki, co świadczy o otwartości wspólnoty mieszkaniowej. Organizacja spotkań i udostępnienie części wspólnotowej daje możliwość rozwoju grupy. Każdy członek przyczynia się do aktywizowania wspólnoty zapobiegając wkradania się stagnacji. Jest to także dobry przykład rozwiązania lokowania wspólnoty mieszkaniowej w gęstej tkance zabudowy. Łatwo dostępny parter z częścią wspólnotową, bliskość sklepów i usług oraz sąsiedztwo terenów zielonych wpływa na doskonałą jakość życia osób zasługujących na szczególną wygodę. Charakter wspólnoty odpowiada na potrzeby sprecyzowanej grupy docelowej. Osoby starsze rzadko radzą sobie z obsługą skomplikowanych urządzeń elektronicznych. Dlatego w tej wspólnocie nie ma miejsca na system internetowy i komputer w każdym mieszkaniu. Dobry kontakt z sąsiadami zapewnia rozmowa na żywo. A aktywności i tempo życia nie mają takiego wymiaru, jak w przypadku wspólnot pełnych młodych osób. W Familjebostäder życie wspólnoty toczy się w swoim rytmie- odpowiadającym potrzebom jego mieszkańców. Mnogość lokatorów Familjebostäder oraz członków jej wspólnoty poza murami budynku wymaga stworzenia właściwego miejsca do pielęgnacji kontaktów międzyludzkich. W tym celu organizowane są wspólnie przyrządzane posiłki, z których mogą korzystać wszyscy członkowie na podstawie wykupionych kuponów. System ten obniża koszty spożywanych posiłków i pozwala zaoszczędzić jednostce czas spędzony w kuchni. Nie ma obowiązku spożywania wspólnych posiłków. Grupa osób przynależących do Wspólnoty mieści się w ramach wiekowych, określanych, jako trzeci wiek. Lokatorzy wyrażają zadowolenie i chęci do działania. Sami określają siebie, jako grupa trzeciej młodości - co ma pokrycie w wielu szczęśliwych latach funkcjonowania tego Cohousingu. Podstawą wytworzenia chęci w osobach w podeszłym wieku jest odpowiednie miejsce prowadzenia aktywności oraz podejmowane wspólnie przedsięwzięcia. Dlatego jadalnia zwykle przeradza się w przestrzeń do realizacji działań kulturalnych. Członkowie wspólnoty organizują przedsięwzięcia społeczne takie, jak wykłady, wieczory muzyczne, filmowe, teatralne, wycieczki, wystawy i wiele innych. Na terenie budynku i po za nim realizuje się swoje hobby. Szeroki przedział wiekowy oraz obecność dużej liczby osób po 40. roku życia, skutkuje niewyczerpalną kopalnią pomysłów na zagospodarowanie wspólnego czasu. Wielkość wspólnoty powoduje wielopłaszczyznowość działań jej członków. Różne doświadczenia życiowe zaważające na przekonaniach niejednokrotnie powodowały konflikty pomiędzy mieszkańcami. Jednak chęć czerpania korzyści z życia w grupie pozwala przezwyciężać złe emocje, doprowadzając do szybkiego zażegnania nerwowej sytuacji. Pozwala to sugerować, że niełatwo jest żyć w grupie tego typu. Jednak dobre funkcjonowanie wspólnot mieszkaniowych typu Cohousing kolejny raz przypomina jej mieszkańcom, że nawet konflikty mogą wzbogacać osobowość i każdego dnia uczą przełamywania kolejnych barier. Aby te procesy zachodziły w odpowiednim porządku, musi być zaprojektowane odpowiednie miejsce dla przedsięwzięć kreujących zależności interpersonalne. Z tego powodu wyposażenie części wspólnotowej jest nieprzypadkowedokładnie odpowiada na potrzeby i upodobania mieszkańców. Kuchnia z jadalnią są eksploatowane przez wszystkich mieszkańców stanowiąc centrum wspólnoty. Elementy warsztatu tkackiego, czy pomieszczenie do majsterkowania ułatwiają rozwój umiejętności. Szerokie trakty piesze, wygodna klatka schodowa i duża winda umożliwiają swobodne poruszanie się osób niepełnosprawnych. Dostęp do świeżego powietrza na tarasie najwyższej kondygnacji wprowadza atmosferę daleką od miejskiego zgiełku.

45 45 Przestrzeń kuchni Jedno z prywantych mieszkań Kuchnia w mieszkaniu Jedno z prywatnych mieszkań Krosno Komórki lokatorskie Pokój muzyki Rowerownia Seregacja śmieci Strefa wypoczynku w mieszkaniu Ul miejski Warsztat

46 46 Łatwo dostepne źródła: 1. Valkommen.html 2. Przykłady innych cohousingów w Ameryce Północnej: rrcoho/cases/cohousing%20and%20the%20community.pdf Gilo-Holtzman-2010.pdf Introduction to Cohousing and Australian context Gilo Holtzman Głosy mieszkańców: Rene (Vashon Place Cohousing): Tak, mieszkanie tutaj ma zdecydowanie duży wpływ na mnie. Mam wrażenie, że przez pierwsze kilka lat mieszkania tutaj musiałam nauczyć się jak mieszkać we wspólnocie z innymi ludźmi. Jeszcze kilka lat zanim tu zamieszkałam, zanurzona w indywidualistycznej kulturze jaka rozwija się w Stanach, żyjąc na własną rękę moje Zycie było bardzo ustrukturyzowane. Jakbym miała napisany plan a żeby spotkać się z ludźmi musiałam specjalnie się na te spotkania umawiać, coś aranżować- notować, umawiać, przesuwać inne rzeczy, potem jechać w umówione miejsce. Podczas gdy żyjąc tutaj to wszystkie te spotkania są po prostu wpisane w codzienność. Oprócz tego podczas gdy wcześniej bałam się występować na forum grupy i mówić głośno przed innymi, tego na pewno się tutaj nauczyłam. Patsy (Winslow Cohousing): Myślę, że najprzyjemniejszą rzeczą w tym wszystkim jest zawsze posiadanie nowych planów, które możesz zrealizować i widzieć satysfakcję z robienia ich. Ale również widzieć ludzi, którzy razem pracują nad przeróżnymi rzeczami. 09 Literatura 1. Brown, Susan L. Intentional Community. An Anthropological Perspective; State University of New York Press, New York Communities Directory. A Comprehensive Guide to Intentional Communities and Cooperative Living; 2005 Edition, Fellowship for Intentional Community; Rutledge, Missouri 3. Communities Directory. A Guide to Intentional Communities and Cooperative Living; 2000 Edition, Fellowship for Intentional Community: Durrett, Charles Senior Cohousing. A Community Approach to Independent Living; Habitat Press, Berkley, California Eurotopia. Intentional Communities and Ecovillages in Europe Eurotopia Directory; Edition 2005 Ökodorf Sieben Linden, Germany 6. McCamant Kathryn, Charles Durrett, Cohousing. A Contemporary Approach to Housing Ourselves (Second Edition), Ten Speed Press, Berkley, CA Meltzer, Graham, Sustainable Community. Learning from the Cohousing model; Trafford, USA, Canada, UK, Ireland; Scotthanson, Chris, Kelly Scotthanson, The Cohausing Handbook. Building the place for community; New Society Publishers, Gabriola Island, Canada: Wann, David Reinventing Community. Stories From the Walkways of Cohousing; Fulcrum Publishing; Golden, Colorado Przydatne linki 1. polska strona poświęcona tworzeniu cohousingu 2. The Cohousing Association of the United States, The UK Cohousing Network 3. lista istniejąych osiedli cohousingowych w Wielkiej Brytanii 4. The Swedish National Association Cohousing NOW (po szwedzku Kollektivhus NU) 5. Fellowship for Intentional Community strona zrzeszająca wspólnoty wszelkiego typu również grupy typu cohousing. Portal zawierający wiele przydatnych artykułów na temat tego jak organizować i prowadzić różnego rodzaju wspólnoty.

47 Budowanie naturalne red: Maciej Jagielak Ogólnopolskie Stowarzyszenie Budownictwa Naturalnego

48 00 WSTĘP 00 Wstęp od redakcji Maciej Jagielak Rozdział poświęcony naturalnemu budownictwu składa się z kilkunastu artykułów, które dotyczą całego procesu budowania: od założeń teoretycznych, przez projekt i budowę, aż po zamieszkanie. Naszym głównym celem było udostępnienie Wam, Drodzy Czytelnicy, wiedzy niezbędnej do samodzielnego myślenia o budowie domu z naturalnych materiałów, w szczególności w technice straw bale. Wszystkie teksty zostały napisane specjalnie z myślą o tej publikacji, przez osoby czynnie zaangażowane w ruch naturalnego budownictwa, lub zajmujące się teorią zrównoważonego projektowania. Punkty widzenia poszczególnych autorów są bardzo zróżnicowane: są wśród nich teoretycy i praktycy, architekci i wykonawcy, a wreszcie inwestorzy, którzy szczęśliwie przeszli przez proces budowy. Jedni widzą naturalne budownictwo jako spontaniczny eksperyment w duchu zrób to sam, inni jako sposób na budowę pięknych i energooszczędnych domów w oparciu o wysokiej jakości rzemiosło, jeszcze inni wskazują na społeczny potencjał budowania z lokalnie dostępnych surowców. Mamy nadzieję, że pomimo znacznych różnic, a niekiedy nawet sprzeczności, różnorodność tych opinii i sposobów myślenia da Wam możliwość wyrobienia sobie własnego zdania i lepiej opowie o rzeczywistości naturalnego budownictwa w Polsce, niż jakikolwiek arbitralnie określony pogląd jednego tylko autora. W imieniu redakcji Maciej Jagielak

49 49 01 O potrzebie zrównoważonej architektury prof. G. Schneider Skalska Zrównoważony rozwój, zrównoważone projektowanie, w końcu architektura zrównoważona, to określenia zadomowione w słownictwie codziennym i profesjonalnym, a mimo to wciąż będące przedmiotem dyskusji i wątpliwości. Podważane jest tłumaczenie angielskiego terminu sustainable. Pojawiają się głosy, że odpowiedniejsze byłoby określenie harmonijny lub trwały. Nie mam tych wątpliwości. Słowo zrównoważony dobrze oddaje sens działania i założonego celu. Można powiedzieć, że rozwój, który ma być w długiej perspektywie trwały powinien być w każdym bieżącym działaniu równoważony, a ważnym elementem tego procesu jest zrównoważone projektowanie i powstająca w jego wyniku zrównoważona architektura. Szerokie i pełne rozumienie wymienionych pojęć pozwala na tworzenie architektury spełniającej wymagania stawiane przez zasady, które czytelnie sformułowali Robert i Brenda Vale w książce Green Architecture jako: energooszczędność i użycie alternatywnych źródeł energii, szacunek dla użytkownika i dla miejsca, ograniczenie zużycia i powtórne użycie. Stosowanie wszystkich, a nie jak to najczęściej się dzieje dwóch pierwszych zaleceń, będzie decydować o szybszym lub wolniejszym zbliżaniu się do pełnego stanu równowagi. W XXI wieku szczególnej wagi nabierają takie elementy jak: świadomość zjawisk globalizacji, zrozumienie znaczenia kontekstu i tradycji, wykorzystanie dorobku lokalnej tradycji budowania i lokalnych materiałów, aktywizacji lokalnych firm i przyszłych użytkowników. Już Witruwiusz pisał: Distributio, czyli ekonomia polega na właściwym rozporządzeniu materiałem i miejscem oraz na oszczędności i umiarkowaniu w obliczaniu wydatków budowlanych. Osiągnie je architekt przede wszystkim wtedy, jeśli nie będzie poszukiwał takich materiałów, które można znaleźć lub kupić jedynie za wysoką cenę. Albowiem nie wszędzie znajdują się w dostatecznej ilości piasek kopalny, kamień łamany, jodła, sosna lub marmur, lecz każda rzecz występuje gdzie indziej, a transport jest trudny i kosztowny. Tam, gdzie brak piasku kopalnego, trzeba użyć piasku rzecz nego lub przemytego piasku morskiego; gdzie brak jodły i sosny, zastąpić je można cyprysem, topolą, wiązem i pinią; inne trudności trzeba w podobny sposób pokonywać. Z tymi słowami współgra współczesna wypowiedź Richarda Rogersa, który projektowanie zrównoważone określił jako osiąganie najlepszych efektów przestrzennych i społecznych przy jak najmniejszych kosztach środowiskowych. Prawo wyboru, jest w moim odczuciu kluczowe dla współczesnych, demokratycznych społeczeństw. Prawo wyboru stylu życia, mieszkania, pracy, formy wypoczynku, przy oczywistym nieszkodzeniu swoim wyborem innym jednostkom czy grupom. Być może w dobie różnorodności w pewnych sferach życia, przy jednoczesnej globalizacji w innych, dojrzeliśmy do tego, żeby właśnie standardy architektury zrównoważonej i zawarty w nich szacunek dla lokalnej struktury i lokalnych różnorodności były tym poszukiwanym, wspólnym mianownikiem, pozwalającym na tworzenie zrównoważonego środowiska zamieszkania. Wiek XXI, to wiek sprzeczności - równocześnie szans i zagrożeń. Osobistej wolności i społecznej odpowiedzialności, przeludnienia i malejącego przyrostu naturalnego, braku czystej wody i gwałtownych powodzi, energii wiatrowej i niszczących huraganów. Wiek nazywany wiekiem informacji i globalizacji, która objawiła się szczególnie wyraźnie w postaci światowego kryzysu ekonomicznego. Wymienione zjawiska i paradoksy pokazują jak trudnym procesem jest dążenie do równoważenia rozwoju, ale tym bardziej oczywista staje się potrzeba realizacji zasad projektowania zrównoważonego, a w jego wyniku zrównoważonej architektury w każdej skali i w każdym aspekcie. Architektury, która powinna być prospołeczna, oszczędna i piękna. prof. dr hab. inż. arch. Grażyna Schneider- Skalska nauczyciel akademicki Politechniki Krakowskiej, dyrektor Instytutu Projektowania Urbanistycznego Wydziału Architektury, kierownik Katedry Kształtowania Środowiska Mieszkaniowego, autorka książek: Kształtowanie zdrowego środowiska mieszkaniowego i Zrównoważone środowisko mieszkaniowe. Społeczne, oszczędne, piękne.

50 50 02 Demokratyzacja techniki dr Marcin Mateusz Kołakowski Zjawisko, o którym mówi ten rozdział, jest ciekawsze i bardziej znaczące niż by się mogło wydawać. Choć z materiałów naturalnych słomy, gliny, drewna, wapna budowano w Polsce już za czasów Ziemowita (nomen omen), to publikacja ta mówi o aspiracjach, które wykraczają poza budownictwo rodzime, lub wznoszone bardziej z konieczności niż wyboru. Ruch naturalnego budownictwa w Polsce łączy dziś idee zrównoważonego rozwoju, architektury low-tech, dokumentacji open-source, z ruchami zrób to sam, maker movement, partycypacji społecznej i permakultury. Ruch ten nabiera z roku na rok coraz to nowych, żywych barw i form. Niniejsza publikacja jest jednym z przejawów tego procesu. Przyszedł czas na refleksję, czas by zebrać myśli, wiedzę, informacje, oraz czas, by podzielić się praktycznymi i inspirującymi materiałami, które pozwolą iść dalej ku świadomemu, odpowiedzialnemu budownictwu, odpowiadającemu na dzisiejsze wyzwania i potrzeby. Ktoś może zapyta, co jest istotą tego ruchu? Przyczyny, które przyciągają ludzi bywają różne: jednym odpowiada estetyka, innym cena, etos lub zdrowy mikroklimat. Są tacy, którzy cenią w nim łatwość adaptowania architektury naturalnej do indywidualnych potrzeb. Prawda leży chyba jeszcze głębiej w demokratyzacji techniki i poszukiwaniu jej humanistycznego wymiaru. Naturalne budownictwo zachęca, by żyć i brać życie w swoje ręce. To poszukiwanie harmonii z naturą i społeczeństwem. To antyteza współczesnej techniki zamkniętej w drogich lśniących I-gadżetach, które są jak tajemna wiedza alchemików czarują hucpą zaklętą w logotypach korporacji. Wszystko staje się ilościowe, cyfrowe i przeliczalne. Nawet ekolodzy mierzą architekturę parametrami energii wbudowanej i emisji CO 2. A przecież nie wszystko, co wartościowe, da się wyliczyć i nie wszystko, co policzalne, ma wartość. Nurt naturalnego budownictwa (zwłaszcza w wersji low tech) pokazuje, że architektura może nie tylko zużywać, lecz również wzniecać energię w samych budowniczych. Kto wreszcie zacznie mierzyć domy ilością szczęścia i energii wyzwolonej na metr kwadratowy? Oczywiście można usłyszeć krytyczne głosy: że to zbyt naiwne, zbyt niszowe, że nieuniwersalne i w ogóle brzydkie. Czy temat życia jest naprawdę naiwny? To przykre, iż wielu architektów myśli, że najważniejszymi problemami budownictwa jest projektowanie wymyślnych luksusowych willi dla milionerów. Czyż takie właśnie podejście nie jest naiwne, niszowe, ograniczone, a przede wszystkim szkodliwe? Naturalna architektura to wizja szersza i długoterminowa. Wciąż jest na początku drogi. Kilka przykładowych budynków nie zdoła pokazać, jak daleko można tą drogą zajść. Naszą aspiracją nie są tylko sporadyczne realizacje, ale może i całe miasta budowane przez mieszkańców, tworzących inną kulturę społeczną wokół architektury. Potrzeba nam dziś nowej wizji estetyki, nowej legislacji, nowego podejścia do procesu budowania. Droga daleka, ale postawiliśmy już pierwsze kroki. Warto zebrać więc siły, przyjrzeć się mapie gdzie byliśmy i jaki jest azymut. Tymczasem wstańmy i spójrzmy, dokąd dziś idziemy A zatem Panie, Panowie Naturalne budownictwo? Naturalnie, że tak! Dr inż. arch. Marcin Mateusz Kołakowski architekt, nauczyciel akademicki, publicysta, pankowiec i bajkopisarz. Autor licznych artykułów na temat architektury low-tech. Obecnie pracuje na Uniwersytecie w Lincoln (UK). Członek OSBN.

51 51 03 O tożsamości, tradycji i potrzebie edukacji o architekturze naturalnej dr hab. Radosław Barek Każde miejsce opowiada swoja historię. 1 Każdy region kraju posiada w swoim dorobku dziedzictwa architektonicznego wiedzę i umiejętności ekonomicznego kształtowania siedzib z zabudową mieszkaniową i gospodarczą. Ostatnie stulecie to proces zamykania tej wiedzy w skansenach oraz odrzucanie jej jako mało nowoczesnej. Tymczasem ta zabudowa i doświadczenia budowniczych były na początku XX w. wynikiem ciągłej ewolucji i dostosowywania do miejscowego klimatu i zasobów własnej energii. Odkrywaj na nowo miejsca, gdzie będziesz miał odwagę żyć w zgodzie z własną tożsamością, bawić się i marzyć Najbliższe otoczenie dostarcza wielu informacji o tym z czego i jak budować własne schronienie. Wystarczy spokojna obserwacja, aby to dostrzegać. Wiele materiałów, które do niedawna były w kulturach lokalnych uważane za naturalne w użytkowaniu, stało się w czasach współczesnych odpadem. Czy można spojrzeć na te materiały jako na pełnowartościowe surowce do budowania? Czy będzie to nowym podejściem do ekologicznego i ekonomicznego myślenia o zasobach naszej Ziemi? Rozwijaj wrażliwość na przestrzeń i ucz się odczytywania jej znaczeń Naturalne materiały od początku dziejów towarzyszyły ludziom w budowaniu własnego schronienia, własnego domu. Były dostępne w najbliższym otoczeniu bez kosztownego transportowania. Wydobycie i przetwarzanie sprzyjały tworzeniu lokalnych miejsc pracy, stawały się inspiracją dla edukacji zawodowej i powstawania innowacyjnych konstrukcji. Ta wiedza była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Współczesne uwarunkowania ekonomiczne, wiedza związana z fizyką budowli oraz świadomość ekologiczna pozwalają na nowe zastosowania tradycyjnych materiałów i form zabudowy. Jest to związane z podejmowaniem tych wątków, które we współczesnych formach masowego budowania z materiałów wysoko przetworzonych nie znalazły zastosowania. Budowanie w oparciu o materiały naturalne lokalnego pochodzenia może stanowić zarówno współczesną codzienność, jak i być inspiracją dla przyszłościowych rozwiązań budownictwa niskoenergochłonnego. Współcześnie stosowanie materiałów takich jak glina, wapno, drewno, czy miejscowy kamień do wznoszenia obiektów mieszkalnych, gospodarczych, czy użyteczności publicznej w krajach takich jak Francja, Niemcy, Czechy Słowacja, czy Finlandia nie budzi już zdziwienia. Polskie rozwiązania uwarunkowań prawnych w zakresie prawa budowlanego i dopuszczeniu do stosowania lokalnych materiałów, wymagają jeszcze wielu uzupełnień. Podstawą jest tu upowszechnianie wiedzy o możliwościach współczesnego stosowania tradycyjnych dla danego regionu technik i form zabudowy z lokalnych materiałów, gdyż może to prowadzić do skuteczniejszego rozwiązywania aktualnych dla wielu ludzi problemów z budowaniem własnego domu, tworzeniem środowiska zamieszkiwania, miejsc pracy i edukacji w zgodzie z tradycją rodzimą i regionalną, a nawet podług nieba i zwyczaju polskiego. 1 Cytaty pochodzą z Karty Drahimskiej dr hab. inż. arch. Radosław Barek architekt, wykładowca Politechniki Poznańskiej, prezes zarządu Stowarzyszenia Wędrowni Architekci, współautor Karty Drahimskiej, współtwórca konsorcjum naukowo-edukacyjnego Nauka w Przestrzeni.

52 01 HISTORIA, MOŻLIWOŚCI, INSPIRACJE 01 Naturalne materiały w budownictwie Katarzyna Stachowiak i Piotr Maćkiewicz Budownictwo z naturalnych materiałów to termin, w obrębie którego mieszczą się zarówno historyczne, jak i (relatywnie) nowe techniki budowania, oparte o niskoprzetworzone materiały. Nurt ten często łączy w sobie elementy tradycyjne z aktualną wiedzą techniczną i potrzebami użytkowników. Sięgnięcie do skarbnicy wiedzy tradycyjnej pokazuje wypracowane w praktyce techniki i konstrukcje, które wykazały się skutecznością przez wiele stuleci, a aktualnie wymagają jedynie ewolucyjnego dostosowania do potrzeb współczesnej cywilizacji. Konieczność obniżenia kosztów wytwarzania materiałów budowlanych, zapobieganie kosztom pośrednim podczas wznoszenia budynków i ich eksploatacji, korzystanie z taniej dostępnej energii odnawialnej tak, aby mieć poczucie zamieszkiwania w bezpiecznym i zdrowym środowisku jest wspólna dla poprzednich i współczesnych pokoleń. Dziś, w czasach architektury high-tech mamy do czynienia z sytuacją, w której kapitał, przeznaczany niegdyś m.in. na pokrycie kosztów ogrzewania i ciepłej wody, inwestujemy w raty kredytu, z którego finansujemy przemysłowo produkowane materiały izolacyjne, inteligentne systemy zapewniające odzysk ciepła z powietrza, czy urządzenia wykorzystujące źródła odnawialne. Z perspektywy budującego, koszty inwestycji często przekraczają korzyści, jakie nowoczesne rozwiązania technologiczne miały zapewnić w przyszłości. Wartością rozwiązań tradycyjnych jest nie tylko ich głębokie zakorzenienie w polskiej kulturze, historii i tradycji budowania, ale także potencjalne korzyści ekologiczne i finansowe, płynące z ich stosowania. Tradycyjne technologie budowania z gliny, słomy, piasku, wapna czy drewna mogą być adaptowane i rozwijane tak, by spełnić wymagania współczesnych użytkowników i norm budowlanych. Zastosowanie tych lokalnie pozyskiwanych i (relatywnie) tanich materiałów może uchronić inwestora przed pułapką bańki budowlanej, jednocześnie wzmacniając lokalną ekonomię. Cechą budownictwa z materiałów naturalnych, w porównaniu do standardowego budownictwa, jest znacznie wyższy udział kosztu ludzkiej pracy w stosunku do kosztu materiałów, co jest korzystne, gdy możemy ją zlecić lokalnie lub wykonać samodzielnie. Ilość zużytej energii związana z produkcją (wydobyciem, przetworzeniem, transportem, etc) w przypadku omawianych materiałów jest radykalnie niższa niż w przypadku tych produkowanych przemysłowo. Współcześnie stosuje się na świecie materiały naturalne w różnych technikach i wariantach. Znaczną popularnością cieszy się straw bale kostki prasowanej słomy w szkielecie drewnianym, lub jako ściana nośna. Ściany z kostek słomy zazwyczaj są otynkowane obustronnie tynkami naturalnymi glinianymi, lub wapiennymi. Inną techniką wykorzystującą glinę i słomę jest glina lekka w szkielecie drewnianym. Ściana o grubości ok cm powstaje poprzez ubijanie w szalunku gliny zmieszanej z dużą ilością sieczki słomianej o długości 10-15cm 1. Gęstość takiej ściany może wynosić nawet tak niewiele jak 350 kg/ m 3. Podobną techniką, rozpowszechnioną szczególnie w Wielkiej Brytani, jest cob. W tym przypadku nie wykorzystuje się szalunku. Glina zmieszana ze słomą jest układana na fundamencie, najczęściej przy użyciu wideł, a następnie ubijana i wyrównywana. Możliwe

53 53 Straw bale (zdjęcie: K. Rączka) Cegła słomiano-gliniana ręcznie formowana (zdjęcie: M. Groblewska) Glina lekka w konstrukcji szkieletowej+mata słomiana i tynk (zdjęcie: M. Groblewska) (a nawet łatwe) jest tworzenie ścian o nieregularnych kształtach. Szalunek wykorzystywany jest natomiast do wznoszenia ścian w technologii ziemi ubijanej (ang. rammed earth). Wilgotną ziemię wsypuje się do form w warstwach 10-15cm i zagęszcza poprzez ubijanie ubijakiem ręcznym (z płaskim, lub stożkowym spodem) albo mechanicznym 2. Ściana taka ma zwykle grubość ok cm i znaczną gęstość objętościową, co oznacza, że dobrze akumuluje ciepło, ale jest słabym izolatorem. Możliwe jest tworzenie ciekawych efektów estetycznych poprzez stosowanie ziemi o różnych kolorach i/lub dodawanie barwników. W Polsce podobna technika była historycznie szeroko stosowana i rozpowszechniona pod nazwą glinobitki 3. Glinę ubijaną w szalunkach przeplatano ze słomą, gałęziami, żerdziami lub wrzosem układanymi poziomo w celu wzmocnienia konstrukcji. Innym zastosowaniem gliny, znanym od początków cywilizacji, a obecnie ponownie docenianym, jest produkcja cegły niewypalanej. W zależności od potrzeb i możliwości, cegły mogą być formowane ręcznie, za pomocą prostych form, lub maszynowo w cegielniach. Te współcześnie stosowane w Polsce są wymiarami zbliżone do standardowych cegieł wypalanych. Mogą zawierać sieczkę słomianą i/lub trociny, co zwiększa ich właściwości izolacyjne, jednocześnie zmniejszając wagę. W podobny sposób wykonuje się bloczki z lekkiej gliny. Mają one większe od cegieł wymiary (co przyśpiesza murowanie), a także lepsze właściwości izolacyjne (ze względu na znaczy udział słomy lub innego materiału izolacyjnego w ich składzie). Cegły niewypalane i bloczki gliniane muruje się na zaprawie glinianej lub wapiennej. Bloczki z ziemi prasowanej, czyli CEB (ang. compressed earth block), choć z wyglądu są podobne do cegieł, powstają w wyniku sprasowania pod dużym ciśnieniem relatywnie suchej mieszanki gliny i piasku (czasem z niewielkim dodatkiem cementu i/lub żwiru). Dzięki temu nie wymagają one długotrwałego suszenia. Techniką, która wykorzystuje wapno i konopie włókniste, jest hempcrete (w dosłownym tłumaczeniu: konopio-beton ). Mieszankę paździeży konopnych z wapnem i piaskiem używa się jako wypełnienia ścian w konstrukcji szkieletowej (masę wapienno-konopną układa się w szalunku podobnie jak w przypadku gliny lekkiej), lub do produkcji bloczków. Różnorodność technik stawiania budynków z materiałów naturalnych, ani bogata tradycja nie zapewniła im niestety (jak na razie) powszechnego uznania współczesnych inwestorów. Dopiero obserwowana dziś fala budowania w myśl ekologii i zrównoważonego rozwoju powoli przywraca drewno, słomę, wapno i glinę do łask. 1,2 G.Minke, Podręcznik budowania z gliny, Brama Wiedzy, J. Szewczyk, Budownictwo z gliny w dawnej polskiej literaturze technicznej, Architecturae et Artibus: 1/2009

54 54 Ziemia ubijana (zdjęcie: com/ licencja CC 2.0) Bloczki CEB (zdjęcie: licencja CC 2.0) Szachulec (zdjęcie: M. Groblewska) Hempcrete (zdjecie: com/2013/07/ns-hemp-lime-masonry- -workshop-in.html ) Cob (zdjęcie: licencja CC 2.0) Produkcja bloczków z gliny lekkiej (zdjęcie: licencja CC 3.0) Katarzyna Stachowiak architekt, zainteresowana budownictwem ekologicznym i energooszczędnym opartym na wykorzystaniu materiałów naturalnych. Prowadzi działalność naukową, pracuje także jako tłumacz. k.stachowiak@yahoo.pl Piotr Maćkiewicz architekt, zabsolwent WA Politechniki Poznańskiej, członek Stowarzyszenia Wędrownych Architektów oraz OSBN, badawczo i projektowo zainteresowany budownictwem naturalnym, w szczególności technologią straw bale. piopa.mackiewicz@gmail.com

55 55 02 Straw bale podbija świat Maciej Jagielak Wśród licznych sposobów zastosowania naturalnych materiałów, to właśnie straw bale, czyli budowanie z kostek słomy budzi dziś szczególnie dużo pozytywnych emocji. Technologia straw bale oferuje możliwość budowy dobrze zaizolowanych termicznie domów, o korzystnym klimacie wnętrza, w oparciu o naturalne, zdrowe i lokalnie pozyskiwane materiały. Cieszy się też opinią taniej i przyjaznej, a wiec zachęcającej do budowy własnymi rękami. Dodatkowo, zarówno sam materiał, jak i sposoby jego wykorzystania nie zostały jeszcze skomercjalizowane i obwarowane patentami tym samym straw bale może się nadal rozwijać w oparciu o niezależne eksperymenty. Wiedza o straw bale jest stosunkowo łatwo i demokratycznie dostępna dzięki licznym poradnikom i warsztatom praktycznym. Wydaje się to szczególnie ważne na tle innych sposobów budowania, które w szybkim tempie i ogromnym stopniu stają się wyłączną dziedziną wyspecjalizowanych fachowców. Zastosowanie kostek słomy umożliwia tworzenie ścian o dobrej izolacyjności cieplnej, a właśnie współczynnik U jest w dobie architektury energooszczędnej przedmiotem szczególnej uwagi projektantów. Choć do wznoszenia budynków straw bale używa się słomy i innych naturalnych, znanych od wieków materiałów, budowanie z kostek słomy jest zjawiskiem relatywnie nowym jego początki wiążą się ściśle z wynalezieniem i rozpowszechnieniem w USA konnych pras do siana i słomy w drugiej połowie XIX wieku. Wtedy właśnie, w obliczu niedostatku innych materiałów, osadnicy w rejonie tzw. Sand Hills w stanie Nebraska zaczęli wznosić budynki straw bale (czy raczej hay bale, bo na początku stosowano głównie siano). Kostki pełniły w ścianach tych obiektów funkcję nośną (loadbearing). Takie rozwiązanie do dziś nazywane bywa nebraska. Bardzo prawdopodobne, że pierwsze obiekty były to polowe, tymczasowe schronienia, a dopiero potem zaczęto budować domy. Technika ta była wykorzystywana lokalnie aż do lat pięćdziesiątych XX wieku, po czym została właściwie zapomniana. Najstarsze, zachowane do dziś, domy pochodzą z początku XX wieku i mają ok. stu lat. Te stosunkowo prymitywne obiekty stanowią żywy dowód na trwałość budynków straw i hay bale co wydaje się dla nas szczególnie istotne, ponieważ klimat tego rejonu Nebraski pod wieloma względami (np. rocznej sumy opadów) jest zbliżony do polskiego. Wielki powrót straw bale rozpoczął się w latach osiemdziesiątych od grupy zapaleńców, którzy zainteresowali się krótkim artykułem pt. Hay Bale G.Welsh'a, Maison Feuillette stan w 1920 i 2013 roku (zdjęcie: umieszczonym w kultowej publikacji na temat architektury DIY pt. Shelter. Ten kontrkulturowy początek miał kontynuację w pierwszych latach renesansu straw bale. Rozwój zapomnianej technologii był wynikiem oddolnych działań, oferującym alternatywę dla głównego nurtu architektury. Już w latach dziewięćdziesiątych, grupy aktywnie promujące budowanie z kostek słomy były w USA (w Nowym Meksyku i Arizonie) oraz w Kanadzie na tyle silne, by doprowadzić do przeprowadzenia badań i stworzenia przepisów (Building codes), regulujących ten typ budownictwa. Ze względu na swe liczne zalety, a także inspirujący wizerunek alternatywnej technologii, budynki straw bale dość szybko rozpowszechniły się również w Europie i Australii. W ramach projektów pomocowych były (i są nadal) wznoszone także w Azji (np. w Chinach). Obecnie, według szacunków niemieckiego stowarzyszenia FASBA, w Europie jest ok. 6 tysięcy budynków straw bale (z czego zdecydowanie najwięcej we Francji i Wielkiej Brytanii). Liczne badania przeprowadzone w Europie potwierdziły korzystne cechy ścian z kostek słomy (m.in ognioodporność, izolacyjność). Choć fakt, że kolebką architektury straw bale jest USA, raczej nie ulega wątpliwości, dla porządku należy wspomnieć, że we Francji znajduje się najprawdopodobniej najstarszy na świecie dom, w którym kostek słomy użyto jako wypełnienia konstrukcji drewnianej. Pochodzący z roku 1921 dom projektu inżyniera Émile Feuillette zachował się w dobrym stanie. Obecnie trwa jego transformacja w Centre National de la Construction Paille Narodowe Centrum Budownictwa ze Słomy.

56 56 Arthur Pilgrim Holiness Church z 1928r. (zdjęcie: Ammodramus, źródło: LICENCJA CC) Podsumowując ponad wiekową historię budowania z prasowanej słomy, warto wspomnieć, że dziś jesteśmy świadkami niezwykle szybkiego rozwoju tej technologii, związanego najprawdopodobniej z rosnącym zapotrzebowaniem na zrównoważoną architekturę. W ciągu ostatnich dziesięciu lat powstały w technologii straw bale m.in. domy pasywne, budynki o ścianach izolowanych słomą do 8 kondygnacji wysokości, nośna kopula i nośne sklepienia paraboliczne z kostek słomy, budynki magazynowe i handlowe o znacznych powierzchniach, czy nawet budynki mieszkalne w zwartej zabudowie miejskiej. To wszystko wskazuje, że straw bale dziś, to już nie tylko alternatywa dla wąskiej grupy miłośników ekologii i DIY, ale także zbadane i sprawdzone w wielu krajach rozwiązanie dla komercyjnych realizacji w dowolnej skali. K233 współczesny budynek izolowany słomą, wyspa Ijburg, Amsterdam. Projekt: Fillie Verhoeven Architects (zdjęcie: M. Jagielak) Salon aukcyjny Sworders LTD o powierzchni 1100 m 2 w Stansted Mountfitchet (UK) (zdjęcie: M. Jagielak) Gateway Building, University of Nottingham, Sutton Bonnington (UK). Powierzchnia użytkowa 3100 m 2, projekt: Make Architects. (zdjęcie: M. Jagielak) Maciej Jagielak architekt, współzałożyciel i członek zarządu OSBN. Jako doktorant na Politechnice Krakowskiej pisze pracę dotyczącą architektury straw bale w Polsce. Projektuje domy z kostki słomianej. Prowadzi stronę

57 57 03 Glina Lekka Anna Rakoczy Glina to najważniejszy naturalny materiał budowlany, występujący niemal wszędzie na świecie, wydobywany często wprost na placach budów, z wykopów pod fundamenty lub piwnice. Niezastąpiona w kształtowaniu mikroklimatu wewnątrz budynków (wilgotność powietrza, akumulacja ciepła). Historia budowania z gliny liczy tysiące lat. We współczesnej literaturze fachowej (przykłady na końcu tekstu) określenia budownictwo/architektura z gliny i z ziemi stosowane są zamiennie. Ciężar objętościowy gliny do ok kg/m 3. Glina lekka jest to glina tłusta (od średnio do bardzo tłustej) z dodatkami porowatymi, zwiększającymi jej ciepłochronność. Wypełniaczem stosowanym w Polsce jest zwykle słoma. Długość łodyg nie powinna przekraczać grubości wykonywanego elementu. Ciężar objętościowy: kg/m 3. Można uzyskać glinę lekką o mniejszym ciężarze objętościowym, jest ona jednak podatna na korozję biologiczną. Skurcz masy (wg BN odpowiedniej normy branżowej, należy go uwzględniać np. przy projektowaniu otworów): 0,5-1,0% Współczynnik przewodzenia ciepła: = 0,23-0,47W/m 2 K w stanie powietrzno-suchym. Uwaga: dla zapewnienia zgodnej z aktualnymi przepisami izolacyjności termicznej ściany z gliny lekkiej mogą wymagać dodatkowego ocieplenia. Jako ocieplenie należy stosować wyłącznie materiały o małym oporze dyfuzyjnym (np. wełna mineralna, wełna drzewna, granulat celulozowy; nigdy styropian). Grubość ocieplenia jest wynikiem szczegółowych obliczeń wykonanych dla konkretnej ściany i konkretnego budynku. Glina lekka stanowi wypełnienie konstrukcji szkieletowych różnego rodzaju drewnianych, żelbetowych, żelbetowo-drewnianych, ze stropami belkowymi lub deskowymi. Okna i drzwi mocuje się do szkieletu budynku. Konieczna jest ochrona budynku przed wodą służą temu szerokie okapy, wyniesienie budynku na cokole, licowanie deskami ścian narażonych na zacinanie deszczu, izolacja przeciwwodna pod parapetami wywinięta na ściany. Skład mas glinianych: glina (lepiszcze) woda wypełniacze mineralne: piasek gruboziarnisty, żwir, keramzyt, nie wymienione w BN: szkło porowate, perlit, porowaty, lawa porowata wypełniacze organiczne (na 48godzin przed użyciem do mas glinianych należy je silnie zwilżyć wodą): słoma (pszenna, żytnia, jęczmienna, rzepakowa), wysuszone łodygi roślin (groch, fasola, wrzos), trociny, paździerze Przygotowanie masy glinianej lekkiej określone jest przez BN-62/ : Proces obejmuje: 1. Przygotowanie zawiesiny glinianej przez wymieszanie gliny tłustej z wodą ręczne lub mechaniczne, do uzyskania konsystencji gęstej śmietany (do kontroli konsystencji służy przyrząd nazywany stożkiem 15 wg instrukcji ITB nr 272). 2. Wymieszanie wypełniacza i zawiesiny glinianej przez dodanie do skrzyni z zawiesiną odpowiedniej ilości wypełniacza, w proporcji określonej orientacyjnie przez BN. W każdym przypadku należy wykonać próbny zarób. Każda słoma, łodyga, granulka powinny być dokładnie otoczone gliną, a masa jednolita. 3. Pozostawienie masy w kopcach pod folią na 24h. Zastosowanie masy glinianej lekkiej ze słomą w budynku: Murowanie ścian i wypełnianie stropów z wykonanych uprzednio elementów bloczków ściennych, płyt stropowych, płyt na ścianki działowe. Elementy powstają przez ubijanie masy glinianej w formach. Po zagęszczeniu masy glinianej formy usuwa się. Elementy schną ok. 2-3 tyg. Do murowania używa się zapraw glinianych lub cementowo-glinianych. Zaletą tego sposobu jest nieznaczny skurcz i osiadanie wypełnienia oraz pewne uniezależnienie od pór roku. Wypełnianie ścian w deskowaniu. Masę glinianą ubija się warstwami między deskami szalunku. Ścianę zbroi się okorowanymi żerdkami lub listwami drewnianymi. W miejscu okien i drzwi umieszcza się szablony z desek opięte folią. Ze względu na czas schnięcia, w tej metodzie korzystniejsze jest stosowanie wypełniaczy mineralnych. Wypełnianie na mokro przestrzeni między belkami stropowymi, ze zbrojeniem z listew drewnianych. Wykończenie ścian z gliny lekkiej wykonuje się po całkowitym wyschnięciu ścian i zakończeniu osiadania; można stosować tynk na mokro, suchy tynk, obmurówki kamienne lub ceglane, deskowanie. Glina lekka stanowi dobre podłoże dla tynkowania na mokro wykonuje się tynki 2-warstwowe. Najpierw wewnątrz, a po ich wyschnięciu na zewnątrz budynku.

58 58 Słoma w trakcie mieszania z zawiesiną glinianą (zdjęcie: A. Rakoczy) Formy stalowe do wyrobu bloczków z gliny lekkiej (zdjęcie: A. Rakoczy) Bloczek z gliny lekkiej po wyjęciu z formy i zsunięciu z podkładki (zdjęcie: A. Rakoczy) Dom pod Sochaczewem, murowanie z bloczków gliny lekkiej (zdjęcie: P. Sroczyński) Stryszów, fragment elewacji z nieotynkowanymi (w celach edukacyjnych) bloczkami z gliny lekkiej (zdjęcie: A. Rakoczy) Stryszów, Ekocentrum, budynek edukacyjny (zdjęcie: A. Rakoczy)

59 59 Przydatna literatura: Gernot Minke Podręcznik budowania z gliny, Wydawnictwo Brama Wiedzy, 2013 (oryginał niemiecki: Handbuch Lehmbau, wersja anglojęzyczna: Building with Earth ) Maciej Hyła, Danuta Kupiec-Hyła Domy z gliny lekkiej. Poradnik budowy szkieletowych domów z wypełnieniem z lekkiej gliny, Zarząd Jurajskich Parków Krajobrazowych, 1994 Instrukcja stosowania w budownictwie zapraw i wyrobów cementowo-glinianych, ITB, Instrukcja nr 272, 1985 Teresa Kelm, Dorota Długosz-Nowicka Budownictwo z surowej ziemi. Idea i realizacja Teresa Kelm Architektura ziemi. Tradycja i współczesność Normy branżowe (1962 r.): BN-62/ Masy cementowo-gliniane z wypełniaczami BN-62/ Budownictwo z gliny. Masy gliniane BN-62/ Cegła i bloki cementowo-gliniane z wypełniaczami BN-62/ Budownictwo z gliny. Ściany z gliny ubijanej warunki techniczne wykonania i odbioru. Uwaga: obecnie Polski Komitet Normalizacyjny nie prowadzi zbioru norm branżowych są one dostępne w Archiwum Akt Nowych i mogą być stosowane na zasadzie dobrowolności. Pomimo faktu, że nie są normami obowiązującymi, stanowią wiarygodną podstawę dla budownictwa zgodnie z ich zakresem, mogą być przywoływane w projektach elementów budowlanych i budynków (tj. nie są obowiązujące, natomiast są wiarygodnym źródłem informacji do których może sie odwołać projektant np. tworząc opis projektu). Anna Rakoczy architekt IARP, należy do Małopolskiej Okręgowej Izby Architektów. Absolwentka WA Politechniki Krakowskiej i Feng Shui College of Sydney / Collegium Feng Shui Człowiek-Przestrzeń- Czas. Przez wiele lat freelancer, wcześniej pracowała w biurach projektowych (m.in. Ingarden & Ewy Architekci) i firmach budowlanych. Aktualnie partner w pracowni projektowej FreshR (

60 02 PRZYGOTOWANIE, PLANOWANIE, PROJEKTOWANIE 01 Poradnik inwestora od idei do zamieszkania Mariusz Swat Jak wygląda proces inwestycyjny w przypadku budowy z naturalnych materiałów i czy różni się on od budowania w innych technologiach? Odpowiedź brzmi: zasadniczo nie. Z małymi wyjątkami ścieżka formalno-prawna, którą musi przejść inwestor jest taka sama. Przykładowy schemat przedstawiająca proces od idei do zamieszkania mógłby wyglądać tak: Daje się wyodrębnić w nim kilka etapów: I. ETAP ZDOBYWANIA DOKUMENTÓW FORMALNO-PRAWNYCH Gromadzenie dokumentacji (najczęściej) absorbującym dla inwestora momentem procesu. Pracę tę w większości można zlecić, jednak przy niewielkiej skali projektu, jak budynek mieszkalny jednorodzinny, inwestorzy najczęściej wykonują ją samodzielnie. W tabeli nr 1 znajduje się lista podstawowych dokumentów, które należy zgromadzić. Część z nich stanowi podstawę do rozpoczęcia pracy przez projektantów (oznaczenie P ), inne są potrzebne dopiero na dalszym etapie do przedłożenia w urzędach, jednak warto je mieć przed zleceniem projektów. II. ETAP KONCEPCJI Rozpoczyna się współpraca z architektem. Warto oddzielić ten etap pracy projektowej ze względu na jego wagę dla przyszłych użytkowników domu. Ponieważ efektem ma być dopasowana do indywidualnych potrzeb wizja domu, wskazany jest aktywny udział inwestora w tworzeniu koncepcji. Dobrze przeprowadzony dialog architekt inwestor sprzyja uniknięciu zmian w projekcie na późniejszych etapach, co jest niewskazane ze względu na potencjalne dodatkowe koszty. Nie każdy inwestor przystępuje do pracy ze spójną wizją, często też dokładne określenie własnych potrzeb bywa bardzo trudne. Wówczas warto poprzedzić koncepcję analizami przedprojektowymi.

61 61 III.ETAP PROJEKTÓW TECHNICZNYCH Oprócz architekta, w projekt zaczynają być zaangażowani specjaliści różnych branż (konstruktorzy, projektanci instalacji sanitarnych i elektrycznych). Powstają: IIIa. Projekt budowlany czyli kompletna dokumentacja umożliwiająca uzyskanie decyzji o pozwoleniu na budowy. Czas powstawania projektu budowlanego uzależniony jest nie tylko od skomplikowania obiektu, ale i od wymogów uzgadniania dokumentacji przed złożeniem w urzędzie. Wymienione uzgodnienia w większości przypadków powinny być włączone w zakres zlecenia projektowego. W przypadku technologii z użyciem materiałów naturalnych, integralną częścią projektu budowlanego jest opis techniczny wyrobu jednostkowego zastosowania. IIIb. Projekt wykonawczy nie jest wymagany urzędowo i powstaje często już po złożeniu projektu budowlanego do urzędu, a nierzadko już po uzyskaniu decyzji o pozwoleniu na budowę. Jak wiadomo diabeł tkwi w szczegółach. Szczegółowe projekty wykonawcze umożliwiają prawidłowe wybudowanie obiektu. To ważne zwłaszcza przy technologiach nie będących w głównym nurcie budownictwa. Ponadto, obecnie coraz większą wagę przykłada się do energooszczędności nowopowstających obiektów rzeczywista sprawność tych budynków zależy w dużej mierze od przemyślanych detali architektonicznych i konstrukcyjnych IV. ETAP UZYSKIWANIA POZWOLENIA NA BUDOWĘ Wyodrębniony ze względu na czas trwania i wagę dokumentu prawomocna decyzja o pozwoleniu na budowę umożliwia rozpoczęcie budowy (i jednocześnie uzyskanie kredytu budowlanego). W Polsce interpretacja przepisów prawa bywa (niestety) zależna od urzędnika rozpatrującego konkretny wniosek o wydanie decyzji o pozwoleniu na budowę oznacza to, że w różnych urzędach można spotkać się z odmiennym podejściem do tego samego zagadnienia. W praktyce, budowanie z materiałów naturalnych w większości przypadków spotyka się raczej z neutralnym przyjęciem, a czasami nawet z przychylnością, lub/i zaciekawieniem. Przypadki nieufności ze strony urzędników np. wobec technologii straw bale (i wynikające z niej dodatkowe wymagania stawiane przed inwestorem, np. wymóg opracowania opinii dotyczącej zabezpieczeń pożarowych) są na szczęście raczej wyjątkami. V. BUDOWA Ze względu na specyfikę technologii i używanych materiałów etap ten mocno związany jest z porami roku, a przez to o ile nie są stosowane technologie prefabrykowane trwa dłużej niż budowa z materiałów konwencjonalnych. Podstawowym dokumentem, związanym z budową, jest dziennik budowy, stanowiący zapis prowadzonych prac. Na szczególną uwagę zasługują wpisy dotyczące zmian poczynionych względem projektu, są one bowiem częstym zjawiskiem w procesie budowania metoda gospodarczą (to popularny system budowania w technologiach z użyciem materiałów naturalnych). Zmiany takie musi zatwierdzić projektant (nie wystarczy kierownik budowy). Można je podzielić na istotne i nieistotne. Zmiany istotne to m.in. zagospodarowania terenu, parametrów: kubatury, elewacji, sposobu użytkowania. Kwalifikacji takiej powinien dokonać projektant. Zmiany nieistotne wystarczy opisać w dzienniku oraz nanieść poprawki na adekwatne rysunki. Zmiany istotne wiążą się z wykonaniem projektów zamiennych (dodatkowych rysunków) i zatwierdzenia ich w urzędzie w procedurze zmiany pozwolenia na budowę. VI. POZWOLENIE NA UŻYTKOWANIE Zakończenie budowy wiąże się z koniecznością wykonania kilku kroków formalnych, które umożliwiają zamieszkanie w wymarzonym domu. Mariusz Swat architekt, współzałożyciel i członek zarządu OSBN. Współtworzy zespół projektowy ha!design, ukierunkowany na tworzenie architektury bioklimatycznej w duchu zrównoważonego rozwoju nowych i rewitalizowanych budynków o wysokim standardzie energooszczędności (w tym pasywnych) z zastosowaniem materiałów naturalnych. [

62 62 ELEMENTY PROCESU PROJEKTOWEGO ZAWARTOŚĆ UWAGI PRACE PRZEDPRO- JEKTOWE Analizy przedprojektowe Studium programowoprzestrzenne ocena lokalizacji planowanej inwestycji (wizyta, dokumentacja foto), poprzez analizę warunków lokalnych oraz przepisów prawa związanych z danym rodzajem określenie zapotrzebowania na opracowania zewnętrzne (ekspertyzy, badania specjalistyczne, mapy) i ich koordynacja, zamierzenia określone zostają możli- wości i ograniczenia związane z planowanym zamierzeniem, ustalenie podstawowych danych programowych i technologicznych (LISTA WY- na tym etapie ma szansę powstać spójna LISTA WYTYCZNYCH, TYCZNYCH), na tym etapie wykonuje się opracowania analiza możliwości zagospodarowania terenu, mające wpływ/będące podstawą do późniejszych projektów (inwentaryzacje, mapy, analiza możliwości funkcjonalno-przestrzennych ekspertyzy), obiektów, etap wnioskowania o wydanie warunków wstępne bilanse zapotrzebowania na media dla potwierdzenia możliwości ich uzyskania, zabudowy. wstępna analiza możliwości konstrukcyjno- -materiałowych i instalacyjnych, orientacyjna skala kosztów, sporządzenie wniosku o wydanie decyzji o WZ, sporządzenie wniosków o wydanie warunków technicznych podłączeń mediów. Projekt koncepcyjny projekt koncepcyjny zagospodarowania terenu, projekt koncepcyjny budynku/ów, wstępne bilanse zapotrzebowania na media i czynniki energetyczne dla potwierdzenia możliwości ich uzyskania. powstaje na podstawie LISTY WYTYCZ- NYCH inwestora, CZAS NA AKTYWNĄ PRACĘ INWE- STORA (uświadamianie sobie potrzeb / poszukiwanie inspiracji), DIALOG architekta (zespołu) z inwestorem, zatwierdzona obustronnie koncepcja jest podstawą dla projektów technicznych (PÓŹNIEJSZE ZMIANY NIEWSKAZA- NE). PROJEKTY Projekt technicznybudowlany projekt zagospodarowania terenu (pzt) architektura * konstrukcja * instalacje c.o. i wentylacji mech. * instalacja wod-kan wewnętrzne * instalacja zewn. wod-kan, gwc,... charakterystyka energetyczna analiza źródła ogrzewania instalacje elektryczne wewnętrzne * instalacje elektryczne zewnętrzne projekt budowlany (=do urzędu) już nie koncepcja a jeszcze nie pełny projekt techniczny adaptacja projektu typowego: dostosowanie do warunków lokalnych (grunt, lokalizacja) TECHNOLOGIA STRAW BALE: opis techniczny wyrobu jednostkowego zastosowania (charakterystyka słomy/ kostki słomy, projektowane właściwości, warunki przydatności) * możliwy projekt typowy, o ile nie zachodzi zmiana Projekt technicznywykonawczy Architektura i konstrukcja: detale / szczegóły rozwiązanie trudnych miejsc w budynku rysunki montażowe, rysunki zbrojeniowe, zestawienia elementów, zestawienia materiałów / elementów * Najczęściej projekty instalacyjne są budowlano-wykonawcze (na etapie pozwolenia na budowę) wykonawczy = uzupełnienie PB o potrzebne na cele budowy elementy techniczne (nie tylko co wykonać? ale jak wykonać?), powstaje we współpracy z wykonawcą / dostawcą (np. technologie prefabrykowane), podstawa do wykonania kosztorysu, bezpieczeństwo finansowe inwestora, warunek konieczny budynku sprawnego (zwłaszcza energooszczędnego).

63 63 ELEMENTY PROCESU PROJEKTOWEGO ZAWARTOŚĆ UWAGI Pomoc w kwestiach formalnych pomoc w zdobywaniu dokumentów, wypełnianiu wniosków etc., koordynacja wykonywania opracowań zewnętrznych, reprezentowanie interesów inwestora w urzędac i instytucjach na podstawie pełnomocnictwa do świadczenia aktów woli. PROJEKTANT NIE ODPOWIADA ZA DECYZJĘ URZĘDU, TYLKO ZA PO- PRAWNY PROJEKT PRACE DODATKOWE Nadzór autorski wizyty architekta na budowie, wsparcie inwestora rozmowy z kierownikiem budowy / wykonawcą / komisją odbioru. nadzór prowadzi autor (główny projektant) lub osoba wskazana przez niego, nieobligatoryjne (osobne zlecenie) ale zalecane. Opracowania uzupełniające projekty wnętrz >inwentaryzacje, makiety / modele, wizualizacje / animacje, identyfikacja wizualna obiektu / zespołu obiektów. chociaż koncepcje architektoniczne często pokazują poglądowy wygląd wnętrz obiektu, opracowanie projekt wnętrz jest osobnym zleceniem Przykładowy projekt budowlany architektura rzut (autorzy: M. Swat, M. Zatylny)

64 64 Przykładowe analizy przedprojektowe rozmieszczenie funkcji w budynku (autorzy: M. Swat, M. Zatylny) Przykładowy projekt koncepcyjny rzut (autorzy: M.D. Nowak, M. Zatylny)

65 65 Przykładowy projekt koncepcyjny widok perspektywiczny (autorzy: M.D. Nowak, M. Zatylny) Przykładowy projekt koncepcyjny przekrój (autorzy: M.D. Nowak, M. Zatylny)

66 66 02 Uwarunkowania formalno-prawne Cezary Czemplik Materiały naturalne (oraz rozwiązania techniczne oparte o te materiały) ze względów formalnych możemy podzielić na dwie kategorie: a) Produkty budowlane, oznaczone znakiem budowlanym krajowym, lub znakiem CE dopuszczającym do stosowania i obrotu na terenie UE b) Produkty jednostkowego stosowania, dopuszczone do zastosowania, przez głównego projektanta obiektu na podstawie specyfikacji technicznej wykonanej przez dostawcę, wykonawcę, lub architekta Zastosowanie produktów z gliny, słomy, czy nawet wełny owczej, należących do grupy a, czyli oznakowanych produktów budowlanych, nie stanowi od strony formalnej żadnego problemu. Obecnie w Polsce można znaleźć dystrybutorów m.in. takich certyfikowanych materiałów jak: cegły niewypalane, bloczki z gliny lekkiej, płyty gliniane, tynki i farby gliniane etc. Teoretycznie można też sprowadzić do Polski certyfikowane (np. brytyjskie) panele straw-bale, jednakże jest to rozwiązanie nieekonomiczne i bardzo dalekie od idei stosowania lokalnych materiałów. Jeżeli jednak chcemy budować z naprawdę lokalnych materiałów np. kostek słomy zakupionych u rolnika, czy cegieł z gliny pozyskanej z wykopu, konieczne jest opracowanie specyfikacji wyrobu jednostkowego zastosowania. Oznacza to niestety zwiększenie odpowiedzialności projektanta za wprowadzane rozwiązania. Sposób wykonania specyfikacji wyrobu jednostkowego użycia jest opisany w artykule 10 ustawy o wyrobach budowlanych z dnia 16 kwietnia 2004 r.(dz.u. z 2004 r. Nr 92, poz. 881). C.C P.M. Dane techniczne zawarte w opracowaniu wyrobu jednostkowego powinny zawierać: opis rozwiązania konstrukcyjnego, charakterystykę materiałową, informację dotyczącą projektowanych właściwości użytkowych wyrobu budowlanego, określenie warunków zastosowania wyrobu jednostkowego w danym obiekcie budowlanym, instrukcję obsługi i eksploatacji. Od strony technicznej należy zwrócić szczególną uwagę na: spełnienie wymogów przeciwpożarowych zabezpieczenia konstrukcji i materiałów wypełniających, spełnienia wymogów izolacyjności przegród budowlanych wyliczeń z deklarowanymi współczynnikami izolacyjności materiałowych, spełnienia warunków akumulacji wilgoci w przegrodzie zastosowania odpowiedniego układu warstw i ochrony przeciwwilgociowej, analizy potencjalnych mostków cieplnych projektowych i wykonawczych. Projektant jak i dostawca może powołać się m.in. na archiwalne polskie normy branżowe: BN-62/ Cegły i bloki cementowo-gliniane z wypełniaczami, BN-62/ Budownictwo z gliny masy gliniane, BN-62/ Pustaki cementowo-gliniane; dymowe, spalinowe, wentylacyjne, BN-62/ Masy cementowo-gliniane z wypełniaczami, BN-62/ Budownictwo z gliny. Ściany z gliny ubijanej Warunki techniczne wykonania i odbioru., BN-62/ Budownictwo z gliny. Ściany z gliny ubijanej. Przedstawione powyżej normy nie są już obowiązujące, ich zapisy można stosować na zasadzie dobrowolności jako źródło wiedzy technicznej. Znajdziemy w nich oprócz wymagań technologicznych i zapewnienia jakości surowców, zakres badań technicznych, oraz szczegółowe formularze wyników, które określają zgodność danego materiału z wytycznymi normy. Normy te także wskazują na laboratoria naukowo-badawcze wyższych uczelni, oraz innych zakładów badawczych, jako miejsca realizacji niezależnych badań. Obecnie żadna z instytucji w Polsce nie prowadzi tego typu usług. Zapomnieniu uległy umiejętności i doświadczenie krakowskiego ośrodka badawczego (który w czasach PRL prowadził badania gliny w budownictwie).

67 67 Możliwe jest także powołanie się na normy i aprobaty techniczno-materiałowe dopuszczające materiał do stosowania na podstawie rozwiązań prawnych dla krajów Unii Europejskiej. Przywołanie w/w opracowań ma charakter informacyjny i może wskazać na rozwiązania, technologie i potwierdzenia właściwości materiałów zbadanych i dopuszczonych dla zagranicznych rynków budowlanych. Zastosowanie aprobat technicznych oraz norm sporządzonych dla krajów UE, może być wskazówką dla osób wprowadzających wyrób jednostkowy i wykonawców, jakich procedur technologicznych należy przestrzegać i w jakich sytuacjach rozwiązania te mogą być stosowane. Są one zbieżne w większości przypadków z polskimi wymaganiami prawa budowlanego, ale ze względu na różnice dotyczące odpowiedzialności p.poż, czy ochrony cieplno- wilgotnościowej przegród, nie mogą być stosowane wprost. Podsumowując, należy zaznaczyć, że stosowanie naturalnych materiałów w budownictwie na zasadach wyrobu jednostkowego, choć pozornie pozostawia projektantom sporą swobodę, w praktyce stanowi poważne ograniczenie w rozwoju naturalnego budownictwa. Stosowanie wyrobów jednostkowych nie powinno spowalniać pracy na rzecz badań naukowych, tworzenia krajowych i europejskich dokumentów oceny. Cezary Czemplik architekt, koordynator działań Stowarzyszenia Wędrownych Architektów, doktorant w pracy naukowej porusza tematy architektury społecznie odpowiedzialnej i likwidacji barier formalno-prawnych w budownictwie naturalnym. Członek OSBN.

68 68 03 Projektowanie budynków z naturalnych materiałów Magda Górska Przy projektowaniu budynków z materiałów naturalnych trzeba wziąć pod uwagę specyfikę materiału jego zalety, wady i dostosować do nich rozwiązania architektoniczne. Przykładowo: stosowanie technologii straw bale powinno wiązać się ze świadomością, iż wilgoć oraz zacinanie deszczu nie służą ścianom. Dlatego stosuje się cokoły i okapy ochronne. Budowanie naturalnych, zdrowych i oszczędnych siedlisk to jednak nie tylko technologia wznoszenia ścian, ale szereg innych zagadnień związanych ze strategią zrównoważonego rozwoju. Definicja zrównoważonego rozwoju zakłada, iż jest możliwe realizowanie potrzeb rozwoju gospodarczego bez degradacji przyrody i pozbawiania dostępu do zasobów kolejnych pokoleń. Człowiek jest częścią biosfery i to, co na nią wpływa, wpływa również na niego. Tym samym budynki, zapewniając zdrowie i bezpieczeństwo użytkownikom, nie powinny zagrażać środowisku. Wpływ ich budowy, użytkowania i degradacji, powinien być neutralny, lub wręcz dodatni na środowisko naturalne. Dążąc do tego, musimy wziąć pod uwagę trzy aspekty: urbanistyczne, architektoniczne, technologiczne. Aspekty urbanistyczne Przed przystąpieniem do inwestycji warto zastanowić się czy chcemy budować sami tworząc niezależną jednostkę, czy wolimy budować w grupie. Zaletą planowania wspólnej infrastruktury jest możliwość zapewnienia w większym stopniu samowystarczalności (koszt oczyszczalni ścieków, urządzeń do pozyskiwania biogazu, studni, itp. rozkłada się na więcej osób, można również przewidzieć wymianę dóbr lub wspólną produkcję żywności). Przy realizacji pojedynczego domu osiągniecie samowystarczalności jest trudniejsze i będzie wiązać się z dużymi nakładami. Budynek lub grupa budynków wraz z infrastrukturą powinny wpisywać się w kontekst urbanistyczny, zapewniając poczucie więzi społecznych i wspólnej dbałości o otoczenie. Dom warto lokalizować zgodnie z kierunkami świata, strefę techniczną budynku nie wymagającą doświetlenia lokalizując od północy (okna od strony północnej wychładzają budynek), natomiast strefę użytkową otworzyć na stronę południową, w celu uzyskania odpowiedniego nasłonecznienia i możliwości pasywnego pozyskiwania energii słonecznej. Przy dużych powierzchniach okien skierowanych na południe ważną kwestią jest zaplanowanie od tej strony liściastej roślinności (wysokie drzewa, krzewy), która latam daje cień i osłania wnętrza przed przegrzewaniem, natomiast zimą, gdy nie ma liści, nie zatrzymuje dopływu światła. Może okazać się konieczne zaprojektowanie specjalnych, dodatkowych osłon chroniących przed przegrzewaniem w lecie (markizy, daszki, rolety, okiennice, panele, itp.). Odpowiednie rozwiązanie powinien dobrać projektant po uprzednich analizach. Od strony północnej i północo-zachodniej należy posadzić (lub wykorzystać istniejącą) zwartą roślinność iglastą (zimozieloną), która ochroni budynek i podwórze przed wiatrami, a tym samym przed wychładzaniem budynku oraz osuszaniem gleby. Rolę wiatrochronów mogą też pełnić np. wały ziemne, naturalne ukształtowanie terenu, istniejące budynki, itp. Dom powinien być projektowany od początku w połączeniu z ogrodem (np. ogródek warzywny niech znajduje się przy kuchni). Jasne materiały w zagospodarowaniu terenu, odbijając światło doświetlą dodatkowo wnętrza. Aspekty architektoniczne Bryła budynku powinna być zwarta i prosta (im bardziej rozrzeźbiony kształt tym większa powierzchnia ścian i dachu i tym większe straty ciepła więcej energii potrzeba do ogrzania budynku). Budynek powinien być budowany z lokalnie dostępnych materiałów, by nie wydatkować energii na transport. Odpowiednia stolarka okienna zmniejszy straty ciepła i zapewni odpowiednie nasłonecznienie. Współczynnik przenikania ciepła U mówi nam ile ciepła będzie przez szyby uciekać, obecny standard to 1,1W/m 2 K. Dodatkowo, można rozważyć zainstalowanie rolet lub żaluzji, które nocą ograniczają wychładzanie. Warto wiedzieć, iż wieloszybowe zestawy o dobrym współczynniku U mogą pochłaniać więcej światła, a tym samym miej go dostarczać do wnętrz, dlatego przy kupnie okien należy sprawdzić także współczynnik przepuszczalności światła Lt szyb. Projektując bryłę budynku można rozważyć zastosowanie takich elementów jak kolektory słoneczne (płaskie, ścienne, koncentryczne), oranżerie (wtopione w bryłę lub dostawione do ścian budynku), elementy kumulacyjne pozwalające na pasywne lub aktywne pozyskiwanie energii słonecznej. Inna możliwość to zastosowania ścian biotycznych (ścian, na których posadzone są rośliny, najczęściej w odpowiednio przygotowanych kasetach z ziemią) bądź zielonych dachów, które będą stanowić dodatkową ochronę termiczną oraz ochronę przed promieniowaniem elektromagnetycznym 1. Korzystnym rozwiązaniem zarówno pod względem termicznym, jak i wkomponowania w krajobraz, może okazać się również częściowe zagłębienie budynku w stoku. Aspekty technologiczne Budowanie z materiałów naturalnych (drewno, słoma, glina, wapno, konopie, itp.) ma wiele zalet. Materiały naturalne nie wydzielają szkodliwych substancji, są mało przetworzone (lub wcale), a co za tym idzie przy ich produkcji zużyto niewiele energii, są często

69 69 W przypadku budowy grupy budynków, projekt wspólnego otoczenia ma kluczowe znaczenie. Przykład: osiedle Am Wasserturm w Kassel (zdjęcie: M. Jagielak) dostępne lokalnie (nie wymagają długiego transportu, który również zanieczyszcza środowisko) a ich zasoby są odnawialne (np. słoma jest produktem ubocznym produkcji zboża). Ściany budowane z 40 cm kostki słomianej wraz z tynkami naturalnymi, zapewniają wspaniałą izolacje termicznąsą paroprzepuszczalne i mają zdolność stabilizacji wilgotności wnętrza. Domy budowane z materiałów naturalnych są przyjazne dla alergików. Materiały naturalne po rozbiórce budynku podlegają biodegradacji, a nierzadko mogą zostać użyte ponownie (np. stary tynk gliniany można rozrobić z wodą i ponownie nałożyć). Jest to bardzo mocnym argumentem uzasadniającym stosowanie technik budowy z materiałów naturalnych, gdyż obecnie odpady związane z budownictwem stanowią ponad 33% całościowej produkcji odpadów w EU 2. Technologia to również odpowiednie systemy instalacji. W naszej strefie klimatycznej w ciągu roku najwięcej energii w domach jest zużywane na produkcje ciepłej wody użytkowej oraz pozyskiwanie ciepła do ogrzewania. Przy produkcji ciepła z paliw kopalnych (np. węgla) powstaje bardzo dużo zanieczyszczeń trafiających do atmosfery. Aby zminimalizować zapotrzebowanie na ciepło do ogrzewania same budynki powinny spełniać wymogi energooszczędności, a infrastruktura budynku powinna wykorzystywać odnawialne źródła energii. Najczęściej stosuje się aktywne i pasywne systemy pozyskiwania energii słonecznej (kolektory, ściany kumulacyjne, szklarnie) gdyż jest to energia, którą można pozyskać relatywnie łatwo w warunkach naszego kraju, w większości lokalizacji. Do innych odnawialnych źródeł energii, które można wykorzystać należą między innymi: energia wiatru (przydomowe wiatraki), wody (np. ciepło wód głębinowych, jezior, niezamarzających strumieni, itp.), ciepło gruntu (gruntowe wymienniki ciepła, pompy ciepła). Instalacja wody szarej w budynku oraz zbieranie deszczówki, ograniczy zużycie czystej wody pitnej, a odpowiednia wentylacja (grawitacyjna lub mechaniczna z odzyskiem ciepła) pozwoli uzyskać odpowiednią jakość powietrza wewnątrz domu. Jaką działkę kupić i na co zwrócić uwagę? Przy zakupie działki w pierwszej kolejności powinniśmy określić swoje potrzeby oraz możliwości (finansowe, dostęp do zasobów tj. materiały, możliwość uzyskania pomocy wolontariuszy, itp. ). Ważne jest, aby określić również na początku model zamieszkiwania, w jakim chcemy żyć w przyszłości (eko-osada, co-housing, wspólnota sąsiedzka, gospodarstwo indywidualne). Budując w grupie część inwestycji możemy realizować razem i podzielić koszty. Działka odpowiednia

70 70 do postawienia domu to około 10 arów na wsi, oraz około 4-5 arów dla uzbrojonej działki w mieście. Jeśli planujemy produkować własną żywność, działka powinna być odpowiednio większa około 20 arów powinno wystarczyć dla kilkuosobowej rodziny. Jeśli znajdziemy już wymarzoną nieruchomość, przed jej zakupem warto: Sprawdzić Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla działki (wypis, wyrys można uzyskać w urzędzie gminy lub miasta), by zobaczyć jaki rodzaj zabudowy jest na działce dopuszczalny i czy nie ma na daną działkę nałożonego zakazu zabudowy. Jeśli nie ma planu, warto obejrzeć Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy/miasta (wydział gospodarki przestrzennej). Warto zapytać w gminie/urzędzie miasta, czy dopuszczalna jest na działce zabudowa, jaką planujemy i czy będą jakieś problemy z jej zatwierdzeniem. Sprawdzając działkę w Planie Miejscowym, bądź studium, należy sprawdzić też okolicę i działki sąsiednie, by wiedzieć, co się na sąsiednich działkach planuje i czy nam to odpowiada. Sprawdzić, czy nieruchomość ma dostęp do drogi publicznej (może być ona zapewniona przez drogę wewnętrzną, użytkowaną na zasadach współwłasności lub służebności). Jest to niezbędne do uzyskania decyzji o pozwoleniu na budowę. Sprawdzić, czy do działki są doprowadzone media (woda, prąd), gdyż podprowadzenie prądu lub budowa studni głębinowej mogą stanowić znaczący koszt. W przypadku zabudowy zagrodowej (budowy na działce rolnej) należy upewnić się w danej gminie jakiej wielkości działka pozwala zostać rolnikiem i zrealizować taką zabudowę. Sprawdzić, czy działka nie znajduje się na terenach zalewowych lub podlegających szczególnej ochronie (powinno to być wyszczególnione w Planie Miejscowym, a w razie jego braku należy zaczerpnąć informacje w gminie/urzędzie miasta, lub starostwie powiatowym). Sprawdzić w ewidencji (Starostwo Powiatowe) jakie przeznaczenie ma działka, a w przypadku funkcji rolniczej, jaka jest klasa ziemi. Działki rolnicze o dobrych glebach będą wymagały wyłączenia z produkcji rolnej, co może wiązać się z dodatkowymi kosztami (dla powierzchni większych niż 500 m 2 w przypadku zabudowy jednorodzinnej) Sprawdzić w księdze wieczystej, czy na działkę nie jest nałożona hipoteka lub inne zobowiązanie (np. dożywotnie użytkowanie studni, itp.) Przejechać się po okolicy i zobaczyć co się obecnie tam buduje, obejrzeć sąsiedztwo, porozmawiać z mieszkańcami. Atutem nieruchomości, przemawiającym za jej kupieniem, może być lokalizacja na niej odnawialnych źródeł energii np. strumienia, jeziorka, biomasy, występowanie średnich, stałych wiatrów, bądź sąsiedztwo lasów ochraniających przed wiatrami, czy też wspaniałe widoki. Najkorzystniejsze do zabudowy pod względem nasłonecznienia i ochrony przed wychładzaniem i wiatrem są łagodne, południowe stoki. Istotne wydaje się, by zwrócić w tym miejscu uwagę na fakt, iż postawienie budynku powiązanego z otoczeniem na zdegradowanej działce i przywrócenie jej do życia jest korzystniejsze z punktu widzenia środowiska, niż wykorzystanie do budowy pięknego kawałka zrównoważonego ekosystemu przyrodniczego. Jaki projekt? Po zakupieniu działki należy zamówić projekt, odpowiedni do własnych potrzeb, wymagań Planu Miejscowego i warunków lokalnych. Mamy tutaj dwie możliwości skorzystać z rozwiązań gotowych, bądź zlecić indywidualne opracowanie projektu. Główną zaletą projektów typowych jest niższa cena, wynikająca z faktu, iż jeden projekt może być kupiony i realizowany przez wielu inwestorów (cena projektu gotowego razem z adaptacją i zagospodarowaniem terenu to np zł, podobnej wielkości projekt indywidualny będzie kosztował zł). Wybierając projekt typowy powinniśmy mieć świadomość, iż kupujemy projekt bryły, która nie będzie wpisana w kontekst urbanistyczny, a lokalizacja, walory i wady okolicy i jej relacje z budynkiem w przypadku projektowania zrównoważonego są niezmiernie istotne. Inną wadą projektu typowego jest to, że ciężko czasem dobrać projekt, który spełni nasze wymagania. Konstrukcja projektu typowego jest często przeprojektowana, a co za tym idzie, nieoptymalna i droższa w realizacji. W projekcie indywidualnym bierze się pod uwagę przede wszystkim to, jaka jest lokalizacja i kontekst działki, jakie są jej walory i niedogodności, gdzie są widoki, wiatry, słońce, jakie są wymagania i możliwości klienta oraz jego marzenia. Projektuje się, by znaleźć najlepsze rozwiązania. Dobry projekt jest w tym celu poprzedzany analizami (np. analiza słońca zacienienie i nasłonecznienie). Tych elementów projekt typowy nie zawiera. Podsumowanie Aspekty urbanistyczne, architektoniczne oraz technologiczne mają znaczący wpływ na formę budynku, jego usytuowanie, dlatego powinny być wzięte pod uwagę już na etapie koncepcji, analiz przedprojektowych, a nawet przy zakupie działki. Warto dodać, iż budynki wznoszone z naturalnych materiałów mogą być projektowane w różnych stylach, przybierać zarówno formy nowoczesne, jak i bardziej tradycyjne. Technologie zaliczane do naturalnego budownictwa dają sporą swobodę jeśli chodzi o kształtowanie budynków, trzeba jednak wiedzieć, jak odpowiednio wykorzystać ich zalety oraz uniknąć błędów. Udział zaznajomionego z tematem projektanta na etapie projektu i budowy jest nieoceniony. 1 więcej informacji na ten temat można odnaleźć np. w książce Techos Verdes Gernota Minke 2 Waste_statistics/pl

71 71 Ekowioska Centre for Alternative Technology (CAT) w Machynlleth powstała na terenie dawnego kamieniołomu. Jej powstanie przywróciło to miejsce do życia (zdjęcie: M. Jagielak) Budowane w dużym stopniu z odpadów budynki Earthship projektu M.Reynolds a mają duże przeszklenia od południa, a od północy są wkopane w ziemię, tym samym wykorzystują i magazynują ciepło słoneczne (zdjęcie: M. Jagielak) Możliwe jest łączenie naturalnych materiałów z nowymi technologiami. Przeszklony dach z panelami PV na odrestaurowanym budynku z lokalnego kamienia (łupka) w CAT (zdjęcie: M. Jagielak) Magdalena Górska uprawniony architekt, członek OSBN. Doświadczenie zawodowe zdobywała w Polsce, Hiszpanii, Niemczech oraz Wielkiej Brytanii. Prowadzi własną pracownię projektową ekodama Architektura [ Zajmuje się budownictwem naturalnym, zrównoważonym, z elementami pasywności słonecznej oraz zdrowym budownictwem standardowym.

