SPRAWA ROZPATRYWANA PRZEZ EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA (skarga nr 77765/01) POMIĘDZY LUCYNA LASKOWSKA PRZECIWKO POLSCE PISEMNE UWAGI

Transkrypt

1 SPRAWA ROZPATRYWANA PRZEZ EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA (skarga nr 77765/01) POMIĘDZY LUCYNA LASKOWSKA PRZECIWKO POLSCE PISEMNE UWAGI EUROPEJSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA 28 grudzień 2005 r. SPIS TREŚCI 1. Wstęp Interes Europejskiej Fundacji Praw Człowieka Pomoc prawna jako podstawowy element prawa dostępu do sądów w Polsce Podstawy prawne Praktyczna realizacja prawa do pomocy prawnej Potencjalne konsekwencje wyroku Trybunału Kwestie prawne wynikające z Konwencji Ogólny zarys Zakres zastosowania art. 6 Konwencji do pomocy prawnej. Specjalne okoliczności uzasadniające udzielenie bezpłatnej pomocy prawnej w świetle Konwencji Wnioski WSTĘP 1. Niniejsze pisemne uwagi zostały przedłożone przez Helsińską Fundację Praw Człowieka ( HFPCz ) z siedzibą w Polce, Warszawa, ul. Zgody 11, na podstawie zezwolenia udzielonego w dniu 28 listopada 2005 przez Michaela O Boylea, kanclerza sekcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości ( Trybunał ), na podstawie art Regulaminu Trybunału. Dotyczą on kwestii, czy na podstawie Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności ( Konwencja ), zapewnienie osobom niezamożnym pomocy pełnomocnika z urzędu prawnej stanowi warunek zagwarantowania równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Przedstawiliśmy kompleksową analizę sytuacji w Polsce, obejmującą zarówno opis środowiska prawnego, jak i praktyk stosowanych obecnie przez sędziów i prawników w ramach systemu udzielania pomocy prawnej. Oprócz tego skoncentrowaliśmy się na próbie odpowiedzi na pytanie, czy w świetle Konwencji ramy legislacyjne obowiązujące obecnie w Polsce w odpowiedni sposób zabezpieczają prawo do pomocy prawnej. Nasze uwagi nie obejmują komentarzy na temat faktów istotnych dla sprawy ani jej przedmiotu, koncentrujemy się natomiast na omówieniu podstawowych zasad mających 1

2 znaczenie dla jej rozstrzygnięcia. Równocześnie, uwzględniając fakt, że przedmiotem obecnej sprawy jest kwestia pomocy prawnej w sprawach cywilnych, ograniczyliśmy zakres naszych uwag do tego rodzaju spraw. 2. INTERES EUROPEJSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA 2. HFPCz jest pozarządową organizacją założoną w 1989 r. przez członków Komitetu Helsińskiego w Polsce, w celu promowania praw człowieka i państwa prawnego, jak również przyczyniania się do rozwoju otwartego społeczeństwa w Polsce. Jednym z obszarów działalności HFPCz są działania prawne podejmowane w interesie publicznym, w tym reprezentowanie stron oraz sporządzanie pism procesowych w krajowych i międzynarodowych sądach i trybunałach, w szczególności w ramach programu strategicznej litygacji. Celem składanych pism jest przyczynienie się do zmiany przepisów i praktyk, które uznajemy za sprzeczne z prawami człowieka. 3. Od czasu swego ustanowienia HFPCz propagowała standardy przewidziane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wśród sędziów i prawników praktykujących w Polsce. Dotyczy to w szczególności gwarancji sprawiedliwego procesu wynikających z art. 6 Konwencji, w tym prawa do pomocy prawnej. W szczególności, HFPCz przeprowadziła w ostatnich latach w ramach projektu Działania na rzecz poprawy dostępu do wymiaru sprawiedliwości w Europie Środkowej i Wschodniej, szeroko zakrojone badanie dotyczące dostępu do pomocy prawnej, Samo badanie obejmowało przegląd przepisów prawnych, analizę orzecznictwa sądów polskich i międzynarodowych, studium przypadku, analizę danych statystycznych oraz badanie empiryczne w sądach i zakładach karnych. Jego ostatecznym wynikiem było opracowania kompleksowego raportu z monitoringu pt. Dostępność nieodpłatnej pomocy prawnej w Polsce 1 (zwanego dalej Raportem ) oraz publiczna debata z udziałem sędziów i przedstawicieli organów ścigania, jak również adwokatów, radców prawnych oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych. W Raporcie wykazano liczne ograniczenia w dostępie osób niezamożnych do pomocy prawnej oraz potrzebę dokonania istotnych zmian w systemie jej udzielania. Oprócz tego, HFPCz w dalszym ciągu monitoruje działalność adwokatów i radców prawnych. W szczególności, dzięki opiniom przedkładanym prezydentowi Rzeczpospolitej Polskiej oraz wyrażanym zastrzeżeniom donośnie dostępu do zawodów prawniczych, z powodzeniem przyczyniliśmy się do procesu otwierania zawodów prawniczych, który nabrał tempa w ostatnim okresie. Uczestniczymy także aktywnie w pracach nad nową ustawą o dostępie do nieodpłatnej pomocy prawnej przyznawanej przez państwo osobom fizycznym, która przypuszczalnie trafi wkrótce pod obrady polskiego parlamentu. 4. Wyrażamy nadzieję, że nasze pisemne uwagi okażą się dla Wysokiego Trybunału pomocne przy rozstrzyganiu kwestii będących przedmiotem sprawy. Uważamy, że przedłożenie Trybunałowi opinii dotyczącej przepisów i praktyk obowiązujących obecnie w Polsce może doprowadzić do zwrócenia uwagi na ewentualne niedociągnięcia proceduralne oraz wywołać dalszą dyskusję publiczną na temat tej kwestii, o tak istotnym znaczeniu z perspektywy ochrony praw człowieka. Uzyskanie stanowiska Wysokiego Trybunału w tej sprawie ma szczególne znaczenie właśnie teraz, kiedy to do polskiego parlamentu trafił wspomniany powyżej projekt nowej ustawy w sprawie dostępu do bezpłatnej pomocy prawnej. Projekt przewiduje ustanowienie mechanizmu przyznawania pomocy prawnej przez niezależny organ oraz może doprowadzić do określonej standaryzacji procedur przyznawania tej pomocy. Stanowić to będzie z pewnością, obok niedawnych reform, które doprowadziły do otwarcia zawodów prawniczych, kolejny pozytywny wkład w poprawę środowiska prawnego oraz może przyczynić się do lepszej ochrony praw człowieka w Polsce. 1 Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa

3 3. POMOC PRAWNA JAKO PODSTAWOWY ELEMENT PRAWA DOSTĘPU DO SĄDÓW CYWILNYCH W POLSCE 3.1 Podstawy prawne 5. Uwzględniając złożony charakter ram prawnych związanych z prawem dostępu do sądów, oraz wynikającego z nich prawa do pomocy prawnej, a zwłaszcza szczegółowy charakter tych norm, skoncentrujemy się przede wszystkim na wybranych przepisach polskiego kodeksu postępowania cywilnego (zwanego dalej Kodeksem ), mających największe znaczenie w świetle omawianego problemu. Należy jednak równocześnie zaznaczyć, że przepisy dotyczące prawa dostępu do sądu zawarte są także w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej 2, jak również polskim kodeksie postępowania karnego oraz Prawie o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. 6. Kodeks nie przewiduje obligatoryjnej reprezentacji w żadnego rodzaju sprawach. Obowiązkowy udział adwokata lub radcy prawnego przewidziany jest jedynie w przypadku postępowania przez Sądem Najwyższym (przy czym istnieje w tym zakresie szereg wyjątków). Korzystania z pomocy prawnika wymaga w szczególności wniesienie kasacji do Sądu Najwyższego. W art. 212 Kodeksu ustanowiono wymóg, zgodnie z którym: Przewodniczący ( ) w razie uzasadnionej potrzeby może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca im uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego.". Jednakże sam Kodeks nie nakłada na sędziego expressis verbis obowiązku poinformowania stron o możliwości wystąpienia o przyznanie pomocnika procesowego z urzędu. Należy również zaznaczyć, że istnieje dodatkowy wymóg w tym zakresie, mianowicie adwokat (lub radca prawny) z urzędu może być przyznany jedynie tym osobom, które zostały w całości lub w części zwolnione z kosztów sądowych W związku z tym należy stwierdzić, że w Kodeksie połączono dwie odrębne instytucje, całkowicie uzależniając uzyskanie pomocy prawnej od innej niezależnej kwestii, co prowadzi faktycznie do ograniczenia możliwości występowania o jej udzielenie. Należy również zaznaczyć, że obowiązkowe połączenie dwóch wyżej wymienionych kwestii działa tylko w jednym kierunku, co oznacza, że można ubiegać się bezpłatną pomoc prawną jedynie po zwolnieniu z kosztów sądowych, natomiast zwolnienie to nie zawsze musi prowadzić do przyznania prawa do pomocy prawnej. 7. Kodeks przewiduje szereg przypadków, w których zwolnienie z kosztów sądowych następuje z mocy prawa. Dotyczy to stron dochodzących ustalenia ojcostwa i roszczeń z tym związanych, stron dochodzących roszczeń alimentacyjnych oraz niektórych roszczeń konsumenckich, stron w których przedmiotem jest ochrona zdrowia psychicznego, jak również pracowników w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Jednakże, jak wyjaśniono w poprzednim punkcie, strona powodowa w powyższych postępowaniach, chociaż zwolniona ex lege z kosztów sądowych, nie korzysta z żadnych specjalnych uprawnień w zakresie pomocy prawnej i musi zwrócić się do sądu o przyznanie takiej pomocy bezpłatnie. 8. W zależności od rodzaju przedmiotowej sprawy cywilnej, bezpłatnej pomocy prawnej mogą udzielać adwokaci lub radcy prawni. Zgodnie z art Kodeksu, wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Decyzja o przyznaniu prawa do pomocy sądowej podejmowana jest przez sąd, w praktyce najczęściej decyduje o tym przewodniczący składu sędziowskiego. Sąd uwzględnia wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w danej sprawie uzna za potrzebny. Przepisy nie określają wyraźnych kryteriów obiektywnej oceny potrzeby posiadania prawnej reprezentacji przed sądem. 2 Art. 45 ust. 1 Konstytucji przewiduje: Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. W Konstytucji brakuje dalszych przepisów na ten temat, co w praktyce oznacza, że przewiduje ona wprawdzie prawo do rozpatrzenia sprawy przez sąd, ale nie zawiera żądnych szczegółowych przepisów odnośnie prawa do pomocy prawnej w sprawach cywilnych. 3

4 9. Jak podkreślono w Raporcie, do kryteriów tych należy oceniana przez sąd zawiłość sprawy pod względem prawnym lub faktycznym, jak też nieporadność wnioskującego 3. W Raporcie zwrócono również uwagę na fakt, że potrzeba udziału pełnomocnika może wynikać także z zasady kontradyktoryjności, gdy przeciwnik procesowy strony niezamożnej korzysta z pomocy pełnomocnika lub pełnomocników profesjonalistów, natomiast ona sama jest tej pomocy pozbawiona 4. Za udziałem adwokatów (radców prawnych) z urzędu może również przemawiać fakt, że strona postępowania jest nieporadna lub sprawa jest złożona pod względem faktycznym lub prawnym albo też dana osoba doświadcza innych trudności, takich jak problemy z komunikowaniem się z sądem w toku postępowania. Jednakże w każdym przypadku ostateczna decyzja w tym zakresie zależy od opinii sądu, dlatego w praktyce decyzje te mają charakter bardzo uznaniowy, co może często skutkować traktowaniem mało obiektywnym. 10. Ze względu na bliską zależność między decyzją o zwolnieniu kosztów sądowych a prawem do pomocy prawnej wskazane wydaje się przedstawienie kilka na temat obowiązujących i przyszłych ram prawnych dotyczących kosztów sądowych. Obecnie w Polsce koszty sądowe w sprawach cywilnych i gospodarczych uznawane są powszechnie za wysokie lub nawet nadmierne i mogą często uniemożliwić jednostkom równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Wynika to faktu, że wielu osób nie stać na zapłatę z góry istotnych kwot pieniędzy, a następnie oczekiwanie latami na ewentualne uzyskanie korzystnego wyroku. Równocześnie należy zaznaczyć, że w dniu 1 marca 2006 r. wejdzie w życie nowa ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wprowadzająca szereg zmian w tych kosztów, w wielu wypadkach wprowadzając stałe lub maksymalne opłaty. HFPCz zamierza śledzić wyniki stosowanie nowej ustawy, sprawdzając równocześnie, czy sądy, opierając się na uproszczonej i bardziej dogodnej dla strony powodowej regulacji, będą równie chętnie co dzisiaj zwalniać osoby niezamożne z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. W przeciwnym bowiem wypadku, sądy mogą faktycznie pozbawić takie osoby prawa do pomocy prawnej, którego przyznanie zależy całkowicie od uprzedniego zwolnienia z kosztów sądowych. 11. Uwzględniając wniosek o przyznanie pomocy prawnej, sąd wydaje postanowienie o wyznaczeniu pełnomocnika prawnego (adwokata lub radcy prawnego, w zależności od rodzaju sprawy), co jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego w danej sprawie. Następnie sąd przesyła wydane postanowienie do okręgowej izby adwokackiej lub okręgowej izby radców prawnych, zwracając się o wyznaczenie odpowiednio konkretnego adwokata lub radcy, w celu udzielania z urzędu pomocy prawnej w danej sprawie. 12. Zwolnienie z kosztów sądowych, a więc także wyznaczenie pełnomocnika z urzędu, może, zasadniczo nastąpić na wszystkich etapach postępowania, włączając postępowanie odwoławcze oraz złożenie skargi kasacyjnej. Od postanowienia o odmowie zwolnienia strony z kosztów sądowych, jak również o odmowie przyznania pełnomocnika z urzędu przysługuje zażalenie. Sąd może w dowolnym momencie cofnąć zwolnienie z kosztów sądowych. Jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których przyznano zwolnienie, nie istniały lub przestały istnieć, sąd może cofnąć ustanowienie pełnomocnika prawnego, jak również nakazać pokrycie kosztów. Jak wskazano w Raporcie 5, zastrzeżenia budzi jeden z elementów procedury przyznawania pomocy prawnej. Chodzi o sposób w jaki wyznaczony ex officio adwokat (lub radca prawny) może uzyskać przysługujące mu wynagrodzenie po rozprawie. Analiza tych procedur pozwoliła na ustalenie, że zadanie to jest faktycznie dużo łatwiejsze, jeżeli pełnomocnik przegra sprawę. Jeżeli bowiem osoba, wspomagana przez takiego pełnomocnika wygra sprawę, może on domagać się zapłaty wynagrodzenia od strony przeciwnej, co w wielu przypadkach okazuje się trudne lub niemożliwe. Jedynie w przypadku, gdy pełnomocnik nie jest w stanie wyegzekwować swego wynagrodzenia i poniesionych kosztów od strony przegrywającej, może zwrócić się z roszczeniem do sądu. Jeżeli 3 Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa 2003, s Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa 2003, s Ibidem. s

5 natomiast strona reprezentowana przez pełnomocnika z urzędu przegra sprawę, jego wynagrodzenie zostaje pokryte bezpośrednio ze Skarbu Państwa. 3.2 Praktyczna realizacja prawa do pomocy prawnej 13. System pomocy prawnej obowiązujący w Polsce może być niekiedy postrzegany jako obarczony wadami wynikającymi z mylącemu pojmowania potrzeb w zakresie pomocy prawnej oraz skoncentrowania się wyłącznie na systemie obligatoryjnej obrony w sprawach karnych z zaniedbaniem kwestii nie należących do tego zakresu. Takie opinie powoli ulegają zmianie dzięki intensywnym działaniom międzynarodowych instytucji, takich jak Rada Europy, w szczególności zaś samego Trybunału, jak również sektora organizacji pozarządowych, które łącznie przyczyniają się do opracowania określonych standardów w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w całej Europie oraz do pobudzania pozytywnych przemian w państwach, w których występują liczne utrudnienia w takim dostępie. Jednakże proponowane reformy wprowadzane są często zdecydowanie zbyt powolnie. 14. W świetle przedstawionych uwag na temat obowiązujących praktyk i faktycznego stosowania regulacji dotyczących prawa do pomocy prawnej w perspektywie długoterminowej, wydaje się, że jego realizacja może napotykać na określone problemy. Bez wątpienia w sprawach cywilnych brak pomocy prawnej może stanowić przeszkodę przy rozstrzyganiu spraw mających istotne konsekwencje dla prywatnoprawnych zobowiązań i praw obywateli. Mając na uwadze szeroki zakres spraw uznawanych za cywilne oraz ich znaczenie dla obywateli, należy stwierdzić, że pomoc prawna jest bardzo potrzebna w postępowaniu sądowym. Równocześnie, na podstawie wyników badań opisanych w Raporcie daje się zauważyć, że faktyczny zakres świadczenia pomocy prawnej w sprawach cywilnych ma bardzo ograniczony charakter 6. Chociaż dane w Raporcie pochodzą sprzed 2-3 lat, to wskazują one na istnienie ewidentnej tendencji. Jak stwierdzono w Raporcie na podstawie danych dostarczonych przez Naczelną Radę Adwokacką oraz Krajową Izbę Radców Prawnych, pomoc prawna została przyznana jedynie w (2001 r.) i (2002 r.) spraw niekarnych, podczas gdy liczba spraw cywilnych wnoszonych corocznie do sądów wynosi ponad 4 mln, nie wspominając już o sprawach z dziedziny prawa rodzinnego, pracy i zabezpieczenia społecznego oraz sprawach gospodarczych (kolejne 2,8 mln). Oznacza to, że pomoc prawna przyznawana jest wyłącznie w 0,17-0,18% spraw niekarnych Wyżej opisana sytuacja może być skutkiem wielu czynników. W skali ogólnej w Polsce nie korzysta się powszechnie z pomocy prawnej. Zjawisko to jest widoczne także na szczeblu międzynarodowym, w szczególności przy składaniu skarg do Trybunału. Zgodnie z danymi przedstawionymi przez Magdalenę Krzyżanowską-Mierzewską podczas Forum pomocy prawnej w 2002 r., jedynie ok. 5% skarżących z Polski wnoszących skargę do Trybunału reprezentowanych jest przez adwokata lub radcę prawnego. Dla porównania, reprezentację prawnika posiada 40-50% skarżących z Wielkiej Brytanii. 15. Większości ludzi w Polsce nie stać na opłacenie nadmiernych kosztów wynajęcia prawnika, bądź też nie ma łatwego dostępu do pomocy prawnej ze względu na niedostateczną liczbę tych prawników. Zjawisko to jest konsekwencją długotrwałego ograniczania dostępu do zawodów prawniczych, które doprowadziło do dysproporcji między wzrostem liczby spraw wpływających do sądów a liczbą prawników uprawnionych do reprezentowania stron w sądzie 8. Tymczasem jednak weszły w życie przyjęte przez Parlament nowe poprawki do ustawy Prawo o adwokaturze oraz ustawy o radcach prawnych 9., których rezultatem będzie poszerzenie dostępu do zawodu adwokata i radcy prawnego, zarówno dla prawników-praktyków (np. osoby, które zdały egzamin sędziowski, ale nie należą do rady adwokackiej ani izby radców prawnych), jak również dla absolwentów 6 Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa 2003, s Ibidem. 8 Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa 2003, s Na podstawie ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 136, poz. 1361). 5

6 studiów prawniczych. Wydaje się, że konsekwencją zmian było ustanowienie bardziej obiektywnych kryteriów oraz zapewnienie większej przejrzystości i standaryzacji systemu przyjęć. Dlatego uważamy, że w najbliższych latach sytuacja na rynku pomocy prawnej ulegnie znaczącej poprawie. Będzie więcej dostępnych prawników, gotowych udzielać pomocy prawnej za niższym wynagrodzeniem. 16. Niezależnie od tego jesteśmy przekonani, że wciąż pozostaje spore pole do działania w odniesieniu do praktyk stosowanych przez sędziów. Zapewnienie pomocy prawnej dla osób niezamożnych odgrywa w Polsce kluczową rolę w procesie orzeczniczym. Chcielibyśmy w związku z tym ponownie przywołać wnioski zawarte w Raporcie. Niektóre z nich mogą wydawać się nawet szokujące, ponieważ ujawniają skalę nieprawidłowości w praktyce polskich sądów. Spośród sędziów, z którymi odbyto rozmowy podczas gromadzenia danych na potrzeby Raportu, wielu przyznało, że jest im niezręcznie podejmować decyzję o przyznaniu lub nieprzyznaniu pełnomocnika 10. Z jednej strony dostrzegają potrzebę profesjonalnej reprezentacji strony, ale z drugiej zdają sobie sprawę z trudności budżetowych sądów 11. Jak dalej stwierdzono w Raporcie 12, prezesi sądów przyznają, że regularnie przypominają sędziom, żeby bardzo ostrożnie ustanawiali pełnomocników z urzędu (adwokatów i radców prawnych). HFPCz odnotowała również pewne sytuacje, które mogą wydawać się absurdalne. Zdaniem jednego z sędziów, w pewnym sądzie rejonowym prezes sądu wezwał wszystkich sędziów i przedstawił im następującą alternatywę: albo będziecie przyznawać pełnomocników z urzędu i orzekać w zimie w płaszczach i w zimnych salach, albo kupimy węgiel na zimę, ale to oznacza, że każdy sędzia może tylko raz w miesiącu przyznać pełnomocnika z urzędu. 17. Należy również zwrócić uwagę, że w Polsce prawo do zwolnienia z kosztów sądowych i przyznania bezpłatnej pomocy prawnej może być faktycznie wykonywane dopiero po wszczęciu postępowania przed sądem. Powoduje to, że osoby niezamożne mogą nie mieć możliwości wystąpienia z odpowiednimi wnioskami lub żądaniami na początkowym etapie postępowania w celu zabezpieczenia roszczeń cywilnoprawnych, ponieważ rzadko dysponują dostateczną wiedzą prawniczą. W takich okolicznościach uzyskanie pomocy prawnej na dalszym etapie może już nie zapewnić rozwiązania problemu. 18. Zaobserwowaliśmy również, że sądy nie stosują jednolitych wymogów odnośnie dowodów niezbędnych do wykazania braku możliwości poniesienia kosztów wynagrodzenia pełnomocnika bez uszczerbku utrzymania siebie i swojej rodziny. Ponadto, jak stwierdzono w orzecznictwie Trybunału 13, w niektórych sytuacjach sądy wyższej instancji nie podtrzymują decyzji sądów niższej instancji o zwolnieniu z kosztów sądowych, a tym samym decyzji o przyznaniu pomocy prawnej. Dzieje się tak nie w wyniku weryfikacji decyzji sądu niższej instancji, lecz ponownej oceny przedmiotowych okoliczności. Jak wskazał Trybunał, decyzje te nie zawsze są prawidłowe lub też podejmowane po upływie na tyle długiego okresu, który uzasadniałby odmienną ocenę dowodów. Zgodnie z treścią Raportu, w dalszym ciągu aktualna pozostaje wielokrotnie przywoływana przez sądy teza z dawnego wyroku Sądu Najwyższego 14, w myśl której strona zamierzająca wnieść sprawę do sądu powinna liczyć się z koniecznością poniesienia określonych wydatków i na ten cel oszczędzać, ograniczając zaspokajanie bieżących potrzeb. Dopiero wówczas, gdy poczynienie tych oszczędności prowadziłoby do wyraźnego uszczerbku utrzymania koniecznego strony i rodziny można mówić o istnieniu podstawy do przyznania zwolnienia. Już od ponad 40 lat sądy w Polsce powołują się na to rozstrzygnięcie, podejmując decyzje o odmowie zwolnienia z kosztów 15. Choć stanowisko to zostało już poddane gruntownej krytyce przez 10 Ibidem. s Ibidem. 12 Ibidem. 13 Sprawa R.D. przeciwko Polsce, skargi nr 29692/96 i 34612/97. Wyrok z dnia 18 grudnia 2001 r. 14 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1959, 4CZ25/59 Nowe Prawo 1960 nr Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa 2003, s

7 Trybunał w orzeczeniu w sprawie Kreuz przeciwko Polsce 16, nadal przyjmowane jest w postępowaniach przed sądami krajowymi w Polsce 17. Przypuszczalnie jest już obecnie rzadziej oficjalnie przywoływane, jednak faktycznie zakorzenione w praktyce stosowanej przez sędziów, w dalszym ciągu podlega zastosowaniu, na co często skarżą się osoby ubiegające się o pomoc prawną w HFPCz. 19. Kolejnym problemem utrudniającym prawidłowe funkcjonowanie systemu pomocy prawnej w Polsce jest zwyczajnie brak przejrzystości przy ustalaniu wysokości środków przeznaczanych na taką pomoc. W trakcie prowadzenia swoich badań HFPCz uświadomiła sobie, że ani Ministerstwo Sprawiedliwości, korporacje prawnicze, ani instytucje naukowe nie gromadzą dostatecznych informacji i danych statystycznych, by możliwe było dokładne rozpoznanie problemów oraz stałe ocenianie efektywności funkcjonującego systemu 18. Jednakże, jak wykazano w dalszej części Raportu, fundusze przeznaczone na pomoc prawną należą do budżetu Ministerstwa Sprawiedliwości. Środki te stanowią element wspólnej puli przeznaczonej na koszty postępowań sądowych i prokuratorskich. W praktyce rozwiązanie to uniemożliwia często ustalenie dokładnej kwoty środków wydatkowanych na pomoc prawną oraz utrudnia racjonalizację planowania wydatków. 20. Ustaliliśmy również poważne niedostatki w informowaniu stron postępowania cywilnego o możliwości uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej. Prowadzi to do jeszcze większego ograniczenia korzystania z systemu pomocy prawnej. Jak wyjaśniono powyżej w pkt. 7, sądy w Polsce nie mają obowiązku informowania stron o możliwości uzyskania pomocy prawnej. Dlatego ich decyzja o tym, czy zalecą stronom wynajęcie pełnomocnika prawnego ma charakter w pełni uznaniowy. 21. Istnieją co prawda organizacje aktywnie działające na rzecz zapewnienia pomocy prawnej osobom niezamożnym, takiej jak HFPCz, Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych, czy też Fundacja Academia Iris. Jednakże na ogół ich działalność napotyka na szereg przeszkód. Po pierwsze, działają one w myśl zasady pro bono i zasadniczo nie korzystają z usług zawodowych prawników, lecz opierają swoje działalność na pracy studentów nadzorowanych przez praktyków. Po drugie, liczba poradni prawnych w Polsce nie wystarcza, by zaspokoić potrzeby osób niezamożnych. W praktyce ich działalność koncentruje się w największych miastach i dużych ośrodkach uniwersyteckich i nie mogą one w pełni zaspokoić zwiększonego zapotrzebowania na pomoc prawną na szerszą skalę. 3.3 Potencjalne konsekwencje wyroku Trybunału. 22. Jak już wskazano powyżej (pkt. 4), ramy prawne w Polsce zostały niedawno poddane szerokiemu zakresowi zmian, a w przyszłości oczekuje je przypuszczalnie nawet jeszcze szerszy zakres zmian. Wskazuje to na korzystną tendencję ukształtowaną w ostatnich latach oraz prawidłowy kierunek realizowanej transformacji. Jednakże do wykonania pozostało nadal wiele działań, a nawet jeszcze więcej kwestii należy wyjaśnić i przeanalizować. Naszym zdaniem dotyczy 16 Sprawa Kreuz przeciwko Polsce. Skarga nr 28249/95. Wyrok z dnia 19 czerwca 2001 r. 17 W sprawie Jedamski i Jedamska przeciwko Polsce, skarga nr 73547/01, wyrok z dnia 26 lipca 2005 r., Trybunał poddał gruntownej krytyce przyjmowanie przez sądy założenia, że fakt prowadzenia wielu postępowań przesądza sam w sobie o konieczności ponoszenia kosztów sądowych, jak również stanowisko sądów, zgodnie z którym skarżący powinni byli uwzględnić potrzebę uprzedniego zgromadzenia dostatecznych środków na pokrycie takich kosztów. Trybunał jeszcze raz potwierdził, że polskie sądy opierają swoje ustalenia na ocenie hipotetycznych możliwości zarobkowych powodów, nie zaś wykazanych przez nich faktów. Ponadto, w sprawie Kniat przeciwko Polsce, skarga nr 71731/01, wyrok z dnia 26 lipca 2005 r., Trybunał uznał, że organa wymiaru sprawiedliwości nie zapewniły odpowiedniej równowagi między interesem państwa związanym z pobraniem nadmiernych kosztów sądowych z tytułu rozstrzygania roszczeń a interesem skarżącego związanym z wniesieniem apelacji. W sprawie Podbielski i P.P.U. Polpure przeciwko Polsce, skarga nr 39199/98, wyrok z dnia 26 lipca 2005 r., Trybunał odrzucił przyjęte przez sądy założenie, że określone zdarzenia pozwalają na retrospektywne udowodnienie zdolności skarżącego do poniesienia kosztów w przedmiotowym okresie. 18 Dostępność pomocy prawnej w Polsce raport z monitoringu, Łukasz Bojarski, HFPCz, Warszawa 2003, s

8 to także systemu pomocy prawnej w Polsce, dziedziny, w której dają się zaobserwować określone niedociągnięcia i nieprawidłowe praktyki. 23. Można oczekiwać, że polski parlament zajmie się wkrótce nową ustawą o dostępie do nieodpłatnej pomocy prawnej przyznawanej przez państwo osobom fizycznym. Czynnik ten naszym zdaniem sprawie jednak, że orzeczenie Trybunału nabiera tym większego znaczenia, bardziej użyteczne wydaje się bowiem określenie pożądanego kierunku zmian już na etapie początkowym, niż ewentualna krytyka ex-post w przypadku, gdy nowa regulacja nie spełni wymogów lub nie będzie odpowiadać potrzebom. Uważamy, że ustalenie przez Wysoki Trybunał potencjalnych luk w obecnie obowiązujących ramach prawnych pozwoli na prawidłową ocenę istniejących przeszkód oraz przyczyni się do opracowania środków pozwalających na rozstrzygnięcie problemów. W szczególności, ujawnienie nieprawidłowych praktyk i mylnego pojmowania roli władz publicznych w zapewnianiu pomocy prawnej w Polsce może sprowokować szeroką debatę na temat kierunku niezbędnych zmian oraz stanowić czynnik motywujący do przyśpieszenia prac nad nową ustawą o bezpłatnej pomocy prawnej. W praktyce, ustalenie potencjalnego źródła nieprawidłowości w systemie pomocy prawnej obowiązującym w Polsce może naszym zdaniem doprowadzić także do ustalenia przyczyn jego nieskuteczności oraz pozwolić na zastosowanie w przyszłości racjonalnych rozwiązań. Warto również zaznaczyć, że wyrok, który ma zostać wydane w przedmiotowej sprawie będzie miał charakter precedensowy, ponieważ Trybunał, jakkolwiek rozpatrywał uprzednio wiele kwestii dotyczących pomocy prawnej, nigdy dotąd nie orzekał na temat ogólnych zasad systemu pomocy prawnej w Polsce. Sprawia to, że kwestia nabiera jeszcze bardziej kluczowego charakteru oraz zwiększa jej znaczenie dla procesu budowy i wzmocnienia demokratycznego społeczeństwa. 4. KWESTIE PRAWNE WYNIKAJĄCE Z KONWENCJI 4.1 Ogólny zarys 24. Po przedstawieniu ram pomocy prawnej i właściwej praktyki w tym zakresie w Polsce pragniemy przedstawić kilka uwag na temat pomocy prawnej w świetle prawa dostępu do sądu zagwarantowanego w art. 6 Konwencji. Ponieważ nie będziemy się odnosić bezpośrednio do sprawy rozpatrywanej obecnie przez Wysoki Trybunał, ograniczymy się do przywołania, w uzasadnionych przypadkach, wybranych orzeczeń i ogólnych uwag na temat zakresu zastosowania art. 6 Konwencji w ocenie systemu pomocy prawnej w Polsce. Pragniemy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że niektóre elementy polskich ram prawnych i praktyk mogą zostać uznane za niezgodne ze standardami i gwarancjami przewidzianymi w art. 6 Konwencji oraz ich wykładnią ustanowioną przez Trybunał. 4.2 Zakres zastosowania art. 6 Konwencji do pomocy prawnej. Specjalne okoliczności uzasadniające udzielenie bezpłatnej pomocy prawnej w świetle Konwencji 25. Prawo dostępu do sądu zostało zapisane w art. 6 Konwencji. Chociaż wspomniany artykuł nie mówi bezpośrednio o tym prawie, daje się ono łatwo wywnioskować z jego treści. Jak zaznaczono w sprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu art. 6 powinien zawierać szczegółowy opis gwarancji procesowych przyznanych stronom w toczącym się procesie, nie zaś służyć ochronie przede wszystkim ochronie prawa, które w samo sobie faktycznie umożliwia korzystanie z takich gwarancji, tj. prawa dostępu do sądu. Takie czynniki jak sprawiedliwy, publiczny i sprawny charakter postępowania sądowego nie mają żadnego znaczenia, jeżeli do samego postępowania nie dochodzi. Dlatego samo prawo dostępu do sądu jest w swej istocie jasne i niepodważalne. Ponadto, jak stwierdzono w orzeczeniu w sprawie Del Sol przeciwko Francji 19, prawo dostępu do sądu gwarantowane w art. 6 1 musi być praktyczne i efektywne, nie zaś teoretyczne lub iluzoryczne. 19 Sprawa Del Sol przeciwko Francji. Skarga nr 46800/99. Wyrok z dnia 26 lutego 2002 r. 8

9 26. Z drugiej strony prawo to podlegać może pewnym ograniczeniom. W szczególności Trybunał orzekł 20, że to do Układających się Państw należy decyzja odnośnie metod wypełnienia zobowiązań wynikających z Konwencji. W takiej sytuacji Trybunał musi upewnić się, że metody obrane przez władze krajowe w konkretnym przypadku pozostają w zgodzie z Konwencją 21. W praktyce oznacza to, że Państwo-Strona dysponuje pewnym zakresem swobody w zakresie wyboru metod służących zagwarantowaniu stronom procesu efektywnego dostępu do sądu 22, zasadniczo jednak zobowiązane jest do ustanowienia takiego systemu, który zdoła zapewnić osobom podlegającym jurysdykcji danego państwa korzystanie z wymienionych podstawowych gwarancji. 27. Jak potwierdza późniejsze orzeczenie Trybunału 23, budowa sytemu zgodnego z wymogami ustanowionymi w art. 6 może niekiedy wiązać się z obowiązkiem zapewnienia przez dane państwo pomocy pełnomocnika, jeżeli okazuje się ona niezbędna dla zagwarantowania efektywnego dostępu do sądu, w przypadku gdy taka pomoc ma charakter obligatoryjny, bądź też ze względu na złożony charakter przedmiotowej procedury lub sprawy. Dlatego, rozstrzygając wspomnianą sprawę, Trybunał określił dalej idące obowiązki, co umożliwia, mimo braku podobnej klauzuli odnośnie postępowania cywilnego, zastosowanie w tym przypadku art. 6. Przesądza to definitywnie o tym, że w określonych przypadkach podstawowe znaczenie dla oceny, czy prawo dostępu do sądu zostało należycie zagwarantowane, będzie miało zapewnienie lub brak zapewnienia pełnomocnika z urzędu w sprawach cywilnych. 28. Należy z drugiej strony zaznaczyć, nie ma obowiązku przyznawania pomocy prawnej wszystkim osobom uczestniczącym w sporze przed sądami cywilnymi. W sprawie Del Sol przeciwko Francji, Trybunał wskazał, że Konwencja nie nakłada obowiązku zapewnienia pomocy prawnej w przypadku wszystkich sporów w postępowaniach cywilnych, ponieważ istnieje ścisłe rozróżnienie między treścią art. 6 3 lit. c), w którym zagwarantowano, na pewnych warunkach, prawo do bezpłatnej pomocy prawnej w postępowaniu karnym oraz art. 6 1, w którym brakuje odniesienia do takiej pomocy Jednakże, w sprawie R.D. przeciwko Polsce ustalono, że chociaż sposób, w jaki art. 6 ma być zastosowany w sądach apelacyjnych i kasacyjnych zależy od szczególnych cech danego postępowania, nie może być wątpliwości, że państwo, które ustanowiło takie sądy jest obowiązane zapewnić osobom podlegającym prawu korzystanie przed nimi z fundamentalnych gwarancji sprawiedliwego procesu zawartych w tym artykule, włączając prawo do bezpłatnej pomocy prawnej 25. Wywiązując się z tego obowiązku, Państwo-Strona musi ponadto wykazać staranność w zapewnieniu, aby te osoby autentycznie i skutecznie korzystały z praw zagwarantowanych na podstawie art W szczególności, w sprawie McVicar przeciwko Zjednoczonemu Królestwu 27 Trybunał potwierdził, że decyzja odnośnie tego, czy w świetle art. 6 niezbędne jest zapewnienie reprezentacji prawnej dla danej strony postępowania zależeć będzie od konkretnych okoliczności danej sprawy, a zwłaszcza od tego, czy strona ta będzie zdolna do odpowiedniej i zadowalającej obrony swego stanowiska bez pomocy prawnika. Wcześniej, w sprawie Aires przeciwko Irlandii, Trybunał wymienił szereg okoliczności, które łącznie mogą doprowadzić do ustalenia, że danej osobie nie zapewniono w sposób efektywny prawa dostępu do sądu poprzez odmowę przyznania pomocy prawnej przez państwo 28. Obejmuje to sytuacje, w których pomoc prawna nie została przyznana mimo, że przedmiotowe postępowanie rozpoczęło się i toczyło w sądzie odwoławczym, w którym 20 Ibidem. 21 Ibidem. 22 Ibidem. 23 Sprawa Aires przeciwko Irlandii. Skarga nr 6289/73. Wyrok z dnia 9 września 1979 r. 24 Sprawa Del Sol przeciwko Francji. Skarga nr 46800/99. Wyrok z dnia 26 lutego 2002 r. 25 Sprawa R.D. przeciwko Polsce, nr 29692/96 i 34612/97. Wyrok z dnia 18 grudnia 2001 r. 26 Sprawa Vacher przeciwko Francji. Skarga nr 20368/92. Wyrok z dnia 17 grudnia 1996 r. 27 Mc Vicar przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Skarga nr 46311/99. Wyrok z dnia 7 maja 2002 r. 28 Sprawa Aires przeciwko Irlandii. Skarga nr 6289/73. Wyrok z dnia 9 września 1979 r. 9

10 obowiązują skomplikowane procedury. W związku z tym należy odnotować, że polskie prawo nie daje stron postępowania prawa do wyboru między wyznaczeniem adwokata (lub radcy prawnego, w zależności od rodzaju sprawy), a samodzielnym sporządzeniem skargi kasacyjnej. Faktycznie muszą być oni reprezentowani przez adwokata (lub radcę prawnego), który musi przygotować skargę kasacyjną oraz złożyć ją w Sądzie Najwyższym, bowiem skarga kasacyjna przygotowana i złożona przez samą stronę zostanie odrzucona 29. Trybunał potwierdził wyżej opisane stanowisko w kolejnej sprawie, orzekając, że ze względu na skomplikowany charakter procedury kasacyjnej, interes wymiaru sprawiedliwości może wymagać zapewnienia skarżącemu bezpłatnej pomocy prawnej 30. Pomoc pełnomocnika z urzędu może okazać się niezbędna w sporach, w których wymagane jest przedstawienie skomplikowanego materiału dowodowego, w tym powołanie biegłych oraz wezwanie i przesłuchanie świadków. To samo dotyczy przypadków, w których skarżący musi przedstawić odpowiednie argumenty w skomplikowanych kwestiach prawnych 31. Wyznaczenia obrońcy (lub radcy prawnego) z urzędu mogą wreszcie wymagać sprawy związane z zaangażowaniem emocjonalnym stron (sprawy o rozwód, podział majątku wspólnego byłych małżonków, przyznanie alimentów), zwłaszcza, gdy w postępowaniu niezbędne jest zachowanie dużego obiektywizmu 32. Inne czynniki, które mogą powodować konieczność skorzystania z pomocy pełnomocnika z urzędu mogą być związane ze środowiskiem rodzinnym lub zawodowym strony postępowania, jeżeli powodują, łącznie lub indywidualnie, że strona postępowania jest zbyt pokorna, nieporadna lub też zwyczajnie nie dysponuje dostateczną wiedzą, by móc bronić swej sprawy przed sądem W pewnych przypadkach wniosek strony o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu może zostać oddalony na tej podstawie, że nie przedstawiła ona podstaw mogących uzasadniać złożenie apelacji. Wynika to z faktu, że w dziedzinie związanej z wydawaniem środków publicznych, właściwe władze publiczne dysponują pewnym marginesem swobody w ocenie, czy wydatki można uznać za uzasadnione 34. Dlatego Państwo-Strona może ograniczyć zapewniania pomocy prawnej jedynie do tych stron, których skargi odwoławcze do sądu wyższej instancji mają racjonalne szanse powodzenia. W związku z tym sądy krajowe mogą także odrzucać wnioski o przyznanie pomocy prawnej w przypadku stwierdzenia, że możliwość wnoszenia dalszych środków odwoławczych jest ograniczona lub wykluczona z mocy samego prawa. Większą staranność przy podejmowaniu decyzji odnośnie przyznania pomocy prawnej sądy powinny natomiast zachować w sytuacji, w której możliwość wniesienia środków odwoławczych jest kwestią sporną, ze względu na niejednoznaczne lub mało precyzyjne przepisy. Obowiązek zachowania szczególnej staranności dotyczy zwłaszcza przypadków, w których odmowa przyznania bezpłatnej pomocy prawnej doprowadzi najprawdopodobniej do całkowitego zamknięcia możliwości dalszego prowadzenia sprawy. 32. W Polsce stanowią idealnym przykładem postępowań, w których niezbędne jest szczególnie staranne rozważenie wniosków o przyznanie pomocy prawnej są sprawy alimentacyjne. Po pierwsze alimenty mogą być uznawane za podstawowe wsparcie finansowe, głównie dla samotnych rodziców i ich dzieci. Przyznanie alimentów przez sąd ma często dla takich osób decydujące znaczenie dla uzyskania środków zapewniających minimalny poziom życia. Po drugie, już zwolnienie osób występujących z roszczeniami alimentacyjnymi ex lege z obowiązku pokrywania kosztów sądowych stanowiło wyraz uznania przez państwo szczególnej sytuacji osób, które niejednokrotnie muszą walczyć o pieniądze pozwalające na przeżycie. Wreszcie, odmowa przyznania przez sąd pomocy prawnej w powyższym postępowaniu może spowodować 29 Art. 393³ kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że Kasacja powinna być sporządzona przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. 30 Sprawa Twalib przeciwko Grecji. Skarga nr 24294/94. Wyrok z dnia 9 czerwca 1998 r. 31 Sprawa Pham Hoang przeciwko Francji. Skarga nr 13191/87. Wyrok z dnia 25 września 1992 r. 32 Sprawa Aires przeciwko Irlandii. Skarga nr 6289/73. Wyrok z dnia 9 września 1979 r. 33 Sprawa Aires przeciwko Irlandii. Skarga nr 6289/73. Wyrok z dnia 9 września 1979 r. 34 Sprawa Del Sol przeciwko Francji. Skarga nr 46800/99. Wyrok z dnia 26 lutego 2002 r. 10

11 zablokowanie takim osobom dostępu do sądu. Biorąc pod uwagę, że często występują one o z roszczeniem o przyznanie alimentów zwyczajnie dlatego, że już w danym okresie borykają się z problemami finansowymi, mało prawdopodobne wydaje się, by były zdolne do zapłaty wynagrodzenia prawnikowi, który pomógłby im w skutecznym dochodzeniu roszczeń przed sądem lub też przygotowaniu i złożeniu środków odwoławczych. Dlatego, jeżeli sądy w Polsce nie wykazują większej staranności badając potrzebę udzielenia pomocy prawnej w postępowaniach alimentacyjnych lub podobnych rodzajach postępowań, lub też nie biorą pod uwagę niemożności pokrycia przez osoby niezamożne dalszych kosztów postępowania, naszym zdaniem realizacja gwarancji przewidzianych w art. 6 może być poważanie zagrożona. 33. Należy również uwzględnić fakt, że w Polsce strony postępowania muszą przestrzegać określonych, często bardzo krótkich terminów na przygotowanie i złożenia skargi kasacyjnej w Sądzie Najwyższym. Dlatego sądy niższej instancji, które odrzucają wnioski stron postępowania o przyznanie pełnomocnika z urzędu na potrzeby sporządzenia i złożenia skargi kasacyjnej w Sądzie Najwyższym, powinny zwracać szczególną uwagę na fakt, czy wnioskodawcom pozostawiono dostateczną ilość czasu na znalezienie pełnomocnika z wyboru oraz sporządzenie i złożenie przez niego skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego. W przeciwnym przypadku można bowiem uznać, że ograniczają one przysługujące stronom prawo dostępu do sądu, jak miało to miejsce w sprawie R.D. przeciwko Polsce 35, w której Trybunał uznał, że ze względu na krótki okres czasu pozostawiony wnioskodawcy na wyznaczenie pełnomocnika z wyboru oraz sporządzenie zamierzonej skargi kasacyjnej, nie zapewniono mu realistycznej możliwości wniesienia i obrony swojej sprawy w sądzie kasacyjnym w sposób konkretny i efektywny. 34. Wreszcie, procedura ubiegania się przez strony o przyznanie pełnomocnika z urzędu musi przewidywać istotne gwarancje chroniące strony przed arbitralnością decyzji. W sprawie Del Sol przeciwko Francji 36 Trybunał stwierdził, że biuro pomocy prawnej przy Trybunale Kasacyjnym funkcjonuje na zasadach zapewniających dostateczną ochroną przed arbitralnością, ponieważ jego pracom przewodniczy sędzia Trybunału Kasacyjnego, a w składzie biura zasiadają również starszy kanclerz tego sądu, dwóch członków wybranych przez Trybunał Kasacyjny, dwóch urzędników cywilnych, dwóch członków Rady Stanu oraz Rady Trybunału Kasacyjnego, jak również przedstawiciel społeczny. Ponadto, od decyzji o odrzuceniu wniosku o przyznanie pomocy prawnej przysługuje odwołanie do prezesa Trybunału Kasacyjnego. Na podstawie powyższego wyroku można wywnioskować, że obowiązkiem państwa jest ustanowienie takich procedur decyzyjnych i odwoławczych w systemie pomocy prawnej, które zagwarantują, że ostateczne decyzje odnośnie wyznaczenia pełnomocnika z urzędu podejmowane będą w sposób obiektywny. Dlatego, jeżeli decyzję w tych kwestiach podejmowane są wyłącznie przez sędziów, odwołania rozpatrywane są sąd obradujący w tym samym składzie, albo też z określonych przyczyn nie podlegają przekazaniu do sądów wyższej instancji, co jest możliwe w Polsce, można ustalić, że przedmiotowe procedury nie zapewniają w dostatecznym stopniu gwarancji przewidzianych w art. 6. W związku z tym niezbędne może okazać się szczegółowe zbadanie decyzji podjętych w takich postępowaniach, w celu oceny, czy były one sprawiedliwe i zgodne z wymogami sprawiedliwego procesu. 5. WNIOSKI 35. Uważamy, że wysokie koszty prawne nie powinny utrudniać dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Osobom niezamożnym należy zapewnić możliwość efektywnej realizacji przysługujących im praw i nie można blokować im dostępu do sądów tylko dlatego, że nie są zdolne do poniesienia kosztów. Dotyczy to w szczególności osób, które nie tylko mają trudności finansowe, lecz także należą do osób nieporadnych lub z innych przyczyn nie mogą efektywnie 35 Sprawa R.D. przeciwko Polsce, skargi nr 29692/96 i 34612/97. Wyrok z dnia 18 grudnia 2001 r. 36 Sprawa Del Sol przeciwko Francji. Skarga nr 46800/99. Wyrok z dnia 26 lutego 2002 r. 11

12 dochodzić swych roszczeń. W związku z tym na Państwach-Stronach spoczywa obowiązek zapewnienie odpowiedniego ustanowienia, rozwoju i wzmocnienia krajowego systemu pomocy prawnej. Dlatego muszą one stale gromadzić informacje, analizować dane statystyczne, badać złożone skargi i przyczyny stojące u ich źródeł, analizować opinie sędziów oraz przedstawicieli zawód prawniczych i sektora organizacji pozarządowych. Jedynie na tej podstawie mogą zyskać prawdziwy obraz sytuacji i ustalić, czy system pomocy prawnej funkcjonuje prawidłowo. 36. W celu zapobieżenia sytuacjom, w których osoby niezamożne pozbawiane są nie tylko równego, lecz w ogóle jakiegokolwiek dostępu do pomocy prawnej, Państwa-Strony powinny uwzględnić minimalne wspólne standardy ustanowione w ugruntowanej linii orzecznictwa Trybunału. Państwa-Strony mogą również wykorzystać efekty ostatnich prac w tej dziedzinie, tzn. standardy ustanowione przez Radę Europy i instytucje UE. Nie można również zapomnieć o działaniach na rzecz poprawy sytuacji podejmowanych przez organizacje pozarządowe. Lektura raportów z monitoringu sporządzonych przez takie organizacje jak HFPCz, czy też Public Interest Law Initiative, może nie tylko zwrócić uwagę na kwestie mające szczególnie istotne znaczenie dla ochrony praw człowieka, lecz także zapewnić możliwość wielowymiarowej analizy funkcjonowania krajowych systemów pomocy prawnej. Na tej podstawie Państwa-Strony mają okazję przekonać się, że funkcjonowanie państwa prawnego może wciąż napotykać na realne problemy. W szczególności możliwe jest ustalenie określonych nieprawidłowości w systemie udzielania pomocy prawnej oraz ich negatywnego oddziaływania na najbardziej narażone grupy społeczeństwa. W rezultacie niezbędne dla zapewnienie efektywnego stosowania gwarancji proceduralnych w zakresie prawa do pomocy prawnej może okazać się przeprowadzenie szeroko zakrojonej reformy na rzecz zapewnienia lepszego funkcjonowania reguł udzielania pomocy prawnej w praktyce oraz poprawa zarządzania systemem pomocy prawnej jako całości. 37. Ocena sytuacji panującej w Polsce doprowadziła w naszej opinii do ujawnieniu szeregu problemów w systemie pomocy prawnej. Nie dotyczą one jedynie doraźnych nieprawidłowości ze strony sądów lub pełnomocników z urzędu, niekiedy bowiem ich źródłem są poważne błędy w interpretacji koncepcji pomocy prawnej jako takiej oraz jej znaczenia dla demokratycznego społeczeństwa i państwa prawnego. W Polsce, konieczność dostosowania zakresu pomocy udzielanej osobom niezamożnym do ograniczonych możliwości finansowych skarbu państwa skutkuje często zaniedbaniem interesów tych osób. Sędziowie stają w obliczu sytuacji, w której nie mogą dokonać swobodnej oceny sytuacji zainteresowanych osób, lecz w każdym przypadku muszą mieć na względzie niedostatek środków finansowych. Ponadto, w systemie pomocy prawnej brakuje odpowiedniego systemu środków odwoławczych, który pozwoliłby zapewnić odpowiednią kontrolę procesu decyzyjnego ze strony sądów wyższej instancji. Jak się wydaje, żadna z zainteresowanych polskich władz nie gromadzi, ani nie analizuje dostatecznej ilości danych by móc ocenić lub stwierdzić, czy system pomocy prawnej istotnie funkcjonuje, spełniając wymagane standardy i zaspokajając potrzeby osób niezamożnych. W świetle wyżej wyrażonych zastrzeżeń, z nadzieją oczekujemy na stanowisko Wysokiego Trybunału. Autorzy pisemnych uwag Aleksandra Jeżowska-Minárik 37 Adam Bodnar 38 12

13 Weryfikacja i akceptacja pisemnych uwag prof. Andrzej Rzepliński mgr Aleksandra Jeżowska-Minárik absolwentka wydziału prawa Uniwersytetu Wrocławskiego i Podyplomowego Studium Międzynarodowego Prawa Gospodarczego na Uniwersytecie Środkowoeuropejskim w Budapeszcie. Przez szereg lat zatrudniona w warszawskim biurze kancelarii Baker & McKenzie and Norton Rose. W 2004 r. była prawnikiem w Europejskim Trybunale Praw Człowieka. 38 mgr Adam Bodnar, absolwent wydziału prawa Uniwersytetu Warszawskiego i Podyplomowego Studium Porównawczego Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Środkowoeuropejskim w Budapeszcie. Przez szereg lat zatrudniony w warszawskim biurze kancelarii Weil, Gotshal & Manges. Od 2004 r. pełni funkcję koordynatora programu strategicznej litygacji w HFPCz. 39 Andrzej Rzepliński, prof. nauk prawnych, członek Zarządu HFPCZ oraz dyrektor ds. programów prawnych HFPCz, kierownik Ośrodka Badania Praw Człowieka przy Uniwersytecie Warszawskim. 13