Wnętrze średniowiecznego browaru

Transkrypt

1 Piwo w tradycji egipskiej pełniło rolę nie tylko produktu spożywczego, ale również napoju rytualnego. Jego specjalny gatunek piwo prawdy mógł być spożywany jedynie przez 12 bogów, strzegących ołtarza Ozyrysa, oraz ich kapłanów. Według wierzeń Egipcjan to Ozyrys nauczył ludzi warzyć piwo. 19 Napój ten miał znaczenie rytualne także w tradycji buddyjskiej. Częścią codziennego obrządku było złożenie bóstwu Genyen ofiary w postaci piwa z granulkami kukurydzy. 20 Gdy Bliski Wschód i Azja Mniejsza zostały podbite przez Persów, przejęli oni technikę wytwarzania piwa. Łączono sposoby egipskie i babilońskie. Stosowano miedziane naczynia na brązowych konstrukcjach z paleniskiem pod spodem, co pozwalało na uzyskiwanie wysokiej temperatury i nie wymagało wrzucania do zacieru rozpalonych kamieni. Podczas produkcji wykorzystywano egipskie drożdże, a słód suszono na trzcinowych matach. 21 Po podbojach Aleksandra Wielkiego (IV w. p.n.e) i podporządkowaniu Bliskiego Wschodu, wprowadzono zwyczaj picia wina, który upowszechnił się zwłaszcza wśród bogatszej części ludności. W II wieku p.n.e. w Egipcie rządzonym przez dynastię Ptolemeuszy nałożono pierwszy znany podatek od produkcji piwa, oficjalnie pod pretekstem zapobiegania alkoholizmowi. 22 Niechęć Greków do piwa i ich umiłowanie wina miało swoje głębsze przyczyny wiązało się z tożsamością narodową. Greckie państwa-miasta otoczone były przez wrogie ludy, zwane przez nich barbarzyńcami, które uwielbiały piwo. Grecy, przekonani o własnej wyższości, warzenie piwa wiązali bezpośrednio z niską kulturą i brakiem cywilizacji. Nie bez znaczenia była też filozofia. Zgodnie z teorią czterech elementów zimna, ciepła, suchości i wilgoci wino było ciepłe i uosabiało pierwiastek męski, a zimne piwo miało przedstawiać czynnik żeński. Ajschylos w wielu swoich sztukach nazywał barbarzyńców pogardliwie piwożłopami. Rzymianie wraz z wieloma osiągnięciami Greków przejęli także ich uprzedzenia do piwa, jednakże nie były one tak silne. Napój ten okazał się łatwo dostępny dla żołnierzy na rubieżach Imperium w fortach na prowincjach istniały profesjonalne browary, działające na potrzeby wojska. 23 Po upadku Zachodniego Cesarstwa warzenie piwa było powszechnie znaną umiejętnością wśród Celtów, Germanów i Słowian. Pierwsze wzmianki o napoju warzonym z ziaren znajdują się w Historii naturalnej Gajusza Pliniusza Starszego. W literaturze spotyka się tezę, że umiejętność piwowarstwa przyszła do Europy ze Wschodu. Zgodnie z tą teorią Słowianie nauczyli się warzenia piwa z jęczmienia i prosa od Bałtów, a ci posiedli tę sztukę od ludów mongolskich, następnie Słowianie przekazali naukę piwowarską Germanom. 24 W świetle najnowszych badań tezy o przekazaniu wiedzy o browarnictwie ludom europejskim ze Wschodu są raczej nie do udowodnienia, bowiem liczne znaleziska archeologiczne, pochodzące z Europy Północnej, świadczą na korzyść teorii o niezależnym rozwoju piwowarstwa na tych terenach. 