Wstęp. R. Zajączkowski, Kielce 2004, s Por. J. RATZINGER, Bóg i świat, dz. cyt., s. 411.

Transkrypt

1 Wstęp 11 WSTĘP A. Chrześcijaństwo przez wieki kształtowało świadomość kolejnych pokoleń ludzi. W jego świetle człowiek rozumiał otaczający go świat. W jego świetle znajdował teŝ rozjaśnienie własnej tajemnicy skąd przychodzi i dokąd zmierza, jaki jest cel i sens Ŝycia, dlaczego ból i cierpienie, i jak zaspokoić niezmienną tęsknotę za szczęściem i nieśmiertelnością. Chrześcijaństwo, odpowiadając na te fundamentalne pytania człowieka, wskazywało mu drogę. A człowiek znajdował w chrześcijaństwie oparcie i poczucie stabilizacji. W momentach napięć, przesileń czy kryzysów, których nie zabrakło w dziejach, podejmowano wysiłki jeszcze głębszego przemyślenia odpowiedzi podsuwanej przez chrześcijaństwo i jeszcze lepszego zrozumienia tajemnicy, którą w sobie niesie. Poprzez ten wysiłek głębszego poznania i przez wysiłek świętości Ŝycia człowiek na nowo osiągał spokój, odnajdywał sens i cieszył się poczuciem bezpieczeństwa. Dzisiaj znów człowiek nie wie skąd przychodzi i dokąd zmierza, a chrześcijaństwo przestało być dla niego zrozumiałe. Zagubiły się istotne punkty odniesienia i zagubił się człowiek. Cywilizacja i mentalność techniczna kaŝe współczesnemu człowiekowi ufać jedynie swoim własnym wytworom i Ŝyć jakby Bóg nie istniał. Techniczne i utylitarystyczne podejście do świata odsunęło na margines świat wyŝszych wartości. Liczy się doraźna korzyść i bezpośrednie przeŝycie. W postępowaniu dominuje zasada: maksimum efektu, przy minimalnych kosztach własnych. Co przekłada się w sądach moralnych na etykę sytuacyjną. Człowiek pragnie stworzyć świat według własnej wizji. Kształt przyszłości wyznacza ekonomia i polityka. Z tymi sferami łączy się teŝ oczekiwanie na wybawienie człowieka. Religia została po raz kolejny zredukowana do sfery prywatnej. A jej kształt w świadomości człowieka wyznaczają nierzadko prywatne oczekiwania i wybory. Kryzys cywilizacji dotknął takŝe samo chrześcijaństwo. Jesteśmy dzisiaj świadkami nie tylko masowego porzucania wiary przez chrześcijan i odchodzenia od Kościołów, ale takŝe zataczającej coraz szersze kręgi obojętności religijnej tysięcy ochrzczonych. Obserwuje się dziś takŝe znaczący wpływ zmian kulturowych na sposób przeŝywania swej religii przez tych, którzy jeszcze uwaŝają się za chrześcijan. Wielu z nich nie identyfikuje się juŝ z oficjalną, to

2 12 Wstęp znaczy nauczaną przez Kościoły, moralnością chrześcijańską i głoszonymi przez Kościoły podstawowymi treściami wiary 1. Wydaje się, Ŝe takŝe dzisiaj, jak przed laty, gdy J. Ratzinger rozpoczynał wykłady, w których próbował pomóc człowiekowi zrozumieć na nowo sens wiary i wyłoŝyć jej treść, aktualne są słowa, od których rozpoczyna swoją ksiąŝkę: Mgła niepewności okrywa dziś bardziej niŝ kiedykolwiek pytanie o właściwą treść i sens wiary chrześcijańskiej 2. Chrześcijaństwo, które przez stulecia określało świadomość milionów ludzi, spotyka się dzisiaj z człowiekiem niepewnym swej wiary i swej toŝsamości. Kryzysowi samorozumienia towarzyszą trudności zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz z aktualizacją swojego bycia chrześcijanami. I jak juŝ wielokrotnie bywało w dziejach, tak kryzysowi wiary i Ŝycia, kryzysowi toŝsamości w obliczu intelektualnego i egzystencjalnego pluralizmu zaradzić moŝe tylko głębsze zanurzenie w to, co dla chrześcijanina istotne. Chrześcijaństwo powinno więc spróbować odnaleźć własny głos, by móc swoje przesłanie ukazać jako wspólny drogowskaz 3. Tak jak św. Tomasz z Akwinu musiał na nowo przemyśleć chrześcijaństwo w jego spotkaniu z judaizmem, islamem i kulturą grecko-łacińską, by mu nadać kształt, tak jak później, u zarania nowoŝytności, trzeba je było ponownie przemyśleć przy czym rozpadło się ono na dwa nurty: nurt reformacyjny oraz nurt oparty na fundamentach, jakie połoŝył Sobór Trydencki, który na pięć wieków wyznaczył kształt Kościoła tak współcześnie, w warunkach epokowego zwrotu, Kościół musi w pełni zachować toŝsamość, a jednocześnie znaleźć w sobie siłę Ŝywego organizmu, który pozwoli się mu na nowo wypowiedzieć i uobecnić 4. Zadanie to dotyczy przede wszystkim teologii, która musi spróbować uzyskać ogólną wizję prawdziwej istoty chrześcijaństwa, jego pozycji w historii religii i miejsca w ludzkiej egzystencji 5. Aktualny staje się więc postulat esencjalizacji, czyli ukierunkowania na istotę, przez ukazanie trwałych i doniosłych elementów naszej wiary 6. Potrzebne jest to tym, którzy nie rozumieją, wątpią i odchodzą, ale w nie mniejszym stopniu potrzebne jest to takŝe tym, którzy chcą lepiej rozumieć, by dojrzalej odpowiedzieć na swe chrześcijańskie powołanie. Pojawia się więc pytanie: Co jest istotą chrześcijaństwa? Co jest prawdziwym centrum chrześcijaństwa, centrum Ewangelii? W pytaniu o to, co istotne, lub właściwe dla chrześcijaństwa nie chodzi o jakąś historyczną jego postać. Chodzi o to, co jest w nim centralne i normatywne, co moŝe być kryterium dla 1 Por. H. PETRI, Zur Frage nach dem eigentlich Christlichen, Catholica 1(1976), s J. RATZINGER, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, tłum. Z. Włodkowa, Kraków 1994, s Por. J. RATZINGER, Wprowadzenie w chrześcijaństwo wczoraj, dziś i jutro, w: J. RA- TZINGER, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, tłum. Z. Włodkowa, Kraków 2006, s J. RATZINGER, Bóg i świat. Wiara i Ŝycie w dzisiejszych czasach. Z kardynałem Josephem Ratzingerem rozmawia Peter Seewald, tłum. G. Sowinski, Kraków 2001, s. 409n. 5 J. RATZINGER, Wiara prawda tolerancja. Chrześcijaństwo i religie świata, tłum. R. Zajączkowski, Kielce 2004, s Por. J. RATZINGER, Bóg i świat, dz. cyt., s. 411.

