Inwazje ichtiologiczne w Polsce na przełomie XX i XXI wieku Piotr Hliwa

Transkrypt

1 Inwazje ichtiologiczne w Polsce na przełomie XX i XXI wieku Piotr Hliwa Katedra Ichtiologii Wydział Nauk o Środowisku Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie phliwa@uwm.edu.pl

2 Inwazje biologiczne zjawisko globalne 1 - Heracleum sosnowskyi (Manden.) barszcz Sosnowskiego 4 - Harmonia axyridis (Pal. 1773) biedronka azjatycka 3 Dreissena polymorpha (Pal.) racicznica zmienna 5 tołpygi pstre w rzece Missisipi Mnemiopsis leidyi - żebropław

3 Inwazje biologiczne terminologia (wg Głowaciński i in. 2011) Gatunek rodzimy - gatunek żyjący (dawniej lub obecnie) w jego naturalnym zasięgu, obejmującym obszar, do którego mógł dotrzeć i zająć go używając własnych nóg, skrzydeł, wykorzystując pomoc wiatru, szlaku wodnego albo innego sposobu rozprzestrzeniania Gatunek obcy - takson wprowadzony poza jego naturalny zasięg występowania, którego jakieś części ciała, gamety, nasiona czy formy przetrwalnikowe sprawiają, iż może on przeżyć i rozmnażać się Gatunek inwazyjny takson, który we względnie szybkim tempie i dużej liczbie osobników kolonizuje nowe tereny, wywołując przy tym zdecydowanie negatywne efekty w ekosystemach i gospodarce Gatunek obcy inwazyjny gatunek obcego pochodzenia, którego wprowadzenie czy zawleczenie wywołuje zagrożenie dla lokalnej różnorodności biologicznej i/lub gospodarki człowieka

4 Autochtoniczna słodkowodna ichtiofauna Polski Brylińska M. et al. (2000) Ryby słodkowodne Polski. PWN Warszawa.. Liczba opisanych krajowych gatunków, podgatunków i morf ryb żyjących w wodach Polski wynosi 59. Witkowski A. et al. (2009) The degree of threat to the freshwater ichthyofauna of Poland: Red list of fishes and lampreys situation in Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (1): oceną objęto wszystkie taksony (68) autochtonicznych ryb i minogów odnotowanych po 1945 roku w naszej ichtiofaunie o statusie gatunku, podgatunku i morfy.

5 Historia introdukcji ryb w Polsce I etap: od wczesnego średniowiecza do połowy XIX wieku (n = 5) II etap: od połowy XIX wieku do wybuchu II wojny światowej (n = 8) Salvelinus alpinus (L.) Acipenser ruthenus L. Coregonus fera Jur. Oncorhynchus kisutsch Wal. III etap: od lat 60. XX do dzisiaj (n = 24)

6 Historia introdukcji ryb w Polsce (lata ) Rok introdukcji Gatunek Naturalny zasięg występowania Podłoże introdukcji 1990 sum afrykański Clarias gariepinus (Burchell, 1922) Afryka A babka bycza Neogobius melanostomus (Pallas, 1811) region ponto-kaspijski P czebaczek amurski Pseudorasbora parva (Temminck & Schlegel, 1846) Azja wschodnia P trawianka Perccottus glenii Dybowski, 1877 Azja wschodnia P tilapia nilowa Oreochromis niloticus (L. 1758) Afryka A wiosłonos amerykański Polyodon spathula (Walbaum, 1792) Ameryka Północna A muławka wschodnioamerykańska Umbra pygmaea (DeKay, 1842) Ameryka Północna B babka łysa Neogobius gymnotrachelus (Kessler, 1857) region ponto-kaspijski C babka szczupła Apollonia fluviatilis (Pallas, 1814) region ponto-kaspijski C sumik czarny Ameiurus melas (Rafinesque, 1820) Ameryka Północna P(?) barramundi - Lates calcarifer (Bloch, 1790) Australia A 2008 babka rurkonosa Proterorhinus semilunaris (Heckel, 1837) region ponto-kaspijski C 5 A akwakultura; B akwarystyka; C migracje naturalne wspomagane działalnością człowieka; P przypadkowe zawleczenie/przesiedlenie 1.Grabowska J., Kotusz J., Witkowski A Folia Zool., 59(1): Sapota M.R Hydrobiologia, 514: Witkowski A Przegl. Zool., 35: Nowak M., Koščo J., Popek W., Epler P J. Fish Biol., 76: Grabowska J., Pietraszewski D., Ondračková M Aquat. Invasions 3:

7 Przyczyny ekspansji ryb globalne ocieplenie klimatu homogenizacja biotopów na Ziemi (odczynu ph, zasolenia) zanieczyszczenie niemal wszystkich europejskich rzek, regulacja cieków i budowa dużych zbiorników zaporowych migracje poprzez połączone dorzecza rzek niekontrolowany transport oraz nieumyślne zarybienia rybackie i wędkarskie (żywe przynęty) ucieczki ryb z farm hodowlanych

8 Predyspozycje do sukcesji obcych gatunków ryb inwazyjnych plastyczność morfologiczna i fizjologiczna eurytopowość wysoka zmienność genetyczna niewielkie rozmiary ciała (max cm) krótki cykl życiowy (żyją 3-4 lata) szybkie tempo rozwoju ontogenetycznego i wzrostu osobników młodocianych behawior rozrodczy (porcyjność tarła, opieka samców nad ikrą i larwami) oportunistyczne strategie żerowania

9 Regiony-donory ryb obcych przełomu XX i XXI wieku wiosłonos amerykański muławka wschodnioamerykańska sumik czarny babka bycza babka łysa babka szczupła babka rurkonosa czebaczek amurski trawianka 3 4 sum afrykański tilapia 2 2 barramundi 1

10 Szlaki migracji ryb z rejonu ponto-kaspijskiego Bij de Vaate i in. (2002), zmodyfikowane

11 Rodzina: Gobiidae - babkowate liczy 1875 gatunków reprezentujących 212 rodzaje obecne w wodach Polski: Neogobius sp., Apollonia sp., Proterorhinus sp. gatunki natywne dla regionu ponto-kaspijskiego wykazują endemizm i zróżnicowanie taksonomiczne w obrębie rodzajów cechuje je zrośnięcie płetw brzusznych w charakterystyczną przyssawkę usytuowaną na wysokości nasady parzystych płetw piersiowych

12 babka bycza Neogobius melanostomus (Pallas, 1814) www. fish.state.pa.us/ais.htm pierwsze doniesienie o obecności gatunku w Polsce zasięg naturalnego występowania rozsiedlenie przyczyna introdukcji 1990 rok - port w Helu rejon ponto-kaspijski szeroko na całym polskim wybrzeżu migracja via Wołga, jez. Onega, Ładoga, zatoka Fińska lub/i wody balastowe statków

13 Aktualne rozsiedlenie babki byczej

14 babka łysa - Neogobius gymnotrachelus (Kessler, 1857) Kostrzewa i in pierwsze doniesienie o obecności gatunku w Polsce zasięg naturalnego występowania rozsiedlenie przyczyna introdukcji 1995 rok środkowy Bug (między Terespolem a Drohiczynem) rejon ponto-kaspijski lokalnie / szerokie migracja via Dniepr / Bug / Wisła

15 babka szczupła - Apollonia fluviatilis (Pallas, 1814) Kostrzewa i in pierwsze doniesienie o obecności gatunku w Polsce zasięg naturalnego występowania rozsiedlenie przyczyna introdukcji 1997 rok rzeka Bug (odcinek Terespol Mężenin) rejon ponto-kaspijski lokalnie / szeroko migracja via Dniepr / Bug / Wisła

16 babka rurkonosa - Proterorhinus semilunaris (Heckel, 1837) 2 cm pierwsze doniesienie o obecności gatunku w Polsce zasięg naturalnego występowania rozsiedlenie przyczyna introdukcji 2008 rok (cofka Zbiornika Włocławskiego) rejon ponto-kaspijski lokalnie migracja via Dniepr / Bug / Wisła lub/i z wodami powodziowymi w 1997 roku z terenu Czech i Słowacji

17 Aktualne rozsiedlenie babki rurkonosej naturalny zasięg występowania aktualny zasięg Kottelat & Freyhof (2007) zmodyfikowane

18 ukleja płoć okoń koza leszcz-krąp ciernik jaź kleń jelec różanka kiełb jazgarz szczupak wzdręga boleń węgorz sandacz karaś Wyniki elektropołowów w dolnej Wiśle (1997) (wg Wiśniewolskiego i in. 2001) 35% /n=12 220; 2,0-58,0 cm l.t./ 30% 25% 20% 15% 10% 5%

19 Wyniki połowów włoczkiem narybkowym w dolnej Wiśle w 2004 roku (wg Pląchocki 2005) /n= 4420; 70 połowów w okresie VII-X 2004; 10,0-34,0 cm/ ukleja płoć b. szczupła ciernik okoń jelec różanka b. łysa koza boleń kiełb szczupak kleń jazgarz sandacz rozpiór jaź

20 Struktura połowów narybkowych w Zbiorniku Włocławskim 80 (wg Kakareko i in. 2006) rozmiary babek łysych b. łysa 380 szt. (85 %) b. szczupła 23 (5 %) ciernik 16 (4 %) Liczba osobników miętus 12 (3 %) okoń 5 (1 %) trawianka 5 (1 %) jazgarz 3 (1 %) płoć 2 (0,4 %) Długość ciała (l.c.) w cm samce samice młodociane/nieoznaczone

21 czebaczek amurski - Pseudorasbora parva (Temminck & Schlegel, 1846) pierwsze doniesienie o obecności gatunku w Polsce zasięg naturalnego występowania rozsiedlenie przyczyna introdukcji 1990 rok (gospodarstwo karpiowe Stawno, płd-zach Polska) wschodnia Azja lokalnie / szeroko działalność rybacka

22 trawianka - Perccottus glenii Dybowski, 1877 Grabowska i in pierwsze doniesienie o obecności gatunku w Polsce zasięg naturalnego występowania rozsiedlenie 1993 rok (starorzecze Wisły w okolicy Kazimierza Dolnego i Dęblina) wschodnia Azja lokalnie przyczyna introdukcji niekontrolowane zarybienie (?)

23 sumik czarny Ameiurus melas (Rafinesque, 1820) Identyfikacja (a) Ameiurus melas i (b) Ameiurus nebulosus związana z długością względną i piłkowaniem promieni płetw piersiowych. Widok prawej płetwy piersiowej od strony brzusznej (rys. M. Nowak). Fot. M. Nowak et al., 2010 W czerwcu i lipcu 2007 roku, 9 osobników sumika złowionych przez wędkarzy w wodach Kieleckiego Zbiornika Zaporowego, usytuowanego na rzece Silnicy, w dorzeczu Wisły (50 53 N; E) Różnice merystyczne cecha A. melas A. nebulosus liczba promieni w płetwie odbytowej liczba promieni w płetwie ogonowej liczba promieni miękkich w płetwie grzbietowej

24 Zagrożenia związane z obecnością obcych inwazyjnych ryb konkurencja o nisze ekologiczne, pokarm czy miejsce tarła brak drapieżników w piramidzie troficznej, efektywnie ograniczających ich liczebność ryzyko transferu/importu nowych patogenów niebezpieczeństwo utraty bioróżnorodności potencjalne zagrożenie hybrydyzacją straty ekonomiczne podmiotów rybackich

25