OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH

Transkrypt

1 INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA INSTITUTE OF ENVIRONMENTAL PROTECTION OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH ENVIRONMENTAL PROTECTION AND NATURAL RESOURCES nr 35/36 Warszawa 2008

2 Komitet Wydawniczy Instytutu Ochrony środowiska Prof. dr hab. Barbara Gworek redaktor naczelny, prof. dr hab. Apolonia Ostrowska, prof. dr hab. inż. Jerzy Siepak, doc. dr hab. Grażyna Porębska, dr hab. Marzena Dudzińska Redakcja naukowa dr hab. inż. Helena Kubicka prof. nadzw. Opracowanie edytorskie Marta Radwan-Röhrenschef, Maria Lackowska Korekta techniczna Barbara Oksańska Copyright by INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA, Warszawa 2008 Wydawca DZIAŁ WYDAWNICTW IOŚ Warszawa, ul. Krucza 5/11 tel. (0-22) w. 58; fax: (0-22) CZASOPISMO RECENZOWANE ISSN: Przygotowanie do druku i druk Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski

3 W czasopiśmie OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH prezentowane są interdyscyplinarne prace publikowane przez specjalistów z różnych dziedzin. W pracach tych są prezentowane wzajemne związki między reakcjami zachodzącymi w różnych elementach środowiska, związane z obiegiem składników w przyrodzie i odzwierciedlające zarówno procesy naturalne, jak i oddziaływanie człowieka. Tematyka tych prac poświęcona jest także zagadnieniom społeczno-ekonomicznym, technicznym na poziomie UE, krajowym, regionalnym oraz lokalnym w aspekcie zrównoważonego rozwoju kraju. RADA PROGRAMOWA: Prof. dr hab. Elżbieta Biernacka SGGW Warszawa Prof. dr hab. Danuta Czępińska-Kamińska SGGW Warszawa Prof. dr hab. Halina Dąbkowska-Naskręt ART. Bydgoszcz Prof. dr hab. Marek Degórski PAN Warszawa Prof. dr hab. Ryszard Dębicki UMCS Lublin Prof. dr hab. Stanisław Kalembasa AP Siedlce Dr hab. Liliana Kalisz docent IOŚ Warszawa Prof. dr hab. Alina Maciejewska PW Warszawa Prof. dr hab. Maciej Sadowski IOŚ Warszawa (przewodniczący) Prof. dr hab. Jan Siuta IOŚ Warszawa Prof. dr hab. Zbigniew Zagórski SGGW Warszawa

4

5 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. SPIS TREŚCI Marek Kłodziński WIELOFUNKCYJNY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE I KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ...11 Maria Golinowska Ekonomiczno-organizacyjne problemy gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy...19 Zofia Kołoszko-Chomentowska EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA NA GLEBACH LEKKICH...26 Mariola Grzybowska-Brzezińska ODBIÓR SPOŁECZNY ŻYWNOŚCI EKOLOGICZNEJ NA PODLASIU...30 Iwona Skoczko ASPEKTY PRAWNE STOSOWANIA PESTYCYDÓW W POLSCE I EUROPIE A ŚRODOWISKO...34 Andrzej Bułatowicz, Bożena Łozowicka EKONOMICZNE ASPEKTY PROWADZENIA GOSPODARSTWA EKOLOGICZNEGO...39 Barbara Kutkowska REALIZACJA PROGRAMÓW ROLNOŚRODOWISKOWYCH NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA W LATACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OBSZARÓW O WYSOKICH WALORACH PRZYRODNICZYCH...44 Joanna Kostecka, Janusz R. Mroczek WSKAŹNIKI ROLNOŚRODOWISKOWE JAKO NARZĘDZIE OCENY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH PODKARPACIA...48 Bernard Maciulewski ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE NA OBSZARACH PRZYRODNICZO CENNYCH SUWALSZCZYZNY...53 Mariusz Brzeziński, Zofia Benedycka, Anna Dziadel REALIZACJA PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO W POWIECIE GRAJEWSKIm...58 Mariola Grzybowska-Brzezińska, Beata Biedrzycka WYKORZYSTANIE KREDYTÓW INWESTYCYJNYCH W ROLNICTWIE...63 Anna Siemieniuk, Joanna Szczykowska CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WODY W ZBIORNIKACH RETENCYJNYCH WOJ. PODLASKIEGO...67 Janina Piekutin UJĘCIE WODY INFILTRACYJNEJ NA RZECE SUPRAŚL...72 Janina Piekutin OCENA ZANIECZYSZCZENIA PŁYNĄCYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH NA TERENIE POWIATU BIAŁOSTOCKIEGO...76 Mieczysław Wojtasik STOSUNKI WODNE GLEB GLINIASTYCH NA KUJAWACH...82

6 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. Aleksander Kiryluk NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY gospodarki wodnej na obszarach rolniczych w woj. podlaskim...88 Mirosława Orłowska, Kamil Andrzejewski, Halina Ostrowska POTENCJALNIE PATOGENNE GRZYBY KONIDIALNE W RZECE NAREW I RZECE SUPRAŚL...94 Mirosława Orłowska, Elżbieta Kulikowska-Karpińska, Halina Ostrowska, Eliza Katarzyna Daszczuk RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOWA FUNGI IMPERFECTI W WODACH POWIERZCHNIOWYCH OKOLIC AUGUSTOWA...99 Jacek Leszczyński SEZONOWE ZMIANY ZANIECZYSZCZEŃ WÓD DOPŁYWÓW Z OBSZARÓW POLDEROWYCH ZBIORNIKA SIEMIANÓWKA Elżbieta H. Grygorczuk-Petersons KSZTAŁTOWANIE JAKOŚCI WÓD ZBIORNIKA ZARZECZANY PRZEZ ZANIECZYSZCZENIA OBSZAROWE Elżbieta H. Grygorczuk-Petersons WPŁYW działalności rolniczej i bytowej w obrębie zagrody na jakość wód studziennych Barbara Wiśniowska-Kielian, Maria Murzyn OCENA JAKOŚCI WODY Z UJĘĆ WODY PITNEJ W GMINIE WIŚNIOWA Wojciech Dąbrowski INDYWIDUALNE SYSTEMY OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW MLECZARSKICH JAKO ELEMENT OCHRONY SRODOWISKA WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO Andrzej Butarewicz Wpływ nieczystości z ubojni zwierząt na skażenie mikrobiologiczno - parazytologiczne gleb i wód Bohdan Ptoszek ZAGROŻENIE WÓD POWIERZCHNIOWYCH ZWIĄZKAMI HUMUSOWYMI W ZLEWNIACH LESISTYCH I ZATORFIONYCH NA PRZYKŁADZIE RZEKI SUPRAŚL Zofia Tyszkiewicz Zróżnicowanie zbiorowisk grzybów W glebie torfowo-murszowej silnie zmurszałej Halina Dąbkowska-Naskręt, Agata Bartkowiak, Szymon Różański Zawartość rtęci w glebach intensywnie użytkowanych rolniczo obszaru Pomorza i Kujaw Ewa Spychaj-Fabisiak, Barbara Murawska, Jolanta Janowiak, Tomasz Knapowski ZAWARTOŚĆ PRZYSWAJALNYCH FORM POTASU W GLEBACH PUSZCZY BYDGOSKIEJ UŻYTKOWANYCH ROLNICZO Anna Zaniewicz-Bajkowska, Romualda Jabłońska-Ceglarek, Jolanta Franczuk, Robert Rosa, Edyta Kosterna, Tomasz Ługowski, Marzena Panasz RESZTKI POZBIOROWE WARZYW KORZENIOWYCH W BILANSIE SUBSTANCJI ORGANIcZNEJ GLEBY Jolanta Franczuk, Romualda Jabłońska-Ceglarek, Anna Zaniewicz-Bajkowska, Robert Rosa Zachwaszczenie i wilgotność gleby pod wpływem mulczów roślinnych

7 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. Stanisław Lenart WPŁYW SPOSOBU UŻYTKOWANIA GRUNTÓW ORAZ STOSOWANEJ AGROTECHNIKI NA STRUKTURĘ GRUZEŁKOWATĄ GLEBY Katarzyna Ignatowicz PROBLEM MOGILNIKÓW PESTYCYDOWYCH NA PODLASIU Jolanta Janowiak, Ewa Spychaj-Fabisiak, Barbara Murawska WŁAŚCIWOŚCI MATERII ORGANICZNEJ W GLEBACH UPRAWNYCH WYSOCZYZNY KRAJEŃSKIEJ Maria Jędruszczak SYSTEMY ROLNICZE PRODUKCJA ROŚLINNA W KONTEKŚCIE OCHRONY ŚRODOWISKA Kazimierz Klima OPŁACALNOŚĆ UPRAWY ZBÓŻ I MIESZANKI OWSA Z WYKĄ JARĄ W SYSTEMIE EKOLOGICZNYM I KONWENCJONALNYM W WARUNKACH GÓRSKICH BESKIDU NISKIEGO Elżbieta Wołejko, Tadeusz Łoboda, Stefan Pietkiewicz, Zdzisław Wyszyński WPŁYW DAWKI AZOTU NA SZYBKOŚĆ GROMADZENIA SIĘ BIOMASY JĘCZMIENIA JAREGO BROWARNEGO Roman Łyszczarz ZWALCZANIE CHWASTÓW W NOWYCH ZASIEWACH PO RENOWACJI NISKOPLENNYCH TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH Teresa Skrajna, Helena Kubicka BIODIVERSITY OF CEREAL AGROPHYTOCENOSES IN VARIOUS SYSTEMS OF FARMING IN THE CENTRAL PART OF GARWOLIN PLAIN Janina Skrzyczyńska, Małgorzata A. Ducka, Teresa Skrajna ARCHEOFITY WE FLORZE SEGETALNEJ NADBUŻAŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO Teresa Skrajna, Janina Skrzyczyńska, Maria Ługowska, Zofia Rzymowska RARE SEGETAL SPECIES OF THE MAZOWIECKI LANDSCAPE PARK Helena Kubicka, Marta Matusiewicz, Dorota Dec, Elżbieta Wołejko, Beata Żylińska ZAWARTOŚĆ CHLOROFILU a i b W LINIACH WSOBNYCH I MIESZAŃCACH ŻYTA OZIMEGO (SECALE CEREALE L.) Halina Chomutowska OCENA ZMIAN W WYSTĘPOWANIU PIERWIASTKÓW BIOGENNYCH W WYBRANYCH OCZKACH WODNYCH PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ Dorota Dec, Elżbieta Wołejko, Helena Kubicka, Marta Matusiewicz, Beata Żylińska ZAWARTOŚĆ AZOTANÓW (III) I (V) W WYBRANYCH ROŚLINACH PRZYPRAWOWYCH POCHODZĄCYCH Z HANDLU I OGRODÓW PRZYDOMOWYCH Elżbieta Wołejko, Dorota Dec, Jolanta Piekut, Helena Kubicka, Beata Żylińska, Marta Matusiewicz Zawartość azotanów (V) i (III) w wybranych warzywach uprawianych w ogródkach działkowych Elżbieta Kulikowska-Karpińska, Dominik Popławski, Janina Moniuszko-Jakoniuk OCENA WYBRANYCH PARAMETRÓW PEROKSYDACJI LIPIDÓW W MITOCHONDRIACH WĄTROBY SZCZURÓW NARAŻONYCH NA KADM I CYNK...265

8 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. Joanna Szaciło, Joanna Kazanowska WPŁYW OBNIŻENIA ZAWARTOŚCI AZOTYNU SODU W MIESZANCE PEKLUJĄCEJ NA JAKOŚĆ PRZETWORÓW MIĘSNYCH Wojciech Dmuchowski, Anna Głódź AKUMULACJA METALI CIĘŻKICH W ROŚLINACH TRAWNIKÓW, JAKO ŹRÓDŁO SUROWCÓW DO PRODUKCJI KOMPOSTÓW Joanna Kazanowska, Joanna Szaciło KOMPOSTOWANIE STAŁYCH ODPADÓW KOMUNALNYCH W SUWAŁKACH WG TECHNOLOGII DANO Anna Skubiszewska, Jean B. Diatta OVERCOMING ALUMINUM NEGATIVE EFFECTS BY THE APPLICATION OF MAGNESIUM SULPHATE. PART I Anna Skubiszewska, Jean Bernard Diatta OVERCOMING ALUMINUM NEGATIVE EFFECT BY THE APPLICATION OF MAGNESIUM SULPHATE. PART II Bożena Łozowicka, Andrzej Bułatowicz, Piotr Kaczyński POZOSTAŁOŚCI INSEKTYCYDÓW W ZIARNACH ZBÓŻ WYPRODUKOWANYCH METODAMI KONWENCJONALNYMI Bożena Łozowicka MONITORING OF PESTICIDE RESIDUES IN APPLES PRODUCED UNDER CONVENTIONAL AND INTEGRATED SYSTEM Bożena Łozowicka, Ewa Rutkowska, Magdalena Masłowska, Piotr Kaczyński WYSTĘPOWANIE POZOSTAŁOŚCI FUNGICYDÓW W WARZYWACH SPOD OSŁON W POLSCE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ W LATACH Grażyna Wielogórska, Elżbieta Turska, Szymon Czarnocki, Magda Toczyska ZUŻYCIE SUBSTANCJI BIOLOGICZNIE CZYNNEJ PESTYCYDÓW W OCHRONIE ZBÓŻ W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM Elżbieta Turska, Grażyna Wielogórska, Szymon Czarnocki, Józef Starczewski MOŻLIWOŚCI PROEKOLOGICZNEJ OCHRONY BULW ZIEMNIAKA (Solanum tuberosum) PRZED OSPOWATOŚCIĄ (Rhizoctonia solani) I PARCHEM ZWYKŁYM (Streptomyces scabies) Andrzej Borusiewicz, Marian Wiwart, Dariusz Załuski WPŁYW ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA NPK I ZASTOSOWANIA ANTYWYLEGACZA NA CECHY BIOMETRYCZNE PŁASKURKI I ODMIAN PSZENICY JAREJ Jan Koper, Joanna Lemanowicz ZMIANY ZAWARTOŚCI FOSFORU W BULWACH ZIEMNIAKA I W GLEBIE W WARUNKACH ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA OBORNIKIEM I AZOTEM MINERALNYM Mariusz Brzeziński, Zofia Benedycka OCENA SKŁADU CHEMICZNEGO WYCIERKI ZIEMNIACZANEJ W ASPEKCIE WYKORZYSTANIA JEJ DO CELÓW NAWOZOWYCH I OCHRONY ŚRODOWISKA Józefa Wiater, Mariusz Brzeziński OCENA PRZECHOWYWANIA I ZAGOSPODAROWANIA ODPADÓW Z PRODUKCJI ROLNEJ NA TERENIE GMINY SOKOŁY

9 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. Józefa Wiater, Jolanta Piekut OCENA ZAWARTOŚCI MIEDZI I JEJ MOBILNOŚCI W GLEBACH KWAŚNYCH WYBRANYCH GMIN PODLASIA Małgorzata Rauba, Józefa Wiater PRODUKCJA I PRZECHOWYWANIE NAWOZÓW NATURALNYCH W GOSPODARSTWACH POŁOŻONYCH NA OBSZARACH CHRONIONYCH Jadwiga Zaród SPOSOBY ZAGOSPODAROWANIA OBSZARÓW PRZYRODNICZO CENNYCH WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Józefa Wiater PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE JAKO ELEMENT ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Roman Hejft GRANULOWANIE PASZ ANALIZA PROCESU Henryk Konopko ANALIZA MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA HYBRYDOWEGO SYSTEMU GRZEWCZEGO DOMÓW JEDNORODZINNYCH NA PRZYRODNICZYCH OBSZARACH CHRONIONYCH Grzegorz Sowiński, Tomasz Mituniewicz, Dagmara Pęczek, Elżbieta Ratyńska UTRZYMANIE RODZIMYCH RAS ZWIERZĄT TRAWOŻERNYCH NA WARMII I MAZURACH JAKO ELEMENT W KSZTAŁTOWANIU BIORÓŻNORODNOŚCI PRZYRODY Anna Wójcik, Janina Sowińska, Łukasz Policht, Tomasz Mituniewicz, Krystyna Iwańczuk-Czernik, Edyta Mituniewicz ROZWIĄZANIA TECHNICZNO-TECHNOLOGICZNE I WARUNKI ZOOHIGIENICZNE W OBORZE WOLNOSTANOWISKOWEJ POŁOŻONEJ W KOMPLEKSIE LASÓW NAPIWODZKO - RAMUCKICH Krystyna Iwańczuk-Czernik, Janina Sowińska, Tomasz Mituniewicz, Izabela Hińko, Dorota Witkowska, Anna Wójcik MOŻLIWOŚCI CHOWU KRÓW MLECZNYCH W OBORACH ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE MAZURSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO Barbara Murawska, Ewa Spychaj-Fabisiak, Jolanta Janowiak OCENA RÓWNOWAGI JONOWEJ ROŚLIN UPRAWIANYCH NA PASZE W REJONIE RYNNY JEZIOR BYSZEWSKICH

10

11 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. WIELOFUNKCYJNY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE I KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ* WPROWADZENIE. W ostatnich czterdziestu latach każdy z krajów Unii Europejskiej prowadził i prowadzi własną politykę w celu podwyższenia życia mieszkańców wsi. Różnorodność tej polityki w każdym kraju członkowskim świadczy o jego politycznej i administracyjnej odrębności, jak również odzwierciedla odmienne postrzeganie problemów związanych z zacofaniem terenów wiejskich. Niektóre koncepcje i programy, opracowywane były przez rządy poszczególnych krajów, inne przez władze regionalne, ale także przez specjalne organizacje zajmujące się rozwojem obszarów wiejskich lub wręcz przez same społeczności lokalne. Każdy program jest na ogół osadzony w kontekście zmniejszającej się liczby gospodarstw rolnych, a co za tym idzie osób pracujących w rolnictwie, dla których trzeba podjąć próby stworzenia nowych pozarolniczych miejsc pracy. Z powodu obszerności zagadnień związanych z rozwojem terenów wiejskich takich jak np. walka z bezrobociem, rozwój przedsiębiorczości, budowa kapitału społecznego, rozwój organizacji pozarządowych, rozwój infrastruktury, szkolnictwa itp., trudno jest o syntetyczne jej przedstawienie. Tym niemniej można się pokusić o wyodrębnienie trzech faz rozwoju obszarów wiejskich, jakie miały miejsce w krajach Unii Europejskiej [Kłodziński, 1999]: faza pierwsza była nastawiona na podniesienie poziomu życia rodzin wiejskich przez modyfikację struktury agrarnej i modernizację rolnictwa; faza druga polegała na zatrzymaniu ludności wiejskiej na zamieszkiwanych przez nią obszarach przez tworzenie zatrudnienia poza rolnictwem; na początku były to kredyty lub bezzwrotna pomoc udzielana firmom produkcyjnym, aby otwierały filie na terenach wiejskich, oraz wspieranie modernizacji i rozwoju firm już działających na wsi; w poszczególnych krajach wprowadzono różne wersje tego programu, z czasem, kiedy w gospodarce europejskiej następował proces małego uprzemysłowienia wsi, oraz ożywienie małych miast, a zapotrzebowanie mieszkańców miast na rekreację wiejską wzrastało, coraz mniejszy nacisk kładziono na uprzemysłowienie terenów wiejskich, większy natomiast na rozwój obiektów rekreacyjnych i turystyki; faza trzecia, najbardziej aktualna, polegała na zachęcaniu społeczności lokalnych, aby same dokonały oceny sytuacji ekonomiczno-społecznej swych obszarów i zaproponowały programy ich rozwoju, nie licząc na decyzje odgórne. Polska jest w sytuacji, w której trzeba te trzy fazy realizować jednocześnie. Modernizując rolnictwo, trzeba myśleć także o ożywieniu gospodarczym małych miast, o stworzeniu takich zachęt, aby pewne zakłady produkcyjne chciały otwierać swe filie na terenach wiejskich, dbać o rozwój drobnej przedsiębiorczości wiejskiej i jednocześnie aktywizować spo- * Prof. dr hab. Marek Kłodziński Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, PAN, Warszawa. 11

12 Marek Kłodziński łeczności lokalne, włączając je zarówno w procesy planowania, jak i uczestnictwa w realizacji lokalnego rozwoju. Niezwykle ważnym zadaniem w procesie rozwoju obszarów wiejskich jest uwzględnienie ich wielofunkcyjnego rozwoju, polegającego na odejściu od dotychczasowego monofunkcyjnego (rolniczego) ich charakteru. Mimo ogromnego postępu w ogólnym rozwoju, jaki dokonał się na polskiej wsi, tempo rozwoju wielofunkcyjnego w wielu gminach jest dość powolne i nie spełnia oczekiwań mieszkańców wsi. Społeczeństwo wiejskie oczekuje natomiast szybkich zmian. Tymczasem dywersyfikacja działalności gospodarczej na wsi będzie przebiegała powoli, ponieważ muszą zostać spełnione warunki polegające głównie na tym, że na danym obszarze, w tym samym czasie, muszą zaistnieć jednocześnie takie czynniki, jak: przedsiębiorczość ludzka, kapitał, popyt, promocja, kompleksowa infrastruktura, dobry poziom wykształcenia, umiejętność strategicznego planowania, [Woś, 1998]. Tego typu warunki są na wsi trudne do jednoczesnego spełnienia, co powoduje, że realne szanse wielofunkcyjnego rozwoju są ograniczone. Dlatego w wielu gminach wiejskich rozwój będzie powolny, będzie odbywał się małymi krokami. Zarówno środki Unii Europejskiej, jak i przedsiębiorczość ludności lokalnej, jej chęć do wzajemnej współpracy i władze będące dobrym gospodarzem terenu mogą ten rozwój znacznie przyspieszyć. Wymaga to nie tylko umiejętnego wykorzystania własnego potencjału, ale i strategicznego planowania rozwoju wskazującego, jakie cele należy osiągnąć w pierwszej kolejności, skąd brać środki itp. Bez wypracowanej wizji rozwoju trudno jest racjonalnie zarządzać gospodarką gminy [Kłodziński, Siekierski 1997]. Władze gminne bardzo często takiej wizji nie mają. Racjonalne planowanie wydatkowania niemałych już w tej chwili środków jest sprawą niezwykle ważną. ODDOLNA DROGA ROZWOJU KAPITAŁ SPOŁECZNY POLSKIEJ WSI. Przyspieszenie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce należy upatrywać w lokalnych inicjatywach. Trudna sytuacja gospodarcza małych miasteczek, gmin, powinna wywoływać próby podejmowania własnych inicjatyw w celu przeciwstawienia się biedzie, bezrobociu i innym niekorzystnym zjawiskom. Aby tak się stało większy nacisk należy położyć na rozwój kapitału społecznego, ludzkiego i budowę społeczeństwa obywatelskiego na wsi [Kłodziński, 2006]. Dobrobyt, nowe drogi, szkoły powinny powstać tylko w wyniku zbiorowego wysiłku obywateli. Milton Friedman, noblista z dziedziny ekonomii udowodnił, że wpompowanie w dany obszar w postaci manny z nieba ogromnych sum pieniędzy nie uczyni tego regionu bogatszym wprost przeciwnie - uśpi przedsiębiorczość. Najlepszym dowodem na to są obszary byłej NRD na których wybudowano wspaniałą infrastrukturę, dochody ludności prawie się zrównały z dochodami ludności Niemiec Zachodnich, rozdmuchano do niebywałych rozmiarów pomoc socjalną ale zabrakło własnej inicjatywy, powstały frustracje, gdyż zdemoralizowano ludność byłej NRD tą górą pieniędzy. Nie byli zmuszeni do wysiłku uczestnictwa aktywnego w tym procesie. Polsce oczywiście taki scenariusz (szczególnie chodzi o tę górę pieniędzy) nie grozi, tym niemniej większa aktywność społeczna ludności wiejskiej, włączenie jej w małe programy rozwojowe, danie wędki zamiast ryby to jedno z ważniejszych zadań teraz i w przyszłości. 12

13 Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce i krajach Unii Europejskiej Poziom kapitału społecznego polskiej wsi jest przedmiotem licznych polemik, których rozstrzygnięcie jest prawie niemożliwe, gdyż zbyt często zależy od wielu kontekstów, w jakich występują różnorodne relacje międzyludzkie. Niewątpliwie w Europie Zachodniej element zaufania społecznego, opartego na uczciwości, występuje znacznie częściej niż w Polsce. O ile w Europie Zachodniej w społecznościach lokalnych działają pewne naturalne regulatory w postaci opinii społecznej i niepisanych praw określających postępowanie ludzi, to w Polsce niestety obserwuje się spadek społecznego zaufania opartego przede wszystkim na uczciwości i dobrych obyczajach. Powstaje pytanie, jak zahamować ten proces? Szczególnie teraz, gdy często politycy nie cenią sobie zbytnio inteligencji, nauki, a ich postawy dalekie są od wzorów, które warto by naśladować. Kraje Europy Zachodniej tworzyły swoje systemy demokratyczne bardzo długo dopasowując je do ducha swojej kultury. W Polsce proces ten musi także zająć trochę więcej czasu niż to nam się wydawało na początku naszych przemian. Okazało się bowiem, że obok wadliwego systemu politycznego, wartości kulturowe, jakie wynieśliśmy z niego, przeszkadzają w budowie społeczeństwa obywatelskiego [Szafraniec, 2006]. Poziom kapitału społecznego na wsi z pewnością jest częściowo uzależniony od liczby aktywnych, wiejskich organizacji pozarządowych, które zagospodarowują lukę pozostawioną przez państwo zarówno w sferze gospodarczej, kulturowej lub socjalnej. Ważnym czynnikiem rozwoju kapitału społecznego jest system więzi powstających w instytucjach pozarządowych, które stopniowo rozbudowują się na polskiej wsi. Ta powstająca tkanka instytucji typu obywatelskiego świadczy o coraz większym udziale społeczności lokalnych w większych lub mniejszych sprawach życia publicznego. Te powstające stopniowo więzi społeczne na wsi polskiej w postaci stowarzyszeń, fundacji będą w przyszłości rodzić więzi gospodarcze. Istnieje wiele sprzecznych opinii co do ilości, jakości i efektów pracy trzeciego sektora na wsi [Halamska, 2008]. Na pewno boryka się on z różnorodnymi problemami rozwojowymi. Potrzebę jego istnienia ilustruje dobry przykład USA, gdzie w latach 90- tych aż 50 % mieszkańców USA udzielało się społecznie przepracowując 20 mld godzin rocznie, z czego prawie 16 miliardów godzin miało postać regularnej pracy dla stowarzyszenia. Te godziny stanowiły 9 milionów pełnoetatowych miejsc pracy. Wartość pracy w tych organizacjach wyceniono na 176 mld dolarów. Organizacje, w których pracują ochotnicy określa się, jako społeczny klej, który stanowi o spójnej tożsamości społeczności lokalnych. W Polsce po zmianie systemu politycznego zaczęliśmy pracę na wsi od powszechnie występujących postaw roszczeniowych i bezradności, które często spotykamy jeszcze dzisiaj, ale nie ulega wątpliwości, że w gminach szczególnie silnych ekonomicznie powstała już grupa liderów, powstały różnego typu stowarzyszenia i w tych gminach wpływ trzeciego sektora na aktywizację społeczno-gospodarczą wsi jest faktem niezaprzeczalnym [Kamiński, 2008]. Kapitał społeczny w wielu gminach w Polsce jest jeszcze bardzo często kapitałem uśpionym, którego obudzenie nie jest zadaniem łatwym, ale wykonalnym przy właściwej polityce władz zarówno lokalnych jak i centralnych. Ogromną rolę w tym procesie może odegrać szkoła wiejska. 13

14 Marek Kłodziński INFRASTRUKTURA I ROLA CENTRÓW ROZWOJOWYCH W POSTACI MAŁYCH MIAST. Mimo ogromnego postępu w zakresie rozwoju infrastruktury, wieś z całą pewnością musi nadal otrzymywać wsparcie w tym zakresie. Fundusze strukturalne, z których kraje zachodnie korzystały tak długo nie powinny być ograniczone przez zapowiadaną reformę finansów w UE. Infrastruktura jest szkieletem każdej gospodarki i jej niedorozwój na wsi stanowi istotny problem, chociaż w ostatnich latach w tym zakresie dokonał się w gminach szczególnie aktywnych w pozyskiwaniu środków ogromny postęp. Trzeba mieć świadomość, że w Polsce nie zapewnimy kompleksowej infrastruktury w każdej wsi i nie ma też takiej potrzeby. Wydatki na nią powinny się koncentrować w gminnych lub międzygminnych przyszłych centrach rozwoju, w których będą mogły powstawać nowe podmioty gospodarcze i nowe miejsca pracy [Heffner, 2005]. Np. w Anglii w latach 60-tych i 70-tych konsekwentnie dążono najpierw do ożywienia gospodarczego małych podupadłych miasteczek, koncentrując w nich inwestycje infrastrukturalne. Dopiero po spełnieniu tego celu pod koniec lat 80-tych zaczęto inwestycje lokować w miejscowościach mniejszych, mających szanse na rozwój. W Polsce tworzenie tego typu lokalnych ośrodków wzrostu gospodarczego mogłoby pełnić na obszarach wiejskich rolę stymulatora rozwoju. Dlatego polska wieś, a szczególnie województwa wschodnie powinny się doczekać programu aktywizacji małych miasteczek, w przeciwnym wypadku ich tempo rozwoju będzie dalej plasować je na końcu listy rankingowej regionów. ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI WIEJSKIEJ. Na terenach wiejskich Europy szczególnie tych oddalonych od dużych miast i ważnych szlaków komunikacyjnych dominują firmy małe, które dzięki swej elastyczności odgrywają dominującą rolę w ich gospodarce. Niewiele gmin w Polsce potrafiło ściągnąć na swój teren dużych inwestorów, dlatego więcej uwagi należy poświęcić małemu biznesowi wiejskiemu. Co do oceny roli małych firm, mylące są oficjalne wskaźniki i liczby zatrudnionych w nich osób. Cechą małej firmy jest osobista w niej praca właściciela i członków rodziny, którzy bardzo często nie są formalnie zatrudnieni w firmie. Firmy małe są bardzo elastyczne w swym działaniu i dlatego odporne na wszelkiego rodzaju zawirowania gospodarcze. W Anglii małą firmę wiejską porównuje się do młodej rośliny, która odpowiednio pielęgnowana urośnie w duże drzewo. Ponieważ przedsiębiorstwo na wsi działa w trudniejszych warunkach niż w mieście, dlatego wymaga zarówno w zakresie doradztwa, jak i innych form stosowanej pomocy odmiennych metod oddziaływania niż w mieście. W miarę upływu czasu wiele agencji rozwoju regionalnego w krajach Europy Zachodniej stworzyło odrębne oddziały zajmujące się tylko przedsiębiorczością na wsi. Okazało się również, że wiejski biznes ma duże problemy z określeniem swych potrzeb zarówno w zakresie doradztwa jak i w zakresie niezbędnych szkoleń. Właścicielowi firmy wiejskiej jest też trudno rozpoznać, kto świadczy właściwe usługi. Dlatego np. w Anglii stworzono biura terenowe Business Links, które informują, jaka pomoc firmie i w jakim zakresie jest niezbędna, aby przedsiębiorstwo wybrnęło z kłopotów i kto powinien jej udzielić. Ministerstwo Rolnictwa w Anglii z kolei zamówiło duży projekt badawczy jak najefektywniej dla małego biznesu wiejskiego powinny pracować te biura. Powołano też specjalną komisję ekspertów National Rural Education and Training Stratege 14

15 Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce i krajach Unii Europejskiej Group, która dyskutuje potrzeby wiejskiego biznesu w zakresie szkoleń i doradztwa oraz sposobów ich zaspakajania. Polska stopniowo wykształciła również infrastrukturę instytucjonalną, wspierającą sektor małych i średnich przedsiębiorstw. W Polsce od 1996 r. działa Krajowy System Usług dla małych i średnich przedsiębiorstw, ale podobnie jak Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, nie poświęcają większej uwagi specyfice przedsiębiorczości wiejskiej. Oprócz tego, że z doradztwa korzysta bardzo mało firm małych, to kompetencje polskich organizacji około biznesowych budzą również wiele zastrzeżeń w porównaniu z ich apetytami na korzystanie ze środków unijnych. O nieprzewidywalności i niestabilności otoczenia prawno-regulacyjnego oraz małej kompetencji administracji napisano w Polsce dostatecznie dużo, aby uznać ten czynnik za jedną z ważniejszych barier rozwojowych przedsiębiorczości. Obserwując doświadczenia krajów UE nasuwa się nieodparcie wniosek, że bez specjalnych wieloletnich programów zarówno krajowych jak i regionalnych nastawionych na rozwój przedsiębiorczości wiejskiej trudno będzie osiągnąć znaczący postęp w tworzeniu nowych miejsc pracy na wsi i dywersyfikowaniu gospodarki wiejskiej. W tym celu np. w Anglii, Walii i Szkocji utworzono specjalne agencje, które zajmują się rozwojem terenów wiejskich, w tym głównie wiejskiej przedsiębiorczości, na takich obszarach, które mają szczególne trudności rozwojowe. Powstają także ośrodki uniwersyteckie (szczególnie ciekawe są tu doświadczenia fińskie), których działalność dotyczy udzielania pomocy tym, którzy zakładają pozarolnicze firmy na wsi. W każdym wypadku przedsiębiorca wiejski może liczyć na wizytę doradcy, który także zabiega o znalezienie rynku zbytu na towary lub usługi firmy, którą się opiekuje. Na podkreślenie zasługuje fakt, że doradcy to osoby o dobrych kwalifikacjach zawodowych i cechach osobowych. Wiejski biznes wszędzie rozwija się pomału, gdyż istnieje zawsze duża obawa przed ryzykiem, zmianą stylu życia, itd. Bardzo pomocne okazały się w Anglii konsultacje ze strony emerytowanych biznesmenów, bezrobotnych menadżerów. Każdy taki doradca jest opłacany nie za fakt samej pracy, ale jej rezultaty, a więc za wyniki ekonomiczne firm, którym doradza. Mieszkaniec wsi w każdym kraju jest pełen obaw przed założeniem własnej firmy. Muszą się jednak znaleźć tacy ludzie (doradcy), którzy będą w stanie mu pomóc i uczestniczyć z nim razem w rozwiązywaniu jego problemów. Obserwacja wielu gmin wiejskich o charakterze rolniczym szczególnie leżących na obszarach peryferyjnych utwierdza w przekonaniu o potrzebie istnienia wyspecjalizowanych doradców pracujących w wieloletnich programach wspierających rozwój przedsiębiorczości na wsi i małych miasteczkach. Nie ulega wątpliwości, że o przyszłości obszarów wiejskich będą decydować ludzie przedsiębiorczy. Przedsiębiorczość nie musi być cechą wrodzoną. Przedsiębiorczości można nauczyć się już w szkole, która przez pewne programy może zmienić mentalność ucznia z biernej na aktywną [Kłodziński, Fedyszak-Radziejowska, 2002]. W Polsce Ministerstwo Edukacji chce zmniejszyć o połowę liczbę godzin lekcyjnych z zakresu podstaw przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych. Tymczasem sytuacja jest taka, że wiedza o współczesnej gospodarce w naszym społeczeństwie jest znikoma. Bez upowszechnienia wśród młodych ludzi wiedzy ekonomicznej, a szczególnie tej o zasadach działania małej firmy nigdy nie dorównamy krajom Europy Zachodniej. 15

16 Marek Kłodziński Szkoła wiejska dalej uczy wszystkiego, ale nie tego jak prowadzić np. uproszczoną księgowość, jak wypełnić wniosek kredytowy do banku, czy też jak zbadać lokalny rynek, gdy chce się założyć firmę. Niepokojący jest także fakt, że młodzież coraz częściej w różnego typu sondażach preferuje pracę najemną u kogoś, a nie prowadzenie własnego przedsiębiorstwa co było marzeniem większości młodych ludzi jeszcze 15 lat temu. Tymczasem właśnie od aktywności młodych ludzi zależeć będzie, jak za kilka czy kilkanaście lat będzie się przedstawiał obraz polskiej wsi. Istnieje pilna potrzeba, wzorując się na wielu krajach, wprowadzenia przedmiotu o przedsiębiorczości we wszystkich szkołach wiejskich. W Anglii rząd podjął już wiele lat temu decyzję o powszechnym wprowadzeniu do szkół programu nauki przedsiębiorczości, przygotowanego przez Business School z Durham University. Program ten jest przetłumaczony na język polski i stopniowo zachęcała do jego wprowadzania Fundacji im. S. Batorego. Anglicy wyszli z założenia, że przedsiębiorczym człowiek się nie rodzi, że przedsiębiorczości można nauczyć się w szkole. PODSUMOWANIE. Migracja młodych ludzi z niektórych terenów wiejskich świadczy o braku interesujących zajęć. Tereny wiejskie potrzebują zaś stałych mieszkańców. Oczywiście ludzie mogą pracować i żyć tam, gdzie chcą, ale ogólnokrajowy interes wymaga, aby w społecznościach wiejskich były zachowane pewne niezbędne podstawowe proporcje wiekowe i społeczno-ekonomiczne. Dlatego trzeba podejmować działania, aby nie dopuścić do wyludnienia się np. pewnych gmin wiejskich. Oczywiście dotychczasowego zróżnicowania kraju na gorzej rozwinięty wschód i lepiej rozwijający się zachód zniwelować się nie da, chociażby ze względu na większy potencjał ludzki województw zachodnich, lepszą infrastrukturę i bliskość partnera gospodarczego w postaci Niemiec. Trwa spór między zwolennikami wyrównywania różnic a tymi, którzy hołdują rozwojowi efektywnemu, w którym każda zainwestowana złotówka powinna przynieść maksymalne korzyści. Wybór drogi rozwoju jest szczególnie istotny w sytuacji biednego kraju o ograniczonych możliwościach finansowych, jakim jest Polska. Nie przesądzając tego sporu wydaje się jednak celowym tworzenie specjalistycznych programów rozwojowych dla wiejskich regionów peryferyjnych. Robią to Francuzi, którzy już w 1967 r. wyznaczyli cztery strefy odnowy wiejskiej, które objęły jedną czwartą powierzchni Francji. Na początku lat 60-tych Norwegowie wybrali kilka zaniedbanych regionów wspierając w nich rozwój drobnego przemysłu w celu niedopuszczenia do ich dalszego wyludniania się. W Anglii powołano Agencję Rozwoju Obszarów Wiejskich, która objęła swą działalnością 35 % powierzchni kraju stanowiącej tereny marginalne. W ramach tej Agencji powołano specjalny oddział (agendę) Radę do Spraw Wytwórczości na Wsi z setkami doświadczonych specjalistów od spraw biznesu wiejskiego. Również w Anglii, w peryferyjnie położonej Kornwalii, na 15 ha, w projekcie o nazwie Raj (angielska nazwa Eden) wybudowano gigantyczne szklarnie, w których rosną rośliny różnych stref klimatycznych. Projekt ten odwiedza milion osób rocznie i udowadnia, że nie zawsze tradycyjnie pojmowane walory turystyczne muszą decydować o szansach poszczególnych miejscowości [Smit 2001]. 16

17 Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce i krajach Unii Europejskiej W Polsce na uwagę i naśladownictwo zasługuje program Dance w Białowieży, w którym niewielkie 4 tysięczne dotacje spowodowały, że lokalne społeczeństwo uwierzyło, że na turystach w tym regionie można zarobić. Z kolei program Lubelska Inicjatywa rozwoju Wsi gdyby trwał dłużej niż 4 lata z pewnością przyczyniłby się, że Zespół aktywizacji Rolników, jaki powstał w ODR Końskowoli, chcieliby mieć na swym terenie inni wojewodowie, a podręcznik 100 pomysłów na działalność gospodarczą na wsi byłby ciągle aktualizowany i rozpropagowany w innych regionach Polski. Warto więc się zastanowić nad projektami nowych programów dla wsi polskiej, gdyż dwa ważne programy unijne Leader i Odnowa Wsi nie pokrywają w pełni jej potrzeb. Rozwój wielofunkcyjny, o którym tak wiele mówimy, a tym bardziej uwzględniający rozwój zrównoważony nie może być planowany po omacku. Potrzebna jest wizja rozwoju polskiej wsi w poszczególnych regionach, która będzie uzasadniała celowość podejmowanych kierunków działań. PIŚMIENNICTWO Halamska M (red.). Wiejskie organizacje pozarządowe, IRWiR PAN, Warszawa Heffner K (red.). Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach. Kamiński R Aktywność społeczności wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., Siekierski Cz (red.). Strategia rozwoju gmin wiejskich. Wydawnictwa SGGW, Warszawa. Kłodziński M Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B (red.). Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej. IRWiR PAN, Warszawa Kłodziński M Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast. IRWiR PAN, Warszawa. Smit T Eden. Gorgi Books, Great Britain. Szafraniec K (red.). Kapitał ludzki i zasoby społeczne wsi. IRWiR PAN, Warszawa. Woś A Priorytety naczelne i branżowe w strategii rozwoju sektora rolno-spożywczego. Sformułowanie strategii rozwoju. W: Identyfikacja priorytetów w modernizacji sektora rolnospożywczego w Polsce. FAPA, Warszawa. MULTIFUNCTIONAL DEVELOPMENT OF RURAL AREAS IN POLAND AND EUROPEAN UNION COUNTRIES Although agriculture is still the essential branch of rural economy, fewer and fewer people who live in the countryside still earn their living running a farm. In result new sources of income are being looked for. The chances for socio-economic revival of rural areas are seen in multifunctional development or farm diversification. Although rural areas have made 17

18 Marek Kłodziński a great progress, we can observe multifunctional development mainly in rural communities located around cities and along important communication routes. Because capital is more willingly invested in urbanized areas, rural communities should more and more count on enterprise of their own citizens and better usage of their own potential. Numerous examples of communities, which in spite of difficulties are doing well, prove that local development is more and more important and is worth support, handing over to communities more and more duties, but also money, which will be used reasonably by local authorities who know best the most urgent needs. 18

19 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 35/36, 2008 r. Ekonomiczno-organizacyjne problemy gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy* WPROWADZENIE. Park Krajobrazowy Dolina Baryczy został utworzony 3 czerwca 1996 r. Powierzchnia tego parku liczy 87,040 ha i obejmuje swym zasięgiem gminy Milicz, Krośnice, Żmigród, Cieszków, Twardogórę, Trzebnicę i Prusice. Struktura użytkowania ziemi w Dolinie Baryczy jest bardzo specyficzna, ponieważ 58% zajmują użytki rolne, 31% lasy, a pozostała powierzchnia to obszary pod wodami. Najcenniejszymi elementami przyrodniczymi parku są kompleksy stawów rybnych, lasy łęgowe, grądy niskie i lasy. Tereny odznaczające się wysokimi walorami przyrodniczymi i kulturowymi, stanowią atrakcję dla turystów. W razie niedostatecznej troski o bazę turystyczną zasoby przyrodnicze są narażane na degradację. Ostatnio problemowi harmonizacji funkcji przyrodniczej i turystycznej poświęca się bardzo dużo uwagi. Problem dotyczy szczególnie parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, ponieważ tam najczęściej występują, obszary ważne przyrodniczo, które są celem turystów i tym samym miejscem wypoczynku. W ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. wskazuje się, że najbardziej predysponowanymi do funkcji turystyki i wypoczynku są obszary chronionego krajobrazu i parki krajobrazowe. W parkach krajobrazowych istnieją możliwości rozwoju turystyki ze względu na inne cele tych parków. Oprócz turystyki krajobrazowej (podstawowej funkcji parków może się tam rozwijać turystyka wypoczynkowo-pobytowa, weekendowa, wędrowna oraz specjalistyczna, np. wędkarstwo. Głównymi narzędziami ochrony krajobrazu w Polsce są: polityka ekologiczna państwa, tworzenie obszarów chronionych, planowanie przestrzenne, ochrona środowiska kulturowego, ocena oddziaływania na środowisko, opracowanie programów ochrony środowiska, opracowanie strategii i ochrony zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, uznanie lasów za ochronne, kształtowanie przestrzennej struktury obszarów leśnych, tworzenie Leśnych Kompleksów Promocyjnych, ochrona i wprowadzanie systemu zadrzewień śródpolowych w krajobrazie rolniczym [Żarska 2005]. * Dr hab. inż. Maria Golinowska, prof. nadzw. Katedra Ekonomiki I Organizacji Rolnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu. 19

20 Maria Golinowska Na terenie parku krajobrazowego działa Stowarzyszenie Turystyki Wiejskiej w Parku Krajobrazowym Dolina Baryczy, które skupia 25 gospodarstw, wśród tych gospodarstw o profilu agroturystycznym znajdują się gospodarstwa ekologiczne. Park Krajobrazowy Dolina Baryczy, to teren o wyjątkowych walorach turystycznych z dużą liczbą stawów, lasów, oznakowanych ścieżek przyrodniczych i rowerowych. Znajdują się tu rezerwaty Stawy Milickie i Wzgórza Joanny. Działalność rolniczą w tym rejonie prowadzi ok gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosiła 10,3 ha w 2007 r. W niniejszym opracowaniu przedstawiono przebieg i wyniki pracy, której celem będzie zbadanie problemów ekonomiczno-organizacyjnych gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy. Źródło: badania własne. Rys. 1. Liczba gospodarstw ekologicznych w powiatach woj. dolnośląskiego w 2007 r. Fig. 1. Number of ecological farms in Lower Silesia districts in the year 2007 METODYKA BADAŃ. Badania przeprowadzono w 2007 r., w celowo dobranych obiektach, którymi były gospodarstwa ekologiczne, znajdujące się w obszarach powiatów Milicz i Trzebnica (rys. 1). Do badań wybrano wszystkie ekologiczne gospodarstwa tego regionu, a było ich 24. Chęć współpracy w badaniach wykazało 25% populacji. Materiał do badań pochodził ze 20

21 Ekonomiczno-organizacyjne problemy gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy źródeł pierwotnych, a był nim kwestionariusz ankieta, który opracowany został przez autora. Kwestionariusz ten zawierał pytania dotyczące: warunków produkcji, struktury organizacji, organizacji procesów pracy i produkcji, efektywności ekonomicznej, obrotu produktów ekologicznych, wiedzy ekologicznej oraz przynależności do stowarzyszeń. Zebrany materiał badawczy opracowano metodą analizy syntetycznej I 0 B. Kopcia [Kopeć 1983]. Metoda ta pozwala na określenie w liczbach warunków produkcji i struktury organizacji oraz pozwala na określenie równowagi ekonomicznej. WYNIKI BADAŃ. Właścicielami gospodarstw przyjętych do badania w 50% były kobiety, których średni wiek wynosił 53 lata, dla mężczyzn 43 lata, a dla całej populacji średni wiek oscylował wokół 49 lat. Wykształcenie badanej próby można uznać za wystarczające, a wyrazem tego jest wysoki udział właścicieli gospodarstw o wykształceniu rolniczym zarówno wyższym, jak i średnim (67%). Zasoby siły roboczej wymienionych gospodarstw określono za pomocą liczby osób pełnozatrudnionych (RP) na 100 ha użytków rolnych (UR). W analizowanych gospodarstwach wartości te wahały się od 2,8 do 36,6 RP/100 ha UR, a średnia wyniosła 9,5 RP/100 ha UR. Badani rolnicy w 50% przynależą do Stowarzyszenia Ekoland. Swoją wiedzę ekologiczną zdobywali na kursach, konferencjach, sympozjach oraz imprezach ekologicznych oraz śledząc literaturę fachową. Średnia powierzchnia upraw ekologicznych dla tych gospodarstw wyniosła 20,2 ha, a zróżnicowanie wielkości wahało się od 6,1 do 50,44 ha. Na ogół gospodarstwa te prowadziły działalność gospodarczą na własnych gruntach (tab. 1). Struktura powierzchni ogólnej gospodarstw jest bardzo charakterystyczna, ponieważ udział gruntów ornych (GO) wynosił 64,4%, trwałych użytków zielonych (TUZ) - 30,6%, pozostałą powierzchnię zajmują użytki ekologiczne, lasy i sady. Jakość gleb i warunków klimatycznych określona za pomocą wskaźnika rolniczej przydatności dla badanej próby wynosiła 51,15 pkt. Wyposażenie gospodarstw w siłę pociągową określoną za pomocą jednostki pociągowej (JP) wynosiło 98 JP/100 ha UR, przy rozpiętości tej cechy od 26 do 220 JP/100 ha (tab. 1). Przeprowadzone badania w 2007 r. wykazały, że gospodarstwa były zorganizowane ekstensywnie, ponieważ ich intensywność organizacji, określona za pomocą procentowego udziału wysokonakładowych grup roślin i grup zwierząt, wynosiła 165,4 pkt. Wyrazem ekstensywności jest duży udział w strukturze zasiewów zbóż (57,8%) oraz niska obsada zwierząt wynosząca zaledwie 16 SD/100 ha UR oraz duży udział TUZ. W grupie innych upraw rolnicy uprawiali warzywa, dynię oraz aronię. Na szczególną uwagę zwraca duży udział 21

22 Maria Golinowska w strukturze zasiewów gryki (11,9%) (tab. 2). W produkcji zwierzęcej zajmowali się hodowlą kóz i kur zielononóżek, a na rynek oferowali jaja, mleko i ser kozi. Tabela 1. Charakterystyka gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy Table 1. Characteristics of ecological farms in Barycz Valley Wyszczególnienie Wielkość Wyszczególnienie Wielkość 1. Powierzchnia UR (ha): min max 2. % gruntów dzierżawionych: min max 3. Struktura powierzchni gospodarstwa (%): GO TUZ lasy użytki ekologiczne sady Źródło: badania własne. 20,2 6,10 50,44 1,7 0 30,8 64,4 30,6 0,6 4,0 0,4 4. Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej (pkt): min max 5. Zasoby siły roboczej (RP/100 ha UR): min max 6. Siła pociągowa w (JP/100 ha UR): min max 51,15 45,9 56,3 9,5 2,8 36,6 98,0 26,00 220,0 W tabeli 3 przedstawiono efektywność ekonomiczną gospodarstw ekologicznych za pomocą różnych kategorii produkcji i dochodu. Produkcja końcowa brutto (pkb) w analizowanych gospodarstwach w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych osiągała wartość od 260 do 2860 zł, a średnia wyniosła 930 zł/1 ha. Odejmując od pkb zakupy pochodzenia rolniczego pozostaje produkcja końcowa netto (pkn). Środki produkcji pochodzenia rolniczego takie jak: materiał siewny, czy zakup inwentarza żywego, średnio stanowiły kwotę 170 zł/ha. Koszty bezpośrednie na 1 ha, w tych gospodarstwach osiągnęły wartość 800 zł, a rozpiętość ich wahała się od 184 zł do 1280 zł/ha UR. Nadwyżka bezpośrednia, jaką uzyskały gospodarstwa średnio wynosiła 1009 zł/ha UR, a zróżnicowanie było duże od 260 do 3320 zł/ha UR. Odejmując od nadwyżki bezpośredniej koszty pośrednie (podatki, odsetki), otrzymuje się dochód rolniczy brutto (drb). Dla badanej grupy gospodarstw wynosił on 420 zł/ha UR. Pomniejszając dochód rolniczy brutto o amortyzację, otrzymuje się wartość dochodu rolniczego netto. Średnia wartość tego dochodu dla badanych gospodarstw wyniosła 140 zł/ha, a wahania tej wartości były duże, od 120 do 820 zł/ha UR. Dochód rolniczy stanowi wartość wynagrodzenia za pracę gospodarstw. Znając wielkość dochodu rolniczego netto można określić wielkość dochodu rolniczego na jednego zatrudnionego. Średnio dochód ten wynosił 1488 zł rocznie, a wahania tej wartości były w przedziale od 280 do zł (tab. 3). Na podstawie wyliczonych efektów ekonomicznych określono strukturę przychodów badanych gospodarstw ekologicznych. Dopłaty do produkcji stanowiły w przychodzie - 50%, produkcja rolna - 44%, a przychody z turystyki - 6%. Na sytuację ekonomiczną analizowanych gospodarstw istotny wpływ miały dopłaty bezpośrednie oraz dopłaty powierzchniowe do ekologicznego gospodarowania. Dopłaty te pokrywały ok. 60% kosztów całkowitych gospodarstwa. Oprócz dochodów z gospodarstwa rolnego badani rolnicy uzyskiwali inne dochody, takie jak: renty, emerytury, czy dochody z pracy najemnej. 22

23 Ekonomiczno-organizacyjne problemy gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy Tabela 2. Struktura organizacji gospodarstw Table 2. Organizational structure of farms Wyszczególnienie % Wyszczególnienie Wielkość 1. Struktura zasiewów (% w GO) zboża gryka okopowe motylkowe inne uprawy Źródło: badania własne. 45,9 11,9 3,1 29,6 9,5 2. Obsada inwentarza (SD/100 ha UR) min max 3. Intensywność organizacji produkcji zwierzęcej (pkt) 4. Intensywność organizacji produkcji zwierzęcej (pkt) 5. Intensywność organizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej (pkt) 6. System gospodarczy: roślinny, paszowiskowo-zbożowy, O (ekstensywny) 16,0 5,0 40,0 112,8 42,6 165,4 Tabela 3. Mierniki efektywności ekonomicznej gospodarstw ekologicznych Table 3. Economical effectiveness of ecological farms indicators Wyszczególnienie Wielkość Wyszczególnienie Wielkość 1. Produkcja końcowa brutto (zł/ha UR) min max 2. Produkcja końcowa netto (zł/ha UR) min max 3. Przychody (zł/ha UR) min max 4. Koszty bezpośrednie (zł/ha UR) min max 5. Nadwyżki bezpośrednie (zł/ha UR) min max Źródło: badania własne Koszty pośrednie (zł/ha UR) min max 7. Dochód rolniczy (zł/ha UR) min max 8. Amortyzacja (zł/ha UR) 9. Dochód rolniczy netto (zł/ha UR) min max 10. Dochód rolniczy netto (zł/1 RP) min max Gospodarstwa przestawiały się na produkcję ekologiczną od 1990r., do 2004r.. W roku ,3% badanych zgłosiło swój udział w systemie produkcji ekologicznej, taki sam procent gospodarstw rozpoczął działalność ekologiczną w 2002 r. Producenci rolni naszego kraju od 1999 r. korzystają z dopłat do powierzchni upraw ekologicznych. Po 1 maja 2004 r. rolnictwo ekologiczne wspierane jest dotacjami w ramach programów rolnośrodowiskowych Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW na lata ). W ramach tego programu rolnictwo ekologiczne zostało objęte pakietem działań o kodzie SO2, który składa się z ośmiu wariantów. Zainteresowanie się programami rolnośrodowiskowymi producentów rolnych w obszarze Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy, a szczególnie pakietami ekologicznymi było na przestrzeni lat zmienne. W 2004 r. zgłosiły swój udział w programie produkcji ekologicznej 33 gospodarstwa, a w 2005 r. liczba gospodarstw zmalała do 18. W roku 2007 wniosek o dopłaty rolnośrodowiskowe złożyły 24 gospodarstwa, głównie do pakietu SO2b 01 (22 gospodarstwa). Do właścicieli gospodarstw ekologicznych zwrócono się z pytaniem, dlaczego zmienili system produkcji? Otrzymano różne odpowiedzi dominowała odpowiedź, że przez 23

24 Maria Golinowska zmianę systemu produkcji będą dbać o środowisko oraz że żywność wyprodukowana niekonwencjonalnymi metodami jest chętniej nabywana i spożywana. Część rolników przestawiło się na produkcję ekologiczną idąc za trendem do zwiększania liczby i powierzchni ekologicznej oraz niewątpliwie chcąc skorzystać z dopłaty do tego systemu produkcji ekologicznej. Wypowiedzi dotyczące pytania o stopień satysfakcji były również zróżnicowane, 50% pytanych uważa, że dopłaty są zdecydowanie za małe, 33,3%, że są zadowalające, a 16,7% badanych uważa, że dopłaty powinny być zróżnicowane w zależności od rodzaju produkcji. Jedno z pytań zadane w kwestionariuszu dotyczyło świadomości, czy rolnicy zdają sobie sprawę z tego, że prowadząc działalność produkcyjną na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Baryczy i jakie to ma wpływ na organizację gospodarstwa. Respondenci byli świadomi, że wybór metody ekologicznej jest pożądanym modelem dla rolnictwa tego obszaru i są zadowoleni, że gospodarstwa ich znajdują się w obszarze parku krajobrazowego. Dla turystów, którzy odwiedzają ich gospodarstwa, przygotowywany jest specjalny jadłospis na bazie produktów lokalnych wyprodukowanych metodą ekologiczną, a walory krajobrazowe Doliny Baryczy są magnesem przyciągającym zwolenników bioróżnorodności tego obszaru. PODSUMOWANIE I WNIOSKI. Badania przeprowadzone w 2007 r. na obszarze Parku Krajobrazowego Doliny Baryczy w gospodarstwach ekologicznych pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków: 1. Badane gospodarstwa przestawiały się na produkcję ekologiczną od 1990 r. do 2004 r. W 2004 r. 33,3% badanych zgłosiło swój udział w systemie produkcji ekologicznej a w 2002 r. również 33,3% rozpoczęło działalność ekologiczną. 2. Średnia powierzchnia gospodarstwa ekologicznego w tym rejonie wynosiła 20,2 ha. Ponad 30% powierzchni UR stanowiły użytki zielone. 3. Gospodarstwa te były zorganizowane ekstensywnie zarówno pod względem produkcji roślinnej, jak i w produkcji zwierzęcej. 4. Nadwyżka bezpośrednia, jaką gospodarstwa ekologiczne uzyskiwały z 1 ha, wynosiła 1009 zł/ha, a dochód rolniczy netto na 1 ha nie przekraczał średnio 140 zł/ha. Dochód rolniczy netto na 1 pełnozatrudnionego wahał się od 280 zł do zł. 5. W przychodach z gospodarstwa dopłaty do produkcji stanowiły 50%, w tym do produkcji rolnej 44% i do ekoturystyki 6%. Dopłaty te nie satysfakcjonowały rolników, aż 50% rolników twierdziło, że ich wysokość jest zdecydowanie za mała. 6. Świadomość producentów dotyczących ograniczeń produkcyjnych na terenie parku krajobrazowego określić można za dobrą. Rolnicy akceptują stawiane wymogi, podkreślając wartości ekologiczne produktów. 7. Produkty ekologiczne w 37,8% sprzedawane są bezpośrednio konsumentom i w 62,2% pośrednikom. 24

25 Ekonomiczno-organizacyjne problemy gospodarstw ekologicznych Doliny Baryczy PIŚMIENNICTWO 1. Kopeć B., Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych (wybrane zagadnienia). Skrypt AR we Wrocławiu: 269, Żarska B Ochrona krajobrazu. Wyd. SGGW, Warszawa: 252. ECONOMIC - ORGANIZATIONAL PROBLEMS OF ECOLOGICAL FARMS SITUATED IN THE RIVER BARYCZ VALLEY The river Barycz Valley has become the Landscape Park since 3 rd June Its area amounts ha and involves the following communes (gminas): Milicz, Krosnice, Zmigrod, Cieszkow, Twardogora, Trzebnica and Prusice. To the most precious nature elements of the park there belong fish ponds complexes, riparian forests, low oak-hornbeam forests of the Carpinion betuli and alder forests. Agricultural acreage in this region provide for 58%, forests occupy 31% of total area and the remaining part constitute the areas under water farms in this region feature agricultural activity. Average farm area ranges 10.3 ha. At the beginning of XXI century the mentioned farms started introducing ecological methods of production. In 2004 the number of ecological farms equaled 14. Investigation involved 50% of ecological farms and their average area ranged 20.2 ha. The farms produce buckwheat, potatoes, pumpkin, aronia, eggs from green legged hens, goat milk and cheese for the market. 37.8%of ecological products are sold directly to the customers and 62.2% to the middlemen. The examined ecological producers in 50% belong to Ekoland Association and they actively take part in ecological education, as well as promote their products at ecologic fairs. The incomes obtained from ecological production do not cover expenditures and subsidies compensate outlays connected with ecological production in 50%. 25