3 Wstęp 13 historycznych jego form i postaci 7. Ale rzecz nie wydaje się tak prosta. Progresiści i konserwatyści spierają się o właściwe zrozumienie chrześcijaństwa, a takŝe o poprawne jego urzeczywistnianie w Kościołach. Mamy wręcz do czynienia z kłótnią o to, co chrześcijańskie. Wobec tego pytanie o istotę chrześcijaństwa musi być dziś postawione du- Ŝo bardziej pryncypialnie i radykalnie. Chodzi przecieŝ o toŝsamość chrześcijaństwa z samym sobą, z jego zadaniami, moŝliwościami w świecie, a wreszcie i przede wszystkim o jego rację bytu 8. B. Pytanie o to, czym jest chrześcijaństwo i co znaczy być chrześcijaninem, pytanie o to, co właściwe i specyficzne dla chrześcijaństwa powracało w dziejach wiele razy. Od początku próbowano definiować chrześcijaństwo 9. Problem ten pojawił się z nową siłą i natarczywością u początku czasów nowoŝytnych i bez przesady moŝna stwierdzić trwa do dzisiaj. H. Wagenhammer, który od strony historycznej przebadał to zagadnienie, pisze o jego złoŝoności. Według niego pojęcie istoty chrześcijaństwa słuŝy czasem rozróŝnieniu między chrześcijańskim ideałem a rzeczywistością; niektórzy uŝywają go, aby opisać fenomen chrześcijaństwa pośród innych religii; wielu z kolei rozumie pod tym pojęciem początkowe chrześcijaństwo, w przeciwstawieniu do historycznych dodatków lub najwaŝniejsze zasady chrześcijaństwa w oderwaniu od rzeczy drugorzędnych 10. Po raz pierwszy terminu istota chrześcijaństwa (essentia christianismi, das Wesen des Christentums) uŝył pastor ewangelicki J. Belke w 1666 roku. Wcześniej, w 1610 roku, J. Arndt pisał o prawdziwym chrześcijaństwie Por. H. PETRI, Zur Frage nach dem eigentlich Christlichen, dz. cyt., s. 3. Jest to powaŝny problem, gdyŝ istnieją grupy, które chwytają się pewnych historycznych form i uwaŝają, Ŝe są one niezmienne (np. podnoszenie do rangi istotnego dla chrześcijaństwa sposobu przyjmowania Komunii świętej). Stąd z pytaniem o istotę chrześcijaństwa wiąŝe się problem zmienności i niezmienności chrześcijaństwa. Co jest niezmienne, a co jako element urzeczywistnienia chrześcijaństwa w ściśle określonych warunkach moŝna, albo naleŝy z czasem zmienić. 8 Por. H. PETRI, Zur Frage nach dem eigentlich Christlichen, dz. cyt., s Euzebiusz z Cezarei określił chrześcijaństwo jako kainh. kai. avlhqh.j qeosofi,a, czyli nową i prawdziwą mądrość BoŜą (Praeparatio Evangelica I,5: SCh 206, 12). Ewagriusz z Pontu uwaŝał, Ŝe Cristianismo,j evsti do,gma tou/ Swth/roj ~hmw/n Cristou/ evk praktikh/j kai. fusikh/j kai. Qeologikh/j sunesto,j, czyli Ŝe chrześcijaństwo jest nauką Chrystusa, naszego Zbawiciela, która składa się z praktyki, rozumienia świata i poznania Boga (Praktikos 1: SCh 171, 1). Grzegorz z Nyssy nazywał chrześcijaństwo th/j Qei,aj fu,sewj µίµεσις, czyli naśladowaniem boskiej natury (Quid nomen professione Christianorum sibi velit: PG 46, 244). Na ten temat, por. M. SECKLER, Christentum, w: LThK, t. 2, kol Por. H. WAGENHAMMER, Das Wesen des Christentums. Eine begriffsgeschichtliche Untersuchung, Mainz 1973, s J. ARNDT, Vom wahren Christentum, Bg Arndt to, co istotne dla chrześcijaństwa, pokazuje jako Ŝyciowe doświadczenie (por. M. SECKLER, Christentum, dz. cyt.,

4 14 Wstęp W języku polskim mówi się czasem o esencji, naturze, rdzeniu lub sednie chrześcijaństwa. Zamiast essentia christianismi pojawia się teŝ określenie proprium christianum, lub bardziej opisowe: to, co jest specyficznie chrześcijańskie 12, a takŝe: specificum christianum 13. H. Wagenhammer wyjaśnia, Ŝe niemieckie das Wesen odpowiada łacińskim pojęciom essentia i substantia. Esencja próbuje uchwycić to, co najwaŝniejsze, rdzeń; natomiast substancja chce opisać rzeczywistość, wyrazić treść 14. Jak się wydaje, aby zrozumieć chrześcijaństwo, trzeba zająć się jednym i drugim, czyli próbować wyrazić obydwa kierunki zawarte w niemieckim das Wesen (istota). Na temat istoty chrześcijaństwa wiele juŝ napisano. Pisali na ten temat zarówno teologowie, jak i filozofowie, wierzący i niewierzący 15. Naturalnie odpowiedzi kol. 1109). Por. takŝe: H. SEWERYNIAK, Świadectwo i sens. Teologia fundamentalna, Płock 2001, s Por. A. NOSSOL, Wstęp, w: R. GUARDINI, O istocie chrześcijaństwa, Kraków 2000, s. 5; M. SECKLER, Christentum, dz. cyt., kol Por. L. SCHEFFCZYK, Schwerpunkte des Glaubens. Gesammelte Schriften zur Theologie, Einsiedeln 1977, s Scheffczyk uŝywa tego określenia w nieco węŝszym znaczeniu, Trójcę Świętą nazywając das specificum christianum. 14 Por. H. WAGENHAMMER, Das Wesen des Christentums, dz. cyt., s. 23. Por. takŝe: B. FORTE, Vorwort zur deutschen Ausgabe, w: B. FORTE, Das Wesen des Christentums, Stuttgart 2006, s Długa byłaby kompletna bibliografia tego zagadnienia. Wystarczy wymienić kilka najczęściej cytowanych: L. FEUERBACH, Das Wesen des Christentums, Berlin 1841; A. HARNACK, Das Wesen des Christentums, 1900; E. TROELTSCH, Was heißt Wesen des Christentums?, Tübingen 1903; R. GUARDINI, Das Wesen des Christentums, Würzburg 1938 (R. GUARDINI, Istota chrześcijaństwa, w: R. GUARDINI, O istocie chrześcijaństwa, tłum. G. Sowinski, Kraków 2000, s. 7-67); E. HIRSCH, Das Wesen des Christentums, Weimar 1939; M. SCHMAUS, Vom Wesen des Christentums, Westheim 1947; G. SÖHNGEN, Vom Wesen des Christentums, w: G. SÖHNGEN, Die Einheit in der Theologie. Gesammelte Abhandlungen, Aufsätze, Vortrage, München 1952, s ; F. GOGARTEN, Was ist Christentum?, Göttingen ; B. FORTE, Das Wesen des Christentums, Stuttgart Do powyŝszych dodać trzeba takŝe: F.R. DE CHATEAUBRIAND, Le génie du christianisme, Paris 1802 (F.R. DE CHATEAUBRIAND, Geniusz chrześcijaństwa, tłum. A. Loba, Poznań 2003); J.H. NEWMAN, An Essey on the Development of Christian Doctrine, London 1845 (J.H. NEWMAN, O rozwoju doktryny chrześcijańskiej, tłum. J.W. Zielińska, Warszawa [brak roku wydania]); K. ADAM, Das Wesen des Katholizismus, 1924 (K. ADAM, Natura katolicyzmu, tłum. P. Lisiecki, Warszawa 1999); H. DE LUBAC, Catholicisme, les aspects socieaux du dogme, Paris 1938 (H. DE LUBAC, Katolicyzm. Społeczne aspekty dogmatu, tłum. M. Stokowska, Kraków 1988); H.U. VON BALTHASAR, Wer ist ein Christ?, Freiburg im Breisgau 1965 (H.U. VON BALTHASAR, Kim jest chrześcijanin?, tłum. F. Wycisk, Kraków 1999); K. RAHNER, Christentum, w: Sacramentum Mundi, t. 1, Freiburg im Breisgau 1967, kol ; J. RATZINGER, Einführung in das Christentum. Vorlesungen über das Apostolische Glaubensbekenntnis, München 1968 (J. RATZINGER, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, tłum. Z. Włodkowa, Kraków 2006); H. KÜNG, Christ sein, München 1974; K. RAHNER, Grundkurs

