PAMITNIK ZJAZDU HISTORYCZNO-LITERACKIEGO IMIENIA MIKOAJA REJA KRAKÓW NAKADEM AKADEMII UMIEJTNOCI DR WIKTOR CZERMAK

Transkrypt

1

2

3 PAMITNIK ZJAZDU HISTORYCZNO-LITERACKIEGO IMIENIA MIKOAJA REJA DNIA 1-4 LIPCA 1906 ROKU WYDA Z POLECENIA AKADEMII UMIEJTNOCI DR WIKTOR CZERMAK KRAKÓW NAKADEM AKADEMII UMIEJTNOCI SKAD OÓWNY W KSIGARNI SPÓKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ 1910.

4

5 PAMITNIK ZJAZDU HISTORYCZNO-LITERACKIEGO IM. MIKOAJA REJA

6

7 PAMITNIK ZJAZDU HISTORYCZNO-LITERACKIEGO IMIENIA MIKOAJA REJA DNIA 1-4 LIPCA 1906 ROKU WYDA Z POLECENIA AKADEMII UMIEJTNOCI DR WIKTOR CZERMAK KRAKÓW NAKADEM AKADEMII UMIEJTNOCI SKAD GÓWNY W KSIGARNI SPÓKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ 1910.

8 f(9 Rh 23 w DRUKARNI UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO POD ZARZDEM JÓZEFA RLIPOWSKIEGO.

9 Pamitnik Z. R. [. PROTOKOY OBRAD.

10

11 Pierwsze posiedzenie (w auli Collegium novum) dnia I-go lipca 1906 r. (Popoudniowe). J. E. Prof. Dr. Stanisaw hr. Tarnowski zagai Zjazd nastpujc przemow: W imieniu Komitetu, wybranego z poród czonków naszej Akademii Umiejtnoci, która daa inicyatyw do zwoania niniejszego Zjazdu, mam zaszczyt powita Panów i podzikowa Wam za przybycie. Niech mi w^olno bdzie wyrazi zarazem yczenie, aby ten Zjazd przyniós równie doniose skutki dla nauki, jak Zjazdy poprzednie. Witajc obecnych, nie mog zatai alu, jaki czuj zapewne wszyscy tu zgromadzeni, e przynajmniej na razie niema poród nas tych, którzy dla naukowej pracy Zjazdu byliby bardzo potrzebni a stanowiliby te jego ozdob: e brakuje Brucknera, Nehringa, Chrzanowskiego, Chlebowskiego. aujemy, e ich tu niema, bo wiemy, e przy ich udziale Zjazd z pewnoci udaby si lepiej. Tern wiksza wdziczno naley si tym, co przybyli; nieponn mona ywi nadziej, e to zebranie nie przejdzie bez poytku. Wanie dosza nas wiadomo, e przedwczoraj zmar w Paryu czonek naszej Akademii, Albert Sorel. 1*

12 Kim on by, objania nie potrzebuj; a nie spenibym obowizku, gdybym na tem zebraniu nie zoy hodu jego wielce zasuonej pamici. {Obecni uczcili pami zmarego przez powstanie). Sekretarz Komitetu Prof. Dr. Wiktor Czennak odczytuje telegraficzne i listowne yczenia, które nadeszy pod adresem Zjazdu: 1) Od wtowarzystwa dla popierania nauki polskieja we Lwowie. Jednoczc si w oddaniu hodu niespoytym zasugom przodownika kultury polskiej z przed czterech stuleci, przesya Zjazdowi yczenia najlepszego sukcesu w podjtej dla dobra nauki pracy, Maecki, prezes. Dhkowshl^ sekretarz. 2)»Jugoslaven8kaAkademija«w Zagrzebiu. Radostno pozdravlja Zjazd historicko-literarni, koji se je sastao u proslavu poijskoga pisca Nikole Reja uz elju, da rad njegov bud na 6ast i diku pobratimskoga i slavnoga naroda poijskoga. Smiiklas, predsjednik. 3) Od czonków»ekspedycyi histor ycz nej«w Rzymie. Uczonym mom, którzy z caej Polski zjechali si celem uczczenia prac czterechsetnej rocznicy Rejowskiej, zasyaj z ziemi woskiej, skarbnicy wiata i poloru dla caego odrodzenia naszego, serdeczne pozdrowienia i y- czenia wydatnego plonu naukowego czonkowie rzymskiej Ekspedycyi historycznej w dniu zamknicia Archiwum watykaskiego. W Rzymie, dnia 28 czerwca Wincenty Zakrzewski. Ludwik Boratyski. Stanisaw Kociakowski. Tadeusz Sinko. Maciej Loret. 4) Od J. E. Andrzeja hr. Potockiego, namiestnika Galicy i.

13 Bardzo dzikuj za zaproszenie; niestety, na obchód przyjecha nie mog. Andrzej Potocki. 5) OdJ. E. Stanisawa hr. Badeniego, marszaka krajowego Galicy i. Dzikuj najuprzejmiej za askawe zaproszenie na obchód Rejowski i auj bardzo, e mimo gorcej chci wzicia udziau w tym piknym obchodzie, nie mog przyby w niedziel do Krakowa. cz si jednak myl i sercem z uczestnikami obchodu i doczam wyrazy wysokiego powaania. We Lwowie, dnia 29 czerwca Stanisaw Badeni. 6) Od J. M. Rektora Uniwersytetu lwowskiego, Prof. Dra Antoniego Gluziskiego. Imieniem Uniwersytetu lwowskiego zasyam serdeczne yczenia najowocniejszej pracy dla rozwoju i sawy nauki naszej. Gluziski^ rektor. 7) Od Emmy z Reyow Ochockiej zmarienb adu. Wobec mojej tutaj kuracyi nie mog wzi osobicie udziau w uroczystoci. cz si sercem i myl w hodzie, skadanym dzi mojemu przodkowi przez kraj. Emma z Reyów Ochocka. 8) Od Stefana Dembego w Warszawie. Zjazdowi Rejowskiemu cze i yczenia pomylnego zakoczenia doniosej sprawy pisowni polskiej. Stefan Bemhy. 9) Od, Stanisawa Kijeskiegoz Warszawy. Posyam gorce yczenia, by Zjazd Rejowski pracami swmi da now pikn kart dziejów naszej kultury. Stanisaw Kijeski. 10) Od Gustawa bar. Manteuffla z Rygi.

14 6 Nie mogc przyby, przesyam Zjazdowi najlepsze yczenia. Gustaw Manteuffel czc si myl z uczestnikami Zjazdu, zasyam yczenia owocnego wyniku obrad. Roman Plenkiewicz. 11) Od Romana PI enkiewicza z Warszawy. 12) Od dra Stanisawa El iasza- Ra d ziko w- skiego ze Lwowa. Zjazdowi cze i chwaa. z Dr. Stanisaw Eliasz Radzikowski. 13) Od Prof. Dra Cyryla Studziskiego Przemyla. Hod pamici wielkiego pisarza polskiego skada profesor ruskiego jzyka i literatury. Studziski. J. E. Stanisaw lir. Tarnowski. Majc przystpi do wyboru Prezydyum Zjazdu, nie moemy przedewszystkiem zapomnie o dwóch, którzy, jakkolwiek nieobecni, z prawa s niejako prezesami honorowymi Zjazdu: jeden, nestor, patryarcha prac nad literatur polsk to Maecki; drugi, pracownik nad XVI wiekiem, zasuony tak, e nie wiem, kto drugi mógby mu dorówna, to Nehring. Prosibym, ebymy ich obu wybrali prezesami honorowymi Zjazdu. (Oklaski). Na czynnego za przewodniczcego tego Zjazdu pozwolibym sobie proponowa P. Tadeusza Korzona (Oklaski); na wiceprezesów PP. Prof. Dra Józefa Kallenbacha ze Lwowa i Prot. Dra Jana Baudouina de Courtenay z Petersburga; na sekretarza generalnego Prof. Dra Wiktora Czermaka, który by po dzi dzie sekretarzem Komitetu, urzdzajcego Zjazd; na sekretarzy PP. Drów Bronisawa Gubrynowicza i Witolda Nowodworskiego. {Obrani przez aklamact/). Przewodniczcy Prof. Tadeusz Korzon dzikuje za wybór i obejmuje przewodnictwo. Udziela nastpnie gosu

15 Prof. I)r. Ludwikowi Fiiiklowi ze Lwowa który przedkad swój referat p. t: Polityka ostiitiiicli Jagiellonów. Polecono mi przedstawi stan naszej wiedzy o polityce ostatnich Jagiellonów. Dwie drogi nasuway si ku ujciu tej rzeczy w krótkim zarysie: albo naleao pój utartym ju przez poprzednie Zjazdy gocicem, zestawiajc wydawnictwa ródowe i opracowania, wskazujc ca one ju przyniosy a czego nam jeszcze niedostaje, da sprawozdanie z tego, co jest, i postawi program na przyszo; albo te streciwszy wyniki bada, nakreli w wielkich rysach obraz polityki polskiej w okresie obu Zygmuntów. Ale w pierwszym wypadku musiabym powtórzy to, co na ostatnim Zjedzie poda w sposób wyczerpujcy p. dr. Korzeniowski, w drugim za razie wej w rozliczne kontrowersye, a w rezultacie byby to przecie tylko pogld subjektywny. Dlatego nie pójd adn z tych dróg a wyrzekajc si systematycznego ujcia rzeczy, wyczerpania rozlegego przedmiotu, dotkn tylko kilku zagadnie zasadniczego, jak mniemam, znaczenia i podam kilka wasnych spostrzee. Zapytam naprzód o zewntrzne formy polityki polskiej, t. j. czy zdajemy sobie spraw, jak funkcyonowaa dyplomatyczno-polityczna, jeli si tak wyrazi wolno, maszyna, z której wychodzia ostatecznie dojrzaa decyzya zarówno w sprawach wewntrznych jak zewntrznych? Kto kierowa w kadym czasie polityk Polski, kto na ni najskuteczniej wpywa? Czy poznalimy ju dostatecznie osobistoci kierownicze tego okresu, ich zamiary, cele i czyny? Dalej: Moemy oznaczy ogólny kierunek polityki obu ostatnich Jagiellonów nie tylko wedug kombinacyj, które wysnulimy z przebiegu zdarze, ale z rozumowa i rozwaa ich wasnych i najbliszych ich doradców, jak im si pooenie i stan rzeczy przedstawiay? A wreszcie: chocia znamy w wielkich zarysach

16 8 rozwój polityki wewntrznej i zewntrznej obu Zygmuntów, godzi si zapyta dzisiaj, wobec tylu nowoogoszonych róde ociennych pastw, czy uwzgldnilimy w badaniach naszych dostatecznie te wszystkie przyczyny, które spowodoway przesunicie si oryentacyi politycznej w wieku XVI z zachodu na wschód, od Wgier i Czech nad Dwin i Morze Batyckie sowem czy objlimy cao terenu, na którym rozgrywa si ów proces doniosego powszechno-dziejowego znaczenia a oddziaa silnie na póniejsze losy narodu i pastwa polskiego. Oto kwestye, które zamierzam poruszy. I. W okresie najbogatszych a przynajmniej najlepiej zebranych aktów publicznych w t. zw. Aktach Tomicyanach, moemy sobie z rozproszonych wzmianek utworzy pewne, chocia nie cakiem dokadne pojcie o zewntrznym przebiegu spraw dyplomatycznych. Depesze, które nadchodziy, odbiera podkanclerzy, a otwiera je potem kanclerz lub podkanclerzy, bo urzdy te wedug konstytucyi r byy ze sob najcilej zespolone, i referowa je królowi. Czasami, przy nawale prac, np. podczas wojny pruskiej r. 1520, dzielili si sprawami: kanclerz Krzysztof Szydowiecki mia ca korespondency wojenn, podkanclerzy Piotr Tomicki zagraniczn i wewntrzn krajow. Internuncyusze gd.*scy, którzy raz po raz przybywali na dwór, zgaszali si zawsze naprzód u podkanclerzego. Podczas pobytu króla na Litwie by przy jego boku zazwyczaj tylko podkanclerzy lub jego zastpca (Bernard Maciejowski, Jan Chojeski); Szydowiecki za kierowa sprawami Pclski w Krakowie. Król po wysuchaniu Mszy w. odbywa w dobrych swych latach po rok 1530» zwyczajem swoim (mor solito) przechadzk, w której towarzyszyli mu obecni

17 9 na dworze dygnitarze i tu ju toczya si rozmowa o sprawach publicznych nieraz j który z dworzan podsucha i wypiewa, poczem zasiada w»wielkiej izbie«i sucha sprawozda kanclerskich, prawie zawsze w obecnoci kilku senatorów. Ale, wyjwszy spraw bardzo nagych, decyzya nie nastpowaa zaraz; radzono si nie tylko obecnych na dworze senatorów, lecz równie nieobecnych przez zapytania listowne, które posacy rozwozili po caym kraju. Byy sprawy np. wewntrzna polityka wobec Sejmu, zbliajce si niebezpieczestwo wojny i wynikajca std potrzeba powoania pospolitego ruszenia albo naprzykad kwestya maestwa króla, które szy pod wota wszystkich senatorów; inne sprawy miay, e si tak wyra, swoich specyalnych referentów, do których si zawsze odnoszono (np. w sprawach pruskich do biskupów w^armiskich), albo te król kierowa si zaufaniem, jakie w tej lub owej sprawie mia do pewnych osobistoci. Prócz tego: z wasnej inicyatywy, bez wezwania, nadsyali senatorowie swoje opinie, albo osobicie zjawiali si u króla i mu sekretnie, bez udziau nawet kanclerzy, podawali rady i projekty. Zwaszcza prymas Królestwa, jako pierwsza po królu osoba w pastwie, czu si do tego powoanym. Zygmunt Stary liczy si, jak sam wielokrotnie zapewnia, ze zdaniem senatorów, sucha cierpliwie i uwanie rad mu udzielanych a nieraz, nawet wbrew zdaniu kanclerzy, kaza wygotowa odpowiednie pisma Mia ten sposób zaatwiania spraw, jakby kurend wielkie niedogodnoci, przewleka rzecz a wielokrotnie zwoka bya bardzo szkodliwa:»nieprzyjaciel nie czeka«woa raz zniecierpliwiony Krzycki, kiedy zastpowa To mickiego; a prócz tego sekretne, nawet bardzo sekre tne sprawy, nie utrzymyway si w tajemnicy. Ale nie o to chodzi nam na razie. Na zapytanie kró lewskie senator dawa odpowied, pisa swoje zdanie motywowa je i posya do kancelaryi królewskiej. Król wielokrotnie dzikuje za dobre rady; powiada, e post

18 10 pi stosownie do wywodów mu przedoonych; w r kae odczyta w Senacie»resolutam deliberationem«erazma Cioka, biskupa pockiego, krelc sposób postpowania wobec Moskwy i Mistrza Zakonu Krzyackiego; a pytamy, gdzie s te liczne odpowiedzi, te memoryay kierowniczych osobistoci, panów Rad koronnych? W skad Tomicyanów nie weszy: w nich znajdujemy zaledwie kilka takich»deliberacyj«, a nikt chyba nie zaprzeczy, jak wielkiej byyby wartoci dla zrozumienia dziejów politycznych. Znalibymy nie tylko czyny, ale i motywa ich, wiedzielibymy, jak si zapatrywano na pooenie kraju, do czego dono a co osignito. Chcc okaza wano tych memoryaów, zwróc uwag na jeden z n ich, szczliwie dochowany w dodatku do I tomu Aktów Tomickiego. Jest to obszerne pismo bez daty, przypisane w nagówku Filipowi Kallimachowi, ale nie moe pochodzi od niego, poniewa dwukrotnie wspomina o zajciu Medyolanu przez króla francuskiego (Ludwika XII), które nastpio 6 wrzenia 1499, w trzy lata zatem po mierci Kallimacha. Autorem memoryau jest niewtpliwie drugi gówny doradca króla Olbrachta, ukasz Watzelrode, biskup warmiski. Domys, wyraony ju przez prof. Caro, nabiera zupenej pewnoci wobec listu Olbrachta do Watzelrodego (przechowanego w fromborskiem archiwum) z dnia 19 listopada 1499, w którym da od niego rady, jak ma sobie postpi wobec propozycyi papiea, Wenecyi i króla francuskiego; przysali oni wanie posów do Budy i zapraszaj króla wgierskiego i króla polskiego do zawarcia ligi wspólnej i wzicia udziau w wyprawie powszechnej przeciw Turkom. ukasz Watzelrode, którego bardzo wpywowa dziaalno polityczna (powiedzmy nawiasem) nie jest dotychczas zbadana, korespondencya z królami i senatorami polskimi ledwo w urywkach wydana, wuj wielkiego Kopernika, jak on ucze Uniwersytetu Jagielloskiego a do-

19 11 ktor Boloskiego, znawca zarówno spraw polskich (bo dugo przebywa na dworze arcybiskupa gnienieskiego) jak zagranicznych!, gorcy propagator myli przeniesienia Zakonu Krzyackiego na Podole, wierny doradca trzeci królów polskich biskup warmiski rozwaa w odpowiedzi swej naprzód, jaka jest przyczyna legacyj, potem co z propozycyj ich przyj a czego unika naley, wreszcie, jak odpowiedzie a jak postpowa. wchocia gosz haso religijne, wypraw przeciw niewiernym, pobudk ich zabiegów jest wasny interes, naglca potrzeba obrony Woch od Turków i obawa wojny ze strony króla rzymskiego Maksymiliana za zajcie Medyolanu. Proponuj nam wspóln wojn z Turcy, aeby uzyska atwiej pokój lub rozejm od niej a zwróci ca potg tureck przeciw nam. My za niczego bardziej nie potrzebujemy jak dugoletniego pokoju, po tylu doznanych klskach i zupenem wyczerpaniu si«(byo to po wyprawie wooskiej Olbrachta i napadach tureckich 1498 r.).»chocia za pokój z poganinem bdzie zawsze niepewny i wtpliwy, lepiej uywa niepewnego pokoju ni wród pewnej wojny narazi na niebezpieczestwo najwysze dobra. Naley skorzysta ze sposobnoci, e wojsk tureckie zajte s wojn z Wenecy i uzyska dalszy rozejm z sutanem. Majc bowiem pokój, bdziemy mie te wiksze zachowanie u ssiadów i wród ksit katolickich, pogronych w rozterkach ze sob, atwiej utrzymamy stan rzeczy w Prusiech, ustan machinacye Zakonu i tych, których zasobami i podmow zamierza on bunt podnie; bardziej ulegym bdzie hospodar wooski; atwiejsze te bd stosunki z Tatarami, jeli nie bdziemy mieli wojny z Turcy; mniej zawisymi bdziemy od Wgrów, których postpowanie poznalimy w dwóch ostatnich latach. A nadto: wyprawa wspólna nie dojdzie do skutku, bo papie (Aleksander VI) wzywa do ligi w imi Chrzecijastwa a w istocie myli o hrabstwie Sycylii dla swego syna i obawia si, aby król rzymski nie zwoa soboru

20 12 przeciw niemu; obawiaj si o równie Wenecyaiiie i król francuski. Wchodzc do ligi moglibymy narazi sobie Niemców, z którymi ssiadujemy; przyja z nimi nie jest dla nas bez poytku, nieprzyja za niebezpieczn. Naley strzedz si, aby nie wej w zawikania pastw zachodnich, lecz zachowa dobre stosunki z obu walczcemi stronami. Nasi królowie powiada Watzelrode powinni wystpi jako porednicy zgody wród królów chrzecijaskich, bo ona jedynie dozwoli zwróci si im przeciw Turkom. W odpowiedzi naley zatem pochwali wity i zbawienny zamiar wojny przeciw niewiernym; obaj królowie i obydwa królestwa staczaj z nimi boje od wielu lat bez pomocy skdkolwiek; przyjmuj i popieraj myl wspólnej wyprawy, ale dopóki najprzedniejsze gowy i czonki chrzecijastwa ton w bratobójczych wojnach, musz dba przedewszystkiem o to, aby nie uwika si w wojn z Turcy, i dlatego zawrze z ni rozejm, czego nie powinno si im poczytywa za ze, poniewa zawsze da on si zerwa, jeli bdzie mona uczyni to bezpiecznie. Królowie bd chtnie wspódziaa w doprowadzeniu do zgody monarchów chrzecijaskich, zwaszcza u króla rzymskiego i ksit niemieckich, i wyl w tym celu posów na Sejm Rzeszy«. II. Streciem obszerniej memorya Watzelrodego nie tylko dla tego, e jest on jedynym na dugie ata znanym pomnikiem tego rodzaju, e autor jego okazuje wielk znajomo spraw europejskich i szerokie objcie rzeczy ale take dla tego, e kierunki i motywa w nim podane pozostay na dugo wytycznemi dla polityki polskiej w stosunkach zarówno z Zachodem jak z pastwem Ottomaskiem, t. j.: 1) zupene niedowierzanie t zvv. wyprawom krzyowym; 2) niestawanie stanowcze po adnej ze stron

21 13 walczcych o posiadanie Woch, aby nie narazi sobie cesarza i Niemiec i 3) konieczno utrzymania pokoju ze strony Turcyi przez raz po raz ponawiane rozejmy. Mona miao powiedzie, e te trzy punkty byy prawie dogmatami polityki polskiej XVI wieku; argumenty, uyte w memoryale, powtarzaj si bardzo czsto w pismach Zygmunta Starego a nawet Zygmunta Augusta do papiey i monarchów zachodnich i w rozwaaniach stosunku Polski do Wielkiej Porty. Ale w memoryale z r uderza jeszcze rzecz jedna. Chocia autor jego wyraa obaw, e,jeli nie zawrzemy rozejmu z Turkami, bdziemy cigle w rkach ssiadów Wgrów, przecie kieruje rady swoje stale pod adresem wnaszych królów«t. j. króla polskiego i wgierskiego. Jest to projekt odpowiedzi dla obu Jagiellonów, dla Wadysawa i Olbrachta, oni maj zgodnie, jednakowo odpowiedzie, niema nawet mowy o dwóch odmiennych stanowiskach. Jagiellonowie wystpuj jako jednolita, zgodna, skojarzona potga. Ten zwizek polega za nie tylko na braterstwie obu królów, ale na formalnie zawartych traktatach. Zaraz po obiorze Jana Olbrachta na króla polskiego, stano na zamku budzi skim dnia 5 grudnia 1492 wieczyste ich przymierze; przyrzekli sobie utrzyma/ zwizek i porozumienie we wszystkich sprawach, zwaszcza za wzajemn pomoc przeciw Turkom i wspólnym nieprzyjacioom a w sekretnych artykuach take przeciwko zbuntowanym poddanym, gdyby nie suchali królów, jak powinni, wymuszali dochody lub gwacili inne prawa królewskie. Zwizek ten, odnowiony r i rozszerzony r do t. zw.»leges perpetuae pacis et amicitiae ac societatis et foederis«, trwa przez cay czas panowania Wadysawa i Ludwika Jagielloczyków w Wgrzech i Czechach, t. j. do bitwy Mohackiej 1526 przez lat zatem 34. Odwouj si do niego ustawicznie obaj królowie; on jest podstaw ich polityki wobec zachodniej Europy i Turcyi a oddziaywa w mniej-

22 14 szym lub wikszym stopniu na wszystkie sprawy, nawet t)a wewt)qtrzne, i tumaczy wiele postanowie, które bez uwzgldnienia tej konfederacyi Jagielloskiej, jak j wspóczenie zwano, nie dadz si wyjani. Wprawdzie realne interesy zdawna wizay Polsk i Wgry i nakazyway obojgu yd w przyjaznych stosunkach. Ustali si nawet zwyczaj, e panowie polscy i w- gierscy (ex mor veteri) zjedali si u granic pastwa i zaatwiali wzajemne spory (Dogiel I. 69, r. 1474). Z pewn przesad nazywa Orzechowski w»turcykach«w- gry wskarbcem Rzeczypospolitej, przystawni zboa, gumnem tego królestwa«, ale wiadomo z bada naszych, ie wymiana podów odbywaa si midzy Polsk i W- grami na znaczn skal. Polska wywozia wielkie mnóstwo zboa Wis do Gdaska tak, e nawet w latach urodzaju, jak podaje Modrzewski, okazywa si niedostatek jego u nas, a wskutek tego zawis bya od dowozu ywnoci (take byda i koni) z Wgier i z Modawii. Pojawienie si Osmanów w Europie i rozwój ich potgi brzegów Morz,a Czarnego dotykay a po Dunaj i wzdu obydwóch pastw i zmuszay do czenia si ku wspólnej obronie. Nie da si jednak zaprzeczy, e przymierze wgiersko-polskie w tym czasie miao przedewszystkiem charakter dynastyczny, a gównym celem jego byo utrzymanie Jagiellonów na tronie Czech i Wgier. Klasycznym dowodem jest zachowany w oryginale w Arch. Sawuckiem list Olbrachta do brata Aleksandra, w. ks. lit., z dnia 13 listopada 1493, w którym donosi o smutnym stanie Wgier i dodaje: ))Stan ten napenia mnie jeszcze wiksz trosk z powodu zachowania si króla rzymskiego Maksymiliana, który zbiera wojska i kieruje ku granicom Wgier, jakby w pomoc przeciw Turkom, ale zachodzi obawa, e zechc skorzysta ze sposobnoci, jak daj niesnaski magnatów i wewntrzna niezgoda i pozbawi naszego brata królestwa. Bdzie on usiowa gotowa nam

23 -zasadzki i trudnoci ze wszeci slron, od Moskala, Wooszyna, Tatara i Prusaków, abymy zaj(jci naszemi sprawami, nie poszli w pomoc bratu naszemu... a Dom nasz, który teraz za ask Boga synie chwa, czynami i dostojnoci, obali i usund«. Dlateg"o doradza bratu zawrze jak najszybciej maestwo z córk W. Ks. moskiewskiego,» wskutek czego pisze bdziemy od tej strony bezpiecznymi, odejmiemy królowi rzymskiemu mono szkodzenia bratu naszemu i zachowamy go na tronie, bo upadek jego. Boe ochro, przyniósby nam hab i wieczn iiiepevvno«. Troska o utrzymanie Wadysawa a potem Ludwika na tronie zajmuje ustawicznie Zygmunta Starego; pozostaje w cigej korespondencyi z panami czeskimi i w- gierskimi, kae sobie donosi o stanie rzeczy w tych krajach, ma nawet tajnych sprawozdawców. Czste poselstwa w instrukcyach sekretnych wprost dotykaj tej kwestyi. Korzystaj niewtpliwie z tego sprzymierzenia si same pastwa i narody Jagielloskie; licz si z niemi wicej i Kurya Apostolska i Cesarz i Francya, która dwukrotnie nawizuje stosunki z Jagiellonami, nawet Wielki Ksi moskiewski a przedewszystkiem sutan turecki. A przecie, wanie w tej kwestyi tureckiej sytuacya przedstawiaa si zupenie inaczej dla Wgier, ni dla Polski. wgierskich bya to sprawa bytu: wzdu Dla krajów Sawy i Dunaju stay wojska ottomaskie, wisiao nad niemi cigle niebezpieczestwo inwazyi tureckiej. Polski dotykaa potga turecka tylko porednio; oddzielay j od niej kraje wooskie; Turcy mog^ tylko»ductu Valachi«napa na Polsk, pisze Zygmunt do Wadysawa. Potrzeb rozejmu z Turcy motywowano atwiejszem utrzymaniem pokoju ze strony Tatarów, hodowników tureckich, a zawierane z Wielk Fort traktaty przed sprzymierzeniem si z W^grami zabezpieczay przedewszystkiem kupcom wolny przejazd przez terytorya obu pastw. Handel 15

24 16 Wschodem, obfite ródo dochodu, by w nich gównym ze punktem stypulacyj i dziki nim utrzyma si przez cay wiek XVI. Polska miaa o wiele pilniejsze sprawy do zaatwienia upokorzenie buntujcey^o si Zakonu, wojny z Moskw ni podejmowanie wojny z Turcy; dla Wgier przedstawiaa si ona jako bliska, nieuchronna konieczno. Sojusz orzeka, e tylko razem mog zawiera rozejm lub prowadzi wojn; kolizya zatem bya nieunikniona. A gdy nadto papie i Wenecya, od których Wgry zawise byy finansowo (bo wyczerpany skarb zasila si jedynie pienidzmi odpustowymi lub subsydyami Siniorii), napieraj na podjcie wojny z Turcy, odgrywa si ustawicznie walka dyplomatyczna; na dworze budziskim cieraj si wpywy polskie antywojenne z wojennymi, na dworze krakowskim posowie wgierscy hamuj zapdy wojenne w innym kierunku, aby mie siy polskie do dyspozycyi w wojnie z Turcy. Kiedy pod wpywem wielkiej akcyi Juliusza II Wgry gotuj si do wyprawy krzyowej, Wadysaw pisze do brata 21 lipca 1508, e jego»wojny z W. Ks. moskiewskim nie aprobuje«, sam zwraca si do Wasyla (jako senior rodu) o rozejm, prosi papiea o wysanie w tym celu nuncyusza. Zygmunt tumaczy si w odpowiedzi akoniecznoci wojny «, nie posya wcale listu brata do Wasyla, przed wojn tureck stanowczo przestrzega i dodaje nawet, e Wadysaw bez porozumienia si z nim prowadzi jej nie moe (A. T. I ). Na zjazd posów francuskich, niemieckich i papieskich jad do Budy posowie polscy, Piotr Tomicki i Mikoaj Firlej; odbywaj si narady z panami wgierskimi, w których okazuje si rozbieno interesów obu pastw, ale take konieczno wspólnego dziaania obu Jagiellonów. Dyplomacya polska ostatecznie zwycia. Zawarto z Turcy rozejm a Zygmunt w posaniu do sejmu piotrkowskiego w r wyraa skrajnie swe zapatrywanie: Gupiem byoby, gdyby Polacy uwierzyli przyrze- Turków, czeniom (ligi Kambrejskiej) i siy i wcieko

25 17 odwrócone od Woch, na siebie cignli«. Widzimy, moty wa te same, co w Memoryale z r To samo powtarza si roku : Wgrzy gotuj si do wielkiej krucyaty, zbieraj si tumy Krzyowców (Kuruzzów) i pograj kraj w odmt nieszcz. Zniecierpliwiony Zygmunt posya na wasn rk starost bezkiego, Jerzego Krupskiego, do sutana a do Karamanii i o rozejm dla Polski i dla Wgier prosi. Powtarza si r. 1517, w chwili ogoszenia powszechnej wyprawy przeciw Niewiernym na Soborze Latareskim; Wgrzy, którzy chc dosta subsydya papieskie, daj od Zygmunta, aby koczy coprdzej ukady z Wielkim Mistrzem Zakonu i z Moskw zawar pokój a z Turcy rozejmu nie odnawia, lecz gotowa si do wojny. Maciej Drzewiecki, wysany do Ludwika, wiezie ostrzeenia i cierpkie wyrzuty; posowi Selima jednak daje król polski odpowied odraczajc. Ale draniony cigle nieprzyjaciel, zaatwiwszy si na Wschodzie, zwraca swe zwyciskie zastpy przeciw Wgrom, które s pod opiek Zygmunta, str)'ja modocianego Ludwika. Przypada to w chwili, kiedy król polski, zniecierpliwiony krtactwami i matactwami Mistrza, podniós or przeciw Zakonowi i rycho ziemie jego zawojowa. Ludwik dopomaga pocztkowo Polsce, zezwala na werbunek w Czechach i Morawii (zakazuje i na od Zakonu), ale rycho poczyna coraz silniej nalega na zawarcie zawieszenia broni, bo Turcy zbliaj si do granic jego pastwa. A prócz innych powodów, to jest pewnie dla Zygmunta najsilniejszy mot}w^ przerwania wojny; staje rozejm czteroletni z Zakonem w Toruniu 10 kwietnia 1521 a na wie o wziciu Sabaczu, obleniu Belgradu i Temeszwaru, biey Jan Tarnowski w 500 koni i 2000 piechoty do Wgier. Belgrad jednak pada 29 sierpnia w rce tureckie. Król polski, przeczuwajc wielkie niebezpieczestwo, doradza znowu zawrze rozejm, ale dziwne zalepienie, podtrzymywane przez nuncyusza, ogarnia Wgry; Zygmunt, wierny przymierzu, chocia przekonany o po- Pamitnik Z. R. 2

26 18 trzebi, zwleka z odpowiedzi na ofiarowany przez sutana rozejnti baamuc go jakie wieci z Tatarszczyzny jakoby ciian chcia zrzuci jarzmo tureckie (podaje je nawet sekretnie przez Jana Tarnowskiego Ludwikowi) i ciga na Polsk w r turecko-tatarsk nawanic, która jest wynikiem sojuszu wgiersko polskiego, jak to wyranie pisze Krzycki do Tomickiego. Pod wraeniem strasznych jej skutków traktuje Zygmunt sam o rozejm, ale pod zaklciami Ludwika i jego posów (»causa rerum Mtis Vestrae«, pisze do siostrzeca) stara si za kad cen o pokój ze strony Moskwy i Zakonu. Jan Statilius, pose Ludwika, bierze udzia w rokowaniach z Albrechtem, podczas ukadów raz po raz, we wszystkich enuncyacyach polskich, podawany jest jako gówny powód pokojowego zaatwienia sprawy z Zakonem rozpaczliwy stan rzeczy w Wgrzech. Tak usprawiedliwiaj hod pruski sam król wobec papiea Klemensa VII, Piotr Tomicki i Andrzej Krzycki w obszernym w^ywodzie, skierowanym do nuncyusza apostolskiego w Wgrzech. Bd jak bd, chocia przy dokonaniu tego faktu, na który wspóczeni zapatrywali si inaczej ni my, dziaay jeszcze liczne, inne przyczyny dla Zygmunta samego obrona zagroonego Jagiellona bya z pewnoci jednym z motywów najwaniejszych, bo uczucia dynastyczne byy u niego bardzo mocne. Wieczyste przymierze Jagiellonów domagao si jeszcze innych ofiar ze strony Polski; wytworzy si dziwny, niepewny stosunek jej do Modawii. By to, jak wiadomo, kraj sporny midzy Polsk i Wgrami; Wgrzy nie dopucili do zajcia go przez Olbrachta, bronili swych praw w r. 1509, kiedy Bohdan po wyprawie na Ru uciek si pod skrzyda króla wgierskiego. Dla Polski stanowczy wpyw na Modawi by bardzo doniosego znaczenia; tdy prowadzia jedyna droga na Wschód a wic zalea od niej cay handel wschodni, stamtd zaopatrywaa si Polska w bydo (miso i smalec). Za-

27 19 wiso ta ekonomiczna bya tak wielk, e kiedy póniej przy kocu w. XVI, rozesza si wie, e sutan chce osa dzi beglerbega w Modawii, pose Rudolfa II pisa z Kon stantynopola, e w ten sposób Polska w dobrej czci bdzie ju w mocy tureckiej, bo zabraknie jej ywnoci (Doc. privitore, XI 605). A co najwaniejsza: bya»tarcz«munimentum, propugnaculum jak wyraa si wielokrotnie król Zygmunt Polski od Turcyi. Miaa te Polska uwicone z gór stuletniemi hodami hospodarów prawa zwierzchnicze nad ziemi modawsk, ale ich wykonywa nie moga ze wzgldu na Wgry. W akcie pokojowym z 20 marca 1510, zawartym z Bohdanem za porednictwem króla Wadysawa, stan nastpujcy artyku:»poniewa o Modawi byway midzy Polsk i Wgrami czste spory, które usta powinny, wojewoda modawski uzna króla wgierskiego za pana (pro domino) zoy mu hod«; wprawa jednake obu pastw nie maj i by tem ostatecznie rozstrzygnite«. Traktat zastrzega wyranie dalsze wywody prawne, Wadysaw przyjmuje gwarancy traktatu i obowizek zmuszenia hospodara do wojny z Tatarami i Turkami, gdyby ci rozpoczli wojn z jednem z pastw Jagielloskich. Bya w tem pewna abdykacya ze strony polskiej a Zygmunt czyni j widocznie tylko dlatego,»aby uatwi Wadysawowi stanowisko wobec W^grów«, bo równoczenie wyranie zaleca posowi Tomickiemu,»aby nic si nie stao przeciw naszym starym i nowym prawom do ziemi modawskiej*, i da sekretnego na to pisma Wadysawa. Rzecz pozostaa w zawieszeniu; Modawia, od której hodu nie dano, bya jakby zawis nie od W^gier lub od Polski lecz od obu Jagiellonów. Ciar jednak obrony jej od Tatarów spada cakowicie na Polsk a konszachtów hospodara z Moskw i Tatarami stanowczo przeci ona nie moga. Jak dugo Jagiellonowie panowali w Wgrzech, stosunek taki by jeszcze moliwy, wynika nawet poniekd z sojuszu antytureckiego, ale po mierci Ludwika 2*

28 20 musia okaza ca sw szkodliwo; nastpiy rycho starcia, które doprowadziy do wojen i do coraz wikszej zawisoci hospodarów od sutana tureckiego. Inne jeszcze sprawy wielkiej doniosoci musiay ustpowa tej polityce dynastycznej, np. rozpoczta akcya przeciw prawu skadu Wrocawia, które utrudniao kupcom polskim handel z Niemcami i spowodowao Zygmunta do zamknicia granicy lskiej, przerwana zostaa na prob Wadysawa (prawda, nie bez pewnych koncesyj na rzecz handlu polskiego) na Zjazdach obu monarchów w Preszburgu i Wiedniu, Wobec jednak tak znacznej i dugoletniej zawisoci od siebie pastw Jagielloskich, godzi si zapyta, czy te historyografia nasza uwzgldnia j w dostatecznej mierze? Czy nie naleaoby zwróci baczniejszej uwagi, ni czynilimy dotychczas, na history Wgier i Czech w tym okresie, na oddziaywanie toczcych si tam sporów i walczcych partyj? Czy wobec czstych, rzec mona ustawicznych stosunków nie musiao to oddziaywanie zaznaczy si na wszystkich polach narodowego ycia? Nie przesdzam, jak daleko sigay wpywy politycznego sojuszu na róne sfery ycia ; stawiam tylko postulat rozszerzenia w tym kierunku naszych bada. III. Przekonanym dynast by Zygmunt Stary, o zwizkach krwi swej królewskiej nie zapomina nigdy, ani w chwilach wielkiego rozgoryczenia na Maksymiliana, ani nawet wobec krnbrnego siostrzeca Albrechta, kiedy mu tene nie chcia zoy powinnego hodu. Zawsze na szal pokojowego zaatwienia sprawy padao take to krewiestwo ;»consanguineus nosterw, pisa, trzeba mu wybaczy. Do pokoju za, do ugaszenia cigle tlejcego zarzewia wojen dy ów król, szczery, prawdziwy»ksi

29 21 pokoju«a deniem tern odpowiada w zupenoci chciom i usiowaniom wspóczesnycti. ))Niczego bardziej nie potrzebujemyw pisa, jak syszelimy, Watzelrode do Olbrachta,»jak dugoletniego pokoju«. We wszystkich radach, listach, mowach i broszurach wyraano to samo przekonanie. O wojnie zaczepnej, o wojnie zaborczej nikt nie myla;»wojna bowiem takowa«pisa hetman Jan Tarnowski w sconsilium rationis bellicaeprzeciwna jest rozumowi, który kademu na swojem przestawa kae, przeciwna i Bogu, który cudzego poda zakazuje«.»pokój najwicej, ile by moe, ze wszystkimi ludami postronnymi ma by zachowany«radzi Modrzewski. Pomienne Turcyki Orzechowskiego hyy pierwsz Zygmunta Starego, ale przeko- surm wojenn w czasach nania o potrzebie, o uytecznoci pokoju nie zmieniy. Zygmunt Stary gosi ustawicznie we wszystkich pismach, e dy do utrzymania, raczej do uzyskania pokoju, bo, jak wiadomo, przez dugie lata musia wie wojny na wschodzie i na zachodzie. Dowodem pokojowego usposobienia króla s liczne wiadectwa wspóczesnych, u boku jego stojcych osób.»król wojny nie chcia«, mówi Piotr Tomicki podczas wyprawy pruskiej, ))bo on zawsze pragnie pokoju«. Dopiero, kiedy rozejm zawarty, odzyskuje wesoo i swobod,»jak ptak z klatki wypuszczonyw, wedug sów Krzyckiego. Wszystkie przymioty Zygmunta : jego skonno do uporzdkowanego ycia, jakie wiód przez wiele lat, zanim wstpi na tron, dno do ujcia w taki porzdek spraw pastwa, do zasuenia na miano wkróla askawegosolita nostra clementiaw zwyk rozkazywa króla cnotliwego i sprawiedliwego, wielka obawa odpowiedzialnoci wobec w^spóczesnych i potomnych, wszystkie one wiody nie do wojny, lecz do pokoju. Nie znamy jednak jeszcze tego króla, który z gór 40 lat panowa w Polsce, nikt nie podda analizie psychicznej jego indywidualnoci, która w czasie swej mskiej, si penej epoki rzucaa wasne swe

30 22 przekonanie na szal wypadków. ledzilimy skrupulatnie a po rok 1530 (rok wydanych potd Tomicyanów) bieg spraw i dziaalnoci króla ; ulega on wpywom swego otoczenia, ale wszechwadnym, jak mniemano, nie jest ani Krzysztof Szydowiecki, ani Piotr. Tomicki. Powiem wicej wobec toczcego si sporu w naszej historyografii o dwóch partyach na dworze polskim nie mona mówi przed katastrof Jagiellosk r o politycznych partyach za lub przeciw zwizkowi z Habsburgami na dworze polskim. Wszyscy, zarówno Jan Laski i jego stronnicy, jak Szydowieccy, Tomicki, Lubrascy i ukasz z Górki wszyscy oni su polityce króla, polityce dynastycznej i pokojowej. Wszyscy oni. take Szydowiecki i Tomicki, owiadczaj si za polubieniem Barbary Zapolskiej, za polityk zatem antyhabsbursk na Wgrzech. Nikt z doradców królewskich nie sprzeciwia si pojechaniu na kongres wiedeski r t. j. wejciu w ukady maeskie z Habsburgami, najmniej Jan Laski, który pierwszy podaje z Rzymu r. 1.Ó14 projekt, aby przez pozyskanie sobie cesarza zaatwi spraw prusk i wojn moskiewsk (A. T. III, 46), sam si nawet narzuca na posa do Maksymiliana. Wynik kongresu uwaaj zgodnie z Zygmuntem za bardzo korzystny, za tryumf domu Jagielloskiego, za zapowied pokoju, którego pragn. Hieronim Laski, synowiec prymasa, póniejszy gorcy partyzant Zapolyi, jedzie w r w poselstwie do cesarza Karola V i do króla francuskiego a obie te legacye wyrabia mu stryj wbrew przeciwnemu dziaaniu obu kanclerzy. Mimo szeregu wyczerpujcych a nawet znakomitych monografij ludzi pierwszej poowy rzdów Zygmunta Starego nie zdoalimy ich dotychczas dobrze zrozumie, nie rozwaajc ich de na tle waciwem. To s, niestety, w tym okresie nie partye polityczne, lecz koterye osobistymi zwizane interesami pragn uj wadz w swe rce, zyska wpyw u boku króla, aby mie pierwszy gos

31 25 w rozdawnictwie beneficyów kocielnycii i wakansów. Kade oprónione biskupstwo lub wysoki urzd wiecki daje przedewszystkiem sposobno do star tych jakoby politycznych stronnictw ; w kwestyach rzeczywicie politycznych rozstrzyga król, jego dynastyczna i pokojowa polityka. Dopiero upadek Jagiellonów w Wgrzech i Czechach, nage i niespodziewane usunicie si podstawy oryentacyjnej polityki polskiej odmieniy posta rzeczy. Stana wielka i piekca kwestya, za lub przeciw Habsburgom, za lub przeciw Zapolyi, z którym istniay jakie dotychczas nieodnalezione umowy. Zmiana polityki polskiej poczyna si nie od r. 1515, od kongresu wiedeskiego, lecz od r. 1526, od klski Mohaczskiej jej przesunicie si ku wschodowi a raczej ku pónocnemu wschodowi, nad Batyk i Dwin. Ale jeeli nie poznalimy dotychczas gruntownie kierujcych osobistoci pierwszej poowy rzdów Zygmunta Starego, có mówi o czci drugiej? Wstpujemy, z urwaniem si drukowanych Tomicyanów, jakby w ciemny korytarz, w którym ledwo tu i ówdzie wieci lampka sabego wiata. Nie posiadamy dotychczas wcale monografij ludzi dziaajcych w ostatniem 15-leciu rzdów Zygmunta ; ani Chojeskiego i Maciejowskiego, ani Kmity i Sobeckiego ; wpyw i nawet posta hetmana Jana Tarnowskiego, którego doznaa jeszcze znaczenie rozwija si w tym wanie czasie, nie opracowania. Ten drugi okres, który nazwabym pokojowym w przeciwiestwie do pierwszego wojennego (a zarazem o silnych pobudkach dynastycznych), siga a do wojen o Inflanty do r Zygmunt Stary uzyska bowiem w kocu to, do czego tak usilnie zmierza lata pokoju,^ nie cakiem wprawdzie niezmconego. Inkursye tatarskie od czasu do czasu powtarzay si, ale moemy z Bielskim powiedzie, e ))król mdrze sobie poczynajc z tern pogastwem, rzdny pokój mia od nich i nie tak czsto mu z niem do wojny przychodzio... zaczem kraje ruskie

32 24 na poy spustoszae, dobrze pobudowane i nasiade byy«. Z Moskw, po wyprawie Starodubskiej a do wojny o Inflanty, trwa nieprzerwany rozejnr), z Turcy pokój na dwa pokolenia wadców (ojca i syna) uroczycie zawarty (1?>34). Jeeli za zapytamy, skd to powszechne denie do pokoju, jakie uzasadnienie jego koniecznej potrzeby, to znajdziemy na to krótk, wielokrotnie w uniwersaach królewskich, w pismach poufnych, w deliberatoryach i rozprawach powtarzan odpowied:»nie mamy czem wojny prowadzi«. Nie tylko Polska, take ssiednie pastwa: Niemcy, Wgry, Czechy przechodziy wówczas przez kryzys finansow i wojskow. Dochody skarbu pastwa nie dozwalay na wiksze zacigi a pospolite ruszenie byo raczej klsk dla kraju ni skuteczn pomoc w wojnie. Reformy skarbowo- wojskowe, które miay zemu zaradzi, dla przeprowadzenia których Zygmunt Stary tak bardzo pragn pokoju, nie wyday jak wiadomo podanego rezultatu. Szlachta powoywana pod bro, korzystaa ze sposobnoci, aby zdoby na królu w walce swej z monowadztwem i duchowiestwem wnowe artykuy «. Pastwo polskie i naród polski przechodzi przez doniose przeobraenie, zarazem ekonomiczne jak polityczne. Poczo si ono ju w drugiej poowie wieku XV, odkd gospodarstwo rolne z kmiecego przerabiao si na folwarczne, odkd rycerstwo coraz wicej stawao si ziemiastwem, odkd sejmy stay si ogniskiem caego ycia politycznego. Ale jak dotychczas, pochód tego przeobraenia da si okreli ledwo tokiem konstytucyj. Nie podobna doj do pewnych statystycznych danych co do zmian gospodarczych w tym okresie, tak niezmiernie walnych, bo oddziaywujcych na cay rozwój wew^ntrzny. Widzimy, e stanowi szlacheckiemu chodzio o nadanie instytucyi sejmowej wadzy, obejmujcej wszystkie stosunki, ale jak si dokonywa ten proces przed Zygmuntem Augustem, z tego nie zdajemy sobie sprawy, nawet

33 25 nie tyle, ile pozwalaj na to dochowane wiadomoci we wspóczesnej korespondencyi. Od pierwszego poselstwa rycerstwa krakowskiego do króla w Wilnie przeciw konskrypcyi szlachty w r. 1514, powierzonego Mikoajowi Taszyckiemu, pierwszemu znanemu przewódcy szlachty, a do jawnego wybuchu pod Lwowem 1537, a do pierwszych sejmów, których dyaryusze posiadamy, moemy ledzi, jak si rozwijaa ta opozycya przeciw wielkoradom, zwaszcza przeciw dygnitarzom duchownym a take jak od pocztku ju dawaa si uywa monowadztwu do rónych celów. Kiedy naprzykad w r chodzio o to, aby biskup wocawski Drzewiecki zoy piecz kanclersk, któr mia dosta Krzysztof Szydowiecki, Piotr Tomicki, zdeklarowany nieprzyjaciel ruchu szlacheckiego, pisze do starosty wielkopolskiego ukasza z Górki, e posowie koniecznie powinni si tego gono dopomina; wdziaaj tak, ut tieret publica postulatio«. Powoli dopiero zlewa si ta Izba, liczca w r posów, w r posów w jednolit cao. Wielkopolanie i Maopolanie spieraj si dugo ze sob o pierwszestwo; artyku po artykule przybywa do da narodu rycerskiego; od ekonomicznych id do politycznych, od politycznych do religijnych postulatów. Ddo zrzucenia ciaru naprzód na duchowiestwo i na panów, potem pocigaj do nich inne ziemie, a wreszcie wyania si program t. zw. egzekucyi. Otó cay ten proces sejmowania za Zygmunta Starego nie jest dotychczas wyjaniony i opracowany i przedstawia jeden z najkardynalniejszych postulatów, zarówno wewntrznej jak zewntrznej polityki epoki Jagielloskiej. Zestawienie tego, co ju jest wiadome z Tomicyanów i z korespondencyi prywatnej, poszukiwanie róde rkopimiennych (np. w relacyach internuncyuszów gdaskich, przybywajcych na sejmy, w sprawozdaniach posów pruskiego ksicia i t. p.) da nam dopiero pojcie, jak si parlamentaryzm polski rozwin, a do

34 26 chwili w której ju gotowy, zorganizowany, znany jest z dyaryuszów za Zygmunta Augusta. Okres pokojowy jest w dziejach XVI wieku niezmiernej doniosoci, na co dotychczas nie zwrócono równiei uwagi. Wtedy to wzmogy i rozwiny si ekonomiczne i kulturalne siy narodu; lata te stay si czasem przeomowym nie tylko w dziejach literatury, jak trafnie zauwaono w biografii Reja, lecz równie w rozwoju materyalnego bytu narodu. Sejm roku 1543 jest bardzo wany w tym pochodzie; ruch szlachty przybra wyrane na nim ksztaty; odezwao si te pierwsze wezwanie do czynu^ do boju, którego stary, wierny swej polityce pokojowej Zygmunt nie zdoa ju speni. Zreszt nie w t stron^ w któr uderzono w surmy wojenne, zwracaa si polityka Jagielloska. IV Wojna inflancka, która koczy okres pokojowy a poczyna nowy szereg wojen, wydaje si dotychczas w przedstawieniu naszej historyi jako zdarzenie prawie niespodziewane, zgoa nieprzygotowane. Wpra wadzie dawniejsze stosunki Inflant z Polsk, sigajce czasów Kazimierza W., opracowano w miar ukazywania si wielkiego zbioru dokumentów krajów nadbatyckich, take posta i polityka Mistrza Waltera von Piettenberg znalaza u nas swego monografist, ale czasy od jego mierci (1535) a do ruszenia Zygmunta Augusta do ziemi Liflandzkiej (1557) le zupenie odogiem. Okazuje si jednak z ogoszonych przez Dra Pawa Kargego w»altpreussische Monatschrift«licznych w^ypisów z akt archiwum Królewieckiego, e ju od dawna obserwowano w Polsce pilnie przebieg spraw inflanckich, e ks. pruski Albrecht dziaa ustawicznie w tej dziedzinie, poniewa zamierza z pomoc Polski przyczy Inflanty do swego ksistwa. Ju w r po-

35 27 so królewski, Mikoaj Dziayski, jedzie poprze tam kandydatur Wilhelma, brata Albrechta, na biskupstwo oselskie; potem zajmuje koadjutoria jego w Rydze dyplomacy polsk. Sama posta Wilhelma, stosunki jeg^o z Polsk, bardzo ciekawe i wane ze wzgldu na dalszy tok rzeczy, godne s szczegóowego opracowania. Ale, jak wiemy, nie chodzio w tych usiowaniach tylko o same Inflanty; bya to walka o dominium maris Baltici, która pocztkami swymi siga jeszcze dalej wstecz. Aeby j zrozumie w caej rozlegoci i naleycie oceni, potrzeba w zakres bada wcign wszystkie te wielkie przewroty, którym ulegy pastwa pónocne w pierwszej poowie XVI wieku: Dania, Szwecya i upadajca Hanza^ w której brali udzia skojarzeni z Jagiellonami bliskiem pokrewiestw^em i traktatami ksita pomorscy, meklenburscy, elektorowie brandenburscy i Gdask, gówne emporyum polskiego w r przymierze i umow, handlu zboowego. Z Dani odnowiono któr niegdy król Eryk zawar z Jagie i Witodem; z synem jego Chrystyanem II, mem Izabelli Habsburskiej, stan r ukad handlowy i sprzymierzeczy mimo to wspiera on Krzyaków, z którymi tajne miewa konszachty. Po upadku jego, nawizano, na wyrane yczenie Gdaszczan, zaraz stosunki przyjazne z nastpc Fryderykiem I (r. 1523). W chwili wielkiej wojny Danii z Lubek pod wojowniczym jej burmistrzem Jurgenem Wullenweverem w roku 1534, król polski w legacyi do miast pruskich nakazywa Gdaskowi, Elblgowi mie gotowe floty, dobrze zbudowane, aby skutecznie odeprze nieprzyjaciela. Z Fryderykiem II, królem Danii, zwiza si Zygmunt August w r przeciw Erykowi XIV. Lubeka przystpia take do tego przymierza; nastpstwem jego bya siedmioletnia wojna, zakoczona pokojem na kongresie Szczeciskim r. 1571, w którym Polska wystpia w roli niedyatora. Jeszcze silniejsze wzy zadzierzgnito ze Szwecy, odkd Katarzyna Jagiellonka wysza za ksicia finlandzkiego Jana.

36 28 Ale ju przedtem, w r. 1520, kiedy Szwedzi nie chcieli uzna królem Chrystyana II, pojawio si tajemnie poselstwo u Zygmunta Starego w Toruniu,»oddajc si królowi i proszc o pomoc przeciw Moskwie, za któr skada bd danin roczn«, jak donosi Tomicki ukaszowi z Górki (A. T. V 208). Królem szwedzkim zosta, jak wiadomo, Gustaw Waza, który w wojnie z Moskw dy do utworzenia koalicyi z Danii, Polski i Inflant przeciw zaborczym planom Iwana Gronego, ale dokona tego nie móg i musia zawrze pokój z wielkim ksiciem (1537). Wydawnictwa traktatów i negocyacyj szwedzkich okazuj w caej peni, jak doniosem byo stanowisko Szwecyi w wojnach polsko-moskiewskich drugiej poowy XVI wieku. Mymy jednak prawie zupenie zaniedbali obj sfer naszych bada pastw pónocnych, chocia one oddziayway cigle na najbogatsze kraje Rzeczypospolitej, na Prusy królewskie, na miasta nadmorskie, zwaszcza za na Gdask, od którego ekonomicznie bya Polska zawis w wysokim stopniu. Naley zatem, zdaniem mojem, rozszerzy teren dziejowych bada wieku XVI i to nie tylko w kierunku wskazanym, ale take na czste i znaczce stosunki z ksitami niemieckimi t. j. od ciany zachodniej, poniewa take one domagaj si osobnego opracowania. Z objciem rzdów przez Zygmunta Augusta postulat ten staje si ju nieodzown potrzeb. ledzenie polityki tego króla we wszystkich jej przejawach i tendencyach jest jednak w ogólnoci nadzwyczaj utrudnione z powodu, e nie posiadamy, jak za Zygmunta Starego, zebranych razem aktów podkanclerskich. prócz lat ostatnich, za podkanclerstwa Franciszka Krasiskiego, a take i one okazay si bardzo jaowe. Zygmunt August w wyszej jeszcze mierze, ni ojciec, prowadzi polityk sam, wedug swoich tajemnych zamysów, chocia w powziciu stanowczej decyzyi waha si nieraz dugo. W listach prywatnych króla (np. do Radziwiów) s/uka naley roz-

37 wizania zagadek owoczesnej polityki polskiej. Ale take tych listów nie mamy dotychczas zebranych. Dlatego te wbrew opinii Szanownego referenta ostatniego Zjazdu, owiadczybym si za zebraniem i wydaniem aktów podkanclerskich, a nadto za wydaniem regestów na wzór angielskich publikacyj (Letters and papers) do panowania tego króla. Mógby to by pocztek regestów do poszczególnych panowa królów, któryby z czasem obj take nastpców Zygmunta Augusta. Jak dzisiaj rzeczy stoj, nie mona wprost marzy o zupenie jasnem i wyczerpujcem przedstawieniu polityki polskiej wanego okresu, który przygotowa czasy Stefana Batorego i dwóch pierwszych Wazów, epok zatem najszerszej potgi politycznej Polski na zewntrz, a w rozwoju wewntrznym by wykoczeniem budowy spoecznej i pastwowej, która ju potem nie bya zdoln odmieni si. Dziaay w tym czasie wybitne jednostki, jak Jan Ocieski, Filip F*adniewski, jak Hozyusz, Kromer, Karnkowski i t. d, ale o tem, jak sobie wyobraali przysze losy Polski, dokd dyli, o tem wszystkiem jeszcze nie wiemy. Pomijam zupenie sprawy wewntrzne najwikszej doniosoci, t. j. spraw religijn i spraw Unii, które maj by przedmiotem osobnych referatów, równie jak wiele innych stosunków ju czciowo opracowanych (n. p. stosunek do domu Habsburskiego i t. p ), poniewa, jak ju we wstpie nadmieniem, nie chodzio mi o wyczerpanie przedmiotu, lecz tylko o wskazanie na pewne luki, które powinna historyografia nasza wypeni. 29 Przewodniczcy Prof. T. Korzon. Sdz, e ten referat wywoa dyskusy, bo jeeli jest wogóle rzecz niezawodn, e literatura wykwitn moe tylko wtedy, gdy ju spoeczestwo i pastwo dosy si wzmocni i dosignie pewnego dobrobytu, to tutaj referat nadto jeszcze rzuci wiato take na ideay polityczne Reja. Bo Rej

38 30 jest jeszcze przejty uczuciem monarchicznem i ma wielk cze dla majestatu królewskiego. Powiada,»e do króla zbliy si trudno, i strach przejmuje, gdy on przemówi, ma wilcze wosy midzy oczyma«. Dalej, za Zygmunta Augusta, jeeli on wystpowa na sejmach, to ju odzywa si tylko z mioci i z wdzicznoci, ale takiej grozy nie czu. Wic wyjanienie przez polityczn obserwacy tego procesu, jaki si odbywa w duchu polskim, byoby podane. Postulaty, które Sz. Referent przedstawi, zapewne, e znajd wspóczucie w nauce polskiej. Moe tedy Sz. Panowie zechc do gosu si zapisa. Jabym od siebie móg doda, e odnonie do materyau archiwalnego, dotyczcego XVI wieku, wane s»deliberatoria«tak szczup ilo ich znajdywano dotychczas w wieku XVI; troch obficiej prezentuj si od czasów pierwszego sejmu elekcyjnego, po mierci Zygmunta Augusta. W bibliotece ordynacyi Zamojskich znajduje si spory volumen takich deliberatoryów z roku 1573, 1574 i dalszych, ale nie bardzo równomiernie, co do rónych lat i okresów. Najbogatsze s co do czasów Zygmunta III. P. Witold Nowodworski. Zupenie zgadzam si z tym postulatem, który Sz. Ref. postawi, e materya archiwalny i dokumenty mao s zbadane. Dodabym tylko jeden postulat, mianowicie, e historyografia nasza powinna uwzgldnia historyografi pastw ociennych, z któremi si Rzeczpospolita polska stykaa. O ile mi wiadomo, nasi historycy mao wogóle uwzgldniali szwedzk historyografi, a wanie ta historyografia rzuca sporo wata na polityk Polski XVI w., a zwaszcza na dzieje walki o Batyk. Niestety, znane mi jest w tym kierunku tylko dzieo Hjorna o polityce Rosyi i Polski w okresie od 1572 roku. Sam nieco zaczem zajmowa si stosunkami polskimi za Batorego i równie dowiedziaem si. e w historyografii szwedzkiej take i pod tym wzgldem

39 31 nieco ju dokonano. Ma si rozumie, e tak samo historycy polscy powinni uwzgldnia w wikszej mierze historyografów rosyjskich; istnieje dzieo Forstena o tych czasach, bardzo czsto hipotetyczne i faszywe w szczegóach, ale w kadym razie dajce znaczny materya, z którym naley si zapozna i starannie go wyzyska. Doc. Dr. St. Zakrzewski. W kwestyi formalnej. Moeby Pan Przewodniczcy raczy zrobi ma przerw w (obradach posiedzenia, bo po wysuchaniu referatu jestemy cokolwiek znueni; po wypoczynku bdziemy mogli podj dyskusy. P. S. Dicksteiii. Poniewa mamy do czynienia z referatem, w którym Sz. Referent stawia wnioski, majce podledz dyskusyi zgromadzenia, aby potem mogy figurowa jako uchway Zjazdu, przeto bybym zdania, e wnioski te naley wyranie sformuowa i odczyta. Prof. Dr. B. Ulaiiowski. Mnie si zdaje, e P. Dickstein jest w bdzie co do potrzeby uchwa. Prof. Finkel w swoim referacie przedstawia pewme dezyderaty; ja wychodz z tego zaoenia, e uchwaa na to nic nie pomoe, aby spowodowa napisanie monografii lub przyprowadzenie do skutku jakiego wydawnictwa; chodzi raczej tylko o to, eby uwiadomi w nas pewne braki i potrzeby naukowe. Ja przeto z punktu widzenia formalnego stoj na tern stanowisku, eby wszelkich uchwa unika. W przeciwnym wypadku jako nastpstwo wynika ta przykro, e po zjazdach pozostaje wiele uchwa, które nie s wykonane. D&zyderaty w takim wypadku stawia si fakultatywnie i w ten sposób unika si ewentualnego roz- a wykonaniem. dwiku midzy wnioskiem i uchwa P. S. Dicksteiii. Ja nie zgadzam si z tymi wywodami prof. Ulanowskiego. Uchway takie, o jakich mówiem, nie maj znaczenia imperatywu kategorycznego. By- } by to pewnego rodzaju dezyderaty, które Zjazd poda-

40 32 waby w ten sposób do wiadomoci publicznej; nie miayby one innego znaczenia, jak tylko, e zwracayby uwag na to, na co zgromadzenie szczególny nacisk pooyo. {Po tern przemówieniu Przewodniczcy Prof. T. Korzon zarzdza 10 minutow przerw w obradach). Pr/('W(Kliiiczcy Prof. T. Koi'x<mi. Otwierajc ponownie posiedzenie, oznajmiam, e czynic zado przedstawionej mi probie, udzielam przed podjciem dyskusyi nad referatem prof. P'inkla gosu Sekretarzowi Zjazdu Prof. Dr. Czermakowi w sprawie Sekcyi ortograficznej. Prof. Dr. IV. Czenuak. Na pocztku posiedzenia^ w toku czynnoci, dotyczcych organizacyi Zarzdu Zjazdu, zapomnielimy o zorganizowaniu utworzonej z góry Sekcyi ortograficznej. Sekcya ta powinnaby rozpocz swoje czynnoci natychmiast. Na razie Zarzd Zjazdu uprasza tylko o to, aby wszyscy, którzy interesuj si bliej kwesty ortografii, a zwaszcza, którzy s specyalistami w tym zakresie, zechcieli jutro, o godzinie 9-ej rano, zgromadzi si w ssiedniej sali, t. zw. senackiej. Prof. Dr. J. Tretiak. Uznajc suszno wyraonego yczenia co do potrzeby najrychlejszej organizacyi Sekcyi ortograficznej, wnosz, eby nie dopiero jutro o 9-ej nastpio to pierwsze zebranie Sekcyi, lecz eby ju dzisiaj nawet zaraz w tej chwili ci, którzy chc si zapisa do Sekcyi ortograficznej, zechcieli przej do sali senackiej i tam wpisali na licie przystpujcych do Sekcyi czonków Zjazdu swoje nazwiska i oznaczyli termin, w którym Sekcya ma zacz obrady. Prof. Dr. A. Rehman. Jabym proponowa, eby wysa arkusz per currendam midzy czonków Zjazdu i eby wszyscy ci panowie, którzy chc w pracach Sekcyi wzi udzia, zechcieli na tym arkuszu wpisa swoje zgoszenia. Sekretarz Zjazdu Prof. Dr. W. Czermak. Ja pozwol sobie doda i ze swojej strony, e byoby bardzo poz-