PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

Transkrypt

1 PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO Nr 66 Warszawa 2010

2 Redaguje Kolegium w składzie: Jadwiga Cegielska (sekretarz), Stefan Lelental, Krystyna Ostrowska, Zofia Ostrihańska, Jacek Pomiankiewicz, Andrzej Rzepliński, Grażyna B. Szczygieł, Adam Szecówka, Teodor Szymanowski (przewodniczący), Włodzimierz Wróbel. Adres redakcji: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: , , faks: , e mail: redakcja@sw.gov.pl Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedyn czych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, Warsza wa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa Cena pojedynczego egzem plarza czaso pisma w 2010 r. wynosi 15,00 zł, egzemplarza podwójnego 30,00 zł, a cena prenumeraty rocznej 60,00 zł. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie łącznie ze spacjami). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca ko lejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na końcu pod bibliografią. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek techniczych oraz poprawek stylistyczno-językowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN Skład, łamanie, korekta i druk: Zakład Poligraficzny S-PRINT ul. Conrada 7, Warszawa tel. (22) , tel./fax (22) drukarnia@s-print.pl,

3 Spis treści Artykuły: Tomasz Głowik, Andrzej Matyba Samobójstwa osadzonych w latach Teodor Bulenda Polityka karna w programach wyborczych w 2007 r Zbigniew Piechowiak Badania poglądów na temat instytucji mediacji między ofiarą i sprawcą w wybranym środowisku lokalnym Patrycja Franków Nagrody i kary dyscyplinarne w resocjalizacji skazanych Anna Chmielewska-Hampel, Małgorzata Wawrzyniak Zaburzenia osobowości u więźniów w świetle teorii Hansa J. Eysencka Mateusz Rodak Ekscelencjo naczelniku zaszczyć mnie swą łaską zwalniając mnie od piętnującej kary Z praktyki Marek Krzysztof Zając Próba wykorzystania założeń autplacement u w pracy z więźniami Ewa Dawidziuk Przeludnienie polskich jednostek penitencjarnych w świetle wizytacji Krajowego Mechanizmu Prewencji Polemiki i recenzje Adam Kwieciński Lecznicze środki zabezpieczające w polskim prawie karnym i praktyka ich wykonywania (rec. Stanisław Hoc)

4 (red.) Adam Szecówka, Joanna Dzieńdziora, Sabina Musioł Nauka i praktyka wobec bezpieczeństwa we współczesnej społeczności lokalnej (rec. Józef Nawój) (red.) Anetta Jaworska Kryminologia i kara kryminalna (rec. Stanisław Zbigniew Bukowski) Aldona Nawój Wykonanie kary pozbawienia wolności w systemie programowego oddziaływania (rec. Bogdan Nowak) Giennadij Grigoriewicz Szichancow Kryminologia (rec. Katarzyna Laskowska) Kronika Stefan Lelental Profesor Józef Jakub Wąsik ( ) Jerzy Lachowski, Szymon Krajnik Konferencja naukowa Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej (Zakład Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych PAN, 3 grudnia 2009 r.) Łukasz Kwadrans 90 lat kurateli sądowej w Polsce. Historia teraźniejszość przyszłość (Sejm RP, 11 grudnia 2009 r.) Noty o autorach

5 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 66, Warszawa 2010 Tomasz Głowik Andrzej Matyba Samobójstwa osadzonych w latach Wprowadzenie Śmierć samobójcza każdego osadzonego jest dramatycznym i niechcianym przez nikogo zdarzeniem. Jest jednym z najbardziej traumatycznych zdarzeń, jakie mogą spotkać wychowawcę, psychologa czy oddziałowego pracujących w bezpośrednim kontakcie ze skazanymi. Dzieje się tak z dwóch powodów. Pierwszy z nich dotyczy procesu resocjalizacji. Bezpośredni kontakt to relacja pomiędzy skazanym a ww. osobami, na którą składają się niejednokrotnie liczne rozmowy, mniejszy lub większy rodzaj zrozumienia, empatii czy też emocjonalnej więzi. Samobójstwo skazanego to nagłe i zakończone porażką zerwanie tej relacji. Drugi z nich dotyczy konsekwencji prawnych. Każde samobójstwo jako wypadek nadzwyczajny jest przedmiotem wewnętrznego postępowania wyjaśniającego jak i dochodzenia prokuratorskiego, w wyniku których osoby pracujące w bezpośrednim kontakcie ze skazanym muszą odpowiedzieć na pytanie, czy dopełniły wszelkich formalności mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa osadzonemu. Wszelkie zaniedbania w tym względzie grożą zarówno konsekwencjami służbowymi jak i karnymi. Niniejszy artykuł jest opisem samobójstw osadzonych w latach na podstawie danych zebranych z okręgowych inspektoratów Służby Więziennej jak i na podstawie tzw. meldunków o wypadkach nadzwyczajnych. Autorzy zestawili ze sobą dane i dokonali ich analizy. 5

6 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba 2. Samobójstwo jako zjawisko uwarunkowane wieloczynnikowo 1 Samobójstwo jest zjawiskiem uwarunkowanym wieloma czynnikami. Dlatego też jego przyczyn należy poszukiwać zarówno w sferze psychologicznej jak i społecznej funkcjonowania człowieka, a także w sposobie jego reagowania w sytuacjach trudnych. Literatura przedmiotu w różnorodny sposób dokonuje klasyfikacji czynników mających wpływ na zachowania suicydalne. R. O Connor i N. Sheehy 2 wyróżniają: czynniki kliniczne, do których zaliczają przede wszystkim zaburzenia osobowości, czynniki społeczne, takie jak negatywne zjawiska społeczne (bezrobocie), brak wsparcia społecznego, izolację, różnorodne zdarzenia życiowe, czynniki osobiste, które autorzy opisują jako model biopsychospołeczny, ale w jego opisie podkreślają głównie elementy poznawcze takie jak atrybucje, sztywność poznawczą i inne. Wszystkie ww. czynniki mogą mieć wpływ na podjęcie decyzji o odebraniu sobie życia. Samobójstwo jest zjawiskiem dynamicznym, a ryzyko związane z jego popełnieniem zależy od wzajemnego powiązania powyższych czynników, przy czym każdy z nich w każdym momencie może ulec zmianie. Samobójstwo jest często skutkiem kryzysu psychologicznego, tzn. specyficznego stanu psychicznego o pewnej dynamice, nacechowanego niepokojem i napięciem. Kryzys rozpoczyna się, gdy człowiek nie może rozwiązać jakiegoś trudnego problemu 3. Kryzys psychologiczny może w każdej chwili przerodzić się w kryzys suicydalny 4. Brak możliwości poradzenia sobie z nim może wynikać z różnorodnych przyczyn: z natężenia problemu, z kontekstu uprzednich doświadczeń i nierozwiązanych konfliktów, z okresu jego pojawienia się, z zablokowania dotychczasowych sposobów radzenia sobie z problemami, z braku przygotowania do radzenia sobie oraz nowości problemu 5. 1 Por. Pilecka B., Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo UJ, Kraków 2004, str Por. O Connor R., Sheehy N., Zrozumieć samobójcę, GWP, Gdańsk Pilecka B., Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo UJ, Kraków 2004, str Tamże, str Por. tamże str