5 Wstęp 15 są róŝne, jak róŝne są punkty wyjścia i załoŝenia ich autorów 16. To, co właściwe dla chrześcijaństwa, wskazuje na proprium christianum i odróŝnia je od innych porównywalnych z nim fenomenów. Pierwszy więc krok dla określenia tego, co chrześcijańskie, i dla określenia samego chrześcijaństwa to oddzielenie i przeciwstawienie innym. Tak na przykład młode chrześcijaństwo określało się w stosunku do Synagogi 17. Pytanie o to, co właściwe dla chrześcijaństwa, zawsze będzie rozumiane jako pytanie o rdzeń, jako pytanie o to, co w nim istotne i niezmienne; jako pytanie o to, co trwałe i nieprzemijające mimo historycznych zmian zewnętrznych form i postaci w jakich chrześcijaństwo w róŝnych epokach się wyraŝało. Dlatego odpowiedź na nasze pytanie będzie zawsze próbą redukcji i koncentracji wielopostaciowych jego form do określonej formuły lub określonej zasady 18. Jak moŝemy mówić o historii dogmatów, o tym, Ŝe wiara chrześcijańska ma swoją (wyjątkową) historię (tylko) dzięki temu, Ŝe istnieje tutaj element niezmienny, trwały, tak moŝemy mówić o istocie chrześcijaństwa jako elemencie trwałym, niezmiennym w trwających, zmiennych jego dziejach i zmieniającym się w historii obliczu. Jak człowiek się zmienia od dziecka poprzez wiek młodzieńczy, dojrzałość i starość ale mimo to pozostaje sobą, pozostaje ten sam, tak zmienia się chrześcijaństwo, jego oblicze, pozostając przez wieki tym samym. Historia wiary chrześcijańskiej to historia coraz to nowego odczytywania w zmieniających się warunkach i okolicznościach pod wpływem Ducha Świętego przekazywanego w Tradycji jedynego orędzia Jezusa Chrystusa. Historyczne przekształcenia są nie tylko moŝliwe, ale wręcz są warunkiem toŝsamości chrześcijańskiej wiary. Aby pozostać toŝsama, musi być myślana i wyraŝana w róŝny sposób. Chodzi o zachowanie toŝsamości faktu początkowego poprzez przekształcenia czasów, które się zmieniają. Przy czym ani dekadencja, jako upadek i schyłek, ani postęp, jako wstępowanie wyŝej, nie wyraŝają wewnętrznej struktury historii wiary 19. des Glaubens. Einführung in den Begriff des Christentums, Freiburg im Breisgau 1976 (K. RAHNER, Podstawowy wykład wiary. Wprowadzenie do pojęcia chrześcijaństwa, tłum. T. Mieszkowski, Warszawa 1987); W. KASPER, Chrześcijaństwo, w: Pięć wielkich religii świata, red. E. Brunner-Traut, tłum. J. Doktór, Warszawa 1986, s Na przykład według znanego badacza religii R. Otto, do istoty chrześcijaństwa naleŝy to, Ŝe jest ona religią zbawienia. A charakterystyczne treści dla chrześcijaństwa to: zbawienie; wyzwolenie i przezwycięŝenie świata, związanego ze światem sposobu bycia, a nawet wszystkiego, co stworzone; przezwycięŝenie oddalenia i obcości Boga; wyzwolenie z niewoli grzechu i winy; pojednanie i rozgrzeszenie, a co za tym idzie łaska; duch i udzielanie się ducha, powtórne narodzenie i nowe stworzenie (por. I.S. LEDWOŃ OFM, i nie ma w Ŝadnym innym zbawienia. Wyjątkowy charakter chrześcijaństwa w teologii posoborowej, Lublin 2006, s. 120). 17 Por. H. PETRI, Zur Frage nach dem eigentlich Christlichen, dz. cyt., s. 5 i Por. TamŜe, s Por. J. RATZINGER, Storia e dogma, Milano 1971, s. 26n. Kościół nigdy nie powinien oddzielać się od swojego konkretnego przejawiania się w historii, a z drugiej strony takŝe

6 16 Wstęp Chrześcijaństwo konkretyzuje się i przedstawia w róŝnych wyznaniach, Kościołach i wspólnotach kościelnych. Stają przed nami róŝne, ukształtowane w czasie, jego postaci z ich nauczaniem, poglądami, przekonaniami, organizacją wspólnot i Ŝyciem. Pojawia się więc szereg elementów, których rozwaŝenie nas nie satysfakcjonuje, bo zaraz rodzi się pytanie, które z nich są najwaŝniejsze i fundamentalne 20. PoniewaŜ istotne jest tylko to, co nie tylko dziś jest waŝne 21, trzeba próbować przekroczyć historycznie ukształtowane formy z ich róŝnorodnością elementów, by dotrzeć do tego, co niezmienne i stałe w zmieniających się okolicznościach i formach. C. PoniewaŜ odpowiedź na pytanie o istotę chrześcijaństwa jest potrzebna, a równocześnie trudna, chcemy jej szukać u jednego z najwybitniejszych teologów XX wieku, Josepha Ratzingera. Dlaczego właśnie J. Ratzinger? Za tym wyborem przemawia kilka bardzo powaŝnych racji. Przede wszystkim sam J. Ratzinger uwaŝa, Ŝe potrzebna jest dzisiaj esencjalizacja, czyli ukierunkowanie na istotę, by mogły się ukazać trwałe i doniosłe elementy naszej nauki, naszej wiary 22. Esencjalizacja wiary to rozpoznawanie istotnych momentów wiary 23. Celem tak pojętej esencjalizacji jest ponowne inkarnowanie się wiary i jej ponowne ukazanie się. Pociąga to za sobą pewne uproszczenie, ale tylko w ten sposób mogą się znów uwidocznić i pozwolić na nowo usystematyzować niezmienniki wiary 24. To ukierunkowanie na istotę jest nie tylko postulatem ostatnich doświadczeń i przemyśleń J. Ratzingera. W Przedmowie do Ich glaube. Strukturen des Christlichen (1979) wyjaśnia, Ŝe po okresie eklezjologicznym pojawiły się w jego refleksji pytania o istotę chrześcijaństwa i jego przystępność. Zaowocowało to wykładami w letnim semestrze 1966/1967 na Uniwersytecie w Tybindze, opublikowanymi pt. Einführung in das Christentum, oraz podjęciem całego szeregu tematów związanych z pojęciem Boga, chrystologią, nauką o stworzeniu, eschatologią i refleksją nad sposobem głoszenia tych prawd dzisiaj 25. Sam uwaŝa, Ŝe jego celem jest przekazanie nowym czasom tego, co stanowi istotę wiary chrześcijańskiej 26. nigdy nie powinien stawiać znaku równości między tym przejawianiem się a sobą (J. RATZINGER, ToŜsamość z Kościołem, Collegium Polonorum 13(1995/1996), s. 94n). 20 Por. H. PETRI, Zur Frage nach dem eigentlich Christlichen, dz. cyt., s Por. J. RATZINGER, Theologische Prinzipienlehre. Bausteine zur Fundamentaltheologie, Donauwörth , s J. RATZINGER, Bóg i świat, dz. cyt., s Por. TamŜe, s Por. TamŜe, s Por. J. RATZINGER, Ich glaube. Strukturen des Christlichen, Leipzig 1979, s W pierwszym wywiadzie udzielonym P. Seewaldowi na pytanie: Co chciałby Ksiądz Kardynał osiągnąć?, odpowiedział krótko: Pragnę przekazać nowym czasom istotę wiary chrześcijańskiej i mam spokojną pewność, Ŝe nie jestem w tej walce osamotniony. śe nasz Pan, który mnie w tym wspiera, jest zawsze tym potęŝniejszym. Jestem