72 72 04 Straw bale a budownictwo energooszczędne Mariusz Zatylny Budownictwo energooszczędne w świetle dyrektywy o efektywności energetycznej 8 lipca 2010 r. weszła w życie dyrektywa 2010/31/ UE zobowiązująca wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej do radykalnego ograniczenia strat energii w budownictwie. Począwszy od 2019 roku wszystkie nowoprojektowane budynki użyteczności publicznej (budynki jednorodzinne od roku 2021) powinny mieć zapotrzebowanie energii nieodnawialnej zredukowane do poziomu bliskiego zeru. W tym celu od 1 stycznia 2014 obowiązuje znowelizowane rozporządzenie o warunkach technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, zwiększające wymagania dla poszczególnych komponentów budynku mających wpływ na efektywność energetyczną. Rozporządzenie dodatkowo zakłada skokowe zaostrzanie tych wymagań od oraz od roku W przypadku przegród, w których wykorzystuje się wyroby naturalne, szczególnie atrakcyjne w kontekście energooszczędności jest zastosowanie w funkcji izolacji termicznej kostek sprasowanej słomy. Liczne badania przeprowadzone w Europie wykazały że współczynnik przewodności termicznej słomy wynosi między W/mK1 (różnice w wynikach zależne były m.in. od specyfiki lokalnych zbóż, jakości dostarczonego surowca, itp.). Dla bezpieczeństwa obliczeń charakterystyki energetycznej budynku do obliczeń współczynnika przenikalności termicznej przegrody z kostek słomy od rolnika bezpieczniej jest przyjąć zawyżoną wartość λ=0.06 W/mK. Grubość materiału izolacyjnego w przegrodzie straw bale jest nie mniejsza niż 28 cm (z racji obecności na polskim rynku pras o takim wymiarze minimalnym) najczęściej jest to jednak między 40 a 45cm. Przegrody z tego materiału mogą mieć zatem różne parametry współczynnika przenikalności termicznej U w zależności od typu użytych kostek, ich układu w przegrodzie (kierunku włókien względem kierunku przepływu ciepła). Przy 40cm grubości izolacji ze słomy wspó łczynnik U wynosi ok. 0,15 W/m²K (bez uwzględniania oporów przejmowania ciepła na wewnętrznej i zewnętrznej stronie przegrody oporów z materiałów wykończeniowych). Zatem nie tylko ściana, ale i dachy izolowane kostką słomy są w stanie spełnić wymagania dla przegród, które wg przepisów obowiązywać będą w Polsce od 2019 roku. S-House w Böheimkirchen (zdjęcie: Martin Schweighofer, źródło: S-House w Böheimkirchen (zdjęcie: Martin Schweighofer, źródło:

73 73 Dofinansowania na budownictwo energooszczędne, a zastosowanie wyrobów jednostkowych Dla zachęcenia klientów indywidualnych do budowania domów energooszczędnych Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej realizuje program wsparcia takich inwestycji oferując dopłaty do spłaty kapitału kredytu hipotecznego w wysokości: zł dla domów o zapotrzebowaniu energii użytkowej do ogrzewania i wentylacji nie większym niż 40 kwh/m²rok (NF40 dom energooszczędny), lub zł dla domów o zapotrzebowaniu energii nie większym niż 15 kwh/m²rok (NF40 dom pasywny). Budynek w technologii straw bale, wykonany w oparciu o prawidłowo zbliansowany projekt, jest w stanie spełnić wymagania techniczne wytycznych tego programu dofinansowania. Istnieje jednak problem formalny w postaci wymogu stosowania wyłącznie wyrobów dopuszczonych do obrotu handlowego. Mowa tu o produktach, dla których istnieją specyfikacje techniczne (normy lub aprobaty techniczne wyrobów), umożliwiające wydanie dla nich certyfikatu jakości i dokumentów dopuszczenia do obrotu. W Polsce dla techniki straw bale nie ma takich dokumentów, ponieważ nie prowadzono ani badań krajowych, ani adaptacji badań zagranicznych, Materiały naturalne najczęściej są stosowane w Polsce jako wyroby jednostkowego zastosowania (wyroby przeznaczony na pojedynczą budowę, nie przeznaczenie do obrotu handlowego). Projektanci i wykonawcy posługują się wiedzą techniczną z krajów sąsiednich UE i doświadczeniami kilkunastu już lat praktyki na rynku polskim (w Polsce powstało już ponad 50 budynków straw bale. Patrz Rozwijane w Europie techniki i wyroby z prasowanej słomy posiadające już specyfikacje w swoich krajach (np. panele prefabrykowane we Francji, Niemczech, Austrii, Litwie) wkrótce będą dostępne w Polsce na podstawie oznakowania CE, o które starają się ich producenci. Budowa Strohhaus Schmidlin-Jeker. Projekt: Atelier Werner Schmidt (zdjęcie: bauten/strohhaus-schmidlin) Przykłady domów pasywnych w technologiach straw bale OOsiągnięcie parametrów NF40 dla domów straw bale wyposażonych w wentylację mechaniczną z rekuperacją ciepła nie stanowi dużego problemu. Większym wyzwaniem jest spełnienie wymagań budynku pasywnego, ze względu na jego ekstremalny reżim technologiczny. Nie tylko jednak jest to możliwe, ale wręcz prostsze niż w innych technologiach, dzięki wynikającej z wymiarów kostek grubości izolacji termicznej. Istnieją przykłady budynków pasywnych w Europie i na świecie, w których słoma pełni funkcję materiału izolacyjnego, lub jednocześnie konstrukcyjnego i izolacyjnego. Szczególnie w przypadku budynków z tzw. jumbo bales kostka często stanowi zarówno budulec, jak i termoizolację. Strohhaus Schmidlin-Jeker. Projekt: Atelier Werner Schmidt (zdjęcie: strohhaus-schmidlin)

74 74 W przypadku budynków z wentylacją mechaniczną (szczególnie budynków pasywnych), w których sprawność odzysku ciepła idzie w parze ze szczelnością powietrzną ogrzewanej kubatury, kluczowe jest zagwarantowanie tej szczelności w sposób kontrolowany. Wymagane jest szczególnie staranne opracowanie detali styku różnych materiałów (stolarka, ściany działowe, posadzki, stropy, przepusty instalacyjne itp.). Szczelność w płaszczyźnie przegrody zapewnia wykonana starannie i bez przerw paroizolacja w postaci folii, mokre lub suche tynki lub specjalne paroszczelne płyty np. drewnopochodne z okleiną tekturową (płyty gipsowo kartonowe nie zapewniają szczelności). Ze względu na trudności ze skutecznym uszczelnieniem budynku od środka czasami warstwę powietrznoszczelną stanowi warstwa wykończeniowa od strony zewnętrznej. Rozwiązań jest wiele, natomiast kluczowe jest ekstremalnie uważne dopilnowanie ciągłości warstwy odpowiadającej za szczelność powietrzną budynku. Istotne jest również unikanie wtórnej perforacji tej warstwy przez instalacje wod-kan, co, cwu, kanały wentylacji mechanicznej itp. Każdy przepust instalacyjny obowiązkowo musi być uszczelniony w sposób eliminujący niekontrolowane przecieki strumienia powietrza. Dom pasywny w Stupavie. Projekt: Bjorn Kierulf-Craterra (zdjęcie: -pasivny-dom-stupava.html) W przypadku budynków z wentylacją grawitacyjną częściej stosuje się przegrody bez specjalnej warstwy paroizolacji oprócz tynku, projektując przegrodę jako otwartą dyfuzyjnie do środka budynku i na zewnątrz. Nie zmienia to faktu, że detale obróbek przepustów instalacyjnych, stolarki, czy miejsc potencjalnych mostków termicznych należy projektować i wykonywać w sposób uniemożliwiający kondensację pary wodnej w słomianej izolacji, ponieważ jest ona wrażliwa na wilgoć bardziej niż inne materiały termoizolacyjne. 1 Podsumowanie wyników badań można znaleźć na stronie fasba.de/content/view/265/373/ Budowa dom pasywnego w Stupavie z paneli Ecococon (zdjęcie: -pasivny-dom-stupava.html ) Mariusz Zatylny architekt, członek Łódzkiej Okręgowej Izby Architektów, współzałożyciel i Prezes Zarządu OSBN. Współtworzy grupę projektową ha!design, specjalizująca się w projektowaniu architektury pasywnej i bioklimatycznej oraz rewitalizacją budynków (w tym zabytkowych).

75 03 BUDOWA. ROZWIĄZANIA TECHNICZNE, PROCES KOSZTY 01 Sposoby budowania z kostek słomy Maciej Jagielak Angielski termin straw bale oznacza, w bezpośrednim tłumaczeniu kostkę słomy, ale jest też powszechnie używany jako określenie techniki (a właściwie całej grupy technik) budowania z tego materiału. Celem niniejszego tekstu jest objaśnienie, jakie zastosowania kostek słomy mieszczą się w tym pojęciu, przedstawienie opisującego go (głównie anglojęzycznego) słownictwa i wreszcie prezentacja wybranych, szczególnie interesujących przykładów. Pierwsze istotne rozróżnienie w obrębie techniki straw bale dotyczy wielkości stosowanych kostek słomy. Te najczęściej spotykane na budowach, są to kostki małe (small/standard). Ich wymiary mogą się różnić w zależności od rodzaju prasy rolniczej, z której pochodzą, najważniejsze jednak, że ich gabaryty pozwalają na ręczne przenoszenie, a ściany z nich zbudowane mają najczęściej ok. pół metra grubości (co daje współczynnik U na poziomie ok. 0,15W/mK). Nowszym wynalazkiem są kostki nazywane big bales i jumbo bales, których większe gabaryty i gęstość sprawiają, że do budowy trzeba wykorzystywać dźwigi. Grubość ścian wznoszonych z jumbo bales przekracza metr, co oznacza wyśmienite właściwości izolacyjne (U ściany na poziomie ok. 0,05W/mK) i bardzo dobrą stabilność. Jako ciekawostkę można dodać, że istnieją też przykłady zastosowania do budowy (w roli masywnych słupów) okrągłych beli słomy (tzw. round bales). Drugą podstawową kwestią jest klasyfikacja na konstrukcje loadbearing straw bale, czyli takie, gdzie kostki słomy przenoszą obciążenia, konstrukcje gdzie kostki służą jedynie jako izolacja (a towarzyszy im np. konstrukcja drewniana), oraz rozwiązania mieszane, gdzie zarówno kostki jak i lekka konstrukcja drewniana przenoszą obciążenia. Konstrukcja loadbearing (nazywana też czasem nebraska ), w której kostki słomy są układane w ścianie (podobnie jak cegły w murze), a następnie podlegają kompresji przez ciężar dachu (a czasami także stropów) jest najstarszym sposobem budowania straw bale. Rozwiązanie to, dobrze nadające się zwłaszcza do wznoszenia nieskomplikowanych obiektów parterowych, rozpowszechniło się głównie w USA i w Wielkiej Brytanii tam, gdzie istnieją odpowiednie warunki formalno-prawne, by je stosować. Wyjątkiem od powyższej reguły są konstrukcje (czasami nawet kilku- -kondygnacyjne) z jumbo-bales ich najbardziej znane i odważne przykłady pochodzą ze Szwajcarii i krajów niemieckojęzycznych. O tym, że kostki słomy mają znaczny potencjał jako element konstrukcyjny, świadczą też eksperymentalne sklepienia (np. w Vangelinie w Niemczech) i kopuły (w miejscowości Hrubý Šúr na Słowacji), będące dziełem profesora Gernot'a Minke. W tych przypadkach kostki stosowane do budowy były tak mocno skompresowane, że możliwe było ich docinanie w kształt klina. Pomimo swej pozornej prostoty, poprawne zastosowanie technik z grupy loadbearing wymaga sporej wiedzy. Problemy, z którymi trzeba się zmierzyć, to przede wszystkim: zapewnienie właściwej stabilizacji kostek w ścianie, osiadanie ściany podczas kompresji, odpowiednie osadzenie drzwi i okien, czy wreszcie zapewnienie ochrony słomy przed deszczem podczas budowy. Oczywiście, konieczne jest też zastosowanie kostek słomy bardzo dobrej jakości (zwartych, dobrze skompresowanych). Zaletą tego rozwiązania, oprócz oszczędności drewna, jest także minimalizacja ilości mostków cieplnych i miejsc trudnych do wypełnienia słomą. W Polsce, podobnie jak w większości krajów Europy, najpowszechniej stosowanym rozwiązaniem jest

76 76 łączenie słomy z konstrukcja drewnianą. Kostki słomy są najczęściej wciskane pomiędzy odpowiedni rozstawione słupy (metoda infill), lub też dostawiane do konstrukcji po stronie zewnętrznej. Zastosowanie połączenia drewna i słomy umożliwia też produkcję prefabrykatów całych fragmentów ścian przygotowywanych w hali produkcyjnej, a na budowie tylko montowanych. (Rodzaje konstrukcji drewnianych zostały szerzej omówione w tekście M. Szwagierczaka.) W sytuacji, gdy kostki słomy stanowią tylko izolację, a inny materiał przenosi obciążenia, technicznie możliwe jest wznoszenie budynków o właściwie dowolnych gabarytach i funkcji. Przykładem może być np. budowany obecnie (2014) ośmiopiętrowy budynek mieszkalny w Saint-Dié-des-Vosges we Francji. Także w przypadku domów jednorodzinnych takie rozwiązanie ma swoje zalety: przede wszystkim zwiększa niezależność od pogody, umożliwiając budowę konstrukcji i dachu w pierwszej kolejności, a następnie prowadzenie prac związanych ze słomą już pod zadaszeniem. Zastosowanie konstrukcji drewnianej sprawia mniej problemów od strony formalnej, obliczenia konstrukcyjne wykonywane są w sposób standardowy, a wykonania mogą się podjąć dość liczne firmy ciesielskie. W przypadku konstrukcji infill możliwe jest też, poprzez dodatkową kompresję w ścianie, wykonanie zwartego, jednolitego wypełnienia nawet w przypadku kostek o średnio wysokim stopniu kompresji. Także utrzymanie pionów i kątów prostych jest w takim przypadku o wiele łatwiejsze niż w rozwiązaniach loadbearing. Kończąc akapit poświęcony zastosowaniu kostek słomy jako izolacji, warto jeszcze wspomnieć o możliwości dokonywania termomodernizacji ścian istniejących budynków, zarówno murowanych jak i drewnianych, z wykorzystaniem tego materiału. Przykład takiego rozwiązania ilustrują zdjęcia realizacji projektu architekta Georga Bechtera. Budowa z tzw. jumbo bales wymaga dźwigu (zdjęcie: Techniki mieszane, czyli takie, w których występuje bardzo lekka konstrukcja drewniana, która uzyskuje sztywność dopiero po wypełnieniu słomą i tynkowaniu, przedstawiają podobny problem formalny i obliczeniowy, jak konstrukcje loadbearing. Umożliwiają jednak zarówno oszczędność drewna, jak i wykonanie dachu przed pracami ze słomą i tynkami. Przykłady takich technik to np. CUT Cell Under Tension Toma Rijvena, czy francuska technika GREB. Podsumowując należy zaznaczyć, że wybór właściwego rozwiązania technicznego podyktowany będzie zawsze przez konkretną sytuację, uwarunkowania i zasoby. Należy jednak (niestety) pamiętać o tym, że w warunkach polskich jedynym bezproblemowym od strony formalnej rozwiązaniem jest wykorzystanie słomy jako materiału izolacyjnego w połączeniu z konstrukcją nośną z innego materiału. Dom Braun-Dubuis w Disentis (CH). Projekt: Atelier Werner Schmidt (zdjęcie:

77 77 House Simma termomodernizacja istniejącej konstrukcji murowanej kostkami słomy w szkielcie drewnianym (zdjęcie: G.Bechter) House Simma efekt końcowy przebudowy. Projekt: Georg Bechter (zdjęcie: G.Bechter) Mieszkania socjalne w Waddington (UK) piętrowy budynek typu loadbearing straw bale. Projekt: J. Wihan i B. Jones (zdjęcie: M. Jagielak) Mieszkania socjalne w Waddington (UK) podnoszenie dachu podczas budowy (zdjęcie: Rae) Budowa nośnej kopuły z kostek słomy podczas warsztatów z profesorem G.Minke (zdjęcie: B. Kierulf) Nośna kopuła z kostek słomy siedziba biura: Projekt: G. Minke, B. Kierulf (zdjęcie: B. Kierulf)

78 78 02 Konstrukcja drewniana dla budynków straw bale Mateusz Szwagierczak Użycie drewna w konstrukcjach budynków straw bale sprowadza się do zastosowania go w kilku obszarach: w konstrukcji ścian, dachu, stropów oraz tzw. podkonstrukcjach ścian nośnych, celem ułatwienia montażu kostki. Więźba dachowa, jak i konstrukcja stropów, o ile słoma nie jest użyta w nich jako materiał izolacyjny, nie różni się zasadniczo od konstrukcji typowych dla innego rodzaju budownictwa. Tutaj, ze względu na wielkość opracowania, zajmiemy się jedynie typami konstrukcji ścian nośnych. Ogólnie o konstrukcjach drewnianych Konstrukcje drewniane do budynków straw bale podlegają tym samym regułom, co klasyczne konstrukcje drewniane domów szkieletowych. Drewno użyte do budowy powinno mieć wilgotność poniżej 18%, nie może mieć śladów zaatakowania przez grzyby czy owady oraz musi być pozbawione wad anatomicznych, takich jak znaczny skręt włókien. Cała konstrukcja musi być wykonana w taki sposób, by już sama w sobie była sztywna bez dodatkowego poszycia. Wypełnienie konstrukcji kostką słomy i nałożenie tynków nadaje co prawda nieco sztywności, nie może to być jednak brane pod uwagę przy badaniu wrażliwości budynku na oddziaływanie sił poziomych. Ruchoma konstrukcja w prosty sposób będzie się przekładała na pękanie tynków. Konstrukcja szkieletowa ciężka (zdjęcie: M. Szwagierczak) Konstrukcja zatem musi być bezwzględnie sztywna jeszcze przed włożeniem kostki. Wyjątkiem jest sytuacja, w której przegroda ścienna z jakiegoś powodu zawierać będzie dodatkowy element usztywniający, jak np. twardą płytę drzewną. To pierwsza zasada prawidłowego zaprojektowania konstrukcji. Druga z podstawowych zasad to dążenie do jak najmniejszej liczby kostek, które będą musiały zostać docięte, aby dopasować je do konstrukcji. Często włożenie 10% kostek, które należy docinać, zajmuje tyle samo czasu, co włożenie 90%, które pasują bez cięcia. Konstrukcja szkieletowa ciężka wnętrze w trakcie tynkowania (zdjęcie: K. Rączka) Rodzaje konstrukcji Istnieje kilka rodzajów konstrukcji drewnianych używanych do budownictwa z kostek słomy. Czynnikami decyzyjnym w kwestii wyboru są zazwyczaj: cena, żywotność konstrukcji, trudność wykonania oraz estetyka wnętrza.

79 79 Do wyboru mamy między innymi: 1. Konstrukcje ciężkie szkieletowe, zarówno z drewna okrągłego, jak i o przekroju prostokątnym. Przy wysokiej jakości wykonania jest to z pewnością najtrwalsza i najładniejsza konstrukcja, jest jednak stosunkowo kosztowana i wymaga dodatkowych podkonstrukcji, utrzymujących kostkę w miejscu. Słupy mogą być całkowicie, lub częściowo widoczne wewnątrz, albo całkowicie ukryte. Rozsądnie jest jednak umieścić kostkę całkowicie na zewnątrz w stosunku do konstrukcji, unikniemy tym sposobem problemu niewygodnego docinania kostek, ograniczonej izolacji termicznej ściany w miejscu słupów i trudnych do wykończenia detali tynkarskich. Słupy będą w takim przypadku widoczne wewnątrz, co zwiększa atrakcyjność wnętrza, zmniejszając jednocześnie jego ustawność. 2. Konstrukcje lekkie szkieletowe. Słupy nośne umieszczone są zazwyczaj w rozstawie, mniejszym o kilka cm niż długość kostki, co sprawia, że kostka (po wciśnięciu ) ściśle przylega do konstrukcji. Konstrukcja ta przypomina lekkie budownictwo kanadyjskie, jednakże w przypadku budownictwa straw bale, ze względu na brak poszycia konstrukcji sztywną płytą (jak np. OSB), należy bezwzględnie pamiętać o stężeniu skośnym ścian. Powinno ono być tak zaprojektowane, by nie utrudniać umieszczania kostek w konstrukcji. W konstrukcjach lekkich wyróżnić możemy m.in. następujące podtypy: a) Konstrukcje lekkie szkieletowe oparte na systemie słupa dwugałęziowego, w której podstawowym elementem podpierającym strop i dach są dwa słupy umieszczone w tej samej osi z dystansem pomiędzy nimi. Takie rozwiązanie zmniejsza udział drewna w konstrukcji, nieznacznie poprawia termikę, likwidując część mostków cieplnych, natomiast nastręcza nieco więcej trudności przy samym montażu kostki. Jest to obecnie najpopularniejsze rozwiązanie stosowane w polskim budownictwie straw bale b) konstrukcje lekkie szkieletowe oparte na blatach klejonych słup nośny ma wówczas szerokości całej kostki. Jest to stosunkowo droga konstrukcja ze względu na zwiększoną masę drewna, ale także jego duży przekrój (np. 6x45cm) który powoduje wzrost ceny jednostkowej 1m3 drewna c) konstrukcje lekkie szkieletowe oparte na belkach dwuteowych zaletą jest minimalizacja udziału drewna, przekłada się to jednak w dużej mierze jedynie na ograniczenie ciężaru konstrukcji i zlikwidowanie mostków termicznych, bo mimo lekkości belek, ich montaż sprawia stosunkowo dużo trudności wykonawczych. Cena 1mb belki jest również zbliżona do litego drewna o tej samej szerokości. 3. Konstrukcje panelowe/modułowe. Panele składają się z prefabrykowanej konstrukcji w systemie szkieletowym wraz z wypełnieniem kostkami słomy, a czasem nawet wraz tynkami czy innym rodzajem elewacji. Prefabrykacja elementów odbywa się w halach, gdzie kostki (i tynki, jeśli są nakładane wcześniej) nie są narażone na warunki atmosferyczne, a ich montaż odbywa się w wygodnej pozycji, często przy użyciu maszyn usprawniających ich wkładanie czy kompresję. To działanie obniża koszty wykonania budynku, ale przede wszystkim podnosi jakość. Jednak pomimo faktu ułatwienia wykonania w pierwszym etapie, koszty metra bieżącego ściany w tym systemie są często wyższe niż w innych technologiach. Zużywane jest nieco więcej materiału, a na budowie używany jest ciężki sprzęt do montażu paneli (choć przy małych panelach wypełnionych jedynie słomą możliwy jest montaż bez użycia dźwigu). Prace budowlane przy stawianiu ścian mogą wówczas trwać nawet jedynie 2 dni. W porównaniu z innymi technologiami, w których montaż ścian z wypełnieniem często przekracza 2 tygodnie (a niekiedy i miesiąc), ściany panelowe są bardzo dobrym rozwiązaniem dla tych, którzy chcą zbudować dom szybko. Podsumowanie Nie ma dobrych i złych systemów konstrukcji, wszystkie mają wady i zalety, jedne są szybsze i tańsze, inne ładniejsze, droższe i trwalsze. Przy wyborze istotne jest to, czy sami będziemy chcieli stawiać konstrukcje, czy będziemy zlecać ją wykwalifikowanym ekipom. A jeśli robimy sami pojawia się szereg pytań: czy liczymy swój czas pracy, czy traktujemy to jako zabawę, jako miły czas spędzony z przyjaciółmi? Czy się spieszymy, czy raczej wykorzystujemy ten czas, by się czegoś nowego nauczyć? Czy dysponujemy odpowiednim sprzętem, czy będziemy musieli go kupić? Jaki wybór by nie padł, warto być możliwie jak najbardziej świadomym jego konsekwencji. Mateusz Szwagierczak entuzjasta budownictwa naturalnego, saun i życia. Prowadzi firmę Organica Design&Build [ która specjalizuje się w projektowaniu i budowie domów oraz saun w naturalnych technologiach. Prowadzi warsztaty ze wznoszenia konstrukcji ciesielskich, budowy ścian w technologii straw bale oraz wykonywania dachów zielonych.

80 80 Kostrukcja szkieletowa ciężka z bali okrągłych (zdjęcie: M. Szwagierczak) Kostrukcja szkieletowa ciężka z bali okrągłych izolacja zewnętrzna straw bale z widoczną podkonstrukcją (zdjęcie: M. Szwagierczak) Konstrukcja szkieletowa lekka ze słupami dwugałęziowymi (zdjęcie: P. Paszko) Konstrukcja szkieletowa lekka ze słupami dwugałęziowymi, po wypełnieniu słomą (zdjęcie: P. Paszko) Panele prefabrykowane przygotowanie w warsztacie (zdjęcie: M. Reichert) Panele prefabrykowane montaż na budowie (zdjęcie: K. Szkapiak)

81 81 03 Tynki naturalne dr Wojciech Owczarzak Główne funkcje, które pełnią tynki to: Funkcja ochronna. Tynki chronią materiał nośny (czy też wypełnienie tak jak słomę w domach straw bale) przed szkodliwymi warunkami. Od zewnątrz zabezpieczają przed działaniem wiatru, słońca i wody. Słoma jest chroniona przed płomieniami, uszkodzeniami mechanicznymi oraz nadmiernym wchłanianiem wilgoci. Funkcja estetyczna. W tym przypadku widać gołym okiem, że tynk nadaje pomieszczeniu klimat, czyli to, jak będziemy się czuli w danej przestrzeni. Na wzrok ludzki oddziaływa głównie barwa, a tutaj tynki gliniane dają niesamowite możliwości, jeśli chodzi o naturalne odcienie, w których człowiek nie męczy się. Oczywiście istnieją jeszcze większe możliwości kolorystyczne jeśli do zaprawy tynkarskiej dodamy różnorodnych pigmentów. Jednakże należy zwrócić uwagę, że pigment jest silną substancją i dodanie ponad 4% objętości gliny spowoduje bardzo silne pylenie po wyschnięciu tynku. Tynk gliniany na zewnątrz oznacza konieczność zapewnienia dużego okapu (zdjęcie: W. Owczarzak) Gładź gliniano-wapienna (5% wapna w zaprawie) i ziarno ostrego żwirku 0 1 mm (zdjęcie: W. Owczarzak) Inną funkcją, jaką pełni tynk jest ochrona dźwiękowa. W tym przypadku ważne jest, że powierzchnie szorstkie i bardziej miękkie odbijają dźwięki słabiej. Jaki tynk wybrać do środka i na zewnątrz domu Główną zaleta ścian z kostek słomy jest to, że mają w sobie powietrze i że mogą wchłaniać i oddawać parę wodną. Należy pamiętać, że w domu straw bale tynki muszą pozwalać słomie na odparowywanie ewentualnej wilgoci ze ścian i z samego tynku. Aby tak się zadziało, należy wybrać na ściany taki materiał, który przepuszcza parę wodną cechy takie mają tynki gliniane i wapienne. Tynk gliniany z gliny z cegielni, wymieszany ze żwirem 0 2 mm oraz sieczką słomianą (wziętą z kostki słomy) (zdjęcie: W. Owczarzak) Osobną sytuacją jest stosowanie tynków glinianych na, co wymaga ich szczególnej ochrony. Przede wszystkim odpowiedniego zadaszenia z każdej strony, które pozwoli ochronić tynk przed wymywaniem. Często stosuje się w przypadku tynków glinianych dodatki stabilizujące (np. obornik, odpowiednio rozcieńczone szkło wodne, czy klej metylocelulozowy). Glina wewnątrz domu może być stosowana prawie wszędzie. Szczególnie trzeba jednak uważać w łazienkach (pryskanie wody), gdzie zaleca się położenie płytek ceramicznych, lub tynku wapiennego. Można też zastosować tadelakt -tradycyjny marokański tynk wodoodporny, lub jeden z jego tańszych zamienników. Wykończona ściana straw bale w Niemczech (Ganzlin). Tutaj tynk gliniany został pokryty wapiennym tynkiem, a potem farbą wapienną w kolorze brązowym (zdjęcie: W. Owczarzak)

82 82 Gładź gliniano-wapienna (5% wapna w zaprawie) i ziarno ostrego żwirku 0 1 mm (zdjęcie: W. Owczarzak) Dwie faktury tynku: uwypuklone kamienie (z lewej), zatarte na gładko packą japońską (po prawej). Zaprawa gliniana z łajnem końskim oraz klejem kazeinowym. Po prawej tynk zabarwiony pigmentem ochry w masie (zdjęcie: W. Owczarzak) Zaokrąglone narożniki idż w parze z wnętrzami naturalnymi (zdjęcie: W. Owczarzak) Kolorystyka naturalna bliska ziemi (zdjęcie: W. Owczarzak) Glina surowa z wykopu (zdjęcie: W. Owczarzak) Praca pacą i kielnią (zdjęcie: W. Owczarzak) Zdobienie tynków techniką sgraffito (zdjęcie: W. Owczarzak) Różne kolory gliny (zdjęcie: W. Owczarzak)

83 83 Pamiętajmy, że tynki gliniane i wapienne są mniej odporne na uderzenia niż tynki gipsowe, czy cementowe. Trzeba ten fakt zaakceptować lub ewentualnie w miejscach szczególnie zagrożonych (np. klatki schodowe) rozważać zastosowanie innych rozwiązań. Dlaczego stosować tynki gliniane? Zaledwie 2 cm warstwa tynku glinianego ma właściwości naturalnie regulujące wilgotność, chroniące przed szkodliwym promieniowaniem elektromagnetycznym i chłonące brzydkie zapachy. Kolejną cechą powierzchni tynkowanych gliną jest antystatyczność i właściwości przeciwgrzybiczne. Glina zimą łatwo kumuluje ciepło, a latem przyjemne chłodzi pomieszczenia. Naturalny kolor gliny jest ciepły, nastrojowy może przypaść do gustu. W takim wnętrzu zdrowym i naturalnym odpoczynek będzie wydajny, a zmęczenie po pracy będziemy mogli znacząco zredukować już po kilku dniach przebywania w glinianym wnętrzu. Nakładanie tynków Tynki nakłada się w trzech zasadniczych warstwach. Obrzutka. Jest to warstwa szczepna, która ma funkcję podstawy stabilizującej elastyczną słomę. Ta warstwa jest szczególnie ważna w domach straw bale, ponieważ obrzutka słabej jakości może spowodować opadanie kolejnych warstw. Obrzutkę wykonujemy ze szlamu glinianego, czyli gliny wymieszanej do konsystencji gęstej śmietany. Nakładamy ją ręcznie: pędzlem, kielnią, czerpakiem, czy też mechanicznie maszynką do baranka, tynkownicą, pistoletem przyłączonym do kompresora. W obu przypadkach warto sprawdzić, czy glina wniknęła w słomę na głębokość 3-5 cm. Ważne jest, aby kostka słomy była przycięta odpowiednio, z wyprowadzoną prostą płaszczyzną. W innym przypadku krzywe ściany spowodują konieczność nadrabiania krzywizn kilogramami narzucanego tynku glinianego. Narzut czyli warstwa zasadnicza, może być nakładana w kilku 2-3 cm warstwach. Są domy, gdzie, aby mieć dobrą akumulację cieplną, nakłada się około 6-10 cm narzutu. Każda warstwa powinna być prosta, czyli stosuje się normalne wytyczne dla tynkarzy. Jakie produkty stosować? Najprostszą i najdroższą wersją tynkowania jest zakupienie gotowych mieszanek tynkarskich w workach. Jest to rozwiązanie tylko dla zamożnego inwestora. Polecić można natomiast wybranie gotowych mieszanek na gładź, przy grubości poniżej 5 mm nie powoduje to bardzo wysokich kosztów. Atrakcyjność tego rozwiązania polega również na bardzo zróżnicowanej kolorystyce oferty. Drugą opcją jest przygotowywanie mieszanek samemu na placu budowy. Jest to proces pracochłonny, jednak przy odpowiedniej organizacji pracy, opłaca się (zwłaszcza przy zaprawie tynkarskiej na narzut). Koszty to: zakup gliny, żwiru i piachu (tutaj żwirownie i sortownie piachu oferują w Polsce bardzo dobre granulacje). Glinę wykorzystuje się albo suchą, sproszkowaną zakupioną w cegielni, albo glinę z wykopu. To rozwiązanie wymaga sporego doświadczenia i eksperymentowania w poszukaniu odpowiednich proporcji gliny do piachu. Przy grubszych warstwach należy pamiętać też o dodawaniu zbrojenia w postaci sieczki słomianej, lub paździerzy lnianych czy konopnych. Przy liczeniu kosztów pod uwagę należy wziąć również zakup odpowiedniego sprzętu mechanicznego. Dla wprawionej osoby betoniarka wolnospadowa jest opcją dobrą i właściwą. Przy większym budżecie można zainwestować w betoniarkę przeciwbieżną, która zarabia materiał od suchego (czyli można wrzucić glinę z wykopu i betoniarka miesza). Pracę na mniejszych ilościach materiału wspomagają dobrze mieszadła ręczne mieszalniki. Można zaopatrzyć się także w tynkownicę, jednak dla otynkowania jednego domu nie jest to opłacalne. Gdzie można się nauczyć jak to robić? Najlepszym rozwiązaniem jest korzystanie z wizyt na konkretnych budowach, uczestniczenie w szkoleniach i kursach organizowanych w całej Polsce. Nic tak nie zbliża do nabycia wprawy, jak praktyka. Na samym końcu jest gładź czyli cienkowarstwowy tynk (warstwa około 2-5 mm), nakładany w celu uzyskania odpowiedniego koloru i faktury. dr Wojciech Owczarzak self-builder, czyli budujący swój dom w technice straw bale samodzielnie. Organizator warsztatów z zakresu tynków glinianych. Doktor nauk ekonomicznych. Stworzył, zainicjował i koordynował projekt Naturalne Tynkowanie i Wzornictwo dotyczący edukacji w tynkowaniu gliną [

84 84 04 Budowa własnymi rękami, profesjonalne wykonawstwo, czy Ryszard Biliński Dom naturalny domem dostępnym? Własny dom, zbudowany w naturalnych technologiach, to marzenie wielu osób. Jednak droga do własnego domu, np. w technologii straw bale, nie jest usłana różami. Budowanie z prasowanej słomy, jak każde budowanie, jest sztuką. W technologii straw bale konieczna jest wiedza poparta praktyką. Naprawdę nie wystarczy poupychać kostek między elementy konstrukcji drewnianej, by uzyskać efekt w postaci ciepłego, zdrowego i bezpiecznego domu. Niestety, często w samodzielnie budowanych domach spotykamy kardynalne błędy, takie jak: mostki termiczne, narażenie słomy na zamakanie od wody deszczowej, słaba izolacyjność ścian, wynikającą ze zbyt małej kompresji słomy, obniżenie izolacyjności na łączeniach poszczególnych kostek poprzez uzupełnianie ubytków gliną, źle wykonane tynki zewnętrzne rozpadające się pod wpływem deszczu, brak zabezpieczenia ścian przed zalegającym śniegiem, stosowanie nieprzepuszczających pary wodnej zapraw tynkarskich. Ponadto rozwój budownictwa naturalnego, a w szczególności technologii z wykorzystaniem prasowanej słomy, spowodował, że mamy obecnie do czynienia z kilkoma technikami budowania. Nawet gdy pominiemy konstrukcje typu nebraska (loadbearing), jako niemożliwe do zastosowania w świetle wymagań prawa budowlanego, zostaje nam sporo wariantów konstrukcji drewnianej z izolacją z prasowanej słomy, a także przynajmniej kilka wariantów z prefabrykowanymi panelami. Doświadczony wykonawca jakoś się w tym wszystkim porusza, ale przeciętny entuzjasta budownictwa naturalnego musi się bardzo zaangażować, by poznać choćby teoretycznie poszczególne techniki. Tymczasem budownictwo naturalne ma opinię budownictwa taniego, dostępnego dla wszystkich. Weryfikacja tej opinii bywa często bolesna, co rodzi pytanie, czy w istocie jest to technologia dobra do samodzielnego budowania. Trudno bowiem uznać za sensowne wieloletnie uczenie się umiejętności budowlanych, by wybudować własny dom. Nie można też uznać za wystarczające zaliczenie kilku warsztatów budowania naturalnego, bo z reguły obejmują one jedynie fragment technik budowlanych, a nie cały proces. Większość budujących samodzielnie uzyskuje wiedzę fragmentaryczną ponieważ nie ma w Polsce jeszcze czegoś takiego jak kompletny, kompetentny kurs budowania naturalnego. Dostępne zasoby wiedzy są co prawda wystarczające, ale w natłoku informacji spotkamy się ze skrajnie różnymi rozwiązaniami, także z rozwiązaniami błędnymi. Prawidłowo wykonane wypełnienie ściany słomą: kompresja (zdjęcie: K. Rączka) strzyżenie (zdjęcie: K. Rączka) rezultat (zdjęcie: K. Rączka)

85 85 Obecnie alternatywą dla budowania samodzielnego jest jedynie zlecenie budowy firmie wyspecjalizowanej w konkretnej technologii. Jednak model typowo komercyjny nie jest rozwiązaniem dla większości entuzjastów budowania naturalnego, ponieważ jest tak samo drogi jak w przypadku standardowych materiałów, a nawet droższy, ponieważ bardziej pracochłonny. Czy wobec tego musimy zaakceptować podział budownictwa naturalnego na tanie, ryzykowne, obarczone błędami budowanie samodzielne i drogie, luksusowe budownictwo naturalne dla nielicznych? W ramach Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Budownictwa Naturalnego wdrażamy obecnie program będący alternatywą dla omówionych wcześniej modeli. Projekt nosi roboczą nazwę Dom Dostępny, ponieważ naszym celem jest opracowanie metody budowania, która spowoduje, że dom naturalny będzie mogła zbudować przeciętna rodzina bez zaciągana kredytu na dziesiątki lat. Na czy polega nasz pomysł? Po pierwsze, technologia. Technologia powinna być prosta, standardowa, łatwa do opanowania, ułatwiająca dobre wykonanie. Nie powinna zostawiać miejsca na domyślanie się, czy samodzielne szukanie rozwiązań na placu budowy. Chcemy wyeliminować trudne wykonawczo miejsca, a cały proces maksymalnie uprościć. Po drugie, projekt. Dobrze zrobiony projekt pozwala zaoszczędzić wiele pracy i zasobów na etapie budowy. Ograniczyliśmy powierzchnię domów, będących przedmiotem naszych prac, do 100m 2, uznając, że taka powierzchnia jest wystarczająca dla rodziny 2+2. Po trzecie, budowanie społeczne. Aby budować tanio, należy budować samodzielnie. Jednak ponieważ dobre zbudowanie domu wymaga wiedzy i doświadczenia, chcemy by praca przyszłych właścicieli domów i wspierających ich ochotników była organizowana i kierowana przez doświadczonych budowniczych instruktorów. W naszym modelu na budowie przebywa jeden zawodowiec, instruktor, kierujący pracą pozostałych. Także ten jeden instruktor jest jedyną osobą pobierającą za pracę wynagrodzenie. Spodziewamy się, że nasz model pozwoli znacząco zredukować koszty i to zarówno po stronie materiałowej, co chcemy osiągnąć przez optymalizacje projektu, jak i po stronie kosztów robocizny dzięki wykonaniu większości prac przez rodzinę i ochotników. W naszym modelu chcemy osiągnąć jakość osiąganą na budowach realizowanych przez dobrych fachowców, z kosztami charakterystycznymi dla budowania społecznościowego. Budownictwo naturalne może się stać prawdziwą alternatywą dla typowych betonowych wzorców budowania. Może się stać istotnym elementem modelu gospodarczego opartego na wymianie i wzajemnej pomocy. Upowszechnienie budownictwa naturalnego nie jest celem samym w sobie. Niesie ze sobą znacznie więcej bo wiąże się ze zmianą modelu z konsumpcyjnego na zrównoważony. Warsztaty tynkarskie (zdjęcie: K.Rączka) Jako budowniczy w technologii staw bale spotykałem się zbyt często ze swobodnym podejściem inwestorów do zagadnień technicznych. Prawie zawsze lekceważy się etap montażu słomy w ścianach uznając, że to czynność prosta. Tymczasem nic bardziej błędnego. Izolacyjność ściany zależy głównie od gęstości słomy. W budownictwie staw bale powinniśmy stosować kostki sprasowane do gęstości co najmniej 90 kg/m 3. Warunek ten trudno jednak spełnić gdyż polskie prasy nie są w stanie spełnić tego wymogu. Montaż w ścianie kostek słomy o gęstości 50 czy 60 kg/m 3 jest błędem, który odbije się negatywnie na bilansie energetycznym budynku. Osobiście stosuję i zalecam metodę kompresji w ścianie polegająca na dodatkowym sprasowaniu włożonej już w ścianę słomy za pomocą siłowników hydraulicznych. Przy takim rozwiązaniu nie tylko podnosimy znacząco gęstość słomy ale uzyskujemy doskonałe połączenie poszczególnych warstw. Słoma kompresowana w ten sposób lepiej się układa i wypełnia puste przestrzenie. Dobrze skompresowana jednorodna ściana słomiana musi zostać ostrzyżona. Strzyżenie słomy pozwala uzyskać równą ścianę ale celem jest przede wszystkim uzyskanie solidnego podłoża pod tynk. Wiszące luźne źdźbła słomy stanowią słabe podłoże pod tynk, który często wtedy odpada lub co gorsza, uzyskujemy skorupę tynku która w wielu miejscach nie jest połączona ze ścianą. Ryszard Biliński zajmuje się budownictwem naturalnym od 2008 r. Członek OSBN. Jego specjalnością są domy w technologii straw bale, których ma na swoim koncie kilkanaście. Specjalizuje się również w tynkowaniu naturalnym gliną i wapnem, sięgając do korzeni tych zagadnień. [

86 04 BUDOWA I ZAMIESZKANIE OKIEM INWESTORA 01 Osada Słomiany Zapał Marta Rybczyńska Dlaczego chcieliśmy zamieszkać? Siedząc przy biurku w warszawskim biurowcu coraz częściej myślami błądziłam po łąkach zielonych i leśnych ścieżkach. Zapragnęłam nie tylko błądzić myślami, ale naprawdę dotykać trawy bosymi stopami. Spisałam sobie taki tekst: Marzenia, a może nie tylko, w którym po prostu, od serca zapisałam to, czego pragnę jak chcę żyć i gdzie. I z tego wyszło mniej więcej określone miejsce na mapie Polski, a pośrednio też technologia przyjazna naturze, pozwalająca cieszyć się ciepłym, suchym domem, dostępnym finansowo dla naszej rodziny. Jednocześnie założenie było takie, że ma być to nasz dom, ale także coś dla innych agroturystyka w gliniano-słomianych czterech ścianach domki ciepłe i przyjazne, bez wilgoci i ścian z dykty, jakie często mamy szansę wynajmować podczas wakacyjnych wyjazdów. Chcieliśmy dać ludziom ciszę, przyrodę i fajne, ciekawe wnętrza. A wszystko okraszone kociewską kulturą i tradycją, warsztaty z garncarstwa i dziewicze miejsca dla obserwatorów ptaków wędrujących. I tak powstał koncept Osady Słomiany Zapał. Droga do celu Rozpoczęliśmy poszukiwanie odpowiedniej działki w odpowiednim miejscu. Trwało to trochę ok. 2 lata. Myślę, że działka jej uwarunkowania, położenie i możliwości, jakie daje, mają zasadnicze znaczenie. Od działki zależy to, jaki dom możemy tam posadowić, jakie podatki od nieruchomości będziemy płacić. Liczy się sąsiedztwo i gminne plany zagospodarowania przestrzennego najbliższej okolicy. Po wybraniu działki warto wypytać w Wydziale Budownictwa o wszystko, co nas interesuje: o media ich obecność lub jej brak, o sąsiednie działki, o klasę ziemi. Kupiliśmy działkę z warunkami zabudowy siedliskowej, które bardzo dokładnie określały kształt domu, kolor dachu i rodzaj ogrzewania. Zawalczyliśmy o ich zmianę: o oczyszczalnię przydomową zamiast szamba, o zmianę systemu ogrzewania domu, o dach naturalny. Nie było to łatwe. Mieszkamy na terenie Natura 2000 (szlaki wędrownych ptaków), mamy na działce strefę ochronną jeziora. Wiatrak do produkcji energii wykluczony, ale za to klucze żurawi nad głową bezcenne. Projekt opracował dla nas Jacek Gałąska architekt mający już całkiem bogaty dorobek projektów gotowych w technologii straw bale. Nasz był oparty na katalogowym, jednak wprowadziliśmy sporo zmian. Proces projektowania trwał ok. 4 miesięcy od pierwszych maili do złożenia kompletu egzemplarzy w Starostwie Powiatowym. Nie było pytań odnośnie technologii. Braki, na jakie wskazał urząd, dotyczyły numeracji stron w projekcie, doprecyzowania kilku informacji, lub sprostowania błędów w części opisowej projektu. Pozwolenie na budowę otrzymaliśmy po ok. 2 miesiącach. Posiłkowaliśmy się kredytem hipotecznym przy budowie. Nie mieliśmy żadnych problemów z kredytowaniem, aczkolwiek dopilnowaliśmy, żeby rzeczoznawca kontrolujący stan zaawansowania budowy (co decydowało o wypłacie kolejnej transzy kredytu) nie oglądał słomy w ścianach. Przybył już po wapiennych tynkach zewnętrznych i pierwszej warstwie gliny wewnątrz. Lepianka wykonawca tynków i murów straw bale nie dodawała sieczki do gliny tylko włókno sizalowe dzięki temu słoma nie wystawała ze ścian. Woleliśmy dmuchać na zimne. Budowanie domku mniejszego i domu dużego było porównywalnym wyzwaniem. Staraliśmy się prowadzić prace równolegle, zmniejszając tym samym koszty.

87 87 Jak się mieszka wady i zalety; rady dla inwestorów. Technologią straw bale zainteresowałam się niemal równolegle z tym tęsknym spoglądaniem przez okno biurowca. Nie chciałam domu murowanego tradycyjnie. Od pierwszego wrażenia zaczarowała nas słoma i straw bale; nie zgłębialiśmy technologii bloczków ani ziemi ubijanej nie z powodu ich wad, bo nawet nie za bardzo potrafilibyśmy je określić. Po prostu straw bale od razu podobały nam się najbardziej z uwagi na walory izolacyjne ściany słomianej, walory glinianych tynków, krągłości, grubość ścian, możliwość formowania półek I nisz, oraz wiele innych. nanohabitat (zdjęcie: Decydując się na budowę domu ze słomy i gliny musimy zdawać sobie sprawę, że droga będzie trochę wyboista, że technologia jest wciąż niszowa, trudniej o fachowców, potrafiących wszystko. Często trzeba powierzać prace kilku ekipom po kolei, lub równolegle. Dużo jest improwizacji na bieżąco, trochę ograniczeń wynikających z faktu, że w ścianach jest słoma. Polecam technologię tylko tym osobom, które wybierają ją z przekonania, a nie np. wyłącznie z oszczędności. Trzeba to pokochać, żeby się nie frustrować. Jak już pokonacie te przeszkody, nauczycie się cierpliwości, czekając aż kolejne warstwy tynków wyschną, poczujecie jak kolejne etapy za Wami przeglądając zdjęcia z budowy na rok wstecz, to przekonacie się, że klimat wnętrza jest niepowtarzalny. Dom jest ciepły, suchy. Śpi się w nim wspaniale. Ja go ciągle głaszczę po krągłościach, jest piękny. Jakub, od kiedy mieszka w straw bale owym domu, przestał mieć objawy astmy, przestał stosować leki. I to daje siłę w procesie budowy, to jest warte pracy i wysiłku. Dochodzenie do celu, a nie cel sam w sobie. Tak to sobie wymyśliłam, że wycofać się nie mogę jak nie ma słomianego zapału, to Słomiany Zapał jest. Osada Słomiany Zapał widok na wszystkie 3 domy straw bale (zdjęcie: Krycie dachu na dużym domu (zdjęcie: Marta Rybczyńska absolwentka Wydziału Prawa i Administracji na UW, niedoszła pani adwokat lub radca prawny. Psiara i wieśniara. Urodzona i mieszkająca do 30-stki w Warszawie. Pomysł na Osadę to po prostu wybór, odważenie się na pierwszy krok i konsekwencja w Słomianym Zapale:) [

88 88 02 Eksperymentalna Farma Stoczki Przemek Raj Nasz pierwszy mały domek ze słomy budowaliśmy 2-3 lata techniką infill. Miejscami, na południowej ścianie robiłem cob, a w części glinę lekką, aby zobaczyć, jak będą się zachowywały i jak są pracoi czasochłonne. Po tym doświadczeniu z pasjonata cob przerzuciłem się na straw bale. Szybciej się robi i o wiele lżej, poza tym straw bale zdecydowanie lepiej sprawdza się w naszym klimacie. Mieliśmy bardzo mało pieniędzy i czasu, więc budowa trwała kilka lat. Jednym z najbardziej czasochłonnych etapów okazało się tynkowanie wewnątrz kilka miesięcy oczekiwania na wyschnięcie tynku. Z wakacyjnego użytkowania Chatki byliśmy na tyle zadowoleni (chłodniej o 7-10 stopni niż na zewnątrz), że zdecydowaliśmy się budować dom ze słomy. Myszy w ścianach nie ma!!!! W domku były przez pierwszą zimę, gdy słoma nie była otynkowana, a po otynkowaniu regularnie wprowadzają się na jesień i mieszkają w szafach... Nie są głupie, bo zimą w domku bez ogrzewania jest od 0-2 stopni, gdy na zewnątrz mróz od 0 do -10. Wypełnianie ścian kostkami słomy i cob (w narożniku) W 2012 roku w ramach testów zdecydowałem się zbudować warsztat (5 na 5m) z kostek słomy, ale zamiast techniki infill, przetestować prefabrykaty (moduły). Od Janusza Świderskiego miałem informacje, że prefabrykaty schną na zewnątrz kilka dni (wiaterek to podstawa schnięcia). Faktycznie, w ciągu tygodnia postawiliśmy w 3 osoby warsztat od zera do dachu, a w międzyczasie doschły tynki wewnętrzne! Postawienie gotowych 6-ciu modułów (o rozmiarach szerokość od 1.6 do 2.4 m i wysokości 2.4 i wadze około 800 kg) zajęło nam 1.5 godziny. Zachęcony tym doświadczeniem, rok później budowałem dom, też w technice modułów. Przygotowanie 7 dużych prefabrykatów (od 4 do 6 metrów długości, wys. 2.7, waga od 1.5 do 2.5 ton) zajęło nam około 3 tygodni (ja i 2-3 niewykwalfikowanych pomocników). Po przetestowaniu paneli słomianych wydaje mi się, że są nieco mniej czasochłonne i praca jest lżejsza dla kręgosłupa. Kiedy zaczynasz budowę, polecam najpierw zadbać o wiatę lub stodołę na materiały: drewno i słomę kostek słomy na budowę mojego domu (160m 2 plus 40m 2 garażu), to sterta wielkości 10x10m, wysoka na 4 metry! Do tego dochodzi około 35m 3 drewna i inne drobnostki. Kolejny ważny punkt to zaplanowanie dojazdów i miejsca przerabiania gliny. Dobrze przemyślany może oznaczać dużą oszczędność czasu, pleców i pieniędzy. U nas łączna waga tynków i coba to 60 ton (tylko dużego domu). Mały domek pierwszy budynek EFS

89 89 O ile materiały, czyli słoma i glina, są o wiele tańsze, to robocizna kosztuje tyle samo, co w tradycyjnej budowlance. Jeśli ktoś jest w stanie nauczyć się budować samemu, (na co należy przeznaczyć odpowiednio dużo własnego czasu najlepiej kilka lat przyp. red.) to właśnie tutaj kryją się największe oszczędności, a przypominam, że słoma i glina to wdzięczne materiały do pracy i można się tego nauczyć. Pozdrawiam wszystkich zapaleńców i zachęcam do próbowania. Podnoszenie paneli do pionu Przygotowanie paneli na budowie strzyżenie ściany Rezultat dom o powierzchni 160 m 2 Przemek Raj z zamiłowania człowiek DIY, jak mogę coś zrobić to próbuję to zrobić. Moje motto to: jak się uda to dobrze, jak się nie uda to jeszcze lepiej, można poprawić;-). Być może dlatego tak polubiłem grzebanie w glinie, drewnie i słomie, jak się znudzi, albo wpadnę na nowy pomysł to bardzo łatwo coś z tym zrobić!

90 90 03 Dom w Sokolnikach k/łodzi Renata Karolewska Tak jak zapewne większość inwestorów domu z gliny i słomy, tak i my często jesteśmy pytani o to, dlaczego zdecydowaliśmy się na tę technologię. Odpowiedź brzmi następująco: uznaliśmy, że chcemy mieszkać w możliwie najzdrowszych warunkach i nie interesuje nas przeprowadzka z betonu w mieście do betonu poza miastem. A ponieważ jesteśmy również świadomi skutków niszczenia środowiska naturalnego, a zarazem zwolennikami zrównoważonego stylu życia, to chcieliśmy wykorzystać materiały możliwie najbardziej ekologiczne. Zdecydowaliśmy się na technologię straw bale także dlatego, że w takim domu mieszka się inaczej, a panujący w nim mikroklimat i cisza to nie marketingowy slogan, a fakt. Przekonały nas też właściwości samych materiałów, które są niezwykle plastyczne i dają wiele kreatywnych możliwości, tak na etapie budowy, jak i podczas ewentualnej zmiany wystroju wnętrz, czy układu pomieszczeń. Innym argumentem za były koszty budowy. Trudno mówić, ile one ostatecznie wyniosły, gdyż dom powstał na bazie istniejącego obiektu letniskowego, który był przebudowany i rozbudowany. Pewny jest natomiast koszt podstawowych materiałów, który jest niewiarygodnie niski. Dość powiedzieć, że za glinę i słomę na cały, 180-metrowy dom zapłaciliśmy niecałe zł (wraz z transportem). A z tego i tak sporo nam zostało, dzięki czemu mogliśmy użyźnić ziemię na działce. Tym, co nas przekonywało do budowania w technologii straw bale, były też szacowane koszty eksploatacji domu. Po 2 latach mieszkania możemy potwierdzić, że koszty eksploatacji, głównie ogrzewania, faktycznie są niższe niż w domach zbudowanych w technologiach tradycyjnych. Nie oznacza to jednak, że technologia jest całkiem pozbawiona wad, wśród których można wymienić: brak norm dotyczących naturalnych materiałów budowlanych, niską konkurencyjność rynkową w zakresie profesjonalnych ekip budowlanych specjalizujących się w tego typu technologiach, drobne ograniczenia w wyborze i dostępności materiałów wykończeniowych (farby, impregnaty). Drobniejsze uciążliwości to: zawieszanie szafek (wymaga wcześniejszego zaplanowania i wykonania rusztowania pod tynkiem) i kruchość tynków (uderzenie oparciem krzesła czy rantem stołu powoduje powstawanie ubytków, które oczywiście bez problemu można uzupełnić). W przypadku naszego domu pojawiają się też niewielkie pęknięcia na łączeniu tynków z drewnem. Wypełnianie ścian kostkami słomy (zdjęcie: M. Jagielak) Wnętrze domu z naturalnymi tynkami (zdjęcie: R. Karolewska) Renata Karolewska łodzianka, inwestorka domu straw bale w Sokolnikach Lesie, pierwszego tego typu obiektu w województwie łódzkim. Specjalistka ds. promocji i public relations, dziennikarka, trenerka i doradca dla firm w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu, zrównoważonego rozwoju i innowacyjnego zarządzania. Razem z mężem, architektem, promuje budownictwo naturalne.

91 01 MIKRO BIOGAZOWNIA (przydomowy generator biogazu) Energia i materia Jan Sacha

92 01 MIKRO BIOGAZOWNIA przydomowy generator biogazu 01 Wstęp Każdego dnia w naszych gospodarstwach domowych generujemy sporą ilość odpadów, którego część stanowią surowce odnawialne, część odpady organiczne i niestety część odpadów trudno- lub nieulegających biodegradacji. W niniejszym artykule opisany zostanie jeden ze sposobów radzenia sobie z odpadami organicznymi, a właściwie ich przetwarzania w taki sposób by wyciągnąć z nich dodatkowe korzyści. Sposobem tym jest generacja biogazu z odpadów organicznych. Słowem organiczny określamy wszystko co jest związane ze światem zwierzęcym lub roślinnym [1]. Odpadem nazywamy materię, która nie jest w żaden sposób dla nas użyteczna, czyli części roślin i zwierząt niezdatne do spożycia, resztki jedzenia i odchody. Trzeba jednak pamiętać, że człowiek znajduje się na końcu łańcucha pokarmowego, a w przyrodzie nic nie ginie. To co dla nas stanowi odpad jest pożywieniem dla innych stworzeń. Martwa materia organiczna stanowi doskonałe pożywienie między innymi dla bakterii, w tym bakterii metanowych. Bakterie metanogenne są w kontekście budowy biogazowni kluczowe ponieważ to w wyniku ich działania powstaje użyteczny dla nas metan będący najważniejszym składnikiem biogazu. Biogaz może stanowić trzon energetyki niezależnego habitatu umożliwiając przygotowanie posiłków, ogrzewanie budynków lub produkcję energii elektrycznej. 02 Czym jest biogaz? W procesie beztlenowego rozkładu materii organicznej (beztlenowej fermentacji) bierze udział wiele rodzajów, a tym samym gatunków bakterii. Produkty przemiany materii jednej grupy bakterii są pożywieniem dla innych, produktem finalnym jest gaz, zwany biogazem (skład podano w Tabeli 1), oraz przetworzona materia organiczna stanowiąca wysokowartościowy nawóz dla roślin. Składnik Zawartość [%] Metan (CH 4 ) Dwutlenek węgla (CO 2 ) Siarkowodór (H 2 S) Wodór (H 2 ) <1 Tlenek węgla (CO) 0 2,1 Azot (N 2 ) <2 Tlen (O2) <2 inne Śladowe ilości Tabela 1: Skład biogazu [2] Zawartość metanu w biogazie zależy od rodzaju materii organicznej poddanej fermentacji beztlenowej. Procentowy udział metanu w biogazie stanowi o wartości opałowej tego paliwa. Im większy jego udział, tym większa wartość kaloryczna biogazu. Przyjmuje się, że biogaz ma wartość opałową wynoszącą 23 MJ/m 3, co odpowiada zawartości 65% metanu, natomiast 100% metanu to około 35 MJ/m 3.

93 93 Aby otrzymać biogaz z materii organicznej należy stworzyć dogodne warunki dla rozwoju różnych grup bakterii odpowiedzialnych za poszczególne etapy beztlenowego rozkładu materii, gdyż proces wytwarzania biogazu nie jest jednoetapowy. Na Rysunku 1 przedstawiono schemat przemian zachodzących w gazogeneratorze. Rysunek 1: Fazy rozkładu materii organicznej w gazogeneratorze [3] 03. Jak działa biogazownia 3.1 Wstęp Pierwsze, udokumentowane obserwacje naukowe dotyczące zjawiska fermentacji metanowej pochodzą z 1868 roku gdy E. Bechamp, prowadząc doświadczenia związane z fermentacją alkoholową sacharozy i skrobi zauważył, że w osadzie hodowli rozwijały się mikroorganizmy i wydzielał się gaz, w skład którego wchodził metan i dwutlenek węgla. [4]. Badania dotyczące fermentacji metanowej doprowadziły do opracowania i usystematyzowania grup mikroorganizmów biorących udział w poszczególnych fazach procesu oraz poznania ich potrzeb bytowych. Istnieje kilka technologi pozyskiwania biogazu w zależności od [2]: temperatury fermentacji wykorzystujące różne grupy bakterii: psychrofilne (fermentacja w temperaturze C) mezofilne (fermentacja w temperaturze C) termofilne (fermentacja w temperaturze C)

94 94 trybu uzupełniania wsadu ciągły quasi-ciągły nieciągły (duże znaczenie przy fermentacji suchej) ilości etapów jednoetapowy dwuetapowy wieloetapowy zawartości suchej masy w substratach fermentacja mokra do 12% suchej masy organicznej fermentacja sucha (technologia w fazie rozwoju) Ponieważ w gospodarstwach domowych i małych gospodarstwach rolnych mamy do czynienia z odpadami organicznymi różnego typu, w niniejszym opracowaniu zamieszczony zostanie tylko opis oraz wskazówki praktyczne dotyczące użytkowania bioreaktora jednoetapowego fermentacji mokrej. Reaktory dwu i wieloetapowe stosuje się przy specyficznych rodzajach wsadu jak np. celuloza czy duże ilości tłuszczu. 3.2 Budowa biogazowni z bioreaktorem jednoetapowym fermentacji mokrej Moduł przydomowej biogazowni składa się z kilku elementów, z których najważniejszy jest bioreaktor, czyli pojemnik w którym odbywa się proces fermentacji. Oprócz bioreaktora mamy również urządzenia do przygotowania wsadu, zespół filtrów, zbiornik pofermentacyjny oraz osprzęt pomocniczy (mieszalnik, manometr, zawory itp). Schemat takiej biogazowni pokazano na rysunku 2. Rysunek 2. Uproszczony schemat biogazowni jednoetapowej fermentacji mokrej W małych przydomowych biogazowniach, gdzie bioreaktor jest stosunkowo mały (<1,5 m 3 ) przygotowanie wsadu oraz opróżnianie bioreaktora można wykonywać ręcznie 3.3 Wymagania dotyczące wsadu bioreaktora jednoetapowego Reaktor jednoetapowy polega na przeprowadzeniu w jednym miejscu wszystkich faz rozkładu materii organicznej tj. hydrolizy, fazy kwaśnej, octanogennej i metanogennej. Wszystkie fazy muszą zajść, przy czym nie mogą doprowadzić do np. zbytniego zakwaszenia wsadu bioreaktora, powstania zbyt dużej ilości amoniaku który jest toksyczny dla bakterii metanowych itd. Aby spełnić te wymagania należy zadbać oto by w bioreaktorze zachować właściwy stosunek ilości węgla do azotu C:N, który wynosi 100:3 [2]. Tabela 2 przedstawia stosunek węgla do azotu dla najczęściej spotykanych odpadów organicznych [6,7].

95 95 Materiały bogate w węgiel Papier 1000:1 Stosunek C:N Trociny 100:1 do 500:1 Wióry drzewne 100:1 do 150:1 Słoma 60:1 do 100:1 Siano 90:1 Igły sosny lub świerku 50:1 Kora 35:1 Liście 30:1 do 80:1 Odpady ogrodnicze 100:1 do 150:1 Materiały bogate w azot Pokos traw 12:1 do 25:1 Odpadki kuchenne 12:1 do 20:1 Odpadki warzyw 12:1 do 15:1 Zielonka z rośłin strączkowych 15:1 do 25:1 Gnojówka z kurnika 13:1 do 18:1 Obornik bogaty w słomę 25:1 do 30:1 Gnojowica świńska 3:1 do 10:1 Gnojowica bydlęca 6:1 do 20:1 zależnie od ilości słomy Odpady owoców 35:1 Tabela 2. Stosunek węgla ( C ) do azotu ( N ) w wybranych materiałach organicznych stosowanych jako wsad biogazowni. [6,7] Oprócz dbałości o ilość oraz skład wsadu bioreaktora, należy zadbać o jak najlepsze rozdrobnienie wsadu. Im lepiej rozdrobniony wsad tym szybszy przebieg fermentacji a tym samym krótszy czas rozkładu substancji organicznych zwany hydraulicznym czasem retencji. Czas retencji jest też uzależniony od temperatury w jakiej przebiega proces fermentacji. W niższej temperaturze, w jakiej zachodzi fermentacja mezofilowa, rozkład substancji organicznych przebiega wolniej. W podwyższonej temperaturze (fermentacja termofilowa), substancje organiczne rozkładają się szybciej i czas retencji trwa krócej. Zazwyczaj hydrauliczny czas retencji wynosi ok. 20 dni dla samej gnojowicy, natomiast dla roślin energetycznych do 60 dni [2]. Hydrauliczny czas retencji jest ważny podczas określania wielkości biogazowni (ilości odpadów jakie ma przerabiać oraz ilości biogazu jaki ma produkować). Przykładowo, jeśli dziennie biogazownia zasilana tylko gnojowicą (czas retencji wynosi około 20 dni w temp do 38 C) ma posiadać przerób 1 m3 wsadu dziennie, to bioreaktor powinien posiadać pojemność min. 20 m Mieszanie wsadu w bioreaktorze Mieszanie jest niezbędne w celu zapewnienia jednorodnego przebiegu procesu fermentacji w całej objętości komory tj. utrzymania jednakowej ciepłoty czy jednorodnej konsystencji, umożliwienia łatwiejszego odgazowania i przeciwdziała tworzeniu się kożucha. Ponadto mieszanie zwiększa dostęp bakterii do cząstek substancji organicznej, zapobiega rozwarstwianiu się biomasy i spadkowi aktywności bakterii, zapewnia jednorodne rozprowadzenie dopływającej świeżej biomasy w fermentującej masie, a w konsekwencji przyspiesza proces fermentacji. Ważne jest aby wsad bioreaktora był jednorodnie mieszany w całej objętości komory oraz aby nie powstawały martwe pola do których nie zachodzi ciągły dopływ substancji organicznych. W przypadku niedostatecznego mieszania dochodzi do znacznego ograniczenia kontaktu między wsadem a bakteriami, a to z kolei powoduje powolniejszy proces rozkładu. Natomiast poprzez zbyt intensywne mieszanie naruszane zostają skupiska bakterii co w najgorszym wypadku może znacznie zaburzyć proces fermentacji lub doprowadzić do całkowitego zatrzymania całego procesu biologicznego [5]. 3.5 Monitoring procesu fermentacji Bakterie metanogenne wymagają odczynu obojętnego, tj. ph ok. 7 (zazwyczaj 6,8 7,2). W przypadku szybkiego rozkładu substancji organicznych do niższych kwasów organicznych w pierwszym etapie przemian obserwuje się obniżenie odczynu masy fermentującej do ph 6,2 6,5. Aby temu zapobiec można dodać wapna, bądź świeżej gnojowicy w celu zmiany odczynu gdyż ph poniżej 6,2 ma toksyczny wpływ na bakterie metanowe. Zbyt niskie ph jest często rezultatem nadmiernego obciążenia substratem i sygnałem nieprawidłowej pracy biogazowni [2]. Należy też zwracać uwagę na ciśnienie biogazu w bioreaktorze i dostosować je do potrzeb odbiorników oraz utrzymywać na stosunkowo niskim poziomie rzędu mbar.

96 96 04 Zastosowanie biogazu w gospodarstwie domowym Biogaz, podobnie jak konwencjonalny gaz ziemny stanowi bardzo uniwersalne źródło energii. Może być, podobnie jak gaz ziemny, wykorzystywany do zarówno do ogrzewania budynku, podgrzewania ciepłej wody użytkowej jak i generowania energii elektrycznej oraz poruszania pojazdów mechanicznych. Jak już zostało wspomniane w punkcie 1 niniejszego artykułu, wartość opałowa (średniej jakości) biogazu o 65% udziale molowym metanu wynosi ok 23 MJ/m3 co upodabnia go do gazu ziemnego typu Ls (dawniej GZ 35) [8], który był do niedawna bardzo powszechny, zwłaszcza w zachodniej Polsce. Biogaz może być zatem wykorzystywany bezpośrednio na urządzeniach przystosowanych do gazu typu Ls. Urządzenia przystosowane do zastosowania z innym typem gazu ziemnego należy wcześniej przystosować. Należy też pamiętać, że zawarty w surowym biogazie siarkowodór (H2S) jest nie tylko toksyczny, ale i powoduje przyspieszoną korozję elementów stalowych. W tabeli 3 wyszczególniono zastosowanie biogazu oraz wymagane lub polecane wcześniejsze przygotowanie biogazu przed użyciem. Zastosowanie usunąć H 2 S? usunąć H 2 O? usunąć CO 2? kuchenka tak nie trzeba nie trzeba podgrzewacz wody <1000 ppm nie trzeba nie trzeba nie trzeba silnik stacjonarny (np. do wytwarzania prądu) <1000 ppm nie trzeba nie trzeba* nie trzeba napęd pojazdów tak tak można wtłaczanie do sieci gazowej tak tak tak * chyba że występuje kondensacja Tabela 3. Wymagania dotyczące przygotowania biogazu przed jego użyciem w różnych aplikacjach [7] Biogaz można łatwo magazynować i wykorzystywać w dogodnym momencie, co czyni to paliwo wygodnym i łatwym w użyciu. 4.1 Przykłady niekomercyjnej oraz komercyjnej konstrukcji mikrobiogazowni Szukając informacji dotyczących biogazowni przydomowych w internecie można natrafić na wiele różnych aplikacji zarówno niekomercyjnych, często wykonanych z łatwo dostępnych elementów jak i komercyjnych, a nawet designerskich konstrukcji. Autorami pierwszych konstrukcji przydomowych biogazowni byli Chińczycy. Już w latach 80 XIX wieku w południowych Chinach powstawały pierwsze biogazownie, których budowniczowie używali powstały biogaz do gotowania.[6] Większość komercyjnych aplikacji jest jednak przeznaczana do masowej produkcji biogazu i są zatem duże i drogie. Trudno jest natrafić na komercyjnie stawiane małe (przydomowe) jednostki ARTI Kompaktowa biogazownia jak przykład niekomercyjnej biogazowni. ARTI instytut techniki agrarnej, jest organizacją pozarządową z siedzibą w Maharashtra (Indie). Kompaktowa biogazownia ARTI jest zbudowana z 2 beczek plastikowych na wodę wykonanych z HDPE ( dużej gęstości polietylen). Beczki o standardowej objętości 1 m 3 oraz 0,75 m 3 zostały pozbawione górnych pokryw, a następnie mniejsza beczka została wstawiona w większą. W ten sposób większa beczka stanowi zbiornik fermentacyjny, a mniejsza spełnia funkcje uszczelniającą (broni przed dostępem tlenu) oraz zbiera powstający biogaz. Ciężar górnej beczki zadaje również ciśnienie powstałemu biogazowi. Rysunek 3. ARTI kompaktowa Biogazownia [7]

97 97 Biogazownia została zaprojektowana do produkcji biogazu z odpadów żywnościowych. Projekt w roku 2006 zajął pierwsze miejsce w konkursie Ashden Zrównoważona Energetyka w kategorii Bezpieczeństwo Żywności. Podstawowe dane kompaktowej biogazowni ARTI przedstawia Tabela 4. Standardowa wielkość bioreaktora dla gospodarstwa domowego dzienna ilość wsadu bioreaktora dzienna ilość przerobionego wsadu bioreaktora czas retencji rodzaj wymaganego surowca przestrzeń zajmowana przez biogazownię litrów (1m 3 1,5m 3 ) 1-1,5 kg suchej masy organicznej + 15 litrów wody 15 litów godzin* każdy materiał zawierający skrobię powierzchnia 2 m2 i do 2,5 m wysokości * Czas retencji podany jest dla Indii w Polsce będzie on dłuższy, chyba że zostanie zapewniona temperatura ponad 30 C. Tabela 4. Dane kompaktowej biogazowni ARTI [7] Wymiary biogazowni są na tyle małe że swobodnie może być ona wykorzystywana w warunkach miejskich Biogaz w Chinach Chińczycy jako jedyny naród na świecie wykorzystują od wieków ludzkie ekskrementy jako podstawowy nawóz dla roślin. Opracowali wiele metod zbierania, przetwarzania ich oraz sterylizacji odchodów. Jednym z nich jest użytkowanie odchodów ludzkich wraz ze zwierzęcymi w małych przydomowych biogazowniach. Podczas procesu fermentacji giną pasożyty oraz bakterie groźne dla zdrowia ludzkiego jak tasiemiec, tęgoryjec, czerwonka itp. [12] Biogazownie chińskie budowane są pod ziemią. Standardowa konstrukcja biogazowni składa się z dozownika, którym podawane są odchody zwierząt (głównie świń) oraz ludzkie, zbiornika fermentacyjnego oraz małego zbiornika otwartego do wybierania przefermentowanego wsadu w celu przeniesienia go jako nawozu na pola. Rysunek 4. Schemat chińskiej biogazowni. Biogazownia zbiera odchody zwierząt i ludzi [12] Oprócz gotowania biogaz w chinach użytkowany jest także do napędu agregatów prądotwórczych oraz oświetlenia domostw. Agregaty prądotwórcze oparte o wysokoprężne silniki spalinowe (diesel) dostosowywane są do pracy na biogazie poprzez przeróbkę filtra powietrza dolotowego do silnika. Przerobiony agregat prądotwórczy spala 80 % biogazu oraz 20 % ropy. Rysunek 5. Piec kuchenny z palnikiem gazowym [12]

98 Fermentacyjna wyspa kuchenna Philipsa Firma Philips zaproponowała wyspę kuchenną produkującą oraz wykorzystującą biogaz. [10]. Fermentacyjna wyspa kuchenna firmy Philips wyposażona jest, oprócz bioreaktora znajdującego się pod zlewem, we wszystko co standardowo powinna zawierać wyspa kuchenna. Znajdują się tam takie urządzenia jak: kuchenka na biogaz, zlew wraz z młynkiem do mielenia odpadków organicznych, oraz oświetlenie wykorzystujące biogaz. Rysunek 6. Fermentacyjna wyspa kuchenna Philips [10]. Niestety jest to tylko prototyp designerski i nie jest na razie przewidziana produkcja ani sprzedaż powyższego rozwiązania. Załącznik 1. Ilość biogazu możliwa do uzyskania z wybranego rodzaju materii organicznej [2] Procentowa zawartość suchej masy w 1kg substratu Procentowa zawartość suchej masy organicznej w zawartości suchej masy Produkcja metanu z 1kg s.m.o. % wsadu % s.m.o m 3 /kg s.m.o. gnojowica bydlęca 9,5 77,4 0,22 gnojowica świńska 6,6 76,1 0,3 gnojowica kurza 15,1 75,6 0,32 gnojowica krów mlecznych 8,5 85,5 0,15 gnojówka 2,1 60 0,22 słoma 87,5 87 0,39 trawa kiszonka 40,3 83,4 0,4 trawa 11,7 88 0,59 siano 87,8 89,6 0,42 ziemniaki liście ,59 burak pastewny 13,5 85 0,55 buraki cukrowe 23 92,5 0,44 cebula 12,9 94,8 0,36 odpady i resztki owoców 45 61,5 0,4 odpady i pozostałości warzyw 13,6 80,2 0,37 odpady piekarnicze 87,7 97,1 0,4 odpady kuchenne i przeterminowane artykuły żywnośćiowe ścinki roślin i traw (zieleń miejska) 18,9 71,9 0,53 23,2 88,2 0,49

99 99 Załącznik 2. Uwagi 1. Biogaz w mieszaninie z powietrzem jest gazem palnym i wybuchowym! 2. Biogaz zawiera siarkowodór, który jest gazem toksycznym! 3. Siarkowodór jest gazem powodującym silną korozję! 4. Niektóre substraty wymagają zabiegów higienizacyjnych (wygrzewania substratów przed dodaniem ich do bioreaktora) są to między innymi: odpady z ubojni zwierząt oraz ludzkie ekskrementy. Zabieg higienizacji odbywa się poprzez podgrzanie substratów do temp 70 C i wgrzewanie ich w tej temperaturze ok 5 godzin, lub podgrzanie sbstratów na godzinę do ponad 100 C. 5. Ferementacja w biogazowni nie niszczy nasion roślin, jeżeli użytkuje się chwasty jako wsad bioreaktora a materiał pofermentacyjny stosujemy jako nawóz, należy poddać pozostałości po fermentacji zabiegowi higienizacji. Literatura 1. sjp.pl 2. Mazowiecka Agencja Energetyczna Sp. z o.o., Poradnik Biogaz rolniczy produkcja i wykorzystanie, Warszawa Żygadło M., Strategia gospodarki odpadami komunalnymi. Wydawnictwo: Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych, Poznań ( ) 5. Handreichung Biogasgewinnung und nutzung Ergabnise des Biogas-Messeprograms. Institut für Energetik und Umwelt ggmbh; Bundesforschungsanstalt für Landwirtschaft, Kuratorium für Technik und Bauwesen in der Landwirtschaft e.v., Fachagentur Nachwachsenderohstoffr e.v.: Gülzow E. Hohenberger, Boden, Kompost Düngung, Weltbild Verlag GmbH Development of decentralised anaerobic digestion systems for application in the UK Phase 1 Final report, Lettinga Associates Foundation for environmental protection and resource onservation, Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu gazowego oraz Polska Norma (PN-C-04753) ( ) ( ) 11. Xiujin Li, Biogas Production in China: current status and future development, BUCT

100 02 PRYZMA KOMPOSTOWA 01 Wstęp Kompostowanie jest jedną z technik radzenia sobie z odpadami organicznymi z domu i ogrodu. Mało kto jednak wie, że w pewnych warunkach można z kompostu, oprócz bardzo wartościowego nawozu, uzyskiwać spore ilości energii w postaci ciepła. W niniejszym artykule opisana zostanie technika kompostowania metodą Jean Paina[1] francuskiego wynalazcy, który przy pomocy kompostowania zapewniał w 100% swoje zapotrzebowanie na energię. Kompost dostarczał dość energii do ogrzewania 5 pokojowego budynku (100 m 2 ), ciepłej wody użytkowej, generowania biogazu do gotowania, a nawet jazdy samochodem. Metoda opracowana przez Jean Paina może stanowić podstawę w tworzeniu autonomii energetycznej habitatów. 02 Czym jest kompost W kompoście następuje proces rozkładu, który powodują organizmy żywe zewnętrzna forma odpadków ulega rozpadowi (dysymilacji), podczas którego wytwarza się energia cieplna. W pryzmie kompostowej zachodzą te same procesy, co w próchnicznej warstwie gleby. Materia organiczna ulega powolnej mineralizacji dzięki bakteriom, grzybom, skoczogonkom, a głównie dzięki dżdżownicom. Rozkład materii organicznej nazywamy potocznie butwieniem; nie ma tutaj miejsca na gnicie, które zachodzi bez obecności tlenu. Rozkład musi mieć harmonijny przebieg, a do tego potrzebne są ciepło, powietrze i wilgoć (w czasie suszy, oprócz ogródka warto podlewać również kompost). W zbyt zbitej lub zbyt wilgotnej pryzmie następuje niekorzystny proces gnicia, w wyniku którego powstają między innymi siarkowodór, kwas masłowy, amoniak i metan. [2] Szybkość zachodzących zmian zależna jest oprócz wyżej wymienionych czynników także od stosunku węgla do azotu oraz stopnia rozdrobnienia kompostowanego surowca. Najszybciej rozkładany jest materiał organiczny, którego stosunek C:N wynosi od 25:1 do 30:1 i jest dobrze rozdrobniony. Materiały które nadają się do kompostowania oraz ich stosunek C:N przedstawiono w tabeli 1. Materiały bogate w węgiel Stosunek C:N Papier 1000:1 Trociny 100:1 do 500:1 Wióry drzewne 100:1 do 150:1 Słoma 60:1 do 100:1 Siano 90:1 Igły sosny lub świerku 50:1 Kora 35:1 Liście 30:1 do 80:1 Odpady ogrodnicze 100:1 do 150:1 Materiały bogate w azot Pokos traw 12:1 do 25:1

101 101 Odpadki kuchenne 12:1 do 20:1 Odpadki warzyw 12:1 do 15:1 Zielonka z rośłin strączkowych 15:1 do 25:1 Gnojówka z kurnika 13:1 do 18:1 Obornik bogaty w słomę 25:1 do 30:1 Gnojowica świńska 3:1 do 10:1 Gnojowica bydlęca 6:1 do 20:1 zależnie od ilości słomy Odpady owoców 35:1 Tabela 1. Materiały nadające się do przeprowadzenia procesu kompostowania oraz ich stosunek węgla do azotu. [3,4] Do kompostu nie powinny trafiać rośliny opryskiwane środkami ochrony roślin, ani rośliny chore. Kompost formuje się w pryzmy, lub układa w specjalnie przygotowanych pojemnikach zapewniających swobodny dopływ powietrza. Schemat pryzmy pokazany jest na rysunku 1, pojemnik na kompost z otworami umożliwiającymi swobodny dopływ powietrza przedstawiono na rysunku 2. E. Hohenberger [2] poleca takie składowanie kompostu, by materiał miał kontakt z glebą. Umożliwia to tym samym migrację organizmów żywych (nicieni, dżdżownic) z gleby do kompostu, a w przypadku wystąpienia warunków ekstremalnych (zbyt duża wilgotność lub temperatura) pozwala na ich ewakuacje. Rysunek 1. Pryzma kompostowa materiał organiczny przesypywany ziemią. [5] Rysunek 2. Pojemnik na kompost [6]

102 Kompost jako źródło energii W literaturze oraz internecie znaleźć można znaleźć wiele przykładów wykorzystania energetycznego kompostu, czyli jako źródło ciepła dla różnego typu działalności. E. Hohenberger podaje przykład wykorzystywania obornika końskiego do celów grzewczych inspektów lub kopców i wysokich grządek. Na portalu Youtube.com można odnaleźć wiele projektów, które wykorzystują kompost do ogrzewania wody do kąpieli, ogrzewania szklarni i grządek. Wykorzystanie kompostu do zaspokojenia potrzeb energetycznych domu mieszkalnego zapoczątkował Jean Pain. Swoje eksperymenty opisał dość dokładnie w swojej książce [1]. Zaproponował on także w tejże książce zastosowanie jego metody wykorzystania kompostu do budowy małych habitatów. 04 Metoda Jean Pain 4.1. Wstęp Jean Pain ( ) w latach 70. XX wieku eksperymentował na swoim 241 hektarowym, zalesionym gospodarstwie z kompostowaniem poszycia leśnego (krzaków, gałęzi itp.) pochodzących z jego upraw leśnych. W wyniku eksperymentów wypracował metodę kompostowania, która pokrywała w 100% zapotrzebowanie na energię jego domu o powierzchni 100 m 2 ogrzewając go i wytwarzając wystarczającą ilość ciepłej wody użytkowej dla 2 osób. Oprócz ciepła Jean Pain w zamontowanej wewnątrz pryzmy kompostowej małą biogazownię, która również ogrzewana była kompostem, produkującą wystarczającą ilość gazu by pokryć zapotrzebowanie na energię elektryczną domu i zasilanie samochodu osobowego Citroen 2 CV Podstawy metody Jean Pain Jean Pain zbierał ze swojego lasu poszycie leśne (krzaki, młode drzewka itp) a następnie rozdrabniał zebrany materiał za pomocą własnoręcznie skonstruowanej maszyny. Pozyskiwanie materiału z lasu powinno być przemyślane by nie doprowadzić do jego wyniszczenia. Jean Pain opisuje, że w średnio zakrzaczonym lesie można pozyskiwać nawet do 50 ton materiału z 1 hektara lasu co 8 lat. Należy jednak pamiętać, że tempo odrastania poszycia jest zależne od klimatu i żyzności gleby. Rysunek 3. Jean Pain rozdrabnia zebrane poszycie leśne maszyną własnej konstrukcji. [1] Po zebraniu i rozdrobnieniu materiału, należy go odpowiednio ułożyć i uzbroić w wężownice do odbierania ciepła z wnętrza kompostu. Jean Pain w swoim eksperymencie pozyskał rozdrobnił i ułożył w na pryzmie 50 ton poszycia leśnego (rysunek 4.). Pryzma posiadała długość 6 m, szerokość 5 m i wysokość 2,5 m, co dawało 75 m 3 biomasy i była uzbrojona w wężownicę ułożoną horyzontalnie.

103 103 Rysunek 4. Niedokończona pryzma kompostowa ułożona z rozdrobnionego poszycia leśnego z widoczną wężownicą ułożona horyzontalnie [9] Rozdrobniona biomasa powinna zostać nawilżona (zaimpregnowana). 1 m 3 poszycia może zaabsorbować do 700 litrów wody w 3 dni [1]. Należy również kontrolować wilgotność pryzmy przez cały okres użytkowania i utrzymywać ją na poziomie %. Tak skonstruowana pryzma ogrzewała 4 litry zimnej (10 C) wody do temperatury 60 C na minutę przez 6 miesięcy. Kompost był całkowicie przetworzony po 18 miesiącach. Według Jean Pain [1] metodę takiego kompostowania można prowadzić na dużą skalę oraz w dużej mierze ją zautomatyzować Autonomia energetyczna wg Jeana Paina Opisana w rozdziale 4.2 metoda została przez Jean Pain rozbudowana w taki sposób by zapewnić pełną autonomię energetyczną. W pryzmie kompostowej zlokalizowana była mała biogazownia, która produkowała wystarczającą ilość gazu by zapewnić odpowiednią ilość energii do gotowania, jeżdżenia samochodem i zasilania domu w energię elektryczną. Uzyskany biogaz stanowił ekwiwalent 5000 litrów oleju opałowego [8]. Porównując przelicznik podany w [1] biogazownia produkowała około 8350 m 3 gazu. Biogazownia napełniana była kilka razy w ciągu 18 miesięcy pozyskiwania energii z kompostu, materiałem który został poddany kompostowaniu parę miesięcy wcześniej. Gaz produkowany w biogazowni zbierany był w dętkach samochodowych. Rysunek 5. Schematycznie przedstawione rozwiązanie techniczne opisane powyżej [1]

104 104 Rysunek 6. Jean Pain wymienia wsad biogazowni umieszczonej w pryzmie kompostowej [1] Rysunek 7. Generator prądu zasilany biogazem [10] Samochód Jean Pain zasilany był biogazem zgromadzonym w butli gazowej umieszczonej na dachu. Uzupełnianie paliwa odbywało się za pomocą kompresora. Przerobienia musiał ulec gaźnik samochodu, aby zamiast paliwa silnik spalał odpowiednią mieszaninę biogazu z powietrzem.

105 105 Rysunek 8. Tankowanie samochodu napełnianie butli biogazem [1]. Literatura 1. Ida and Jean Pain, Another Kind of Garden 7th edition, pdf E. Hohenberger, Boden, Kompost Düngung, Weltbild Verlag GmbH Development of decentralised anaerobic digestion systems for application in the UK Phase 1 Final report, Lettinga Associates Foundation for environmental protection and resource onservation,

106 03 SILNIK STIRLINGA 01 Wstęp Jednym z większych problemów jakie napotyka człowiek w dziedzinie energetyki nie jest w cale brak energii. Energia otacza nas, lecz problemem jest jej przetwarzanie tak by człowiek mógł ją wykorzystać do swoich celów. Przez wieki ludzie zmagali się z zagadnieniem konwersji energii cieplnej na pracę mechaniczną. Maszynami potrafiącymi zamienić energię cieplną na pracę mechaniczną są np. silniki cieplne. Jednym z takich silników jest silnik Stirlinga, który zostanie opisany w niniejszym opracowaniu. 02 Czym jest silnik Stirlinga 2.1. Wstęp Silnik Stirlinga został opatentowany w 1816 roku przez szkockiego duchownego Roberta Stirlinga. Jest to silnik cieplny działający nieco inaczej od powszechnie dziś stosowanych silników spalinowych, czy dawniej stosowanego silnika parowego. Mimo, że sprawność silnika Stirlinga przewyższa pozostałe, nie został on nigdy powszechnie wykorzystywany. Silnik Stirlinga w przeciwieństwie do silników spalinowych czy parowych działa w układzie termodynamicznym zamkniętym gaz wykonujący pracę wewnątrz silnika nie wydostaje się na zewnątrz. Silnik Stirlinga nie jest zatem uzależniony od jednego typu paliwa, ani od konkretnego źródła ciepła. W przeciwieństwie też do silników spalinowych nie jest źródłem zanieczyszczenia powietrza, a jego ekologiczność zależna jest od stosowanego źródła ciepła, którym może być np. słońce Zasada działania Silnik Stirlinga działa na zasadzie rozszerzalności cieplnej gazu. Aby zrozumieć sposób w jaki silnik zamienia energię cieplną na pracę mechaniczną najlepiej prześledzić proste doświadczenie zaproponowane przez Koichi Hirata[2]. Do przeprowadzenie doświadczenia potrzebne będzie kilka powszechnie używanych przedmiotów. Na początku, by zaobserwować zachowanie powietrza pod wpływem ogrzewania lub chłodzenia, można zmontować układ jak na rysunku 1.

107 107 Rysunek 1) Układ pozwalający na obserwację zachowania gazu (powietrza) pod wpływem ogrzewania lub oziębiania. [2] W celu wykonania takiego układu, będzie potrzebna puszka i balonik gumowy. Po odcięciu części balonika jak na rysunku 1 a) należy odciętą część nałożyć na puszkę. Ogrzewając puszkę (rysunek 1 b) ) można będzie zaobserwować przyrost ciśnienia wewnątrz, co będzie objawiało się poprzez wybrzuszenie balonika. Gdy puszka zostanie schłodzona poniżej temperatury otoczenia (rysunek 1 c) ), ciśnienie wewnątrz puszki spadnie poniżej ciśnienia atmosferycznego (otoczenia) czego przejawem będzie zapadnięcie się balonika do wnętrza puszki. Aby układ mógł być stale chłodzony i grzany a równocześnie by stworzyć możliwość wpływania na ciśnienie wewnątrz jak na Rysunku 1(b i c) potrzebny jest tłok. Zainstalowany tłok pokazano na Rysunku 2. Rysunek 2. Tłok (wypornik) wypiera powietrze ogrzane do ziemnej strefy lub odwrotnie z zimnej do gorącej [2] Tłok umieszczony wewnątrz układu zwany jest wypornikiem ponieważ ma średnicę mniejszą od średnicy puszki, dzięki czemu może przemieścić (wyprzeć) gorące powietrze do góry do strefy chłodzonej, co skutkuje ochłodzeniem powietrza i spadkiem ciśnienia w puszce. Jeżeli wypornik przesunie się do góry następuje przemieszczenie powietrza ze strefy chłodnej do strefy gorącej. co skutkuje ogrzaniem powietrza i wzrostem ciśnienia w układzie. Aby przesunięcie tłoka było fizycznie możliwe i płynne należy połączyć tłok np z wałem korbowym (wykonanym w tym wypadku ze specjalnie powyginanego drutu). Połączony z wałem korbowym przedstawiono na rysunku 3. Rysunek 3. Układ wyposażony w wał korbowy wykonany z wygiętego w specjalny sposób drutu. [2] Kręcąc wałem korbowym powodujemy cykliczne zmiany położenia tłoka wewnątrz puszki, a tym samym cykliczne zmiany ciśnienia. Zmiany ciśnienia wywołane przez przemieszczający się wypornik powodują ruch membrany wykonanej z balonika. Połączenie membrany z wałem korbowym jak pokazano na rysunku 4 powoduje wykorzystanie jej ruchu, do obrotu wału. Rysunek 4. Połączenie membrany z wałem korbowym za pomocą kawałka drewna. Wykorbienia na wale wykonane są pod kątem 90 stopni. [2]

Habitat StartUp KIT SPONSORZY DARCZYŃCY PATRONI MEDIALNI WSPÓŁPRACA

Habitat StartUp KIT SPONSORZY DARCZYŃCY PATRONI MEDIALNI WSPÓŁPRACA Habitat StartUp KIT ORGANIZATORZY PARTNERZY lat 1924-2014 SPONSORZY RFG REGIONALNY FUNDUSZ GOSPODARCZY DARCZYŃCY Habitat StartUp KIT WSPÓŁPRACA PATRONI MEDIALNI Publikacja wydana w związku z XXXIX Sympozjum

Bardziej szczegółowo

Koncepcja pracy MSPEI

Koncepcja pracy MSPEI Międzynarodowa Szkoła Podstawowa Edukacji Innowacyjnej w Łodzi to Szkoła Kompetencji Kluczowych posiadająca i rozwijająca nowatorskie spojrzenie na kształtowanie postaw i umiejętności zgodnie z Europejskimi

Bardziej szczegółowo

YOUTH BUSINESS POLAND

YOUTH BUSINESS POLAND YOUTH BUSINESS POLAND OPIS IV EDYCJI PROGRAMU MENTORINGOWO- SZKOLENIOWEGO Organizatorzy i Współorganizatorzy: Patroni honorowi: PROGRAM YOUTH BUSINESS POLAND Youth Business Poland jest częścią The Prince

Bardziej szczegółowo

Nowy cykl szkoleń w Instytucie Małego Dziecka im. Astrid Lindgren

Nowy cykl szkoleń w Instytucie Małego Dziecka im. Astrid Lindgren Nowy cykl szkoleń w Instytucie Małego Dziecka im. Astrid Lindgren 1. Warsztat Przestrzeń jako trzeci nauczyciel - aranżacja bezpiecznej i inspirującej przestrzeni w przedszkolu, 09.12. 10.12.2016., koszt:

Bardziej szczegółowo

Co-housing jako oczekiwana forma mieszkalnictwa dla osób starszych. Dr Walentyna Wnuk Wrocław 2014

Co-housing jako oczekiwana forma mieszkalnictwa dla osób starszych. Dr Walentyna Wnuk Wrocław 2014 Co-housing jako oczekiwana forma mieszkalnictwa dla osób starszych Dr Walentyna Wnuk Wrocław 2014 Wprowadzenie Mieszkanie jest podstawową wartością dla człowieka, staje się z czasem podstawowym miejscem

Bardziej szczegółowo

YOUTH BUSINESS POLAND

YOUTH BUSINESS POLAND YOUTH BUSINESS POLAND OPIS IV EDYCJI PROGRAMU MENTORINGOWO-SZKOLENIOWEGO Organizatorzy: Patroni honorowi: PROGRAM YOUTH BUSINESS POLAND Youth Business Poland jest częścią The Prince s Youth Business International,

Bardziej szczegółowo

Współpraca pracowników naukowych z parkami technologicznymi na przykładzie Finlandii - propozycja implementacji rozwiązań dla Polski

Współpraca pracowników naukowych z parkami technologicznymi na przykładzie Finlandii - propozycja implementacji rozwiązań dla Polski Współpraca pracowników naukowych z parkami technologicznymi na przykładzie Finlandii - propozycja implementacji rozwiązań dla Polski Dr inż. MBA Janusz Marszalec Centrum Edisona, Warszawa 8 kwietnia 2014

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA DLA MŁODYCH PRZEWODNIK TRENERA. PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI

AKADEMIA DLA MŁODYCH PRZEWODNIK TRENERA.  PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI www.akademiadlamlodych.pl PODRĘCZNIK WPROWADZENIE Akademia dla Młodych to nowa inicjatywa mająca na celu wspieranie ludzi młodych w rozwijaniu umiejętności niezbędnych w ich miejscu

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY W MIEJSKIM PRZEDSZKOLU NR 2 FANTAZJA W SZCZYTNIE

KONCEPCJA PRACY W MIEJSKIM PRZEDSZKOLU NR 2 FANTAZJA W SZCZYTNIE KONCEPCJA PRACY W MIEJSKIM PRZEDSZKOLU NR 2 FANTAZJA W SZCZYTNIE Koncepcja pracy przedszkola oparta jest na celach i zadaniach zawartych w aktach prawnych: ustawie o systemie oświaty oraz aktach wykonawczych

Bardziej szczegółowo

Podstawy pedagogiki leśnej od Edukacji Środowiskowej do Edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Bjørn Helge Bjørnstad

Podstawy pedagogiki leśnej od Edukacji Środowiskowej do Edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Bjørn Helge Bjørnstad Podstawy pedagogiki leśnej od Edukacji Środowiskowej do Edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju Bjørn Helge Bjørnstad Edukacja dla zrównoważonego rozwoju Zbliżenie na ludzkie zachowania i interakcje z

Bardziej szczegółowo

Test mocny stron. 1. Lubię myśleć o tym, jak można coś zmienić, ulepszyć. Ani pasuje, ani nie pasuje

Test mocny stron. 1. Lubię myśleć o tym, jak można coś zmienić, ulepszyć. Ani pasuje, ani nie pasuje Test mocny stron Poniżej znajduje się lista 55 stwierdzeń. Prosimy, abyś na skali pod każdym z nich określił, jak bardzo ono do Ciebie. Są to określenia, które wiele osób uznaje za korzystne i atrakcyjne.

Bardziej szczegółowo

Sprawdzian z pomagania -doświadczenia Fundacji Orange w ewaluacji

Sprawdzian z pomagania -doświadczenia Fundacji Orange w ewaluacji Sprawdzian z pomagania -doświadczenia Fundacji Orange w ewaluacji Fundacja korporacyjna jako instytucja ucząca się rola mechanizmów ewaluacji VII. Seminarium Forum Darczyńców w Polsce, 11 września 2014

Bardziej szczegółowo

Szanowni Państwo, z prawdziwą przyjemnością przekazuję Państwu poradnik adresowany do wszystkich, którzy chcą wiedzieć więcej o radach seniorów w

Szanowni Państwo, z prawdziwą przyjemnością przekazuję Państwu poradnik adresowany do wszystkich, którzy chcą wiedzieć więcej o radach seniorów w Szanowni Państwo, z prawdziwą przyjemnością przekazuję Państwu poradnik adresowany do wszystkich, którzy chcą wiedzieć więcej o radach seniorów w Warszawie. Obecnie jesteśmy świadkami intensywnych zmian

Bardziej szczegółowo

SZLACHETNA PACZKA. Działania w rejonie

SZLACHETNA PACZKA. Działania w rejonie SZLACHETNA PACZKA Działania w rejonie SZLACHETNA PACZKA SZLACHETNA PACZKA jest projektem pomocy bezpośredniej, w którym darczyńcy przygotowują paczki dla rodzin w potrzebie. Historie tych rodzin są pozyskiwane

Bardziej szczegółowo

Oddolne projekty uczniów

Oddolne projekty uczniów Samorząd uczniowski jako doświadczenie aktywności obywatelskiej Oddolne projekty uczniów Olga Napiontek, Joanna Pietrasik projekt Szkolenie jest częścią projektu Samorząd uczniowski jako doświadczenie

Bardziej szczegółowo

PRACOWNIA DOBRA WSPÓLNEGO. czyli co dalej z dobrem wspólnym w mojej społeczności?

PRACOWNIA DOBRA WSPÓLNEGO. czyli co dalej z dobrem wspólnym w mojej społeczności? PRACOWNIA DOBRA WSPÓLNEGO czyli co dalej z dobrem wspólnym w mojej społeczności? CO TO TAKIEGO PRACOWNIA DOBRA WSPÓLNEGO? Najprościej rzecz ujmując, to przestrzeń współpracy uczestników programu Lokalne

Bardziej szczegółowo

Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego. Założenia perspektywy finansowej 2014-2020. www.pgie.pl

Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego. Założenia perspektywy finansowej 2014-2020. www.pgie.pl Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego Założenia perspektywy finansowej 2014-2020 www.pgie.pl Perspektywa 2014-2020 W latach 2014-2020 Polska otrzyma z budżetu UE ok. 119,5 mld euro. Na

Bardziej szczegółowo

Oferta sponsorska piątej edycji obozu charytatywnego dla dzieci

Oferta sponsorska piątej edycji obozu charytatywnego dla dzieci Oferta sponsorska piątej edycji obozu charytatywnego dla dzieci Kim jesteśmy? My, Wolontariusze Project Management Kids Camp jesteśmy grupą miłośników zarządzania projektami i wierzymy, że każde dziecko

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA NIEPUBLICZNEGO Nr 1 Pod Topolą w Szczytnie. Kochać dziecko, to służyć mu, jak daleko jest to tylko możliwe. M.

KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA NIEPUBLICZNEGO Nr 1 Pod Topolą w Szczytnie. Kochać dziecko, to służyć mu, jak daleko jest to tylko możliwe. M. KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA NIEPUBLICZNEGO Nr 1 Pod Topolą w Szczytnie Kochać dziecko, to służyć mu, jak daleko jest to tylko możliwe. M. Montessori MISJA PRZEDSZKOLA Nasze przedszkole jest drogowskazem

Bardziej szczegółowo

PRACA Z NOWOCZESNYMI TECHNOLOGIAMI

PRACA Z NOWOCZESNYMI TECHNOLOGIAMI Iwona Brzózka-Złotnicka PRACA Z NOWOCZESNYMI TECHNOLOGIAMI A ZAPISY PODSTAWY PROGRAMOWEJ Warszawa 2015 Creative Commons - Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-na tych samych warunkach 3.0 Polska Dziś

Bardziej szczegółowo

Światowe Dni Młodzieży, Kraków 2016

Światowe Dni Młodzieży, Kraków 2016 Światowe Dni Młodzieży, Kraków 2016 Na czym polega projekt WolontariatPLUS? 1. Koncentracja na tym, co jest dzisiaj ważne 2. Przygotowanie 500 Liderów Wolontariatu 3. Praca zespołowa projekty ŚDM 1. Koncentracja

Bardziej szczegółowo

Kompetencje w zarządzaniu projektem

Kompetencje w zarządzaniu projektem Kompetencje w zarządzaniu projektem Zarzadzanie projektami (ang: Project Management) to jedna z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin zarządzania. Dotyczy to szczególnie ludzkich aspektów

Bardziej szczegółowo

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego , Siła woli potrafi zaskakiwać rozmachem wizji i zdumiewać osiągnięciami po jej urzeczywistnieniu. To właśnie na motywacji, chęci

Bardziej szczegółowo

R A Z E M. Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce. Joanna Matejczuk. Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

R A Z E M. Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce. Joanna Matejczuk. Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu R A Z E M Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce czyli jak efektywnie ucząc dzieci mieć z tego przyjemność? Joanna Matejczuk Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uczelnie

Bardziej szczegółowo

DOBRE PRAKTYKI ZWIĄZANE

DOBRE PRAKTYKI ZWIĄZANE Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Instytucja zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020 Ministerstwo Rolnictwa

Bardziej szczegółowo

PLAN WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI PRZEDSZKOLA NR 125 POD ZŁOTYM PROMYKIEM Warszawa, ul. Suwalska 15

PLAN WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI PRZEDSZKOLA NR 125 POD ZŁOTYM PROMYKIEM Warszawa, ul. Suwalska 15 PLAN WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI PRZEDSZKOLA NR 125 POD ZŁOTYM PROMYKIEM Warszawa, ul. Suwalska 15 Rok szkolny 2016/2017 Priorytet: Rodzice są partnerami przedszkola Właściwa pełna współpraca przedszkola i

Bardziej szczegółowo

PROJEKT SYSTEMOWY Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej ( )

PROJEKT SYSTEMOWY Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej ( ) PROJEKT SYSTEMOWY 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej (2009-2014) Paweł Jordan Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL Seminarium W stronę aktywnej pomocy społecznej.

Bardziej szczegółowo

Załącznik do uchwały Nr XXXII/483/2009 Rady Miejskiej Środy Wielkopolskiej z dnia 20 sierpnia 2009 roku. Program Aktywności Lokalnej

Załącznik do uchwały Nr XXXII/483/2009 Rady Miejskiej Środy Wielkopolskiej z dnia 20 sierpnia 2009 roku. Program Aktywności Lokalnej Załącznik do uchwały Nr XXXII/483/2009 Rady Miejskiej Środy Wielkopolskiej z dnia 20 sierpnia 2009 roku Program Aktywności Lokalnej dla Miasta i Gminy Środa Wielkopolska na lata 2009 2013 I. Wprowadzenie

Bardziej szczegółowo

REGULAMIN KLUBU SENIORA w Gminie GROMNIK. Rozdział I POSTANOWIENIA OGÓLNE

REGULAMIN KLUBU SENIORA w Gminie GROMNIK. Rozdział I POSTANOWIENIA OGÓLNE REGULAMIN KLUBU SENIORA w Gminie GROMNIK Rozdział I POSTANOWIENIA OGÓLNE 1. Klub Seniora został utworzony w celu integracji i aktywizacji społecznej oraz zaspakajania potrzeb kulturalnych środowiska osób

Bardziej szczegółowo

PROGRAM AKTYWNOŚCI LOKALNEJ DLA GMINY POLICE NA LATA

PROGRAM AKTYWNOŚCI LOKALNEJ DLA GMINY POLICE NA LATA PROGRAM AKTYWNOŚCI LOKALNEJ DLA GMINY POLICE NA LATA 2014 2020 1 Spis treści 1. Wstęp 3 2. Cele Programu Aktywności Lokalnej 5 3. Kierunki działań 6 4. Adresaci Programu 7 5. Metody wykorzystywane do realizacji

Bardziej szczegółowo

RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka

RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka DZIAŁANIA SPOŁECZNE Aktor społeczny jako podmiot działający (jednostka, grupa, zbiorowość)

Bardziej szczegółowo

Wprowadzenie w tematykę zarządzania projektami/przedsięwzięciami

Wprowadzenie w tematykę zarządzania projektami/przedsięwzięciami Wprowadzenie w tematykę zarządzania projektami/przedsięwzięciami punkt 2 planu zajęć dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania

Bardziej szczegółowo

KILKA SŁÓW O ROLI PRODUCT MANAGERA

KILKA SŁÓW O ROLI PRODUCT MANAGERA CZĘŚĆ I. KILKA SŁÓW O ROLI PRODUCT MANAGERA Product manager pracuje na styku świata IT i biznesu. Analizuje potrzeby użytkowników i klientów, współpracuje ze wszystkimi działami firmy maksymalizując wartość

Bardziej szczegółowo

Modele Cohousingu, Szwedzkie i międzynarodowe

Modele Cohousingu, Szwedzkie i międzynarodowe Modele Cohousingu, Szwedzkie i międzynarodowe Prezentacja opiera się na: Badaniach o cohousingu od 1964 r. Doświadczeniu jako aktywisty i przewodniczącego Szwedzkiej Organizacji Cohousingowej Mieszkaniu

Bardziej szczegółowo

Załącznik do Uchwały Nr XX/90/08 Rady Powiatu w Wąbrzeźnie z dnia 29 września 2008r. Powiatowy Program Aktywności Lokalnej na lata

Załącznik do Uchwały Nr XX/90/08 Rady Powiatu w Wąbrzeźnie z dnia 29 września 2008r. Powiatowy Program Aktywności Lokalnej na lata Załącznik do Uchwały Nr XX/90/08 Rady Powiatu w Wąbrzeźnie z dnia 29 września 2008r. Powiatowy Program Aktywności Lokalnej na lata 2008-2013 Wąbrzeźno, wrzesień 2008 -2- Spis treści Wstęp Rozdział 1. Nawiązanie

Bardziej szczegółowo

D3.3 Agendy na Rzecz Odpowiedzialnych Innowacji Poziom krajowy

D3.3 Agendy na Rzecz Odpowiedzialnych Innowacji Poziom krajowy D3.3 Agendy na Rzecz Odpowiedzialnych Innowacji Poziom krajowy 1 6. Polska 2 6.1 Ogólne informacje o warsztatach dialogu z interesariuszami w Polsce Dane na temat warsztatów dialogu Location of the dialogue

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY SPOŁECZNEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 12 W WARSZAWIE-WESOŁEJ W LATACH

KONCEPCJA PRACY SPOŁECZNEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 12 W WARSZAWIE-WESOŁEJ W LATACH KONCEPCJA PRACY SPOŁECZNEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 12 W WARSZAWIE-WESOŁEJ W LATACH 2015 2017 Priorytety do pracy w latach 2015-2017 W obszarze kształcenia: I. Podnoszenie standardów nauczania, uczenia się

Bardziej szczegółowo

CZYNNIKI SUKCESU PPG

CZYNNIKI SUKCESU PPG CZYNNIKI SUKCESU PPG STOSOWANIE UMIEJĘTNOŚCI ZAWODOWYCH Wiedza o biznesie Wiedza specjalistyczna Wiedza o produktach i usługach Wiedza przemysłowa ZARZĄDZANIE REALIZACJĄ ZADAŃ Działanie w perspektywie

Bardziej szczegółowo

Koncepcja pracy Przedszkola Miejskiego nr 21 w Olsztynie

Koncepcja pracy Przedszkola Miejskiego nr 21 w Olsztynie Koncepcja pracy Przedszkola Miejskiego nr 21 w Olsztynie KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA MIEJSKIEGO NR 21 W OLSZTYNIE Misją naszego przedszkola jest tworzenie klimatu zapewniającego wszechstronny rozwój wszystkich

Bardziej szczegółowo

kilka definicji i refleksji na temat działań wychowawczych oraz ich efektów Irena Wojciechowska

kilka definicji i refleksji na temat działań wychowawczych oraz ich efektów Irena Wojciechowska kilka definicji i refleksji na temat działań wychowawczych oraz ich efektów Irena Wojciechowska Nasza ziemia jest zdegenerowana, dzieci przestały być posłuszne rodzicom Tekst przypisywany egipskiemu kapłanowi

Bardziej szczegółowo

9 elementów zarządzania projektami Narzędzia Nowoczesnego Project Managera

9 elementów zarządzania projektami Narzędzia Nowoczesnego Project Managera 9 elementów zarządzania projektami Narzędzia Nowoczesnego Project Managera Darmowy Ebook Autor: Adam Omelczuk Tytuł: 9 elementów zarządzania projektami W życiu i w biznesie Darmowy Ebook NARZĘDZIA Nowoczesnego

Bardziej szczegółowo

WIEDZA T1P_W06. K_W01 ma podstawową wiedzę o zarządzaniu jako nauce, jej miejscu w systemie nauk i relacjach do innych nauk;

WIEDZA T1P_W06. K_W01 ma podstawową wiedzę o zarządzaniu jako nauce, jej miejscu w systemie nauk i relacjach do innych nauk; SYMBOL Efekty kształcenia dla kierunku studiów: inżynieria zarządzania; Po ukończeniu studiów pierwszego stopnia na kierunku inżynieria zarządzania, absolwent: Odniesienie do obszarowych efektów kształcenia

Bardziej szczegółowo

Wewnątrzszkolne Doskonalenie Nauczycieli Nowatorskie metody nauczania

Wewnątrzszkolne Doskonalenie Nauczycieli Nowatorskie metody nauczania Wewnątrzszkolne Doskonalenie Nauczycieli Nowatorskie metody nauczania Zapraszam na szkolenie on line prezentujące dwie nowoczesne metody pracy: coaching i mentoring. Idea i definicja coachingu Coaching,

Bardziej szczegółowo

Wizerunek organizacji pozarządowych. najważniejsze fakty 16% 24% 13% 37% Wizerunek organizacji pozarządowych 1

Wizerunek organizacji pozarządowych. najważniejsze fakty 16% 24% 13% 37% Wizerunek organizacji pozarządowych 1 Wizerunek organizacji pozarządowych najważniejsze fakty 24% 16% 13% 37% Wizerunek organizacji pozarządowych 1 Kiedy Polacy słyszą organizacja pozarządowa to myślą 79% 77% zajmują się głównie pomaganiem

Bardziej szczegółowo

PLAN WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI. realizowany w Publicznym Przedszkolu Samorządowym Nr 1 w Jaworzu w roku szkolnym 2016/2017

PLAN WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI. realizowany w Publicznym Przedszkolu Samorządowym Nr 1 w Jaworzu w roku szkolnym 2016/2017 PLAN WSPÓŁPRACY Z RODZICAMI realizowany w Publicznym Przedszkolu Samorządowym Nr 1 w Jaworzu w roku szkolnym 2016/2017 Priorytet: Rodzice są partnerami przedszkola Właściwa pełna współpraca przedszkola

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 9 W SIEDLCACH

KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 9 W SIEDLCACH KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 9 W SIEDLCACH Wszystkiego, co naprawdę trzeba wiedzieć, nauczyłem się w przedszkolu- o tym jak żyć co robić, jak postępować, współżyć z innymi patrzeć, odczuwać,

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z prac grupy B

Sprawozdanie z prac grupy B B/1 Sprawozdanie z prac grupy B W dniu 11 lipca 2015 roku w godzinach 10:00 14:00 obyło się pierwsze spotkanie grupy roboczej B w ramach projektu Nowy Wymiar Konsultacji. Projekt został dofinansowany ze

Bardziej szczegółowo

PROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY - ZAJĘCIA ROZWIJAJĄCE KOMPETENCJE EMOCJONALNO - SPOŁECZNE

PROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY - ZAJĘCIA ROZWIJAJĄCE KOMPETENCJE EMOCJONALNO - SPOŁECZNE PROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY - ZAJĘCIA ROZWIJAJĄCE KOMPETENCJE EMOCJONALNO - SPOŁECZNE 1. Założenia programu: Program zajęć socjoterapeutycznych rozwijających kompetencje emocjonalno - społeczne jest jedną

Bardziej szczegółowo

Jak napędzamy zrównoważony rozwój? Czerwiec 2010

Jak napędzamy zrównoważony rozwój? Czerwiec 2010 Jak napędzamy zrównoważony rozwój? Czerwiec 2010 W zakresie polityki energetycznej Dania przykłada ogromną wagę do wspierania efektywności energetycznej na różnych etapach, począwszy od produkcji po konsumpcję,

Bardziej szczegółowo

Model Domu Wielopokoleniowego

Model Domu Wielopokoleniowego Model Domu Wielopokoleniowego Wspieranie tworzenia więzi międzyludzkich, także poza strukturą rodzinną. Zapewnienie miksu społecznego poprzez otwarcie Domu na przedstawicieli różnych grup społecznych.

Bardziej szczegółowo

Elżbieta Ciepucha kierownik Obserwatorium Rynku Pracy dla Edukacji w ŁCDNiKP

Elżbieta Ciepucha kierownik Obserwatorium Rynku Pracy dla Edukacji w ŁCDNiKP Elżbieta Ciepucha kierownik Obserwatorium Rynku Pracy dla Edukacji w ŁCDNiKP Zmiany w edukacji w kontekście perspektyw rozwoju sektora odnawialnych źródeł energii na przykładzie wyników badań Obserwatorium

Bardziej szczegółowo

Popularne projekty domów parterowych

Popularne projekty domów parterowych Jeden projekt, dwa pomysły na realizację. Zobacz zdjęcia z budowy domów parterowych Gotowe projekty domów jednorodzinnych można dostosować do swoich potrzeb na etapie adaptacji. Poza obowiązkową jej częścią,

Bardziej szczegółowo

Plan współpracy z rodzicami

Plan współpracy z rodzicami Plan współpracy z rodzicami Przedszkola nr 125 Pod Złotym Promykiem w Warszawie na rok szkolny 2015/2016 Warszawa 2015 r. Plan współpracy z rodzicami 2015-2016 str 1 / 8 Priorytet: Rodzice są partnerami

Bardziej szczegółowo

Nauczyciele o swojej pracy i relacje w gronie pedagogicznym

Nauczyciele o swojej pracy i relacje w gronie pedagogicznym Nauczyciele o swojej pracy i relacje w gronie pedagogicznym Dominika Walczak Zespół Badań Nauczycieli Falenty, 10 października 2014 Źródła danych na temat pracy nauczyciela Międzynarodowe Badanie Nauczania

Bardziej szczegółowo

Wczesne wspomaganie rozwoju jako podstawa sukcesu szkolnego dziecka z ograniczeniem sprawności

Wczesne wspomaganie rozwoju jako podstawa sukcesu szkolnego dziecka z ograniczeniem sprawności Od roku 1919 psychologia na UAM Wczesne wspomaganie rozwoju jako podstawa sukcesu szkolnego dziecka z ograniczeniem sprawności prof. dr hab. Anna I. Brzezińska aibrzez@amu.edu.pl Instytut Psychologii Uniwersytet

Bardziej szczegółowo

RAPORT Z POLSKIEGO BADANIA PROJEKTÓW IT 2010

RAPORT Z POLSKIEGO BADANIA PROJEKTÓW IT 2010 RAPORT Z POLSKIEGO BADANIA PROJEKTÓW IT 2010 Odpowiada na pytania: Jaka część projektów IT kończy się w Polsce sukcesem? Jak wiele projektów sponsorowanych jest przez instytucje publiczne? Czy kończą się

Bardziej szczegółowo

JAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI

JAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI JAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI ŻEBY WYNIOSŁO Z NIEJ JAK NAJWIĘCEJ KORZYŚCI www.sportowywojownik.pl KORZYŚCI - DLA DZIECI: Korzyści, jakie książka Sportowy Wojownik zapewnia dzieciom, można zawrzeć

Bardziej szczegółowo

Trzy filary motywacji wewnętrznej: jak je budować? Joanna Steinke-Kalembka

Trzy filary motywacji wewnętrznej: jak je budować? Joanna Steinke-Kalembka Trzy filary motywacji wewnętrznej: jak je budować? Joanna Steinke-Kalembka Czym jest motywacja wewnętrzna? motywacja to coś, co pobudza nas do działania i powoduje, że możemy w tym działaniu wytrwać. Motywacja

Bardziej szczegółowo

Regionalny Program Operacyjny woj. Wielkopolskiego Stanowisko Pozarządowych Organizacji Ekologicznych

Regionalny Program Operacyjny woj. Wielkopolskiego Stanowisko Pozarządowych Organizacji Ekologicznych Regionalny Program Operacyjny 2014-2020 woj. Wielkopolskiego Stanowisko Pozarządowych Organizacji Ekologicznych Patrycja Romaniuk, Poznań, 25.06.2014 Projekt współfinansowany przez Szwajcarię w ramach

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE

KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE Program Szkoła Promująca Zdrowie (SzPZ) realizowany jest obecnie w 47 krajach Europy w Polsce od 1991 r. Popularyzację idei SzPZ w Polsce rozpoczęto od trzyletniego

Bardziej szczegółowo

Koncepcja pracy Przedszkola nr 5 Zielona Półnutka w Swarzędzu

Koncepcja pracy Przedszkola nr 5 Zielona Półnutka w Swarzędzu Koncepcja pracy Przedszkola nr 5 Zielona Półnutka w Swarzędzu Każde dziecko ma prawo do pełnego dostępu do edukacji bez względu na to, jaki prezentuje potencjał rozwojowy. Przedszkole daje szansę rozwoju

Bardziej szczegółowo

JAK ZAŁOŻYĆ. Szkolny Klub Wolontariatu PROSTYCH KROKÓW

JAK ZAŁOŻYĆ. Szkolny Klub Wolontariatu PROSTYCH KROKÓW JAK ZAŁOŻYĆ Szkolny Klub Wolontariatu 8 PROSTYCH KROKÓW WOLONTARIAT sprawdza się w szkole! Przygotowanie młodego człowieka do dobrego funkcjonowania w społeczeństwie to podstawowe zadanie nauczycieli i

Bardziej szczegółowo

JWYWIAD SWOBODNY. Narzędzie do badań w działaniu

JWYWIAD SWOBODNY. Narzędzie do badań w działaniu JWYWIAD SWOBODNY Narzędzie do badań w działaniu Rozmawiając na co dzień z osobami odwiedzającymi naszą instytucję/organizację zdobywamy informacje i opinie na temat realizowanych działań. Nieformalne rozmowy

Bardziej szczegółowo

Bydgoski Pakt dla Kultury

Bydgoski Pakt dla Kultury Bydgoski Pakt dla Kultury Bydgoski Pakt dla Kultury zawarty pomiędzy: władzami miasta Bydgoszczy reprezentowanymi przez Prezydenta Miasta Bydgoszczy Rafała Bruskiego Przewodniczącego Rady Miasta Bydgoszczy

Bardziej szczegółowo

MODEL KOMPETENCYJNY DYREKTORA

MODEL KOMPETENCYJNY DYREKTORA MODEL KOMPETENCYJNY DYREKTORA JAKO NARZĘDZIE WSPOMAGAJĄCE ZARZĄDZANIE PLACÓWKĄ ZARZĄDZANIE PO WROCŁAWSKU prof. UWr Kinga Lachowicz-Tabaczek Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, HR Projekt Wrocław

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA MIEJSKIEGO NR 12 W GORZOWIE WLKP. NA LATA 2013-2016

KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA MIEJSKIEGO NR 12 W GORZOWIE WLKP. NA LATA 2013-2016 Przedszkole Miejskie nr 12 ul. Sportowa 2 66-400 Gorzów Wlkp. KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA MIEJSKIEGO NR 12 W GORZOWIE WLKP. NA LATA 2013-2016 Data obowiązywania: od 01.09.2013r. Zatwierdzono przez Radę

Bardziej szczegółowo

PROGRAM WSPÓŁPRACY GMINY WYRY Z ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI ORAZ PODMIOTAMI PROWADZĄCYMI DZIAŁALNOŚĆ POŻYTKU PUBLICZNEGO NA 2019 ROK

PROGRAM WSPÓŁPRACY GMINY WYRY Z ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI ORAZ PODMIOTAMI PROWADZĄCYMI DZIAŁALNOŚĆ POŻYTKU PUBLICZNEGO NA 2019 ROK PROGRAM WSPÓŁPRACY GMINY WYRY Z ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI ORAZ PODMIOTAMI PROWADZĄCYMI DZIAŁALNOŚĆ POŻYTKU PUBLICZNEGO NA 2019 ROK 1. Ilekroć w treści programu mówi się o: Rozdział 1. Postanowienia ogólne

Bardziej szczegółowo

Opracowanie profilu zawodowego, przygotowanie i przystosowanie

Opracowanie profilu zawodowego, przygotowanie i przystosowanie Strona 1 z 7 Opracowanie profilu zawodowego, przygotowanie i przystosowanie A. Opracowanie profilu zawodowego Wstęp Aby zapewnić osobom niepełnosprawnym lub pochodzącym z grup w niekorzystnej sytuacji

Bardziej szczegółowo

I. Realizacja Szkolnego Programu Profilaktyki i Szkolnego Programu Wychowawczego

I. Realizacja Szkolnego Programu Profilaktyki i Szkolnego Programu Wychowawczego NONCEPCJA PRACY SPOŁECZNEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 12 W WARSZAWIE-WESOŁEJ W LATACH 2010-2015 Wstęp Misja Szkoły Wizja szkoły Priorytety do pracy w latach 2010-2015 W obszarze kształcenia: I. Podnoszenie

Bardziej szczegółowo

Preambuła. Jesteśmy szkołą gwarantującą równość szans.

Preambuła. Jesteśmy szkołą gwarantującą równość szans. Preambuła Publiczna Szkoła Podstawowa nr 5 z Oddziałami Integracyjnymi w Kluczborku jest miejscem gdzie stwarza się warunki do wszechstronnego i harmonijnego rozwoju dzieci i uczniów o specjalnych potrzebach

Bardziej szczegółowo

Każdy może zostać fundraiserem wywiad z Becky Gilbert z Deutscher Fundraising Verband

Każdy może zostać fundraiserem wywiad z Becky Gilbert z Deutscher Fundraising Verband Centrum KLUCZ w ramach realizacji projektu PWP OWES INSPRO rozwiązania ponadnarodowe prezentuje wywiad z Becky Gilbert z Deutscher Fundraising Verband, przybliżający dobre praktyki z zakresu zachodniego

Bardziej szczegółowo

Sieć to statek, na którym nie ma pasażerów, wszyscy jesteśmy jego załogą Marshall McLuhan

Sieć to statek, na którym nie ma pasażerów, wszyscy jesteśmy jego załogą Marshall McLuhan Sieć to statek, na którym nie ma pasażerów, wszyscy jesteśmy jego załogą Marshall McLuhan Sieć - co to takiego? Skupia nauczycieli z różnych przedszkoli wokół interesującego ich obszaru działań. Głównym

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 1 /z oddziałami integracyjnymi/ w GORLICACH

KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 1 /z oddziałami integracyjnymi/ w GORLICACH KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 1 /z oddziałami integracyjnymi/ w GORLICACH Każde dziecko ma prawo do pełnego dostępu do edukacji bez względu na to, jaki prezentuje potencjał rozwojowy. Przedszkole

Bardziej szczegółowo

MEDIA 2015 NAGRODA DLA DZIENNIKARZY

MEDIA 2015 NAGRODA DLA DZIENNIKARZY MEDIA 2015 NAGRODA DLA DZIENNIKARZY Spis treści O konkursie... 3 Kategorie konkursowe... 4 Zgłaszanie prac... 5 Sposób wyłaniania zwycięzców... 6 Nagrody... 7 Szczegółowe informacje... 7 Informacje o organizatorze

Bardziej szczegółowo

luty-czerwiec 2010 r.

luty-czerwiec 2010 r. Konsultacje społeczne: wspólne z mieszkańcami przygotowanie aktu prawa miejscowego - uchwały o trybie i zasadach przeprowadzania konsultacji społecznych w Częstochowie. luty-czerwiec 2010 r. Cel projektu

Bardziej szczegółowo

Oferta współpracy portalu Atrakcje Dziecięce z miastem.

Oferta współpracy portalu Atrakcje Dziecięce z miastem. Dział marketingu portalu Atrakcje Dziecięce Bartłomiej Kaczmarek Tel.: 660 459 537 www.atrakcjedzieciece.pl Oferta współpracy portalu Atrakcje Dziecięce z miastem. www.atrakcjedzieciece.pl Miasta partnerskie

Bardziej szczegółowo

WIELKOPOLSKA IZBA BUDOWNICTWA

WIELKOPOLSKA IZBA BUDOWNICTWA WIELKOPOLSKA IZBA BUDOWNICTWA SIECI GOSPODARCZE - OCENA STANU I PROGNOZA MBA 2009 1 A KONKRETNIE OCENA STANU I PROGNOZA FUNKCJONOWANIA SIECI W OPARCIU O DOŚWIADCZENIA WIELKOPOLSKIEJ IZBY BUDOWNICTWA MBA

Bardziej szczegółowo

11294/09 TRANS 257 AVIATION 96 MAR 96 ENV 457 ENER 234 IND 76

11294/09 TRANS 257 AVIATION 96 MAR 96 ENV 457 ENER 234 IND 76 RADA UNII EUROPEJSKIEJ Bruksela, 5 października 2009 r. (06.10) (OR. en) 14075/09 TRANS 373 MAR 136 AVIATION 156 ENV 634 ENER 320 IND 121 NOTA Od: Do: Nr wniosku Kom.: Dotyczy: Sekretariat Generalny Rady

Bardziej szczegółowo

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WROCŁAWIA

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WROCŁAWIA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WROCŁAWIA PROCESY PRZESTRZENNO-SPOŁECZNE 1990 2017 CZAS TRANSFORMACJI MIASTA STUDIUM 1998 STUDIUM 2001 STUDIUM 2006 STUDIUM 2010 CZAS DOSKONALENIA

Bardziej szczegółowo

WYBRANE WNIOSKI Z BADANIA RODZICÓW DZIECI W WIEKU SZKOLNYM. Jak ocenia Pan/i działalność edukacyjną szkoły do której uczęszcza Pana/i dziecko?

WYBRANE WNIOSKI Z BADANIA RODZICÓW DZIECI W WIEKU SZKOLNYM. Jak ocenia Pan/i działalność edukacyjną szkoły do której uczęszcza Pana/i dziecko? WYBRANE WNIOSKI Z BADANIA RODZICÓW DZIECI W WIEKU SZKOLNYM 1. Ogólna ocena działalności szkoły Ponad 80% badanych respondentów ocenia działalność edukacyjną szkoły swojego dziecka dobrze lub bardzo dobrze.

Bardziej szczegółowo

Dom.pl Domy parterowe czy z poddaszem? Działka, koszty, powierzchnia

Dom.pl Domy parterowe czy z poddaszem? Działka, koszty, powierzchnia Domy parterowe czy z poddaszem? Działka, koszty, powierzchnia Parter czy poddasze? Kiedy warto budować domy parterowe, a kiedy lepszym rozwiązaniem jest poddasze użytkowe? Który typ zabudowy będzie tańszy

Bardziej szczegółowo

Kto mo ż e bra ć w niej udzia ł?

Kto mo ż e bra ć w niej udzia ł? Pierwsze kroki Czym jest Podwórkowa Gwiazdka? Dobrowolnym, sąsiedzkim świętem; Wydarzeniem, które nie wymaga nakładów finansowych, tylko dobrych chęci i odrobiny zaangażowania; Okazją do nawiązania dobrosąsiedzkich

Bardziej szczegółowo

Region i jego rozwój w warunkach globalizacji

Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Jacek Chądzyński Aleksandra Nowakowska Zbigniew Przygodzki faktycznie żyjemy w dziwacznym kręgu, którego środek jest wszędzie, a obwód nigdzie (albo może na

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 59 KATOWICE

KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 59 KATOWICE KONCEPCJA PRACY MIEJSKIEGO PRZEDSZKOLA NR 59 KATOWICE Priorytetem naszej działalności jest zapewnienie naszym wychowankom wszechstronnego rozwoju, bezpieczeństwa, akceptacji, i poszanowania ich praw. Poprzez

Bardziej szczegółowo

Tych 5 projektów domów parterowych to wyselekcjonowana z naszej bazy oferta najpopularniejszych domów jednorodzinnych do 100m2.

Tych 5 projektów domów parterowych to wyselekcjonowana z naszej bazy oferta najpopularniejszych domów jednorodzinnych do 100m2. Projekty domów parterowych do 100 m2. Zobacz 5 parterówek tanich w budowie Projekty dużych domów parterowych bez poddasza użytkowego są drogie w realizacji i wymagają rozległego terenu pod zabudowę. Dlatego

Bardziej szczegółowo

Monika Różycka-Górska

Monika Różycka-Górska Lokalne partnerstwa z udziałem podmiotów zatrudnienia socjalnego ważnym elementem rozwiązywania problemów społecznych w samorządach Monika Różycka-Górska Czym jest partnerstwo lokalne? Partnerstwo lokalne

Bardziej szczegółowo

LearnIT project PL/08/LLP-LdV/TOI/140001

LearnIT project PL/08/LLP-LdV/TOI/140001 LEARNIT KOBIETY W IT PETYA (BG) Ten projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska

Bardziej szczegółowo

PRACA Z PRZEKONANIAMI

PRACA Z PRZEKONANIAMI PRACA Z PRZEKONANIAMI Czym są przekonania i jak wpływają na Ciebie? Przekonania są tym, w co głęboko wierzysz, z czym się identyfikujesz, na czym budujesz poczucie własnej wartości i tożsamość. Postrzegasz

Bardziej szczegółowo

COMAPP Community Media Applications and Participation. Szkolenie trenerów umiejętności uczenia się i nauczania innych

COMAPP Community Media Applications and Participation. Szkolenie trenerów umiejętności uczenia się i nauczania innych Community Media Applications and Participation Szkolenie trenerów umiejętności uczenia się i nauczania innych Partnerzy projektu: University of Education Freiburg, Niemcy (koordynator projektu) Uniwersytet

Bardziej szczegółowo

PROGRAM WYCHOWAWCZY MŁODZIEŻOWEGO DOMU KULTURY NR 2 W LUBLINIE NA LATA 2013-2019

PROGRAM WYCHOWAWCZY MŁODZIEŻOWEGO DOMU KULTURY NR 2 W LUBLINIE NA LATA 2013-2019 Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 w Lublinie 20-950 Lublin ul. Bernardyńska 14a tel. 81/ 53 208 53, fax 81/53 177 79 www.mdk2.lublin.pl PROGRAM WYCHOWAWCZY MŁODZIEŻOWEGO DOMU KULTURY NR 2 W LUBLINIE NA LATA

Bardziej szczegółowo

Młody obywatel. 18 sierpnia 2010 r. Opis

Młody obywatel. 18 sierpnia 2010 r. Opis 18 sierpnia 2010 r. Młody obywatel Opis Młodzie ludzie przy wsparciu nauczycieli i władz samorządowych badają kapitał społeczny w swojej miejscowości. Przedstawiają wnioski władzom lokalnym. Na podstawie

Bardziej szczegółowo

Partnerstwo lokalne a rozwój lokalny

Partnerstwo lokalne a rozwój lokalny Partnerstwo lokalne a rozwój lokalny Damian Dec 16 października 2009 Misja Regionalnego Centrum Wspierania Inicjatyw Pozarządowych Wspieranie społeczności Dolnego Śląska w sferze pożytku publicznego na

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA

EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA na kierunku GiZP II stopień GZP2_W01 GZP2_W02 GZP2_W03 GZP2_W04 GZP2_W05 GZP2_W06 GZP2_W07 GZP2_W08 GZP2_W09 GZP2_W10

Bardziej szczegółowo

Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji http://www.frse.org.pl/

Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji http://www.frse.org.pl/ Jak przygotować i realizować projekt, pozyskiwanie środków, partnerów, wątpliwości, pytania, wymiana doświadczeń - fora, przykłady dobrych praktyk, narzędzia pomocne w realizacji Fundacja Rozwoju Systemu

Bardziej szczegółowo

REGULAMIN KONKURSU KOBIETA AKTYWNA LUBELSZCZYZNY 2014

REGULAMIN KONKURSU KOBIETA AKTYWNA LUBELSZCZYZNY 2014 REGULAMIN KONKURSU KOBIETA AKTYWNA LUBELSZCZYZNY 2014 I. Postanowienia ogólne 1 Organizatorem Konkursu jest Stowarzyszenie Równych Szans "Bona Fides" mieszczące się przy ul. Niecałej 4/5a, 20-080 w Lublinie

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI Rozdział 1 Wstęp, czyli o zarządzaniu przez rozwój Rozdział 2 Rozwój organizacyjny szkół

SPIS TREŚCI Rozdział 1 Wstęp, czyli o zarządzaniu przez rozwój Rozdział 2 Rozwój organizacyjny szkół SPIS TREŚCI Rozdział 1 Wstęp, czyli o zarządzaniu przez rozwój... 7 Rozdział 2 Rozwój organizacyjny szkół... 13 Rozdział 3 Sposoby pozyskiwania osób uczestniczących w procesie rozwoju organizacji... 34

Bardziej szczegółowo

Projekt. Młodzi dla Środowiska

Projekt. Młodzi dla Środowiska Rozwiązania edukacyjne dla liderów Zespołów Projektów Ekologicznych i Inicjatyw Społecznych Projekt Młodzi dla Środowiska Projekt warsztatów przygotowany dla Pana Marka Antoniuka Koordynatora Katolickiego,

Bardziej szczegółowo

Młodzieżowe rady gmin jak zagwarantować ciągłość działania

Młodzieżowe rady gmin jak zagwarantować ciągłość działania Młodzieżowe rady gmin jak zagwarantować ciągłość działania Warsztat podczas konferencji: "Partycypacja - milowy krok do rozwoju lokalnego" (Kraków, 12.01.2016) Co to jest MRG, czyli Młodzieżowa Rada Gminy

Bardziej szczegółowo

Bibliotekarz w trampkach

Bibliotekarz w trampkach Bibliotekarz w trampkach czyli jak przyciągnąć młodych do biblioteki PREZENTUJE: Damian Domański PROWADZI: Bogna Mrozowska Damian Domański bibliolog, pedagog, animator kultury, nauczyciel dyrektor biblioteki

Bardziej szczegółowo

Przed podjęciem decyzji o kupnie mieszkania

Przed podjęciem decyzji o kupnie mieszkania 01. Poradnik dla kupujących mieszkanie Przed podjęciem decyzji o kupnie mieszkania Na polskim rynku znajdziemy wiele atrakcyjnych ofert sprzedaży mieszkań. Bez wątpienia nie każda z nich spełni nasze oczekiwania.

Bardziej szczegółowo