25 Galowie dysponowali dość zaawansowaną techniką wyrobu piwa, jednak rozszerzanie się kultury łacińskiej na początku pierwszego tysiąclecia sprawiło, że wybrali oni wino. Miał na to wpływ również fakt, że chrześcijanie, wyrośli z tradycji judeohellenistycznej, również żywili pewne uprzedzenia co do piwa. Wyjątkiem była tu niezależna misja w Irlandii 26, gdzie przetrwała celtycka tradycja piwowarska, która powróciła na kontynent dopiero ok. VI wieku n.e. 27 W ciągu kilku wieków po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego Kościół jednak polubił piwo i w znacznym stopniu przejął jego wytwarzanie. W IX wieku ustalano nawet dzienne racje tego napoju dla mnichów. W tym czasie klasztory na północy Europy stały się poważnymi centrami piwowarstwa. Na planie jednego z takich budynków, pochodzącym z 830 roku n.e., zaznaczono nawet trzy piwiarnie: dla dostojnych gości, mnichów oraz pielgrzymów. Znacznie udoskonalono też sam proces wytwarzania: wprowadzono śrutowanie, chłodzenie i filtrowanie. 28 Przy klasztorach powstawały całe browary. Często w skład zabudowań wchodziły: kocioł z czterema paleniskami, kadź fermentacyjna, kadź leżakowa oraz słodownia klepiskowa na planie krzyża. 29 Ważnym i niezaprzeczalnym osiągnięciem średniowiecznych zakonników było dodanie chmielu do piwa (wcześniej dodawali go jedynie Babilończycy). Piwo zapewniało zakonnikom nie tylko pożywny napój, dozwolony w czasie postu, ale również znaczne dochody. Od 830 roku datuje się próby zmonopolizowania produkcji piwa przez klasztory i miasta w Europie Zachodniej. 30 Wielu biskupów i właścicieli miast chciało wymusić na swoich piwowarach kupno podstawowych surowców właśnie od nich biskup Magdeburga dostarczał drożdże piwowarom w całej diecezji. 31 Obok browarów klasztornych istniało piwowarstwo domowe. W Anglii praktycznie każde gospodarstwo dysponowało sprzętem do wyrobu piwa. Jedynie klasztory i gospody warzyły ten napój w większych ilościach. Wnętrze średniowiecznego browaru W VIII wieku n.e. alkoholizm w Anglii był zjawiskiem po wszechnym. Duchowni organizowali specjalne festyny ku czci świętych, podczas których niebagatelną rolę odgrywało piwo, pite w ogromnych ilościach. Nie inaczej było w krajach ger mańskich. Podobno podczas bitwy pod Hastings (między Normanami a Anglikami) w 1066 roku cała armia angielska walczyła pod wpływem alkoholu. 32 TECHNOLOGIA PRODUKCJI PIWA I ROZWÓJ BROWARNICTWA NA ŚWIECIE ORAZ NA ZIEMIACH POLSKICH Zarys dziejów piwowarstwa na świecie B R O W A R Y 11

2 Józef Chełmoński Karczma pejzaż jesienny Produkcję piwa regulował szereg przepisów prawnych, choć w średniowieczu nie przestrzegano ich restrykcyjnie. Powszechne były przywileje. Od XIII wieku, gdy pojawiała się autonomia wsi i miast, warzono jeszcze więcej tego napoju. Najstarsze znane prawo dotyczące produkcji piwa pochodzi z 1272 roku. 53 Później mógł je warzyć każdy właściciel nieruchomości, ale to gminy decydowały o tym, ile piwa warzyli poszczególni przedsiębiorcy. Stopniowo prawo produkcji ograniczano do węższych grup. W 1423 roku Władysław Jagiełło wydał dekret normatywny, likwidujący dotychczasowe przywileje i prawa. Miasta zyskały wolność handlu: w jednym regionie można było importować, a w drugim było to zakazane. W średniowieczu piwo odgrywało bardzo znaczącą rolę. Leszek Biały odmówił udziału w krucjacie, ponieważ w Zie mi Świętej nie warzono piwa. Tego napoju nadużywali także mnisi. W 1389 roku konsumpcja piwa na dworze królowej Jadwigi wynosiła nawet do 10 l na głowę dziennie. 55 Piwo pi to w bardzo dużych ilościach i do wszystkich posiłków. Sięgano zarówno po gatunki krajowe, jak i zagraniczne. Wilkierz Krakowski z 1396 roku wymienia piwa z pszenicy i jęczmienia: właściwe, marcowe czarne, langwelle i schayta (langwelle to piwo długo leżakowane, nazwa schayta jeszcze nie została rozszyfrowana). 56 Ceniono piwa grodziskie, końskowolskie, wareckie, sierpeckie, przemyskie, krakowskie i bocheńskie. Z zagranicznych gatunków za najlepsze uchodziło świdnickie. W 1377 roku kwarta takiego napoju kosztowała 1 wiardunek srebra (średnio wieczna jednostka wagowo pieniężna, równa 1/4 marki) tyle zarabiał wtedy przez tydzień rektor szkoły kolegiac kiej we Wrocławiu. 57 TECHNOLOGIA PRODUKCJI PIWA I ROZWÓJ BROWARNICTWA NA ŚWIECIE ORAZ NA ZIEMIACH POLSKICH Zarys dziejów piwowarstwa na ziemiach polskich B R O W A R Y 17

3 Pierwszorzędna restauracja Paradyż Jana Adamowskiego znajdowała się między dzisiejszymi ulicami Piotr kowską i Wólczańską. Od 1861 roku miejsce to było własnością Augusta Henschla, który kupił je od Henriet ty Kunkiel. Trzy lata później wydzierżawił on Paradyż na pięć lat Robertowi Maczewskiemu, który w 1863 ro ku otworzył browar w Zgierzu. Przedsiębiorca był pionierem wśród łódzkich piwowarów, szukających zbytu swoich produktów w lokalach na otwartym powietrzu, otoczonych ogrodami. Zasłużoną renomą cieszył się też Hotel Polski przy ulicy Piotrkowskiej 3. W latach XIX wieku ilość miejsc, w których można było przysiąść i napić się alkoholu, zwiększyła się niemal pięciokrotnie. O popular ności piwa decydowała m.in. dość niska, jak na napój alkoholowy, cena (1 kg razowego chleba kosztował ty le, co 5 l piwa). Jeszcze w XIX wieku piwo traktowane było raczej jako produkt spożywczy pierwszej potrzeby niż używka alko holowa. Znaczny rozwój miast w Królestwie Polskim stworzył duże, miejscowe rynki zbytu dla browarów, co eliminowało problem transportu, szczególnie istotny przed budową linii kolejowych. Brakowało również istotnej konkurencji ze strony Rosji, w której picie piwa nigdy nie było tak popularne, jak np. w krajach niemieckich, dysponujących znacznie lepszą technologią i bogatszą tradycją. W Królestwie przez długi czas piwa niemieckie uznawano za wzorowe (często słusznie). Nie należy też zapominać o osadnikach niemieckich, którzy w XIX wieku przybywali do Królestwa i automatycznie stwarzali popyt na swój ulubiony napój. Ogromny wpływ na rozwój tej dziedziny przemysłu w Kongresówce mieli właśnie Niemcy, którzy dominowali wśród właścicieli browarów. Można założyć, że dysponowali oni większą wiedzą i kapitałem niż Polacy. W Łodzi pierwszym browarem nowych czasów był zakład Karola Saengera z Chodzieży, farbiarza, który był jednym z sygnatariuszy umowy zgierskiej z 1821 roku (umowa zawarta między władzami a osadnikami, dotycząca warunków prowadzenia interesów i zamieszkania w Zgierzu). Dwa lata później zawarł on umowę z Rajmundem Rembielińskim, zgodnie z którą miał założyć farbiarnię oraz dru- 24 B R O W A R Y POCZĄTKI PIWOWARSTWA W ŁODZI I WARUNKI DLA STWORZENIA NOWOCZESNYCH BROWARÓW W TYM MIEŚCIE Ex navicula navis (z łódeczki łódź)

4 POCZĄTKI PIWOWARSTWA W ŁODZI I WARUNKI DLA STWORZENIA NOWOCZESNYCH BROWARÓW W TYM MIEŚCIE Warunki zewnętrzne przy powstawaniu piwowarstwa fabrycznego w Łodzi B R O W A R Y 29

5 Helenów Anstadtowie zdawali sobie sprawę z trendów, jakie panowały w Europie w dziedzi nie warzenia piwa i technologii, byli jednak również świadomi nowoczesnych działań, które dziś nazwalibyśmy promocyjnymi czy marketingowymi. Taki charakter miały zakładane głównie na Zachodzie ogrody, w których odbywa ła się sprzedaż i konsumpcja wyrobów danego browaru. W Łodzi namiast ką takiego rozwiązania przez długi czas była restauracja Paradyż. Jednak największa łódzka rodzina piwowarska chciała czegoś więcej. Rozpoczął się wykup terenów pod nowe przedsięwzięcie. Najpierw Ludwik i Zenon naby li 2,84 ha ziemi ornej 15 podstawę przyszłego parku. W 1881 roku podczas licytacji sądowej 16 dokupili działkę. Łącznie inwestycja w ziemię wyniosła 6,2 tys. rb 17, jednak na tym nie poprzestano w 1881 roku bracia dokupili jesz cze trzy działki 18, a dwa lata później w posiadaniu Anstadtów znalazła się następna, są siadująca posesja 19. Ludwik nabywał też okoliczne działki za własne pieniądze czerwca 1884 roku cała rodzina spotkała się, wyceniła wszystkie te posesje i podpisała akt współwłasności odtąd wszyscy jej członkowie byli właścicielami parku 21, który stale się powiększał 22. Pomysłowi na własny park sprzyjała seniorka ro du, Teresa Anstadt. Wniosła ona do przedsięwzięcia 3 tys. rb kapitału obrotowego. Park został założony już w 1881 roku, a od 1885 roku był otwarty dla gości. Do jego urządzenia zatrudniono firmę L. Spaeth z Berli na, sławną w całej Europie. Goście mogli podziwiać sześć stawów, park angielski, sad owocowy oraz fontanny. Ogród nazwano Hele nów od imion żon założycieli: żoną Ludwika Anstadta była Helena z domu Nestler, córka znanego łódzkiego architekta (pobrali się w 1869 r.), Zenon Anstadt poślubił Joannę Helenę z domu Lemm. Helenów cieszył się wśród łodzian wielką popularnością. Przyjął się pogląd, że obiekt ten był dostępny jedynie dla zamożnych miesz kańców, jednakże nie jest to do końca prawda. Faktycznie, wstęp był tam płatny, jednakże wysokość ceny zależała od rodzaju widowi ska i pożądanej publiczności. W pierwszych latach działalności miejsce to miało zamknięty, elitarny charakter. Należy jednak pamię tać, że jego właścicielami byli ludzie interesu i zależało im na zyskach. Tak zwane zabawy ogrodowe na rzecz organizacji pożytku pu blicznego (np. Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności) z założenia miały przyciągać ludzi zamożnych, więc wstęp (w wysokości 50 kopiejek ) był poważnym wydatkiem, bo stanowiącym mniej więcej połowę dniówki pracownika browaru. Jednocześnie na początku XX wieku organizowano imprezy także dla mniej wymagającego odbiorcy. Na łamach Rozwoju (5 luty 1902 r.) dzienni karz bulwersował się z powodu występu w Helenowie króla włamywaczy, który według niego miał dawać wyjątkowo zły przykład mieszkańcom. Kontrowersyjny charakter widowiska i niska opłata wejściowa przyciągały jednak wielu zainteresowanych. Zimą łodzianie chętnie odwiedzali ślizgawkę na stawie helenowskim, bowiem na tego rodzaju zabawę stać było większość dzieci i do rosłych (w 1902 roku wstęp kosztował 15 kopiejek dla dorosłych i 5 dla dzieci, jednak ze względu na duże zainteresowanie opłatę pod wyższono odpowiednio do 25 i 15 kopiejek 23 ). 48 B R O W A R Y BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Anstadtowie Pod rządami carów

6 W parku często odbywały się koncerty i wyścigi rowerowe. Już w latach 80. XIX wieku powstała tam restauracja, mieszcząca się przy ulicy Pół nocnej, między ulicą Nowotargową (obecnie ul. Sterlinga) a aleją Anstadta (wtedy była to ulica prywatna). W 1889 roku do obiektu dobudowano piętro 25. W 1893 roku rodzina wystąpiła o budowę sceny koncertowej w Helenowie, aby występy mogły mieć jeszcze bardziej imponującą oprawę 26. Latem 1913 roku postanowiono wy budować w parku na wolnym powietrzu kinematograf 27. Uruchomio no go tuż przed wojną, w styczniu 1914 roku 28. Inwestycja przycią gnęła nowych klientów. Park Helenów stanowił przede wszystkim wizy tówkę firmy rodziny Anstadtów i był świetnym miejscem na odpoczynek przy kuflu piwa. Nie było to jednak przedsięwzięcie tak dochodowe, jak mogłoby się wydawać. W latach 90. XIX wieku park często przynosił straty rzędu kilku tysięcy rubli 29. Zwierzyniec Helenowski Pod rządami carów BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Anstadtowie B R O W A R Y 49

7 Po śmierci ojca browarem zajęli się Ludwik oraz Zenon. Pierwszy objął funkcję dyrektora technicznego, a drugi dyrektora handlowego; Ludwik zajmował się też kształceniem piwowarów. 8 Rodzina dbała o firmę, która wciąż się rozwijała dokupiono sąsiadującą działkę o numerze 350 oraz część posesji 351, na terenie trzech działek wykopano zbiornik wodny, połączony z Łódką kanałem, wzniesiono kolejne budynki: kuźnię, magazyn, suszarnię, kotłownię, chłodnię i kantor handlowy. W 1880 roku na planie litery L zbudowano słodownię, z szeroką elewacją od strony ulicy Średniej (obecnie ul. Pomorska), ozdobioną wieloma detalami, ceglanymi pilastrami oraz nadokiennymi pasami. 9 Niestety, nie wiadomo, kto zaprojektował ten budynek. Inwestowano w kolejne nieruchomości pod rozbudowę zakładu 10. W 1879 roku bracia Ludwik i Zenon zaczęli kupować działki pod nową inwestycję Helenów. Około 1880 roku wszystkie cztery łódzkie warzelnie (Anstadtów, Gehligów, Milscha i braci Lorentz) produkowały rocznie piwo o wartości 180 tys. rb i zatrudniały łącznie 46 robotników 11. Po śmierci seniora rodu sprawy firmy rodzina postanowiła uregulować dopiero w 1885 roku. Wówczas rodzeństwo wraz z matką spotkało się z notariuszem Kamockim, by założyć firmę o nazwie Carls' Anstadt Erben (Sukcesorzy K. Anstadta), którą oficjalnie mieli kierować Ludwik i Zenon lipca 1887 roku zmarła wdowa po Karolu seniorze, Teresa Anstadt. Spadkobiercom pozostawiła do podziału majątek o łącznej wartości 12,4 tys. rb 13. Co ciekawe, stroje seniorki rodu warte były niemal tyle, co całe wyposażenie domu wraz z meblami. W okresie od założenia browaru do śmierci Teresy Anstadt poczyniono wiele istotnych inwestycji w samym Mapka okolic browaru z drugiej połowy XIX w. Browar Sukcesorów K. Anstadta browarze. Poza wspomnianymi budynkami, w warzelni zainstalowano maszynę parową z dwoma kotłami, które działały już w 1880 roku (wcześniej korzystano z siły końskich mięśni). Było to niezwykle ważne z punktu widzenia technologii, bowiem wykorzystanie silników parowych świadczyło w owym czasie o nowoczesności i przyciągało klientów. Pod koniec lat 80. XIX wieku zakład mieścił się na następujących działkach: 349, 350, 351, 351a, 352a, 353a i Znajdowały się tam wszystkie budynki, niezbędne w nowoczesnym, dużym browarze: warzelnia, słodownia, suszarnia, kotłownia, chłodnie, składy beczek, domy dla pracowników i właścicieli. Można śmiało powiedzieć, że zbudowanie browaru przez Karola Anstadta znacznie wpłynęło na dzieje jego rodziny. Inwestycja okazała się ogromnym sukcesem. Na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku mieszkańcy Łodzi pasjonowali się sporem pomiędzy sąsiadami przy ulicy Północnej: An stadtami i Biedermannami. Konflikt dotyczył drogi, prowadzącej wzdłuż rzeki Łódki, będącej przedłużeniem ulicy Północnej. Ko rzystali z niej zarówno łódzcy mieszczanie, dojeżdżający do swoich pól, jak i właściciele browaru przy ulicy Średniej (obecnie ul. Pomorska). Droga nie miała charakteru publicznego, zainteresowani sami o nią dbali. Spór wybuchł w 1878 roku, gdy Ro bert Biedermann ogrodził swoją działkę wzdłuż ulicy Widzewskiej (obecnie ul. Kilińskiego) wraz z drogą, która przebiegała na granicy jego posesji. W ten sposób zmusił Łodzian do objeżdżania znacznej części miasta. Co więcej, na miejscu dawnej dro gi przekopał kanał, łącząc tym samym swój staw z Łódką. Do prezydenta Łodzi wpłynęły dwie skargi mieszczan, jedna podpisana także przez Ludwika Anstadta. Sprawa skończyła się w sądzie. W 1879 roku Rząd Guberni Piotrkowskiej przyznał rację przeciwnikom Biedermanna i nakazał zasypanie stawu oraz rozebranie płotu. 30 Przedsiębiorca jednak tego nie zrobił. Złożył apelację i wynajął znanego adwokata. Na początku lat 80. An stadtowie wybudowali własny staw. Ponieważ ich zakład był w górze rzeki, mogli pozwolić sobie na pewną złośliwość i zaczęli wypuszczać nieczystości w miejscu, gdzie bieg rzeki wychodził poza ich działkę. Tym razem to Biedermann podał do sądu są siadów. W 1882 roku specjalna komisja orzekła, że droga ma spore znaczenie dla mieszkańców, a przedsiębiorca rozebrał płot. Natomiast w 1888 roku sąd nakazał Anstadtom oczyszczenie rzeczki i zaprzestanie wylewania do niej nieczystości 31. Finalnie ze sporu zwycięsko wyszedł Biedermann. 50 B R O W A R Y BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Anstadtowie Pod rządami carów

8 DOCHODY I WYDATKI BROWARU SUKCESORÓW K. ANSTADTA W LATACH Na podstawie sprawozdań Zarządu Browaru Parowego Sukcesorów K. Anstadta za lata Helenów Znaczne zmiany po I wojnie światowej zaszły w Helenowie. 15 listopada 1922 roku doszło do zawarcia bardzo ważnej umo wy 107. Amalia Natalia Handke, Bronisława Schiele oraz Jadwiga Handke sprzedały swoje części nieruchomości 1103 (Helenów) oraz 370 (działka, przez którą biegła aleja wytyczona między uli cami Pomorską a Północną) firmie R. Biedermann za 156 mln mkp. Część Helenowa znalazła się w rękach osób, z którymi An stadtowie prowadzili kiedyś walkę, m.in właśnie o dojazd do tej nieruchomości, nie mówiąc o tym, że zwaśnione wcześniej ro dziny stały się współwłaścicielami i wspólnikami. W umowie znalazł się jednak zapis o tym, że nowi właściciele zapewnią swobodne korzystanie z alei na działce 370, z której wjeżdżało się do nieruchomości 369, należącej do Amalii Natalii Handke, Pauliny Becker, Alicji Thyen i Jadwigi Handke. Zobowiązano też Biedermannów do uczynienia z alei drogi publicznej w przypad ku wykupienia całego parku Helenów. W 1923 roku właściciela mi Helenowa byli: Joanna Helena Anstadt, Helena Anstadt, Hele na Osterman, Karol Anstadt oraz firma R. Biedermann. W 1925 roku firma Biedermannów odkupiła też części Alicji Thyen i Pauliny Teresy Becker (razem 2/25 części całości) za ok. 13,3 tys. zł, dzięki czemu posiadała już ponad połowę Hele nowa (15/25 części). W 1926 roku Helenowem zarządzali: Bruno Biedermann, Artur Ostermann oraz Rudolf Anstadt. Poszczególne obiekty w parku oddawano w dzierżawę zewnętrznym firmom lub osobom. W la tach 20. helenowski obiekt sportowy dzierżawił Eugeniusz Raj chel. Jednak w 1926 roku zerwano z nim umowę, gdyż złamał jej zapisy, wchodząc w spółkę z osobami trzecimi i zatajając to przed zarządem parku 108. Na przełomie lat 20. i 30. obiekt sportowy dzierżawił łódzki Union Touring Club, który organizował różne go rodzaju imprezy sportowe, jednakże w czasach kryzysu zmu szony był ich zaprzestać, ponieważ przynosiły straty. W 1934 roku Union oddał administracji wynajmowany teren. 1/5 Helenowa należała do Zenona Anstadta. Po jego śmierci wraz z prawami do 1/5 placu na działce 304 i 1/5 majątku Po gorzel park stał się własnością jego żony Joanny Heleny. W 1918 roku wdowa sprzedała te nieruchomości córce Elli oraz synowi Rudolfowi za łączną sumę 100 tys. mkp. W 1928 roku Ella, która wtedy była już wdową po Fryderyku Arnoldzie i zno wu mieszkała z matką, sprzedała swoją część nieruchomości Rudolfowi za 15 tys. zł 109. W marcu 1932 roku sprzedała mu również swoją część działki z numerem 370 (rep. hip. 1103, tam biegła aleja Anstadta) za sumę 1 tys. zł 110, natomiast Rudolf odstąpił obie nieruchomości Brunonowi Biedermannowi za 7,5 tys. USD 111 (United States dollar, dolar amerykański). W 1928 roku Helena Anstadt oddała natomiast swoją część He lenowa (13/120 części) Karolowi Anstadtowi i Helenie Osterman. Odtąd Karol miał 85/960 części, a jego siostra aż 1/10, którą w grudniu tego samego roku sprzedała Biedermannom za 7,5 tys. USD. W 1932 roku firma R. Biedermann miała już 9/10 części Helenowa 112. W marcu 1931 roku, na mocy upoważnienia wydanego przez Bruno Biedermanna i Rudolfa Anstadta, nowym zarządcą Heleno wa został Sebastian Waszkiewicz 113. W 1933 roku przeprowadzo no w Helenowie remont (na jego czas zamknięto ogród). Park ponownie został otwarty 15 maja. Łodzianie byli zadowoleni z niższych cen i nowych kortów tenisowych. 114 Historia Helenowa, jako ogrodu związanego z łódzkim bro warnictwem, skończyła się 1 kwietnia 1937 roku, gdy park cał kowicie przeszedł na własność Biedermannów. Od zakończenia I wojny światowej firma ta sukcesywnie wykupywała udziały. Sprzyjała temu sytuacja ogrodu, który głównie przynosił stra ty 115. Nieznaczne dochody przeznaczano na niezbędne remonty i konserwację. W latach kryzysu stan parku znacznie się po gorszył, ponieważ właściciele nie chcieli dopłacać do niego z własnej kieszeni. Prawdopodobnie Biedermannowie widzieli w tej inwestycji szansę na stworzenie wizytówki swojej firmy (bardzo kosztownej). Przez wiele lat ogród był jednak bardzo reprezentatywnym miejscem i stanowił część oferty browaru Anstadtów. 60 B R O W A R Y BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Anstadtowie W II Rzeczpospolitej

9 Jak wiadomo, browar Sukcesorów K. Anstadta produkował również dwutlenek węgla, którego wodny roztwór nosi nazwę kwasu węglowego. Fabryka powstała przy browarze przed I wojną światową jako jeden z pierwszych tego typu zakładów na ziemiach polskich. 30 marca 1926 roku zakład znalazł się w kartelu o nazwie Związek Fabryk Kwasu Węglowego w Polsce, który zapewniał stały zbyt. Niestety, w wyniku nieporozumień został rozwiązany, ale już w 1929 roku podpisano nową umowę, na mocy której powstał kartel o nazwie Zjednoczone Fabryki Kwasu Węglowego. Firma Sukcesorów K. Anstadta miała w nim udział stosowny do produkcji, która umiejscawiała zakład na pozycji producenta średniej wielkości. Ostatecznie zjednoczenie rozwiązano w 1937 roku. Produkcja kwasu węglowego była istotna, ponieważ zapewniała browarowi udział w rynku napojów bezalkoholowych. Dostawy do fabryk lemoniad pozwalały korzystać firmie z rosnącej popularności tego produktu. Grafika reklamowa z czasów II wojny światowej W czasie wojny protokoły z posiedzeń sporządzano w języku niemieckim, a nazwa przedsiębiorstwa na oficjalnej pieczęci była pisana gotykiem. Mimo to spółka nie używała w korespondencji nazistowskich pozdrowień, co zdarzało się w niektórych firmach. Kapitał akcyjny przeliczono z 2,1 mln zł na 1,05 mln RM i podwyższono go do 1,26 mln RM (reichsmarek). Jedna akcja miała odtąd wartość 300 RM. Podniesiono też wartość kapitału zapasowego ze ,55 RM do ,55 RM. Wszyscy akcjonariusze zgodzili się na uchylenie starego statutu i przyjęcie nowego. Spółka dobrze sobie radziła podczas wojny. Pod koniec 1940 roku zanotowano zysk w wysokości ok. 69,6 tys. RM, w 1941 roku ok. 63,5 tys. RM, a rok później ok. 93,8 tys. RM. Wypłacono nawet akcjonariuszom dywidendy. W 1942 roku zewnętrzna firma wyceniła wartość spółki na ,06 RM 119. Wiadomo, że Rudolf Anstadt, poza zaangażowaniem w działalność browaru, prowadził sklep tekstylny przy ulicy Piotrkowskiej 33 (przemianowanej przez Niemców na Adolf Hitler Strasse). Ze względu na niewielką ilość materiałów źródłowych ocena postaw zarządu i akcjonariuszy wobec niemieckich władz jest trudna do sformułowania. Nie zachowały się przekazy o czynnym wspieraniu Niemców, jednak zmiana imion (Bronisława Schiele stała się Brunhildą) czy wprowadzenie czcionki gotyckiej na pieczęciach świadczą o pewnym konformizmie. W browarze wciąż byli zatrudnieni Polacy, którzy dobrze zarabiali i mieli stałe stanowiska pracy. Akcjonariusze utrzymali swoje pakiety akcji. