SIEBIELEC Sylwia SIEBIELEC Grzegorz

Transkrypt

1 SIEBIELEC Sylwia SIEBIELEC Grzegorz DOKONANIA NAUKOWE MŁODYCH NAUKOWCÓW SIERPIEŃ 2016 s ISBN ZAWARTOŚĆ KADMU I OŁOWIU W PIECZYWIE I PRODUKTACH ZBOŻOWYCH CADMIUM AND LEAD CONTENT IN BREAD AND CEREAL PRODUCTS Opiekun naukowy dr Grzegorz Siebielec Streszczenie Celem niniejszej pracy była ocena zawartości kadmu i ołowiu w pieczywie oraz produktach zbożowych. Żywność pozyskano w sklepach osiedlowych oraz supermarketach znajdujących się na terenie województwa lubelskiego. Próbki żywności rozpuszczono w stężonym kwasie azotowym, a następnie oznaczono zawartość ołowiu i kadmu metodą ICP MS. Otrzymane wyniki porównano do zawartości dopuszczalnych oraz obecnie obowiązujących wskaźników spożycia tych pierwiastków tj. PTWI, TWI oraz BMDL. Dane Głównego Urzędy Statystycznego dostarczyły informacji na temat spożycia pieczywa i produktów zbożowych przez społeczeństwo polskie. Przeprowadzone analizy pozwoliły stwierdzić, iż badane produkty żywnościowe są bezpieczne pod względem zawartości pierwiastków potencjalnie toksycznych tj. ołowiu i kadmu. Dodatkowo poziomy ich spożycia są wielokrotnie niższe od dopuszczalnych norm i istniejących wskaźników. Słowa kluczowe: pierwiastki śladowe, kadm, ołów, żywność, zanieczyszczenie Abstract The study was aimed at assessing cadmium and lead contents in bread and other cereal products. Food products were collected in supermarkets and markets located in Lubelskie region. The samples were digested in concentrated nitric acid and metal concentration in solution measured by ICP MS. The measured metal contents in food samples were then evaluated in terms of threshold contents and indicators describing 119

2 tolerable intake of cadmium and lead (PTWI, TWI, BMDL). Central Statistical Office reports provided information on average consumption of bread and cereal products in Poland. The study revealed safe levels of potentially toxic trace elements in this group of food products. Furthermore the cadmium and lead intakes are orders of magnitude lower than in takes currently considered as tolerable. Keywords: trace elements, cadmium, lead, food, contamination WSTĘP Produkty zbożowe stanowią podstawowe źródło pożywienia ze względu na wysoką wartość odżywczą, zapewniając prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka. Dostarczają one cennych składników pokarmowych, wśród których możemy wyróżnić węglowodany, białko roślinne i błonnik pokarmowy. Dodatkowo produkty zbożowe, do których zaliczamy m.in. kasze, mąki, płatki zbożowe, pieczywo zawierają wiele istotnych składników mineralnych, takich jak magnez, cynk, żelazo czy witaminy z grupy B. Jednakże w wyniku uwalniania do środowiska nadmiernych ilości zanieczyszczeń, produkty zbożowe które na co dzień spożywamy również mogą zawierać pewne ilości pierwiastków potencjalnie toksycznych, co może mieć negatywne skutki dla organizmu człowieka. Jak powszechnie wiadomo, zarówno kadm jak i ołów należą do grupy pierwiastków potencjalnie niebezpiecznych dla zdrowia człowieka, a nadmierne ilości skumulowane w organizmie mogą powodować zatrucia przewlekłe, a nawet ostre [Seńczuk 2005; Andrejko i Andrejko 2009]. Ołów w organizmie człowieka kumuluje się przede wszystkim w kościach i tkance kostnej zębów. Jak dowodzą badania, istnieje kilka charakterystycznych objawów dla zatrucia tym potencjalnie toksycznym pierwiastkiem jest to m.in. bladoszare zabarwienie skóry, obwódka pojawiająca się w okolicy dziąseł, jak również metaliczny posmak w ustach [Radwan 1991; Boguszewska i Pasternak 2004; Seńczuk 2005]. Obecność kadmu w organizmie człowieka zaburza m.in. produkcję insuliny, niezwykle ważnego hormonu wytwarzanego przez trzustkę, odpowiedzialnego za regulację ilości glukozy we krwi. Dodatkowo może być przyczyną uszkodzenia takich narządów jak nerki oraz mieć niekorzystny wpływ na układu nerwowy czy sercowo naczyniowy [Eum i in. 2008; Joseph 2009]. 120