7 Samobójstwa osadzonych w latach Do czynników ryzyka związanych z zachowaniami suicydalnymi zalicza się najczęściej: depresję lub stany depresyjne, alkoholizm i inne uzależnienia, zachowania antyspołeczne, zaburzenia osobowości, pojawiające się okresowo myśli samobójcze a także uprzednie próby samobójcze. 3. Izolacja więzienna jako czynnik ryzyka zachowań suicydalnych Literatura przedmiotu, w tym publikacje Światowej Organizacji Zdrowia, Międzynarodowego Stowarzyszenia Zapobiegania Samobójstwom (IASP) oraz Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego, zgodnie określa, że pozbawienie wolności jest istotnym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań suicydalnych wśród osadzonych 6. Pobyt w izolacji więziennej jest dla prawie każdego człowieka zdarzeniem traumatycznym. Kara pozbawienia wolności oraz tymczasowe aresztowanie uniemożliwiają rozwiązywanie realnych trudności, które dotyczą zarówno jego samego jak i jego rodziny. Sytuacja pozbawienia wolności jest sytuacją trudną w sensie psychologicznym, tzn. wiąże się z deprywacją potrzeb, poczuciem zagrożenia, nasileniem się innych negatywnych emocji oraz spadkiem poczucia wartości itp. Negatywne konsekwencje pobytu w izolacji więziennej prowadzą m.in. do osłabienia funkcji mechanizmu świadomego panowania nad nastrojami, przesunięcia się punktu ciężkości z uczuciowości w miarę dojrzałej na labilną i impulsywną, zamykanie się w sobie, skłonności do zachowań autoagresywnych, w tym suicydalnych i innych. Pozbawienie wolności prowadzi także niejednokrotnie do zaniku rodzinnego i społecznego wsparcia, niepewności co do przyszłości, a w miarę pobytu w izolacji więziennej do konfliktów, wiktymizacji oraz kryzysów emocjonalnych. Hołyst opisuje wpływ kary pozbawienia wolności na człowieka, odwołując się do relacyjnej teorii potrzeb, według której osobowość jest sposobem funkcjonowania, który obejmuje dwie struktury: «ja świat» 7. W takim rozumieniu izolacja więzienna zaburza strukturę ja świat, gdyż uniemożliwia zaspokajanie ważnych dla osobowości potrzeb, co może prowadzić do zaburzeń psychicznych 8. 6 Por. Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Zapobiegania samobójstwom. Poradnik dla funkcjonariuszy Służby Więziennej, Genewa-Warszawa Tamże, str Tamże, str. 7. 7

8 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba Czynniki ryzyka wymienione powyżej, a w szczególności uzależnienia, zachowania antyspołeczne, zaburzenia osobowości, zaburzenia zachowania w wyniku procesów adaptacyjnych do warunków izolacji więziennej, silna deprywacja potrzeb oraz uprzednie próby samobójcze to jednocześnie kryteria, z pomocą których z dużą trafnością można opisać osoby przebywające w izolacji więziennej. Oznacza to, że do populacji więziennej należą ludzie o cechach znanych jako czynniki ryzyka 9. Dodatkowo do czynników ryzyka specyficznych dla osób pozbawionych wolności można zaliczyć takie, jak: fakt tymczasowego aresztowania (w ciągu kilku dni po aresztowaniu), podwyższone ryzyko w sytuacjach takich jak: początek procesu, bezpośrednio po zapadnięciu wyroku skazującego, odmowa udzielenia warunkowego przedterminowego zwolnienia itp., bez pośrednio przed lub po przetransportowaniu do innej jednostki, osadzenie w celi pojedynczej, określone grupy sprawców skazanych za takie przestępstwo jak: zabójstwo, gwałt, żyjący z HIV, chorzy na AIDS, wcześniejsze leczenie psychiatryczne, uprzednie próby samobójcze, problemy ze współosadzonymi lub pracownikami SW, problemy rodzinne, brak kontaktów z bliskimi 10. Hayes 11 wśród czynników determinujących zachowania suicydalne w izolacji więziennej wymienia: lęk osadzonych przed nieznanym, brak zaufania do personelu więziennego, izolację od najbliższych, poczucie braku kontroli, poczucie wstydu związane ze zjawiskiem stygmatyzacji oraz dehumanizujące warunki odbywania kary. 4. Skala zjawiska wypadków nadzwyczajnych w postaci samobójstw w latach W ostatnim dziesięcioleciu liczba samobójstw kształtowała się w bardzo zróżnicowany sposób, przy czym zauważalna jest wyraźna tenden- 9 O Connor R., Sheehy N., Zrozumieć samobójcę, GWP, Gdańsk 2002, str Sonneck G., Krisenintervention und Suizidverhütung, UTB Facultas, Wien 2000, str Por. Hayes L.M., Prison Suicide. On Overview and Guide to Prevention. Crisis, 4, 1994, str [w:] Pilecka B., Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo UJ, Kraków

9 Samobójstwa osadzonych w latach cja spadkowa od 2000 r. do 2004 r. W 2005 r. nastąpił ich nieznaczny, a w 2006 r. wyraźny wzrost (por. tabela nr 1). Z tego właśnie powodu autorzy zdecydowali się na analizę samobójstw począwszy od roku 2006 do Tabela nr 1. Liczba samobójstw w polskich jednostkach penitencjarnych w latach Rok Samobójstwa dokonane Liczba osadzonych stan na 31 grudnia danego roku Współczynnik samobójstw na 10 tys. osadzonych , , , , , , , , / , , / , / ,7 Wyraźny wzrost samobójstw w roku 2006 mógł mieć związek z jednoczesnym wzrostem populacji więziennej, a tym samym z przeludnieniem jednostek penitencjarnych, przy czym współczynnik samobójstw nie zmniejszył się w 2008 i w 2009 r., kiedy to zmniejszyła się liczba osadzonych w izolacji więziennej. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może być bardzo wyraźne ograniczenie bazy lokalowej do prowadzenia różnorodnych oddziaływań resocjalizacyjnych w jednostkach penitencjarnych. Aby sprostać wymogom orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zamieniono na cele mieszkalne dziesiątki pomieszczeń, w których realizowano 12 W 2006 roku 42 osadzonych popełniło samobójstwo. Pięciu z nich popełniło samobójstwo będąc na przepustce poza terenem ZK, tzn. nie będąc pod bezpośrednim dozorem funkcjonariuszy SW. Instrukcja dyrektora generalnego nie obliguje dyrektora jednostki do przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego w takiej sytuacji. Zajmuje się tym prokuratura. Podobna rozbieżność występuje w roku 2008 i Dlatego też pełne dane, które będą analizowane w niniejszym opracowaniu dotyczą odpowiednio 37, 38 i 39 osadzonych. 9

10 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba wcześniej programy resocjalizacyjne, bądź też zwykłe zajęcia kulturalno-oświatowe dla skazanych (222 świetlic oraz 287 innych pomieszczeń, w których realizowano zajęcia terapeutyczne, spotkania AA, sale telewizyjne itp. 13 ). Były to niejednokrotnie jedyne miejsca, szczególnie w zakładzie karnym typu zamkniętego, które pozwalały na przebywanie przez określony czas w ciągu dnia poza celą mieszkalną i stwarzały możliwość rozładowania w kontrolowanej i aprobowanej formie napięć emocjo nalnych. Aby w sposób rzetelny móc ocenić skalę zjawiska, warto odnieść się także do statystyk innych krajów europejskich i zestawić ze sobą zarówno liczbę przebywających tam skazanych jak i współczynnik samobójstw. Dla porównania można zaznaczyć, że w Niemczech 14, gdzie przebywa podobna do naszego kraju liczba skazanych, w 2000 r. samobójstwo popełniło 117 osadzonych, w , w , w , w , a w 2005 również 94 osadzonych, co oznacza, że na przestrzeni ostatnich lat było tam trzykrotnie więcej skutecznych zamachów samobójczych niż w Polsce. Współczynnik samobójstw w izolacji więziennej, to znaczy ich liczba na 10 tys. skazanych jest w Polsce stosunkowo niski i wynosi 4,7 podczas gdy w krajach o najbardziej zbliżonej do Polski liczbie osadzonych wynosi on 16,1 (Francja), 11,4 (Anglia i Walia) i 8,5 (Włochy). Jedynie w Hiszpanii jest on niższy i wynosi 3.0. Uwagę w poniższej tabeli zwraca fakt, że liczba samobójstw nie jest proporcjonalna do liczby skazanych i tak np. Dania z zaledwie skazanymi ma współczynnik samobójstw dwukrotnie wyższy, niż np. Anglia i Walia, które mają łącznie ok. 80 tys. osadzonych. 13 Pilarska-Jakubczak A., Krajkowski T., Kryterium 845 [w:] Forum Penitencjarne, Warszawa 02/2010, str Bennefeld-Kersten K., Suizide von Genagenen wo ist das problem?, suizidevongefangenenwoistdasproblem.pdf (z dnia r.) 10

11 Samobójstwa osadzonych w latach Tabela nr 2. Liczba oraz współczynnik samobójstw w wybranych krajach europejskich w 2008 r. 15 Kraj Liczba samobójstw Liczba osadzonych Współczynnik samobójstw (na osadzonych) Polska ,7 Dania 8 (2007 r.)? 3727 (2007 r.) 3415 (2008 r.) 21,4 Francja 91 Ok ,1 Szwecja ,5 Anglia + Walia 92 (2007 r.) Ok ,4 Włochy 50 Ok ,5 Słowacja ,3 Austria ,2 Czechy ,3 Hiszpania ,0 Węgry ,6 5. Zestawienie zbiorcze samobójstw w rozbiciu na okręgowe inspektoraty Służby Więziennej w latach Pomimo tego, że istnieje wiele przepisów ustaw, rozporządzeń i zarządzeń mających na celu zapobieganie samobójstwom oraz mimo tego, że są one realizowane we wszystkich jednostkach penitencjarnych, to istnieje duża rozbieżność pomiędzy poszczególnymi okręgami SW, jeśli chodzi o liczbę samobójstw wśród skazanych (por. tabela nr 3). Przyczyn takiego stanu rzeczy może być bardzo wiele i mogą dotyczyć np. rozwiązań organizacyjnych w jednostce, jakości stosowanych oddziaływań profilaktycznych, przeludnienia ze wszystkimi jego konsekwencjami dla pobytu w izolacji więziennej, liczby przyjęć i zwolnień, sposobu zarządzania jednostką. Mogą być one związane ze specyfiką skazanych, którzy 15 Przytaczane dane zostały zapisane w ubiegłym roku. W chwili obecnej strona jest w rekonstrukcji. 11

12 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba odbywają karę np. w okręgu białostockim i szczecińskim. Samobójcza śmierć tymczasowo aresztowanych może mieć też związek z pracą sądów orzekających, sposobem prowadzenia śledztwa itp. Ze względu na wielość przyczyn autorzy zdecydowali się jedynie na zestawienie liczby skazanych przebywających w danym okręgu z liczbą samobójstw oraz przedstawienie współczynnika samobójstw właściwego dla każdego okręgu. Tabela nr 3. Liczba samobójstw w rozbiciu na okręgowe inspektoraty SW w latach BIAŁYSTOK KOSZALIN GDAŃSK POZNAŃ RZESZÓW OPOLE OLSZTYN LUBLIN ŁÓDŹ BYDGOSZCZ KRAKÓW KATOWICE WROCŁAW SZCZECIN WARSZAWA RAZEM Najmniejsza liczba samobójstw dotyczy dwóch okręgów: białostockiego oraz koszalińskiego, natomiast największa: warszawskiego, szczecińskiego, wrocławskiego oraz katowickiego (por. wykres nr 1). 12

13 Samobójstwa osadzonych w latach Wykres nr 1. Liczba samobójstw w rozbiciu na okręgowe inspektoraty SW w latach Ważną zmienną jest też ilościowe zróżnicowanie populacji skazanych i tymczasowo aresztowanych w poszczególnych okręgach. Przykładowo: najmniej zaludnionym okręgiem w Polsce jest okręg białostocki (ok osadzonych), a najbardziej zaludnionym okręg katowicki (prawie 8500 osadzonych). W pierwszym z nich na przestrzeni ostatnich 4 lat odnotowano jedynie 1 samobójstwo, a w drugim aż 16. Dlatego też wskazane jest przedstawienie problemu samobójstw w poszczególnych okręgach SW z pomocą wspomnianego powyżej współczynnika samobójstw (por. tabela nr 4). W zestawieniu tym największy współczynnik samobójstw (łącznie w latach ) występuje w okręgach: szczecińskim (9,5), warszawskim (7,1), opolskim (6,1) i lubelskim (5,8), a najmniejszy w okręgu białostockim (1,5) oraz poznańskim (2,1). 13

14 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba Tabela nr 4. Współczynnik samobójstw w rozbiciu na okręgowe inspektoraty SW w latach BIAŁYSTOK 0,0 0,0 3,1 0,0 0,8 BYDGOSZCZ 4,1 2,7 4,5 0,0 2,8 GDAŃSK 2,0 1,9 2,1 4,3 2,6 KATOWICE 5,3 5,6 5,9 3,8 5,1 KOSZALIN 0,0 4,7 0,0 4,4 2,3 KRAKÓW 3,3 5,1 9,1 1,7 4,8 LUBLIN 4,8 9,0 2,5 6,9 5,8 ŁÓDŹ 2,9 2,9 5,9 3,3 3,7 OLSZTYN 2,0 4,2 4,7 6,2 4,3 OPOLE 10,9 0,0 4,7 8,8 6,1 POZNAŃ 1,3 1,4 2,8 2,9 2,1 RZESZÓW 4,7 7,1 0,0 2,6 3,6 SZCZECIN 6,3 10,4 11,4 9,9 9,5 WARSZAWA 5,2 9,7 5,4 8,3 7,1 WROCŁAW 7,1 4,6 3,8 6,7 5,5 RAZEM 4,0 4,6 4,4 4,7 4,4 Na podstawie powyższych danych można mówić o dużym rocznym zróżnicowaniu liczby samobójstw w okręgach SW, przy czym ich wysokie wartości utrzymują się głównie w okręgu szczecińskim i warszawskim (por. wykres nr 2). Wykres nr 2. Współczynnik samobójstw w rozbiciu na okręgowe inspektoraty SW w latach

15 Samobójstwa osadzonych w latach Czas, miejsce oraz sposoby popełniania samobójstw Zebrane dane na temat daty samobójstw oraz ich zbiorcze zestawienie (por. wykres nr 3) nie pozwalają na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków ze względu na ich duże roczne zróżnicowanie. W roku 2006 było dwukrotnie więcej samobójstw w pierwszym półroczu, niż w drugim. W roku 2007 miała miejsce odwrotna sytuacja, a w roku 2008 samobójstwa rozłożyły się prawie równomiernie w obu półroczach. Zauważalne jest natomiast, iż przybierają one od kilku lat na sile w miesiącach wakacyjnych, jak i w październiku oraz marcu. W roku 2009 ich liczba zwiększyła się wyraźnie w lutym, sierpniu i grudniu. Wykres nr 3. Zbiorcze (miesięczne) zestawienie dat samobójstw Na 155 samobójstw w izolacji więziennej w latach aż 143 z nich zostało popełnionych przez powieszenie. Pozostałych 12 dotyczy bądź to zatrucia lekami (3 przypadki) bądź samobójstwa poprzez naruszenie ciągłości tkanki (rany cięte) (por. tab. nr 5). 15

16 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba Tabela nr 5. Sposób popełnienia samobójstwa OISW sposób popełnienia samobójstwa rok 2007 rok 2008 rok 2009 rok rok powieszenie inny powieszenie inny powieszenie inny powieszenie inny powieszenie inny BIAŁYSTOK BYDGOSZCZ GDAŃSK KATOWICE KOSZALIN KRAKÓW LUBLIN ŁÓDŹ OLSZTYN OPOLE POZNAŃ RZESZÓW SZCZECIN WARSZAWA WROCŁAW RAZEM Specyfika izolacji więziennej powoduje, że zdecydowanie najczęstszym miejscem dokonywania ataków samobójczych jest cela mieszkalna. Przy czym warto zauważyć, że w latach liczba samobójstw w kącikach sanitarnych dotyczyła w każdym roku ok. 25% wszystkich samobójstw, a w innej części celi (najczęściej jest to krata okienna, albo piętrowe łóżko) dotyczyła prawie 60% wszystkich samobójstw. Poza celą mieszkalną popełniło samobójstwo ok % skazanych i tymczasowo aresztowanych samobójców. W roku 2009 dotychczas zarysowała się inna tendencja. Odnotowano porównywalną liczbę samobójstw w kącikach sanitarnych (ok. 45% samobójstw) jak i w innej części celi mieszkalnej (ok. 49% samobójstw). Poza celą mieszkalną na ogólną liczbę samobójstw w tym roku popełniło je niecałe 10% skazanych i tymczasowo aresztowanych samobójców. 16

17 Samobójstwa osadzonych w latach Tabela nr 6. Miejsce popełnienia samobójstwa 2006 rok 2007 rok 2008 rok 2009 rok miejsce Miejsce miejsce miejsce OISW kącik sanitar. celi Inna część celi poza celą kącik sanitar. celi inna część celi poza celą kącik sanitar. celi inna część celi poza celą kącik sanitar. celi Inna część celi poza celą BIAŁYSTOK BYDGOSZCZ GDAŃSK KATOWICE KOSZALIN KRAKÓW LUBLIN ŁÓDŹ OLSZTYN OPOLE POZNAŃ RZESZÓW SZCZECIN WARSZAWA WROCŁAW RAZEM Przyczyny aktów samobójczych osadzonych Przyczyny aktów samobójczych osadzonych ustala się w toku postępowania wyjaśniającego na podstawie analizy informacji zawartych w aktach osobopoznawczych, pozostawionych przez osadzonego listów pożegnalnych, wypowiedzi współosadzonych oraz analizy zdarzeń dotyczących ostatniego okresu funkcjonowania osadzonego. Biorąc pod uwagę zróżnicowaną w izolacji więziennej sytuację osób skazanych i tymczasowo aresztowanych dokonano rozróżnienia tych dwóch grup ze względu na przyczyny zamachów samobójczych. W nawiązaniu do wyżej opisanych już czynników ryzyka podzielono je na 4 ogólne grupy: zaburzenia psychiczne, sytuację prawną, załamanie psychiczne oraz sytuację rodzinną (por. tab. 7, 8 i wykres 4). 17

18 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba Tabela nr 7. Przyczyny aktów samobójczych skazanych. Przyczyny Rok zaburzenia psychiczne sytuacja prawna załamanie psychiczne sytuacja rodzinna powody nieznane Tabela nr 8. Przyczyny aktów samobójczych tymczasowo aresztowanych Przyczyny Rok zaburzenia psychiczne sytuacja prawna załamanie psychiczne sytuacja rodzinna powody nieznane Wykres nr 4. Przyczyny zamachów samobójczych skazanych i tymczasowo aresztowanych 18

19 Samobójstwa osadzonych w latach Różnice w przyczynach samobójstw w grupach skazanych i tymczasowo aresztowanych obrazuje wykres 4. Wynika z niego, że zaburzenia psychiczne, do których można tutaj zaliczyć poważne zaburzenia osobowości oraz zaburzenia psychotyczne są bardziej istotną przyczyną samobójstw wśród skazanych niż tymczasowo aresztowanych. Sytuacja prawna natomiast, tzn. zagrożenie wysokim wyrokiem, pojawienie się nowych dowodów w sprawie karnej albo też nowej sprawy itp., jest istotnym czynnikiem samobójstw wśród tymczasowo aresztowanych, a mniejsze znaczenie odgrywa w grupie skazanych. W obu grupach dochodzi do porównywalnej liczby zamachów samobójczych na skutek załamania psychicznego. Zdecydowanie większa grupa skazanych niż tymczasowo aresztowanych popełnia samobójstwo kierując się przy tym powodami rodzinnymi. Fakt ten ma zapewne związek z ubocznym skutkiem kary pozbawienia wolności, jakim jest rozpad związków i zagrożenie dla więzi rodzinnych. W grupie skazanych większa jest też liczba tych, którzy popełnili samobójstwo z nieznanych powodów. Niejednokrotnie oznacza to również, że nie odnotowano w zachowaniu skazanych żadnych sygnałów mogących świadczyć o zamiarach samobójczych. Niepokojący jest fakt, że wzrosła ilość samobójstw, których powody nie są znane. Z szeregu badań dotyczących wpływu takiej cechy jak impulsywność na zachowania suicydalne 16 wynika, że w bardzo wielu przypadkach samobójstwo jest aktem impulsywnym, a na decyzję o jego popełnieniu może wystarczać zaledwie kilkanaście minut. 8. Podejmowane działania Do standardów 17 zapobiegania samobójstwom w izolacji więziennej Światowej Organizacji Zdrowia oraz Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego należą: opracowywanie profili samobójców, tzn. określenie czynników ryzyka z uwzględnieniem czynników sytuacyjnych i psychospołecznych, selekcyjne badanie osób przyjmowanych do zakładu karnego, obserwacja po przyjęciu do zakładu karnego, 16 Por. Fox C., Hawton K., Jak dlaczego kiedy rozmawiać z młodymi zagrożonymi samobójstwem, Warszawa 2009, str Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Zapobiegania samobójstwom. Poradnik dla funkcjonariuszy Służby Więziennej, Genewa-Warszawa

20 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba postępowanie po badaniu selekcyjnym (ciągła obserwacja, monitorowanie stanu zdrowia osadzonych, interwencja społeczna /umieszczanie osadzonych w celach wieloosobowych), określenie sposobu postępowania w sytuacji zamachu samobójczego, który nie zakończył się zgonem. Działania polskiego więziennictwa w zakresie przeciwdziałania samobójstwom w izolacji więziennej są zgodne z ww. rekomendacjami. Od wielu już lat polskie więziennictwo podejmuje działania profilaktyczne w celu zapobieżenia samobójstwom w zakładach karnych i aresztach śledczych na 3 poziomach: profilaktyki pierwszorzędowej dotyczy wszystkich osadzonych i obejmuje tak podstawowe działania jak kształtowanie właściwych relacji pomiędzy osadzonymi i kadrą więzienną, profilaktyki drugorzędowej dotyczy wybranych grup osadzonych o zwiększonym ryzyku zachowań suicydalnych i obejmuje takie oddziaływania, jak pogłębiona diagnoza psychologiczna i resocjalizacyjna, opracowanie programu oddziaływań, udzielanie wsparcia itp., profilaktyki trzeciorzędowej dotyczy oddziaływań podejmowanych wobec osadzonych po dokonanych próbach samobójczych i obejmuje pomoc psychologiczną i terapeutyczną. Opisane powyżej działania mają swoje ścisłe uzasadnienie w obowiązujących przepisach prawnych. Kodeks karny wykonawczy w art. 108 jasno określa, że za bezpieczeństwo osadzonego odpowiada on sam i administracja zakładu karnego. 1 tego artykułu kkw. nakłada na administrację zakładu karnego obowiązek podejmowania odpowiednich działań celem zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego w trakcie odbywania kary. Art zobowiązuje skazanego do niezwłocznego informowania przełożonych o zagrożeniach dla jego bezpieczeństwa oraz unikaniu tych zagrożeń. Art kkw. nakazuje w punkcie 6 zwrócenie uwagi przy osadzaniu skazanego w celi mieszkalnej na konieczność zapobiegania samoagresji. Art kkw. obliguje pracowników Służby Wieziennej do zasięgnięcia opinii psychologa lub lekarza w sprawie możliwości wymierzenia kary umieszczenia w celi izolacyjnej, gdzie osadzony przebywa sam przez określony przedział czasu. Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakła- 20

21 Samobójstwa osadzonych w latach dach karnych i aresztach śledczych nakłada w 7 na funkcjonariuszy Służby Więziennej obowiązek zapobiegania samoagresji wśród skazanych poprzez realizację wielu zaleceń, do których zaliczyć można przykładowo: kierowanie skazanych do właściwego systemu odbywania kary, kierowanie skazanych do właściwych zakładów karnych i odpowiednich oddziałów, odpowiednim rozmieszczeniu w celach mieszkalnych, właściwym doborze grup wychowawczych, wizytacji cel mieszkalnych, łagodzeniu antagonizmów w środowisku skazanych, udzielaniu im pomocy, utrzymywaniu stałych kontaktów wychowawczych itp. W uzasadnionych przypadkach skazanym sporządza się diagnozę psychologiczną i/lub pogłębioną diagnozę resocjalizacyjną. Znowelizowane 24 grudnia 2008 r. Zarządzenie nr 2/04 dyrektora generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych poświęcają cały 6 rozdział tematyce przeciwdziałania aktom samoagresji. Zarządzenie dyrektora generalnego Służby Więziennej z dnia 30 czerwca 2004 r. dotyczące zaleceń w sprawie wykonywania pozbawienia wolności wobec skazanych stwarzających poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu, osadzonych w wyznaczonym oddziale lub celi określa sposób postępowania z ww. osadzonymi w warunkach zwiększonej izolacji. Znowelizowane 8 grudnia 2009 r. Zarządzenie nr 1/04 dyrektora generalnego Służby Więziennej z dnia 8 stycznia 2004 r. w sprawie ustalania metod i form wykonywania zadań ochronnych przez funkcjonariuszy Służby Więziennej daje funkcjonariuszowi pełniącemu służbę w oddziale mieszkalnym możliwość, przy zachowaniu odpowiednich warunków, otwarcia celi w porze nocnej i w sytuacji zagrożenia życia osadzonego udzielenie mu natychmiastowej pomocy. Obostrzenia zawarte w dotychczasowych przepisach nie pozwalały na takie działanie. Znowelizowany 18 czerwca 2009 r. Kodeks karny wykonawczy wprowadza nowe uregulowania dotyczące monitorowania ww. skazanych w celach mieszkalnych oraz tych skazanych, w przypadku których jest to uzasadnione względami medycznymi albo potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa. Obowiązujące przepisy, regulujące pracę penitencjarną jak i funkcjonowanie całej Służby Więziennej, a także podejmowane przez nią działania profilaktyczno-interwencyjne przekładają się na bardzo konkretne działania, do których można zaliczyć następujące formy pracy: 21

22 Tomasz Głowik, Andrzej Matyba wykonywanie kary pozbawienia wolności zgodnie z kodeksową zasadą indywidualizacji oddziaływań wobec osadzonych, według której dobiera się odpowiednie metody pracy do osób pozbawionych wolności, takie jak prowadzenie badań psychologicznych w grupach wysokiego ryzyka, kierowanie do właściwych ze względu na cechy osobowości zakładów karnych, odpowiednie osadzanie w celach mieszkalnych, wykonywanie kary pozbawienia wolności zgodnie z zasadą humanitaryzmu, z poszanowaniem praw i godności człowieka. W prowadzonych postępowaniach wyjaśniających nie stwierdzono, aby jakikolwiek skazany popełnił samobójstwo w wyniku złego traktowania go przez personel więzienny. wszyscy funkcjonariusze SW uczestniczą w systemie szkoleń mającym na celu zdobycie umiejętności rozpoznawania osadzonych o skłonnościach samobójczych oraz właściwego reagowania w sytuacjach związanych z zachowaniami suicydalnymi. Szkolenia i kursy w tym zakresie są organizowane na wszystkich szczeblach i we wszystkich jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej, każda jednostka penitencjarna posiada specyficzny dla niej ze względu na jej typ, rodzaj oraz architekturę wnętrza program zapobiegania zachowaniom autoagresywnym, w tym zachowaniom suicydalnym, w których określa się czynniki ryzyka, wobec osadzonych prowadzi się oddziaływania profilaktyczne indywidualne i grupowe, zwiększa się efektywność interwencji funkcjonariuszy prowadząc wśród nich np. szkolenia udzielania pierwszej pomocy, od każdego funkcjonariusza Służby Więziennej egzekwuje się przestrzeganie przepisów, zasad postępowania oraz realizacji przyjętych rozwiązań dostosowanych do potrzeb jednostek penitencjarnych w zakresie profilaktyki zachowań autoagresywnych, prowadzi się ciągłą obserwację i monitorowanie osób z grup szczególnie wysokiego ryzyka Zakończenie Populację osób pozbawionych wolności charakteryzuje szereg czynników ryzyka, które mają znaczący wpływ na zachowania suicydalne. Ponadto sama izolacja więzienna jest dodatkowym czynnikiem zwiększa-

23 Samobójstwa osadzonych w latach jącym zagrożenie zachowań samobójczych. I chociaż istnieje szereg aktów prawnych, które w celu ograniczenia liczby samobójstw nakładają liczne obowiązki, zarówno na skazanych jak i na funkcjonariuszy Służby Więziennej, to i tak podstawą wszelkiej pracy i działalności profilaktycznej winno pozostać kształtowanie właściwych relacji pomiędzy osadzonymi a kadrą więzienną oraz dbanie o jakość oddziaływań resocjalizacyjnych. 23

24

25 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 66, Warszawa 2010 Teodor Bulenda Polityka karna w programach wyborczych 2007 r. I. Wprowadzenie Wybory z 21 października 2007 r. były po zmianie ustroju w 1989 r. w Rzeczypospolitej Polskiej w kolejności piątymi. Były wyborami przyśpieszonymi, gdyż odbyły się po upływie dwóch lat od poprzednich. Gdy wybory z 2005 r. do Sejmu i Senatu zbiegły się czasowo, w odstępie zaledwie dwutygodniowym, z wyborami prezydenckimi i partyjne programy wyborcze z konieczności musiały uwzględnić jedne i drugie wybory, to w ostatniej kampanii wyborczej taka sytuacja nie zachodziła. Tym razem programy zostały opracowane i upowszechniane wyłącznie na użytek wyborów parlamentarnych. W opracowaniu poprzednich wyborów poświęconym tej samej tematyce zawartej w powyższym tytule 1 podkreśliłem, że programy wyborcze stanowią specyficzną materię naukowego opracowania nie mają naukowego wymiaru, a są jedynie politycznym produktem stworzonym w celu zdobycia głosów wyborców. Bez sensu zatem jest je oceniać z punktu widzenia wymogów naukowej poprawności i ewentualnie wskazywać na ich niedostatki, gdy z założenia nie miały takich wymogów spełniać mają przede wszystkim jedynie charakter polityczny i na ogół są opracowane na użytek i czas wyborów, a nie na czas powyborczy. Są zbiorem obietnic, których można nie dotrzymywać bez ponoszenia przez ich autorów i heroldów negatywnych konsekwencji. 2 Przytaczam ten fragment, aby dać ponownie wyraz takiemu odczytywaniu przeze mnie programów wyborczych partii oraz po to, aby uniknąć ewentualnych zarzutów dotyczących 1 Zob.: Bulenda T., Polityczno-kryminalne implikacje dotyczące bezpieczeństwa publicznego w programach partii politycznych w wyborach parlamentarnych 2005 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 49, Warszawa 2005, s. 41 i n. 2 Tamże, s

26 Teodor Bulenda np. braku w niniejszym opracowaniu rzetelnego wykorzystania warsztatu naukowego oraz niezachowania naukowego reżimu przy prezentacji poszczególnych problemów tej swoistej tematyki. Poniżej zamierzam przedstawić podstawowe kwestie dotyczące bezpieczeństwa publicznego zawarte w wybranych programach wyborczych partii politycznych. Czynię to w kontekście polityki kryminalnej. II. Skrócona kadencja parlamentu i rządu Kadencja parlamentu i rządu trwała tylko dwa lata. Samorozwiązanie Sejmu poparły kluby Prawa i Sprawiedliwości (PiS), Platformy Obywatelskiej (PO), Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD), Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Nie poparły ich Liga Polskich Rodzin (LPR) i Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej (Samoobrona), partie rządzące w koalicji z PiS. O skrócenie kadencji złożono trzy wnioski: PiS, PO i SLD. Głosowaniu poddano wniosek SLD 3. Różne były opinie o potrzebie przeprowadzenia nowych wyborów parlamentarnych. Przykładowe wypowiedzi w imieniu niektórych partii politycznych: SLD: Wybory są konieczne, bo PiS buduje państwo autorytarne, PO: Dotychczasowa polityka i rządy PiS poniosły klęskę ; Przewodniczący tej partii 7 września 2007 r. w Sejmie, w dyskusji nad jego rozwiązaniem, powiedział m.in.: Musimy rozwiązać ten parlament, ponieważ w tym parlamencie nie powstanie żadna wielka idea, żaden sprawny rząd. Byliśmy jako Platforma Obywatelska zdeterminowani w tym, aby doprowadzić do nowych wyborów, PiS: Wybory są niezbędne, bo nie mamy większości, nasza determinacja naprawy kraju przeraziła innych byliśmy wściekle, brutalnie atakowani, PSL: Nowe wybory są potrzebne, aby przywrócić w Polsce pokój między ludźmi. Na skrócenie kadencji Sejmu złozyło się wiele czynników. Nie czas i miejsce na analizę tego faktu. W kontekście omawianej tematyki warto przypomnieć, że nie bez znaczenia pozostały m.in.: okoliczności śmierci byłej posłanki Barbary Blidy, w tym sposób działania funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, afera korupcyjna jednej z posłanek PO, w tym sposób działania Centralnego Biura Antykorupcyjnego, akcja tego Biura w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 3 Za skróceniem kadencji Sejmu było 377 posłów, przeciw 54 i wstrzymało się

27 Polityka karna w programach wyborczych 2007 r. III. Krótka kampania Samorozwiązanie Sejmu V kadencji miało miejsce 7 września 2007 r. 4 Po samorozwiązaniu Sejmu Prezydent RP zarządził 5 wybory parlamentarne na dzień 21 października 2007 r. W kalendarzu wyborczym 6 przewidziano zakończenie kampanii wyborczej na dzień 19 października 2007 r. A zatem, okres wyborczy trwał bardzo krótko (niecałe półtora miesiąca), co nie pozostało bez znaczenia dla jakości opracowanych programów wyborczych. Można by korzystając z belfrowskiego nawyku ocenić je zaledwie na ocenę dostateczną. Każda rzetelna, odpowiedzialna partia polityczna powinna w każdym czasie jej funkcjonowania dysponować użytecznymi dla społeczeństwa programami działania, również programami wyborczymi, które mogą być modyfikowane i doskonalone, uwzględniające zachodzące zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze. Dobra partia to taka, która ma swój program i wie jak utrzymać władzę lub ją zdobyć oraz jest przewidywalna, przygotowana do prezentacji w każdym czasie swoich idei, racji, pomysłów by Polska rosła w siłę a ludziom żyło się dostatnio. Taka sytuacja, jak np. skrócenie kadencji parlamentu nie powinno więc być dla partii zaskoczeniem. Niektóre partie polityczne dla zwiększenia swoich szans wyborczych wchodziły w porozumienia lub koalicje z innymi partiami. Liga Polskich Rodzin weszła w porozumienie wyborcze pod nazwą Liga Prawicy Rzeczpospolitej z Unią Polityki Realnej (UPR) i Prawicą Rzeczpospolitej (PR). Sojusz Lewicy Demokratycznej uczestniczył w wyborach w Koalicyjnym Komitecie Wyborczym: Lewica i Demokraci (LiD) 7. Oprócz SLD w jego skład wchodziły następujące partie: Socjaldemokracja Polska (SDPL), Partia Demokratyczna demokraci pl (PD) i Unia Pracy (UP). Komitety wyborcze prześcigały się w formułowaniu haseł wyborczych: By żyło się lepiej i wszystkim (PO), Zlikwidujemy korupcję (PiS), Porozumienie służy ludziom (PSL), Polska przyjazna i nowoczesna (LiD), O prawdę i godność (Samoobrona). 4 Uchwała Sejmu z dnia 7 września 2007 r. w sprawie skrócenia kadencji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 163, poz. 1154). 5 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 września 2007 r. w sprawie zarządzenia wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 162, poz. 1145). 6 Kalendarz wyborczy stanowił Załącznik do postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 września 2007 r., dz. cyt. 7 Koalicyjne ugrupowanie polityczne LiD powstało w 2006 r. i formalnie zostało rozwiązane w 2008 r. 27

28 Teodor Bulenda IV. Wyniki wyborów Frekwencja wyborcza w 2007 r. do parlamentu, była najwyższa po zmianie ustrojowej (1989 r.) i wynosiła 53,88 % (gdy w 2005 r. 40,57 %). Wybory wygrało PO 41,51 % głosów, następne miejsca zajęły: PiS 32,11 %, LiD 13,15 % + 1,84 % i PSL 8,91 %. Do parlamentu nie weszli przedstawiciele partii politycznych będących w dotychczasowym rządzie w koalicji z PiS. Partie te uzyskały: Samoobrona 1,53 %, zaś LPR 1,30 % głosów. Koalicję rządzącą utworzyło PO z PSL. V. Krytyka jako tworzywo programów wyborczych oraz kampanii wyborczej Omawiane wybory kolejny raz ukazały niedostatki w treści programów wyborczych i nieporadność w ich prezentacji. Zamiast przedstawienia programów pozytywnych mieliśmy wystąpienia, telewizyjne spoty, debaty, programy opracowane ad hoc z przewagą krytyki partii konkurencyjnych, nieraz na żenującym poziomie. Potwierdzenie znalazła w ostatnich wyborach teza sformułowana przeze mnie w odniesieniu do wyborów parlamentarnych z 2005 r., że jednym z podstawowych warunków uczynienia programu danej partii bardziej atrakcyjnym niezbędna jest intensyfikacja krytyki dotychczasowych poczynań partii politycznej sprawującej władzę oraz działań poszczególnych organów władzy, również w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa publicznego 8. W kampanii przedwyborczej nie obyło się bez agresji i ośmieszania przeciwnych partii, w tym zwłaszcza będących u władzy (PiS, Samoobrona i LPR). PiS spotkał się również z ostrą krytyką ze strony koalicjantów, tj. Samoobrony i LPR. Przewodniczący Samoobrony w Programie pewności jutra napisał m.in.: Społeczeństwo polskie przekonało się, że programy i ludzie, na których oddawali swoje glosy w kolejnych wyborach, zawiedli ich całkowicie. Szumne zapowiedzi cudów ekonomicznych i poprawy bytu okazały się zwykłym oszustwem politycznym. Oszustwem okazały się wszelkie deklaracje o odzyskanie niepodległości, oszustwem 8 Bulenda T., Polityczno-kryminalne implikacje dotyczące bezpieczeństwa publicznego, dz. cyt., s

29 Polityka karna w programach wyborczych 2007 r. okazały się wszystkie hasła grające na uczuciach patriotycznych Polaków. Oszustami okazali się ci, którzy strojąc się w szaty rzekomych bojowników o wolność i demokrację i o interesy narodowe, podjęli się haniebnej roli demontażu gospodarki narodowej, wyprzedaży w obce ręce narodowego mienia i żywotnych interesów Polski. Czas już więc najwyższy odrzucić wszelkie mętne i oszukańcze programy politycznych kłamców, czas pozbyć się iluzji o dobrych intencjach i dobrej woli ludzi, którym społeczeństwo zaufało, a którzy to zaufanie brutalnie podeptali. Trzeba nadzieje i zaufanie powierzyć ludziom występującym do społeczeństwa nie z zakłamanymi ideologiami ale w prostym i zrozumiałym języku przedstawiającym wiarygodne sposoby wyciągnięcia Polski z bagna anarchii, destrukcji, demoralizacji, zakłamania i oszustwa. Chodzi o zwięzły i realny program pokonania zła. Podkreślano brak należytego bezpieczeństwa obywateli, słabe poczucie ich bezpieczeństwa, wskazywano na różnego rodzaju zagrożenia (m.in. groźna przestępczość, korupcja, terroryzm, kataklizmy) i konieczność usprawnienia odpowiednich służb, w tym policyjnych, specjalnych, wywiadowczych. Krytyce poddano dane statystyczne odnoszące się do skali przestępczości. Przykładowo PO w swym programie wyborczym napisała: W ostatnich latach wskaźnik pospolitych przestępstw w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego utrzymuje się na wysokim poziomie. Statystyki policyjne pokazywane w mediach świadczyć mają o rzekomej poprawie bezpieczeństwa, natomiast w naszych miastach i wsiach tej poprawy nie widać. Medialne sukcesy nie są w stanie zatrzeć w oczach obywateli negatywnego wrażenia z osobistych doświadczeń ze zwyczajową bezsilnością posterunkowego wobec zwykłych chuliganów, osiedlowych gangów, drobnych złodziei... Obywatele ciągle są manipulowani statystyką, którą tworzy się na użytek pokazania jak to jest dobrze a będzie jeszcze lepiej. To my wszyscy powinniśmy takie odczucie odbierać, a nie sztucznie wykreowana tabela statystyczna i propaganda. Dano wyraz dezaprobaty realizowanej polityki poprzedniej władzy w zakresie ochrony bezpieczeństwa powszechnego, w tym zapobiegania przestępczości, zwłaszcza korupcji polegającej m.in. na wywołaniu strachu. W programie LiD można było przeczytać: Władza państwowa ma być odpowiedzialna, a nie wszechwładna. Ma służyć narodowi, a nie stawać się narzędziem strachu i represji. Powinna tworzyć klimat solidarnego działania i przyjaźni z sąsiednimi narodami, powinna budować, nie zaś niszczyć. Wskazywano na niedostatki w organizacji, kompetencji, kooperacji określonych służb mających zapewnić bezpieczeństwo i porządek 29

30 Teodor Bulenda publiczny. Krytyce poddano funkcjonowanie Centralnego Biura Antykorupcyjnego, a także pracę operacyjno-rozpoznawczą. Przykładowo PO zawarła w programie wyborczym następujące uwagi i oceny: W Polsce nie tylko brak jasnego sprecyzowania kompetencji poszczególnych służb, ale nawet kryteriów ich klasyfikacji. Zbyt wiele instytucji państwowych posiada uprawnienia do wykonywania szczególnie wrażliwych dla wolności obywatelskich uprawnień operacyjno-rozpoznawczych. Istnieje swoisty bałagan legislacyjny w zakresie rozgraniczenia kompetencji poszczególnych służb i resortów. Typowym przykładem służby dublującej działania innych resortów jest Centralne Biuro Antykorupcyjne. Paradoksalnie prowadzi to do zjawiska tzw. niewiedzy wielu, czyli niepodejmowania danego problemu z uwagi na przekonanie, iż znajduje się on w zainteresowaniu innej służby. Pokrywanie się kompetencji różnych służb powoduje również pewien bałagan w zakresie współpracy ze służbami partnerskimi (zagranicznymi), które często nie mogą się zorientować, jaka służba jest odpowiedzialna za zwalczanie danego zagrożenia. Brak koordynacji wpływa na obniżenie efektywności pracy. Brak jest krajowego standardu gromadzenia i przetwarzania danych operacyjnych. Wpływa to na wzrost kosztów funkcjonowania tych służb, w przypadku gdy każda z nich buduje swój indywidualny system informatyczny. 30 VI. Co zrealizowano z poprzednich programów wyborczych Są programy wyborcze, których realizacja rozłożona jest na kilka, a nawet kilkanaście lat. Są postulaty programowe, które mogą być zrealizowane szybko, w krótkim czasie. Mogą je realizować partie, które weszły do parlamentu, przede wszystkim zaś te, które wygrywają w wyborach parlamentarnych oraz sprawują rządy i mają przewagę w parlamencie. Niejednokrotnie trudno zrealizować w okresie całej kadencji podstawowe obietnice zawarte w programach wyborczych partii. W omawianym wypadku mamy do czynienia ze skróceniem kadencji o połowę. Trudno więc oczekiwać aby w takiej sytuacji udało się zrealizować wszystkie obietnice. Dla przypomnienia obietnic programu wyborczego w zakresie ochrony bezpieczeństwa publicznego ograniczę się do przedstawiania programu PiS z 2005 r. Dyktat tej partii sprawił, że w zakresie bezpieczeństwa był realizowany niemal wyłącznie jej program. W programie tym, zatytułowanym: IV Rzeczpospolita Sprawiedliwość dla wszystkich jej lider

31 Polityka karna w programach wyborczych 2007 r. w słowach wprowadzających do tego programu napisał: IV Rzeczpospolita Sprawiedliwość dla wszystkich, jak każdy poważny program polityczny wynika z dążenia do realizacji celów, które wyrastają z najgłębszych przekonań środowiska, które program prezentuje, z przeświadczeń wyrastających z wyznawanego systemu wartości. 9 Celem działania PiSu w zakresie uczynienia Rzeczpospolitej uczciwym i sprawnym państwem, gwarantującym bezpieczeństwo miała być m.in.: konsolidacja i umocnienie państwa, zwiększenie wymagań wobec ludzi mających władzę, rozszerzenie lustracji, ujawnienie teczek osób pełniących funkcje publiczne, przebudowa specsłużb, w tym wprowadzenie przepisów zakazujących służbom specjalnym ingerowania w życie polityczne, majątkowa lustracja polityków i ich rodzin, odejście od fikcyjnej odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, skierowanie prokuratorów do bezpośredniej walki z przestępczością, powołanie Urzędu Antykorupcyjnego, przeprowadzenie zmian w resorcie spraw wewnętrznych i administracji, w tym likwidacja układu wywodzącego się z komunistycznej Służby Bezpieczeństwa, przebudowa Komendy Głównej Policji, przywrócenie mundurowego charakteru policyjnej służby. Natomiast w zakresie bezpieczeństwa w programie wyborczym PiSu przyjęto hasła: Bezpieczne ulice nieuchronne i sprawiedliwe kary sprawna policja; Więcej praw dla ofiar, mniej dla bandytów. Celem było: wprowadzenie nowego Kodeksu karnego pozwalającego na skuteczną walkę z przestępczością (kara miała być sprawiedliwą, dolegliwą i skutecznie izolującą w więzieniach najgroźniejszych przestępców); wydłużenie górnej granicy kary pozbawienia wolności do 25 lat; wprowadzenie kary bezwzględnego dożywocia; konfiskaty na rzecz skarbu państwa mienia pochodzącego z przestępstwa oraz radykalnego podniesienia dolnych granic kar dla recydywistów; określenie możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie dopiero po odbyciu 2/3 kary; rozszerzenie zakresu dozwolonej obrony koniecznej; zaostrzenie kary za przestępstwa związane z użyciem przemocy, skierowane przeciwko życiu, zdrowiu, wolności, bezpieczeństwu powszechnemu oraz wymiarowi sprawiedliwości; zaostrzenie przepisów dotyczących prowadzenia pojazdów w stanie nietrzeźwości; zrealizowanie programu Spokojny dom do walki z dolegliwymi społecznie przestępstwami i wykroczeniami; powołanie Urzędu Antykorupcyjnego do lustracji osób posiadających majątek dla ustalenia, czy nie powstał w wyniku działalności przestępczej; 9 Prawo i Sprawiedliwość Program 2005, IV Rzeczpospolita Sprawiedliwość dla wszystkich. Materiał wyborczy Komitetu Wyborczego Prawa i Sprawiedliwość, s