7 Wstęp 17 Za wyborem J. Ratzingera przemawia takŝe jego pozycja pośród współczesnych myślicieli. UwaŜany za jednego z największych teologów, jest jednym z niewielu intelektualistów, który był w stanie, z niewyczerpaną Ŝywotnością i przenikliwą głębią, śledzić Ŝycie duchowe drugiej połowy XX wieku. Teoretyczne poszukiwania na olbrzymim horyzoncie i precyzyjna, krytyczna analiza współczesności sprawiają, Ŝe J. Ratzinger prezentuje się jako prawdziwy mistrz myśli 27. Jest bardzo wraŝliwy na kaŝdą zmianę stanu świata, a więc zdolny do odebrania najmniejszych perturbacji moralnych i religijnych ludzkości. Jego teologia odznacza się uwagą skierowaną na całą historię ludzkich poszukiwań. Bierze pod uwagę odpowiedzi, często częściowe i niewłaściwe, dane przez historię filozofii, religii świata i teologii. A otrzymuje swój ostateczny kształt ze słuchania i wyjaśniania Objawienia, które jest przekazywane przez Kościół 28. W osobie Ratzingera pisze A. Nossol mamy bowiem do czynienia z nieulęknionym diagnostykiem aktualnej «godziny Kościoła»; Ŝadna paląca kwestia nie jest dlań za gorąca by jej nie poruszył, Ŝadna naukowa gmatwanina za skomplikowana, by nie znalazł do niej jakiejś drogi rzetelnego teologicznego dojścia 29. Ale ten analityk i wizjoner 30 jest nie tylko mistrzem myślenia. J. Ratzinger jest takŝe świadkiem i nauczycielem wiary. Jego teologia, która rodzi się z doświadczenia chrześcijańskiego i prowadzi ku chrześcijańskiemu Ŝyciu, daje integralną wizję wiary. Ma wymiar chrystocentryczny i eklezjalny. U podstaw jego metody teologicznej znajduje się osobiste utoŝsamienie z Jezusem Chrystusem. J. Ratzinger patrzy na Jezusa Chrystusa i szuka utoŝsamienia się z Jego misterium. A Kościół jest dla niego nie tylko miejscem uprawiania teologii, ale teŝ kryterium weryfikacji, jako przestrzeń doświadczenia 31. Podchodzić bliŝej do Boga róŝnymi drogami, uczyć się Go rozpoznawać to właśnie zasadnicze zadanie studium teologii. Bo jeśli te wszystkie naukowe tezy nie odnoszą się do rzeczywistości naszego Ŝycia, to owo studium w gruncie rzeczy mówi o niczym. Im bardziej jednak sami Go rozpoznajemy, tym bardziej zaczynają do więc ufny i spokojny (P. SEEWALD, Benedykt XVI. Portret z bliska, tłum. G. Popek, Kraków 2006, s. 226). 27 Por. F. D AGOSTINO, Laudatio del card. Joseph Ratzinger, w: Per il diritto. Omaggio a Joseph Ratzinger e Sergio Cotta, Torino 2000, s. 3 i Por. V. TWOMEY, La coscienza e l uomo, w: Alla scuola della verità. I settanta anni di Joseph Ratzinger, red. J. Clemens, A. Tarzia, Cinisello Balsamo 1997, s A. NOSSOL, Historyczne znaczenie wyboru Benedykta XVI, w: Wokół osoby i myśli Benedykta XVI. Wykłady otwarte zorganizowane w okresie Wielkiego Postu 2006, red. K. Glombik, Opole 2006, s Por. A. NICHOLS OP, Myśl Benedykta XVI. Wprowadzenie do myśli teologicznej Josepha Ratzingera, tłum. D. Habrajska, Kraków 2006, s Por. A. SCOLA, Joseph Ratzinger , w: Alla scuola della verità, dz. cyt., s

8 18 Wstęp nas przemawiać słowa Pisma; tym bardziej stają się one naszymi drogami ku Niemu i od Niego ku ludziom 32. J. Ratzinger potrafi łączyć ścisłą metodologiczną naukowość z poszukiwaniem dróg dojścia do mądrości, która słuŝyłaby wierze i Ŝyciu. Moim ideałem pisze była zawsze ścisła naukowość: jasna metoda i dokładna dokumentacja oraz uczestnictwo w debacie naukowej. Te elementy uwaŝam w dalszym ciągu za waŝne. Ale stąd wypływa następne zadanie: dojść poprzez «naukę» do «mądrości», to jest przejść od szczegółu do wizji całości i przekazać ją w sposób zrozumiały poza mur specjalizacji. Jeśli się nie robi tego kroku, takŝe specjalizacja traci znaczenie. To zadanie stało się dzisiaj jeszcze waŝniejsze, poniewaŝ dochodzi do głosu powierzchowna popularyzacja 33. Takiego rozumienia sposobu uprawiania teologii J. Ratzinger uczył się od najwybitniejszych teologów, którzy równocześnie byli pasterzami Kościoła, głęboko zanurzonymi w chrześcijańskie Ŝycie, w konkretne problemy wspólnot, którym posługiwali, w dręczące pytania poszczególnych ludzi, z którymi się spotykali. Chodzi przede wszystkim o jego zakorzenienie się w uprawianiu teologii w nauce Ojców Kościoła i teologów średniowiecza. Św. Augustyn, obok św. Bonawentury, jest jego pierwszym nauczycielem i mistrzem 34. MoŜna powiedzieć, Ŝe teologia J. Ratzingera rodzi się ze słuchania objawionego Słowa oraz dialogu z Ojcami. Ale nigdy w oderwaniu od współczesnego kontekstu. Stąd dialog z Ojcami poszerza się w jego pracy o dialog ze współczesnymi teologami i myślicielami, a takŝe o dialog-spór ze współczesną kulturą. Trzeba tutaj wspomnieć przede wszystkim takich mistrzów jak Romano Guardini, Henri de Lubac i Hans Urs von Balthasar 35. Przy czym przewodnikiem i pierwszym 32 J. RATZINGER, Słudzy waszej radości, tłum. T. Jaeschke CR, K. Wójtowicz CR, Wrocław 1990, s Un passato che non li riguarda. Il testo completo dell intervista che il cardinal Ratzinger ha rilasciato a Time, Supplemento a 30 Giorni 1(1994), s Por. J. RATZINGER, Bóg i świat, dz. cyt., s. 245; J. RATZINGER, Glaube, Geschichte und Philosophie. Zum Echo auf Einführung in das Christentum, Hochland 61(1969), s. 543; J. RATZINGER, Popolo e casa di Dio in sant Agostino, Milano 1971, s. 52. Zwłaszcza w tej ostatniej pracy, która jest rozprawą doktorską Ratzingera, prowadzi on nieustanny dialog z Ojcami (z Tertulianem, Cyprianem, Optatem z Milewe i Augustynem). Na temat dialogu Ratzingera ze św. Augustynem i św. Bonawenturą, zob. A. NICHOLS OP, Myśl Benedykta XVI, dz. cyt., s Por. J. RATZINGER, Christlicher Universalismus, Hochland 54(1961/62), s ; J. RATZINGER, Von der Liturgie zur Christologie. Romano Guardinis theologischer Grundansatz und seine Aussagekraft, w: Die bleibende Bedeutung von Romano Guardini, red. J. Ratzinger, Düsseldorf 1985, s ; J. RATZINGER, Wiem, Ŝe wybawca mój Ŝyje. Homilia wygłoszona podczas Mszy św. odprawianej za śp. Hansa Ursa von Balthasara, dnia 1 lipca 1988 r. w Lucernie, ComP 48(1988), s

9 Wstęp 19 nauczycielem teologicznego myślenia J. Ratzingera był Gottlieb Söhngen 36. Wpływ na jego teologiczny rozwój miał niewątpliwie takŝe udział w Soborze Watykańskim II 37. W tym kontekście rodzi się specyficzny kształt jego teologii, której charakter określa sam J. Ratzinger: Nigdy nie starałem się stworzyć własnego systemu, jakiejś odrębnej teologii. Swą myślą chcę po prostu podąŝać za wiarą Kościoła, co przede wszystkim znaczy: podąŝać myślą za wielkimi myślicielami wiary właśnie to moŝna by nazwać specyfiką mej teologii. Nie jest to jakaś wyizolowana, dobyta ze mnie samego koncepcja, lecz koncepcja, która moŝliwie szeroko otwiera się na wspólną drogę myślową wiary. Dlatego zawsze czymś bardzo waŝnym była dla mnie egzegeza. Nie potrafię sobie wyobrazić czysto filozoficznej teologii. Punktem wyjścia jest to, Ŝe wierzymy słowu BoŜemu, Ŝe próbujemy je rzeczywiście poznać i zrozumieć, Ŝe staramy się je potem myśleć za wielkimi mistrzami wiary. Stąd moja teologia stoi pod znakiem Biblii, a takŝe pod znakiem Ojców Kościoła, zwłaszcza św. Augustyna. Naturalnie, staram się nie ograniczać do tematyki staroŝytnego Kościoła, lecz spoglądać na najwyŝsze szczyty myśli, a zarazem wciągać do dialogu współczesne myślenie 38. J. Ratzinger nie próbował stworzyć własnego systemu, ale podejmując wyzwania współczesnego kontekstu wiary, stara się o całościowe podejście do rzeczywistości i zawsze dąŝy do syntezy, poniewaŝ prawdziwa wiara chce patrzeć na całość rzeczywistości i podjąć cały cięŝar naszej chrześcijańskiej egzystencji 39, za nią chce równieŝ podąŝać jego teologia. Dlatego J. Ratzinger w swej teologii szuka i rozwija równowagę między ujęciem metafizycznym i historycznym oraz próbuje łączyć i znaleźć jedność ujęcia teologicznego i antropologicznego Por. J. RATZINGER, Moje Ŝycie. Wspomnienia z lat , oprac. W. Wiśniowski SSP, Częstochowa 1998, s. 64 i 80nn; J. RATZINGER, Von der Wissenschaft zur Weisheit, Catholica 26(1972), s Ratzinger uczestniczył w Soborze najpierw jako osobisty teolog kard. J. Fringsa, a później jako peritus, czyli teolog Soboru (por. J. RATZINGER, Moje Ŝycie, dz. cyt., s ; oraz jego cztery sprawozdania z Soboru: Die erste Sitzungsperiode des Zweiten Vatikanischen Konzils. Ein Rückblick, Köln 1963; Das Konzil auf dem Weg. Rückblick auf die zweite Sitzungsperiode des Zweiten Vatikanischen Konzils, Köln 1964; Ergebnisse und Probleme der dritten Konzilsperiode, Köln 1965; Die letzte Sitzungsperiode des Konzils, Köln 1966). 38 J. RATZINGER, Sól ziemi. Chrześcijaństwo i Kościół katolicki na przełomie tysiącleci. Z Kardynałem rozmawia Peter Seewald, tłum. G. Sowinski, Kraków 1997, s. 55n. 39 Por. J. RATZINGER, O sensie bycia chrześcijaninem, tłum. J. Merecki SDS, Kraków 2006, s. 18n. 40 Szerzej na temat róŝnych aspektów teologii Ratzingera, zob. m.in.: Alla scuola della verità, dz. cyt. Por. takŝe: A. CZAJA, Naczelna zasada i przewodnie idee teologii Josepha Ratzingera, Forum Teologiczne VIII(2007), s. 5-18; Z. FALCZYŃSKI SAC, Współpracownik prawdy, w: Leksykon wielkich teologów XX/XXI wieku, red. J. Majewski, J. Makowski, Biblioteka Więzi, Warszawa 2003, s ; J. WOJCIECH, La théologie de Joseph Ratzinger: de l ouverture à la contre-reforme?, Śląskie Studia Histo-

10 20 Wstęp Wiele moŝna by jeszcze przytoczyć racji przemawiających za wyborem właśnie J. Ratzingera na przewodnika w naszych poszukiwaniach odpowiedzi na pytanie o istotę chrześcijaństwa. Z pewnością nie najmniej waŝną jest ta, Ŝe od 19 kwietnia 2005 roku ten skromny pracownik winnicy Pańskiej, jako papieŝ Benedykt XVI przewodzi Kościołowi i wypełniając Chrystusowy nakaz umacniania braci w wierze (por. Łk 22,32) słuŝy całemu chrześcijaństwu. D. Przed podjęciem pytania o to, co specyficzne i istotne dla chrześcijaństwa, trzeba jeszcze wyjaśnić, co rozumiemy przez określenie chrześcijaństwo ; zwłaszcza wyjaśnić trzeba relację dwóch pojęć chrześcijaństwo i Kościół. Święty lub wierny to pierwsze samookreślenia uczniów Chrystusa (por. 2 Kor 13,12; Flp 4,22; Kol 3,12; Hbr 3,1; Dz 10,45; Tt 3,14). Terminem evkklhsi,a, czyli Kościół, nazywano ich zgromadzenia. Terminem tym określano aktualne zgromadzenie liturgiczne, wspólnotę lokalną lub Kościół powszechny. W Antiochii po raz pierwszy uczniów Chrystusa nazwano chrześcijanami Cristianoi, (por. Dz 11,26n; 26,28). Nazwa ta stała się wkrótce określeniem wyraŝającym odrębność i toŝsamość wyznawców Jezusa Chrystusa 41. Określenie to funkcjonowało jako nazwa osób chrześcijanin, lub wspólnoty osób, uczniów Chrystusa chrześcijanie. Nie znano jeszcze ogólnej nazwy chrześcijaństwo. Ta pojawia się w średniowieczu, jako res publica christiana 42. Zanim zaczęto uŝywać nazwy chrześcijaństwo, nazywano religię chrześcijańską po prostu drogą, wyraŝając w ten sposób określony sposób Ŝycia (por. Dz 9,2; 19,23; 24,14) 43. Z kolei św. Paweł drogę chrześcijańską nazywa wiarą (por. Ga 3,22nn). Jaka jest relacja między pojęciami chrześcijaństwo i Kościół? Według M. Secklera rozróŝnienie tych pojęć jest teologicznie sensowne i waŝne, ale obciąŝone historycznie i rzeczowo trudne. Z jednej strony krytycznie i polemicznie przeciwstawia się chrześcijaństwo i Kościół, a z drugiej zakłada takie rozumienie chrześcijaństwa, które byłoby rzeczywistością przed i ponad Kościołem, a takŝe egzystencję chrześcijańską, która sięgałaby dalej i szerzej niŝ Kościół. Semantycznie obydwa pojęcia leŝą na róŝnych płaszczyznach. Dyskurs eklezjologiczny i teologia chrześcijaństwa są w części te same, ale w części poszły własnymi drogami, co w konsekwencji doprowadziło do fałszywego ich przeciwstawienia. ryczno-teologiczne 25/26(1992/93), s Listę prac poświęconych teologii Ratzingera w języku polskim znajdziemy w: F.K. CHODKOWSKI OFM, Ty jesteś Chrystus Syn Boga Ŝywego. Zarys chrystologii Josepha Ratzingera, Poznań 2007, s Por. M. RUSECKI, K. KAUCHA, Chrześcijaństwo, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, red. M. Rusecki i in., Lublin-Kraków 2002, s Por. takŝe: L. MAŁUNOWI- CZÓWNA, Chrześcijanie, w: Encyklopedia Katolicka, t. III, red. E. Łukaszyk i in., Lublin 1985, kol Por. J. RATZINGER, Das neue Volk Gottes. Entwürfe zur Ekklesiologie, Düsseldorf , s Por. J. RATZINGER, Glaube als Weg, Com 22(1993), s. 565.

11 Wstęp 21 Kulturowo i filozoficznie chrześcijaństwo jest szerszym i obejmującym Kościół pojęciem. Ale znane jest stanowisko inkluzyjne. Według niego mistyczne pojęcie Kościoła (ecclesia ab Abel) obejmuje wszystko, co naleŝy do chrześcijaństwa. Konkretność chrześcijaństwa spotyka i kształtuje konkretność Ludu BoŜego, czyli Kościoła. Właśnie w Kościele chrześcijaństwo jest sakramentalnie, instytucjonalnie i społecznie ucieleśnione 44. Jak się wydaje, roztropne jest rozróŝnianie, ale nie przeciwstawianie tych pojęć. JuŜ dla Ojców Kościoła było oczywiste, Ŝe jeśli ktoś oddala się od Kościoła, nie jest ani teŝ nie moŝe nazywać się chrześcijaninem 45. RównieŜ J. Ratzinger w taki sposób rozumie relację tych pojęć. To, co chrześcijańskie pisze istnieje zasadniczo na sposób Kościoła 46. A być chrześcijaninem zawsze znaczy nale- Ŝeć do całego Chrystusa i w ten sposób naleŝeć do Kościoła 47. Pojmuje on Kościół jako wspólnotową postać chrześcijańskiej wiary 48. Chrześcijaństwo bowiem spotykamy w konkretnym Kościele. Gdy na przykład św. Augustyn został biskupem, musiał wejść w pewną juŝ ustaloną kościelną tradycję, która chrześcijańskiemu uniwersum dała określony kształt 49. Chrześcijaństwo jest rzeczywiście tylko w Kościele 50. Nie jest ono abstrakcyjnym tworem, lecz istnieje jako Kościół. Kościół więc jest urzeczywistnieniem chrześcijaństwa. Jest on bowiem tą przestrzenią, w której moŝliwe jest Ŝycie zgodne z wiarą. Zgodnie z tym wnioskiem będziemy rozróŝniać, ale nie będziemy przeciwstawiać pojęć chrześcijaństwo i Kościół. Częściej będziemy posługiwać się pojęciem chrześcijaństwo, ale niekiedy pojawi się takŝe pojęcie Kościół. Jednego i drugiego będziemy uŝywać zgodnie z myślą i intencjami J. Ratzingera. Obok pojęcia chrześcijaństwo w dziełach J. Ratzingera pojawiają się równieŝ określenia religia chrześcijańska i wiara chrześcijańska. J. Ratzinger stosuje je w zasadzie zamiennie, chociaŝ preferuje określenie wiara chrześcijańska Por. M. SECKLER, Christentum, dz. cyt., kol. 1115nn. 45 ven tau,th ga.r ~h vekklhsi,a teqemeli,wtai, kai. ~o tau,thj evkpi,ptwn ovu,t van. evi,h, ovu,t van. ev,ti le,geito Cristiano,j (ŚW. ATANAZY, List 1 do Serapiona, 28: PG 26, 596). 46 J. RATZINGER, Das neue Volk Gottes, dz. cyt., s TamŜe, s TamŜe, s Ratzinger przypomina, Ŝe w liturgicznych tekstach z XV i XVI wieku pojawia się utoŝsamienie Kościoła z chrześcijaństwem (por. Das neue Volk Gottes, dz. cyt., s. 91). 49 Por. J. RATZINGER, Popolo e casa di Dio in sant Agostino, dz. cyt., s TamŜe, s Por. np.: J. RATZINGER, Wiara prawda tolerancja, dz. cyt., s. 68. Pojęcie religii, utworzone dopiero w czasach nowoŝytnych, jest według Ratzingera problematycznym uogólnieniem, które opiera się na dyskusyjnych załoŝeniach (por. W drodze do Jezusa Chrystusa, tłum. J. Merecki SDS, Kraków 2004, s. 78). Świat religii jest tak róŝnorodny, bogaty i złoŝony, Ŝe analiza samych fenomenów nie prowadzi do jednej definicji religii (por. J. RATZINGER, Das neue Volk Gottes, dz. cyt., s. 364). W związku z tym Ratzinger podejmuje próbę wyłoŝenia swego stanowiska na temat stosunku chrześcijaństwa do religii na tle historii religii (por. Jedność i róŝnorodność religii. Miejsce wiary chrześci-

12 22 Wstęp Pozostaje jeszcze do wyjaśnienia sposób, w jaki będziemy posługiwać się terminem istota. Wobec róŝnorodności ujęć terminu istota H. Wagenhammer po przeanalizowaniu jego dziejów dochodzi do wniosku, Ŝe zrozumienie tego terminu u konkretnego autora poznamy dopiero z kontekstu 52. Dlatego w naszym opracowaniu, bez wchodzenia w zbędne dywagacje na ten temat, przyjmujemy potoczne rozumienie terminu istota. Gdy więc będziemy pytać o istotę chrześcijaństwa, będziemy pytać najpierw o to, co wyróŝnia chrześcijaństwo od innych religii, a potem o to, co stanowi o jego własnym najgłębszym wyrazie. RównieŜ J. Ratzinger, chociaŝ dość często zajmuje się tym, co w chrześcijaństwie istotne i chociaŝ w wielu miejscach pojawia się u niego ten temat, nie podejmuje głębszej analizy samego terminu istota, przyjmując jego potoczne rozumienie. Mówi więc czasami o istocie chrześcijaństwa, innym razem o tym, co jest specyfiką chrześcijaństwa, lub co jest specyficzne dla wiary chrześcijańskiej. Kiedy indziej wyraŝa to jeszcze inaczej, pisząc o tym, co jest swoistą cechą wiary chrześcijańskiej lub jej konstytutywnym elementem. A czasem w miejsce tych wszystkich wyraŝeń pojawia się słowo o tym, co w chrześcijaństwie najwaŝniejsze, lub po prostu słowo o centrum chrześcijaństwa, a nawet o sercu chrześcijaństwa 53. Nie znajdujemy teŝ u J. Ratzingera jednej odpowiedzi na pytanie o istotę chrześcijaństwa. Odpowiedzi, nawet róŝne, pojawiają się w róŝnych kontekstach i dochodzi on do nich róŝnymi drogami. Mamy więc stwierdzenia krótkie, najczęściej okazjonalne, ale teŝ jedno szersze opracowanie naszego zagadniejańskiej w historii religii, w: Wiara prawda tolerancja, dz. cyt., s ; RozwaŜania na temat wiary, religii i kultury, w: Wiara prawda tolerancja, dz. cyt., s ). Ratzinger chciałby, aby teologia religii precyzyjne wyjaśniła pojęcia wiara i religia, gdyŝ oba są mętne i najczęściej tyleŝ z sobą mylone, co uogólniane. Dlatego mówi się o «wiarach» w liczbie mnogiej i ma się na myśli wszystkie religie, mimo Ŝe pojęcie «wiara» nie występuje we wszystkich religiach, a przynajmniej nie dla wszystkich jest konstytutywne, a jeśli występuje jest róŝnie rozumiane. I odwrotnie rozszerzenie pojęcia religii jako ogólnej nazwy stosunku człowieka do Transcendencji nastąpiło dopiero w drugiej połowie czasów nowoŝytnych (Wiara prawda tolerancja, dz. cyt., s. 42). Wiara i religia tylko do pewnego stopnia są tym samym (por. Wprowadzenie w chrześcijaństwo, dz. cyt., s. 40). Nie moŝna ich jednak zupełnie od siebie oddzielić. Wiara bez religii jest nierzeczywista religia jest elementem wiary, a wiara chrześcijańska musi zgodnie ze swą istotą Ŝyć jako religia (Wielość religii i jedno Przymierze, tłum. E. Pieciul, Poznań 2004, s. 115). 52 Por. H. WAGENHAMMER, Das Wesen des Christentums, dz. cyt., s Por. J. RATZINGER, Bóg Jezusa Chrystusa. Medytacje o Bogu Trójjedynym, tłum. J. Zychowicz, Kraków 1995, s. 32; J. RATZINGER, Dogma und Verkündigung, München-Freiburg im Breisgau 1973, s. 251; J. RATZINGER, Na początku stworzył Bóg Cztery kazania o stworzeniu i upadku. Konsekwencje wiary w stworzenie, tłum. J. Merecki SDS, Kraków 2006, s. 93; J. RATZINGER, W drodze do Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s. 78, 160n, 164.

13 Wstęp 23 nia 54. Odpowiedzi J. Ratzingera koncentrują się najczęściej wokół tematu miłości miłości Boga do ludzi i miłości człowieka do Boga i bliźniego. Na wprost zadane pytanie o istotę chrześcijaństwa: Jak opisałby Ksiądz Kardynał istotę chrześcijaństwa?, odpowiada krótko: Jako historię miłości między Bogiem i ludźmi 55. W innym miejscu czytamy: Autentycznym centrum chrześcijaństwa jest chrześcijańskie pojęcie miłości 56, oraz: Miłość ofiarująca się za drugich naleŝy do samej istoty chrześcijaństwa 57, a takŝe: Prawdziwym i właściwym sercem chrześcijaństwa jest i pozostaje miłość bliźniego 58. Ale obok zwrócenia uwagi na miłość, pojawiają się takŝe inne akcenty: Istota chrześcijaństwa polega na tym, Ŝe jest ono wiarą 59 ; albo: W centrum wiary chrześcijańskiej nie znajduje się Księga, lecz Osoba Jezus Chrystus 60. Odpowiedź na pytanie o istotę chrześcijaństwa jest dla J. Ratzingera nie tylko teoretycznym zagadnieniem, ale wiąŝe się ściśle z praktyką, z Ŝyciem chrześcijańskim: Konstytutywnym elementem chrześcijańskiej wiary jest przyjęcie tajemnicy jako centrum rzeczywistości, to jest przyjęcie miłości i stworzenia jako miłości i Ŝycia w świetle tej tajemnicy 61. E. W naszym opracowaniu pytamy o istotę chrześcijaństwa. Chcemy dowiedzieć się, co jest w chrześcijaństwie najwaŝniejsze, co jest jego rdzeniem. Podjęta przez nas próba poprowadzi nas nie tylko w kierunku jednej, bardziej czy mniej precyzyjnej odpowiedzi na pytanie o istotę chrześcijaństwa, ale pomoŝe nam przede wszystkim zrozumieć chrześcijaństwo. Dlatego nasze opracowanie nosi tytuł: Zrozumieć chrześcijaństwo. Istota chrześcijaństwa według Josepha Ratzingera. Ten niezwykle złoŝony temat, w którym zawierają się nie tylko pewne treści wiary, czyli to, w co wierzymy w chrześcijaństwie, ale takŝe Ŝycie wiarą, czyli praktyka chrześcijaństwa, przedstawimy w trzech częściach i siedmiu rozdziałach. W części pierwszej, noszącej tytuł: Chrześcijaństwo określa się wobec świata, spróbujemy pokazać, jak chrześcijaństwo w konfrontacji ze światem, 54 Chodzi o Ekskurs: Struktury chrześcijaństwa, znajdujący się we Wprowadzeniu w chrześcijaństwo, w którym Ratzinger podejmuje systematyczną refleksję na temat istoty chrześcijaństwa (por. Wprowadzenie w chrześcijaństwo, dz. cyt., s ). 55 Bóg na marginesie. Z kard. Josephem Ratzingerem rozmawia Marco Politi, TPow 49(5 XII 2004), s J. RATZINGER, Na początku stworzył Bóg, dz. cyt., s J. RATZINGER, Śmierć i Ŝycie wieczne, tłum. M. Węcławski, Warszawa 2000, s J. RATZINGER, Dogma und Verkündigung, dz. cyt., s J. RATZINGER, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, dz. cyt., s. 40. W innym miejscu czytamy podobnie: Wiara jest podstawowym aktem Ŝycia chrześcijańskiego. W niej wyraŝa się istotna struktura chrześcijaństwa (J. RATZINGER, Patrzeć na Chrystusa, tłum. J. Merecki, Kraków 2005, s. 8). 60 J. RATZINGER, W drodze do Jezusa Chrystusa, dz. cyt., s J. RATZINGER, Na początku stworzył Bóg, dz. cyt., s. 93.

14 24 Wstęp z jego religią i kulturą, zrozumiało i określiło swoją toŝsamość. Nie zaistniało ono w kulturowej i religijnej próŝni. Od początku więc musiało przemyśleć swoje podstawy i w relacji do innych próbować wyraŝać swoją toŝsamość. Dla młodego chrześcijaństwa był to czas fundamentalnych intuicji i decydujących wyborów, które na całą przyszłość określiły jego toŝsamość. Fundamentalne intuicje i decydujące wybory chrześcijaństwa to tytuł pierwszego rozdziału. PoniewaŜ pierwszym wyborem, przed którym stanęło chrześcijaństwo, był wybór obrazu Boga, dlatego na początku przedstawimy syntezę, za którą się ono w tym względzie opowiedziało. Następnie przedstawimy zagadnienie relacji Boga do świata. Chrześcijanie od początku wyrazili ją pod postacią więzi między Stwórcą a stworzeniem. Musieli przy tym zmierzyć się z określeniem relacji wieczności i czasu oraz ducha i materii. W tym kontekście ukaŝemy takŝe, jak chrześcijaństwo od początku rozumiało swój stosunek do świata, w szczególności do państwa. W tym rozdziale podejmiemy takŝe problem relacji wiary i rozumu, prawdy i kultu oraz metafizyki i historii. Chrześcijaństwo odwołujące się bowiem od początku do wydarzenia, a równocześnie podkreślające rozumność i prawdziwość swej wiary, musiało często w niesprzyjających dla tego okolicznościach szukać syntezy wiary i rozumu, prawdy i kultu oraz metafizyki i historii. Na końcu tego rozdziału podejmiemy jeszcze jeden waŝny problem młodego chrześcijaństwa, mianowicie konieczność określenia swej relacji do Starego Testamentu. Pierwsze wybory, których dokonało chrześcijaństwo, zwłaszcza odwołanie się do myśli greckiej, spowodowało w nowych czasach zarzut jego hellenizacji. Czy rzeczywiście na początku dokonała się hellenizacja chrześcijaństwa? Na to pytanie postaramy się odpowiedzieć w podsumowaniu. Chrześcijaństwo spotkaniem Boga z człowiekiem w Jezusie Chrystusie to tytuł drugiego rozdziału tej części naszego opracowania. Chrześcijaństwo określiło się wobec świata nie tylko przez odróŝnianie i syntezę, ale teŝ przez pozytywne wyraŝenie swej najgłębszej toŝsamości, tak jak ją zrozumiało i przyjęło. Od początku rozumiało ono siebie jako religię spotkania Boga z człowiekiem w Jezusie Chrystusie. Najpierw pokaŝemy, Ŝe chrześcijaństwo jest religią wcielenia, to znaczy, iŝ jest religią, o której kształcie decyduje fakt, Ŝe Słowo stało się Ciałem i zamieszkało wśród ludzi. Następnie ukaŝemy, Ŝe spotkanie Boga z człowiekiem we wcieleniu zostało poprzedzone i przygotowane przez szereg spotkań, które znalazły swój wyraz w kolejnych przymierzach. W nich Bóg coraz bardziej wiązał się z ludźmi, a człowiek otwierał się na BoŜą obecność. Dlatego chrześcijaństwo, które zebrało w sobie dziedzictwo przybliŝania się Boga do ludzi i przebywania z nimi, jest religią spotkania. W końcu ukaŝemy, Ŝe chrześcijaństwo jest religią komunii w miłości. PoniewaŜ ostateczną podstawą bytu jest komunia, dlatego komunia z Bogiem jest celem stworzenia. W podsumowaniu tego rozdziału zastanowimy się nad rolą Kościoła w spotkaniu Boga z człowiekiem w Jezusie Chrystusie. W części drugiej, zatytułowanej: Określenie chrześcijaństwa, przedstawimy istotne elementy opisujące rzeczywistość chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo zaczynamy rozumieć, gdy uświadamiamy sobie, jakie są jego formalne podstawy,

15 Wstęp 25 jaka jest jego wewnętrzna struktura i jakie są treści, które podaje nam do wierzenia. Analiza tych elementów przybliŝa nas do odpowiedzi na pytanie o jego istotę. Formalne podstawy chrześcijaństwa to tytuł pierwszego rozdziału tej części. U podstaw chrześcijaństwa znajduje się nie ludzki namysł nad rzeczywistością, ale wydarzenie słowo i działanie Boga, które nazywamy Objawieniem. Dociera ono do nas za pośrednictwem Pisma Świętego i Świętej Tradycji. Bez nich trudno byłoby zrozumieć chrześcijaństwo. Dlatego w tym rozdziale zajmiemy się najpierw szczególnym znaczeniem Pisma Świętego dla chrześcijaństwa oraz zadaniem i wymogami związanymi z jego interpretacją. PokaŜemy takŝe, Ŝe Pismo Święte wyrasta z Tradycji i Ŝe nie moŝna go bez niej zrozumieć. Następnie ukaŝemy źródła i naturę chrześcijańskiej Tradycji, Kościół jako jej podmiot oraz rolę Ducha Świętego w jej trwaniu i rozwijaniu się. Z kolei pokaŝemy, Ŝe Magisterium Kościoła jest organicznym elementem chrześcijańskiej Tradycji. UkaŜemy jego początek i rozwój oraz znaczenie i misję we wspólnocie Kościoła. W podsumowaniu przypomnimy nauczanie o ścisłym związku Świętej Tradycji, Pisma Świętego i Magisterium Kościoła. Struktury chrześcijaństwa to tytuł drugiego rozdziału tej części naszego opracowania. Przedstawimy w nim ten fragment teologicznej myśli J. Ratzingera, w którym zajął się on bezpośrednio i systematycznie odpowiedzią na pytanie o istotę chrześcijaństwa. Swą odpowiedź sformułował w sześciu zasadach wyraŝających głęboką strukturę wiary. Jedna po drugiej uwzględniając szerszy kontekst pism J. Ratzingera je zaprezentujemy. Rozpoczniemy od zasady jednostki. WyraŜa ona prawdę, Ŝe w chrześcijaństwie wszystko opiera się na jednostce, która zbawia wszystkich na Jezusie Chrystusie. RozwaŜenie zasady jednostki prowadzi nas w kierunku zasady dla, która najgłębiej charakteryzuje egzystencję Jezusa. Jezus Ŝyje dla, pro-egzystuje, i to prawo wpisane jest w strukturę chrześcijaństwa. Trzecią zasadą, którą omówimy, jest zasada anonimowości. Jej esencją jest fakt coraz większego ukrywania się Boga. Bóg w Jezusie Chrystusie jest tak blisko, Ŝe moŝna Go dotknąć, zranić, a nawet zabić, ale równocześnie ta niezwykła bliskość Boga staje się Jego zasłoną, ukryciem. PoniewaŜ chrześcijaństwo od początku naznaczone jest prawem nadmiaru, dlatego kolejna zasada, którą się zajmiemy, dotyczy właśnie tego zagadnienia. BoŜym nadmiarem jest Jezus Chrystus. Wraz z Nim pojawia się obfitość BoŜego obdarowania. Kolejna zasada, zasada definitywności, wyraŝa prawdę, Ŝe w Jezusie Chrystusie dzieje człowieka i stworzenia osiągnęły juŝ swój cel zjednoczenie z Bogiem. RozwaŜymy przy okazji, Ŝe definitywność wydarzenia Chrystusa jest podstawą definitywności chrześcijaństwa. Na końcu omówimy prawdę o prymacie tego, co otrzymane, i zasadę pozytywności. Prymat tego, co otrzymane, przypomina fundamentalne prawo ludzkiej egzystencji, mianowicie fakt, Ŝe to, co najwaŝniejsze, musi zostać człowiekowi podarowane. Bóg jest źródłem i początkiem wszelkiego obdarowania. On przychodzi do nas z zewnątrz, jako dar, a to jest podstawą pozytywności chrześcijaństwa. Zasada pozytywności przypomina, Ŝe chrześcijaństwo nie opiera się na tym, co sami

16 26 Wstęp wymyślimy, lecz na wydarzeniu Jezusa Chrystusa, które przychodzi do nas ze swoją konkretnością. W podsumowaniu podejmiemy pytanie: Czy jest jakaś zasada łącząca wszystkie pozostałe?, i przedstawimy zasadę miłości. Treść chrześcijaństwa to tytuł trzeciego rozdziału drugiej części naszego opracowania. Zajmiemy się w nim podstawowymi prawdami, które są przedmiotem chrześcijańskiej wiary. Sześć zasad, przy pomocy których J. Ratzinger określił istotę chrześcijaństwa, wskazało na jego strukturę. Podstawowe prawdy chrześcijańskiej wiary opisują tę istotę od strony treści, od strony substancji wiary. PoniewaŜ chrześcijaństwo od początku przedstawiano jako wiarę, zapytamy najpierw, co znaczy wierzyć. A następnie przedstawimy znak wyróŝniający chrześcijaństwo i największą tajemnicę chrześcijańskiej wiary, czyli tajemnicę Trójcy Przenajświętszej. Z kolei zajmiemy się fundamentem chrześcijańskiej wiary. UkaŜemy, Ŝe wiara w Jezusa Chrystusa, Syna BoŜego i naszego Pana stoi u podstaw chrześcijaństwa albo raczej, Ŝe Jezus Chrystus jest fundamentem wiary chrześcijańskiej. Zapytamy najpierw: Co to znaczy, Ŝe Jezus Chrystus jest Synem BoŜym? A następnie w kontekście historiozbawczym przedstawimy wiarę w Jezusa Chrystusa UkrzyŜowanego, Zmartwychwstałego i Przychodzącego. W ten historiozbawczy kontekst naszego wyznania wiary wpisuje się takŝe wiara w Ducha Świętego, który jest Panem i OŜywicielem. MoŜemy Go poznać tylko przez skutki, które sprawia. Zastanowimy się więc tutaj: Co oznacza obecność i działanie Ducha Świętego? oraz ukaŝemy chrześcijańską wiarę w dopełnienie dziejów. W podsumowaniu przybliŝymy prawdę o naszym zbawieniu przez miłość. Wreszcie w części trzeciej, która nosi tytuł: Spełnione chrześcijaństwo, pokaŝemy praktyczny wymiar chrześcijaństwa, czyli jego Ŝyciową weryfikację. PoniewaŜ chrześcijaństwo jest drogą, nie moŝna go poznać inaczej, jak tylko wchodząc na tę drogę. Tą drogą jest chrześcijańskie Ŝycie. Dlatego szukając odpowiedzi na pytanie o istotę chrześcijaństwa, nie moŝemy pominąć refleksji nad chrześcijańskim Ŝyciem oraz szczególną jego postacią ukazującą się w świętych. Eksperyment Ŝycia, który oni podjęli, potwierdza treść chrześcijańskiej wiary. śycie chrześcijańskie to tytuł pierwszego rozdziału tej części opracowania. Chrześcijańskie Ŝycie przedstawimy, prezentując duchowość chrześcijańską, ukazując podstawowy jego kształt, wyraŝający się w liturgii, martyrii i diakonii chrześcijańskiej, oraz kreśląc zasadnicze linie chrześcijańskiej moralności. Podejmując zagadnienie duchowości chrześcijańskiej, zajmiemy się naśladowaniem Jezusa oraz chrześcijańskim braterstwem. Następnie przedstawimy liturgię, martyrię i diakonię chrześcijańską. Od początku chrześcijaństwa przynaleŝność do Jezusa wyraŝała się przez specyfikę chrześcijańskiego kultu, przez wytrwałość chrześcijańskiego świadectwa i pokorę chrześcijańskiej słuŝby. Z kolei zajmiemy się chrześcijańską moralnością, która w istotny sposób wyraŝa chrześcijańskie powołanie. Chrześcijanie bowiem wyróŝniają się nie tylko wiarą, ale i moralnością. Jako Ŝe w centrum problematyki moralnej znajduje się pytanie o sumienie i wolność, więc na końcu naszych rozwaŝań poru-

17 Wstęp 27 szymy równieŝ te zagadnienia. Zajmiemy się tu przede wszystkim odpowiedzią na pytanie o podstawę sumienia i o związek wolności z odniesieniem człowieka do Boga. W podsumowaniu pokaŝemy jeszcze, Ŝe chrześcijaństwo jest drogą do pełni człowieczeństwa. Świętość chrześcijańska to tytuł ostatniego rozdziału naszego opracowania. śycie Maryi i świętych ukazuje nam to, co w chrześcijaństwie najwaŝniejsze. Spełnione Ŝycie Maryi i świętych jest takŝe uwiarygodnieniem chrześcijańskiej drogi. PoniewaŜ nikt tak nie upodobnił się do Jezusa, jak Jego Matka Maryja, dlatego najpierw z uwagą spojrzymy na Jej drogę i Jej odpowiedź na wezwanie BoŜe. Obok Maryi prawdziwymi wzorami chrześcijańskiej egzystencji są święci. To nasi starsi bracia w rodzinie BoŜej i nauczyciele człowieczeństwa. Jako przykłady wiary doświadczonej i potwierdzonej Ŝyciem pomagają nam kroczyć drogami BoŜymi. Po przedstawieniu przykładów ich pójścia za Jezusem, w podsumowaniu, przypomnimy wizję św. Benedykta, która jest obrazem duchowej drogi na szczyty człowieczeństwa i chrześcijaństwa. F. Joseph Ratzinger napisał kiedyś, Ŝe przyprawą ksiąŝki jest polemika 62. W naszym opracowaniu nie ma polemiki. Naszym celem było moŝliwie najlepsze zrozumienie i najwierniejsze zaprezentowanie myśli J. Ratzingera. Dlatego za lekturą jego dorobku postępuje analiza jego myśli, która prowadzi do syntetycznego opracowania całości, zgodnie z postawionym sobie celem. Niemałe znaczenie interpretacyjne ma tutaj konstrukcja poszczególnych części i rozdziałów. WaŜnym elementem pracy są podsumowania pojawiające się po kaŝdym rozdziale. Staramy się w nich moŝliwie zwięźle zebrać prezentowane myśli (A) oraz dokonać jeszcze krótkiego, uogólniającego podsumowania (C). W kaŝdym podsumowaniu wprowadzamy dodatkowo ściśle łączący się z treścią rozdziału temat (B), który jak mamy nadzieję uzupełnia i poszerza nasze spojrzenie. W zakończeniu spróbujemy sformułować końcowe wnioski zgodnie z problematyką pracy. Ufamy, Ŝe jak całe dzieło J. Ratzingera pomaga zrozumieć chrześcijańską wiarę, tak do jej zrozumienia moŝe się przyczynić równieŝ niniejsze opracowanie. 62 J. RATZINGER, Christ sein, plausibel gemacht, Theologische Revue 5(1975), kol. 361.

18

19 Wstęp 29 CZĘŚĆ I CHRZEŚCIJAŃSTWO OKREŚLA SIĘ WOBEC ŚWIATA

20 30 Wstęp