3 W związku z niebezpieczeństwem związanym z przenikaniem substancji niepożądanych do żywności i niekorzystnych skutkach ich obecności w organizmie człowieka celem niniejszej pracy była ocena poziomu zawartości ołowiu oraz kadmu w pieczywie i produktach zbożowych. MATERIAŁ I METODY Materiał do badań stanowiły produkty, takie jak: paluszki solone, ryż, pieczywo, makaron, mąka, wyroby ciastkarskie oraz kasze i płatki zakupione w sklepach osiedlowych i supermarketach znajdujących się na terenie województwa lubelskiego. Dane Głównego Urzędu Statystycznego z 2013 roku dostarczyły informacji na temat spożycia wyżej wymienionych grup produktów żywnościowych przez społeczeństwo polskie. Pieczywo oraz produkty zbożowe w stanie świeżym rozpuszczono w stężonym kwasie azotowym w piecu mikrofalowy. Następnie zawartość ołowiu i kadmu oznaczono przy pomocy aparatu AGILENT 7500CE metodą spektrometrii mas sprzężonej z plazmą wzbudzoną indukcyjnie [ICP MS]. Otrzymane wyniki badań porównano z obecnie obowiązującymi dopuszczalnymi zawartościami ołowiu i kadmu w pieczywie i produktach zbożowych, zawartymi w Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalającym najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych, (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dz.U. L 364/5 z r. z późniejszymi zmianami) oraz Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. dotyczącym maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności [Dz. U. Nr. 37 Poz. 325 i 326] [Rozporządzenie Komisji Europejskiej 2006; Rozporządzenie Ministra Zdrowia 2003]. Dodatkowo otrzymane zawartości ołowiu i kadmu przeliczono na średnie dawki tych metali wnoszone do organizmów mieszkańców Polski wraz z pieczywem i produktami zbożowymi, z wykorzystaniem danych pochodzących z raportów Głównego Urzędu Statystycznego [GUS]. Wielkość spożycia kadmu i ołowiu odniesiono następnie do obecnie obowiązujących wskaźników dotyczących tolerowanego bądź 121

4 tymczasowego spożycia ołowiu i kadmu wraz z określoną grupą produktów żywnościowych [EFSA 2009; EFSA 2010; WHO 2010]. I tak: Wskaźnik PTWI [FAO, WHO] oznacza dopuszczalne tygodniowe pobranie ustalone dla ołowiu na poziomie 25 µg/kg masy ciała zarówno dla osób dorosłych jak i dzieci, natomiast dla kadmu ustalone na poziomie 7 µg/kg masy ciała Wskaźnik TWI [EFSA] oznacza tolerowane tygodniowe pobranie kadmu wynoszące 2,5 µg/kg masy ciała Wskaźnik BMDL [EFSA] oznacza najniższą dawkę wyznaczającą dopuszczalne wartości ołowiu, związane z wywoływaniem ściśle określonego działania na organizm człowieka: BMDL01 dla dzieci (działanie neurotoksyczne) 0,50 μg/kg masy ciała na dzień BMDL10 dla osób dorosłych (działanie nefrotoksyczne) 0,63 μg/kg masy ciała na dzień BMDL01 dla osób dorosłych (zaburzenia sercowo naczyniowe) 1,50 μg/kg masy ciała na dzień W celu odniesienia uzyskanych wyników zawartości ołowiu i kadmu w poszczególnych grupach do wartości PTWI i BMDL, przyjęto średnią masę ciała człowieka na poziomie 70 kg. WYNIKI I DYSKUSJA Pieczywo oraz produkty zbożowe stanowią istotne źródło pożywienia w całodziennej racji pokarmowej człowieka. Jak wcześniej wspomniano dostarczają organizmowi cennych a wręcz niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu składników pokarmowych. W żadnym z produktów żywnościowych poddanych analizom nie stwierdzono przekroczeń obecnie obowiązujących poziomów dopuszczalnych zarówno kadmu, jak i ołowiu (Tab 1). Dodatkowo wykazano, iż w większości przypadków wartości te były wielokrotnie niższe od dopuszczalnych norm, z tego względu otrzymane wyniki 122

5 pozwalają na stwierdzenie, iż produkty te nie budzą zastrzeżeń pod względem zawartości ołowiu i kadmu, a tym samym są pod tym względem bezpieczne dla zdrowia. Najwyższą zawartość ołowiu oznaczono w wafelkach na poziomie 33,01 μg/kg, nieco niższe wartości wystąpiły w płatkach czekoladowych (27,15 μg/kg) oraz wzbogacanych płatkach owsianych (25,68 μg/kg). Najniższą zawartość ołowiu stwierdzono dla mąki tortowej (pszennej) (1,68 μg/kg) i płatków kukurydzianych (1,70 μg/kg), natomiast poniżej poziomu oznaczalności znalazły się takie produkty jak: paluszki solone oraz herbatniki. Tab 1. Zawartość ołowiu i kadmu w pieczywie i produktach zbożowych Produkty żywnościowe Zawartość ołowiu (µg/kg) Zawartość dopuszczalna 1 (µg/kg) Zawartość kadmu (µg/kg) Zawartość dopuszczalna 1 (µg/kg) paluszki solone < p.ozn ,94 50 ryż 2, , bułeczka pszenna 7, ,32 50 chleb jasny 8, ,89 50 chleb dyniowy 5, ,94 50 chleb żytni 6, ,39 50 makaron spaghetti gotowany 2, , mąka tortowa (pszenna) 1, , mąka pszenna wiejska 5, , mąka ziemniaczana 4, , wafelek 33, ,66 50 herbatniki < p.ozn ,27 50 herbatniki w czekoladzie 7, ,23 50 krakersy 6, ,56 50 płatki czekoladowe kółeczka 15, ,31 50 płatki czekoladowe muszelki 10, ,46 50 płatki czekoladowe 27, ,

6 płatki kukurydziane 1, ,28 50 płatki owsiane 13, ,63 50 płatki owsiane wzbogacane 25, ,61 50 kasza gryczana prażona 4, , Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (Dz.U. L 364/5 z r. z późniejszymi zmianami); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. dotyczącego maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności (Dz. U. Nr. 37 Poz. 325 i 326). Najwyższa zawartość kadmu wystąpiła we wzbogacanych płatkach owsianych (49,61 μg/kg) i była ona zbliżona do poziomu dopuszczalnego (50 μg/kg). Nieco niższe zawartości odnotowano dla takich produktów, jak płatki czekoladowe (31,53 μg/kg), mąka pszenna wiejska (29,46 μg/kg), płatki owsiane (26,63 μg/kg), mąka tortowa (pszenna) (26,46 μg/kg) oraz herbatniki w czekoladzie (26,23 μg/kg). Najniższą zawartość kadmu oznaczono w płatkach kukurydzianych na poziomie 1,28 μg/kg, oraz w mące ziemniaczanej na poziomie 2,93 μg/kg (Tab 1). Podobne badania nad zawartością ołowiu w pieczywie i produktach zbożowych prowadzili Kot i in. [2009]. Analizy dotyczyły produktów takich jak: kasze, różne rodzaje mąki oraz pieczywo. W żadnym z przebadanych produktów zawartość ołowiu nie przekroczyła dopuszczalnego poziomu ustalonego w obowiązujących aktach prawnych. Dodatkowo zaobserwowano spadek zawartości ołowiu w chlebach i bułkach w odniesieniu do badań prowadzonych we wcześniejszych latach. Badania nad zawartością kadmu w produktach zbożowych prowadzili Fiłon i in. [2012]. Materiał do badań stanowiły takie produkty jak: maki, kasze, otręby, pieczywo, makaron, ryż oraz płatki. W przeciwieństwie do naszych badań w wyniku przeprowadzonych analiz wykazano przekroczenia wartości dopuszczalnych dla niektórych produktów żywnościowych tj: kaszy jaglanej oraz jęczmiennej, a także makaronu. Zanotowano również istotne różnice w zawartości kadmu dla poszczególnych produktów, które uwzględniono w badaniu. Zając i in. [2011] oceniali mąki chlebowe pod kątem zawartości wybranych metali śladowych, uwzględniając takie pierwiastki jak kadm i ołów. Mąki pszenne odznaczały się większą zawartością pierwiastków śladowych w porównaniu do mąk żytnich. 124

7 Jednakże w żadnej z poddanych analizom mąk (mąka pszenna, mąka żytnia) nie zanotowano przekroczeń dopuszczalnych poziomów dla ołowiu i kadmu. Z kolei Orzeł i Styczyńska [2008] prowadziły badania zawartości ołowiu i kadmu w płatkach śniadaniowych różnego typu (płatki kukurydziane, czekoladowe, miodowe, toffi, cynamonowe). Autorki w swojej pracy tylko w jednej z przebadanych próbek (płatki śniadaniowe miodowe) stwierdziły przekroczenia progowych wartości. Pozostałe produkty spełniały normy zawartości zanieczyszczeń, dodatkowo nie wykazano istotnych różnic w średnich zawartościach kadmu w różnych typach płatków śniadaniowych. Kot i in. [2011] określali poziom kadmu i ołowiu w różnego rodzaju makaronach. Jak wynikało z pomiarów, najwyższymi zawartościami kadmu charakteryzowały się makarony włoskie pszenne, a niższe zanotowano dla pozostałych przebadanych grup tj. makaronów krajowych, hiszpańskich, greckich, niemieckich, francuskich oraz wietnamskich. Podobnie jak w naszych badaniach nie stwierdzono przekroczeń dopuszczalnej zawartości kadmu oraz ołowiu. Co ciekawe, w badaniach tych zauważono, iż w makaronach z dodatkiem przypraw i warzyw (w szczególności szpinaku) poziom zarówno ołowiu, jak i kadmu jest wyższy. Staniek i Krejpcio [2013] oceniali zawartość ołowiu i kadmu w produktach zbożowych konwencjonalnych oraz ekologicznych typu: płatki owsiane, makaron oraz mąka pszenna. Ich badania również wykazały, iż przebadane produkty żywnościowe są bezpieczne pod względem zawartości pierwiastków śladowych takich, jak kadm i ołów. Najwyższą zawartością ołowiu charakteryzowały się płatki owsiane, natomiast najniższą makaron, podobne wyniki uzyskano dla kadmu. Ponadto stwierdzono, iż zawartości kadmu w makaronach z produkcji ekologicznej były wyższe w porównaniu do makaronów pochodzących z upraw konwencjonalnych. Płatki owsiane zarówno ekologiczne, jak i konwencjonalne zawierały podobne ilości ołowiu i kadmu, natomiast zawartości ołowiu w mąkach pszennych ekologicznych były nieco wyższe w porównaniu do mąk pszennych konwencjonalnych. Dane Głównego Urzędu Statystycznego przeprowadzone w 2013 roku dostarczyły nam informacji, iż w obrębie badanej grupy produktów najwięcej spożywamy pieczywa (miesięcznie w ilości 4,13 kg/osobę), do którego w naszych badaniach zaliczyliśmy chleb jasny, dyniowy, żytni oraz bułkę pszenną. Mąki (0,76 kg/osobę) oraz wyrobów ciastkarskich (0,73 kg/osobę) spożywamy na poziomie około 0,7 kg miesięcznie, 125

8 natomiast makaron w średniej miesięcznej racji pokarmowej wynosił 0,37 kg. Spożycie ryżu wynosiło 0,18 kg/osobę. Przedstawione wyniki spożycia pieczywa oraz produktów zbożowych odniesiono do zawartości ołowiu oznaczonych w tych produktach żywnościowych (Tab 2.). W związku z największym spożyciem pieczywa (4,13 kg/osobę) to właśnie ta grupa produktów wnosi do średniej racji pokarmowej najwięcej tego pierwiastka bo 28,76 µg/m c. Stanowi to aż około 67% dawki ołowiu pochodzącej z całej puli wnoszonej z pieczywem i produktami zbożowymi (Wykres 1). Kolejną grupą wśród produktów zbożowych i pieczywa, która stanowi około 18% dawki ołowiu są wyroby ciastkarskie. Pozostałe grupy tj. mąka (7%), kasze i płatki (5%), makaron (2%), ryż (1%) oraz paluszki solone wnoszą do racji pokarmowej poniżej 10% dawki ołowiu pochodzącej ze wszystkich produktów biorących udział w badaniu (Wykres 1). Żaden z produktów poddanych badaniu nie stwarzał ryzyka przekroczenia obecnie obowiązujących wskaźników tj. PTWI oraz BMDL. Tab 2. Spożycie ołowiu w pieczywie i produktach zbożowych na tle obowiązujących wskaźników określających dopuszczalne pobranie Produkty Spożycie pieczywa i produktów zbożowych 1 Spożycie ołowiu (µg/m-c) Tygodniowe pobranie 2 (µg/kg mc 4 ) Dzienne pobranie 3 (µg/kg mc) Paluszki słone 0,14 0,00 0,000 0,000 Ryż 0,18 0,41 0,001 0,000 Pieczywo 4,13 28,76 0,096 0,014 Makaron 0,37 0,90 0,003 0,000 Mąka 0,76 3,08 0,010 0,001 Wyroby ciastkarskie 0,73 7,65 0,026 0,004 Kasze i płatki 0,14 1,97 0,007 0,001 Suma 6,45 42,76 0,143 0,020 1 według danych GUS (kg/osobę miesięcznie) 2 PTWI (dopuszczalne tygodniowe pobranie) = 25 µg/kg mc) 3 BMDL (najniższa dawka wyznaczająca dopuszczalne wartości 0,63 µg/kg mc/dzień działanie nefrotoksyczne) 4 mc (masa ciała) założono średnią masę ciała 70kg 126

9 Następnie wyniki spożycia produktów zbożowych i pieczywa skonfrontowano z zawartością kadmu w tych produktach. I tak, w związku z największym spożyciem pieczywa i stosunkowo wysokimi zawartościami tego pierwiastka w tej grupie produktów tj. bułka pszenna (21,32 µg/kg), chleb jasny (19,89 µg/kg), chleb dyniowy (15,94 µg/kg), chleb żytni (7,39 µg/kg), te produkty wnoszą w średniej racji pokarmowej najwięcej kadmu, czyli 66,63 µg miesięcznie (Tab 3). Stanowi to aż 62% całości kadmu pochodzącego z puli produktów zbożowych i pieczywa. Mąka i wyroby ciastkarskie miesięcznie wnoszą do organizmu człowieka odpowiednio 14,91 µg i 14,55 µg, co stanowi około 14% całej dawki kadmu pochodzącej z produktów zbożowych i pieczywa. Makarony wnosiły 4,78 ug, kasze i płatki 3,21 µg a ryż tylko 1,13 µg miesięcznie. Podobnie jak w przypadku ołowiu, również zawartość kadmu w produktach żywnościowych poddanych analizom nie budziła zastrzeżeń, gdyż pobranie kadmu tą drogą stanowiło niewielki odsetek wskaźników dopuszczalnych, tj. PTWI oraz TWI. Tab 3. Spożycie kadmu (µg/kg) w pieczywie i produktach zbożowych tle obowiązujących wskaźników określających dopuszczalne pobranie Produkty Spożycie pieczywa i produktów zbożowych 1 Spożycie kadmu (µg/m-c) Tygodniowe pobranie 2.3 (µg/kg mc 4 ) Paluszki słone 0,14 3,21 0,011 Ryż 0,18 1,13 0,004 Pieczywo 4,13 66,63 0,222 Makaron 0,37 4,78 0,016 Mąka 0,76 14,91 0,050 Wyroby ciastkarskie 0,73 14,55 0,048 Kasze i płatki 0,14 3,21 0,011 Suma 6,45 108,41 0,361 1 według danych GUS (kg/osobę miesięcznie) 2 PTWI (dopuszczalne tygodniowe pobranie)= 7 µg/kg mc) 3 TWI (tolerowane tygodniowe pobranie kadmu = 2,5 ug/kg mc) *mc (masa ciała) założono średnią masę ciała 70kg Wykres 1. Udział poszczególnych grup produktów w całym spożyciu ołowiu ze źródła pieczywo i produkty zbożowe 127

10 wyroby ciastkarskie 18% kasze i płatki 5% paluszki solone 0% ryż 1% mąka 7% makaron 2% pieczywo 67% Wykres 2. Udział poszczególnych grup produktów w całym spożyciu kadm ze źródła pieczywo i produkty zbożowe wyroby ciastkarskie 13% kasze i płatki 3% paluszki solone 3% ryż 1% mąka 14% makaron 4% pieczywo 62% WNIOSKI W żadnym z produktów żywnościowych poddanych analizom tj. paluszki solone, ryż, pieczywo, makaron, mąka, wyroby ciastkarskie, kasze i płatki nie stwierdzono przekroczeń zarówno kadmu jak i ołowiu względem obecnie obowiązujących poziomów dopuszczalnych oraz wskaźników mających na celu ułatwianie kontroli potencjalnie niebezpiecznych pierwiastków śladowych w organizmie człowieka Najwyższe zawartości ołowiu zanotowano dla wafelków na poziomie 33,01 µg/kg, natomiast najwięcej kadmu zawierały płatki owsiane 49,61 µg/kg 128

11 Największy udział w spożyciu ołowiu i kadmu w obrębie badanej grupy produktów ma pieczywo, bo w obu przypadkach wnosi ono ponad 60% całkowitego pobrania pierwiastka z produktami zbożowymi i pieczywem. BIBLIOGRAFIA Andrejko D., Andrejko M Zanieczyszczenia żywności. Źródła i oddziaływanie na organizm człowieka. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Lublin. Boguszewska A., Pasternak K Ołów wpływ na procesy biochemiczne w organizmie ludzkim. Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska Lublin Polonia XIV, 35: EFSA. 2009: Scientific Opinion of the Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the European Commission on cadmium in food. The EFSA Journal 980: EFSA. 2010: Scientific Opinion of the Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the European Commission on lead in food. The EFSA Journal 8(4): Eum K.D., Lee M.S., Paek D Cadmium in blood and hypertension. Science of the Total Environment407: Fiłon J., Karwowska A., Karczewski J., Bromatologia i Chemia Toksykologiczna XLV, 3: Joseph P Mechanisms of cadmium carcinogenesis. Toxicologyand Applied Pharmacology 238(3): Kot A., Zaręba S., Wyszogrodzka Koma L., Ocena skażenia ołowiem zbóż, przetworów zbożowych i ziemniaków z regionu lubelskiego. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4(65): Kot A., Zaręba S., Wyszogrodzka Koma L., Staszowska M., Ocena skażenia kadmem i ołowiem makaronów. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna XLIV, 4: Orzeł D., Styczyńska M., Ocena zawartości ołowiu i kadmu w płatkach śniadaniowych dostępnych w handlu. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna XLI, 1:

12 Radwan S Metale ciężkie w środowisku przyrodniczym. Wydawnictwo Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej, Lublin. Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (Dz.U. L 364/5 z r. z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. dotyczące maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności (Dz. U. Nr. 37 Poz. 325 i 326). Seńczuk W Toksykologia współczesna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Staniek H., Krejpcio Z., Ocena zawartości Cd i Pb w wybranych produktach ekologicznych i konwencjonalnych. Problemy Higieny i Epidemiologii 94(4): WHO, Evaluation of certain food additives and contaminants. 37th report of the Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives. WHO Technical report series. Zając G., Szyszlak Bargłowicz J., Ocena zawartości wybranych metali ciężkich w makach chlebowych. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 48: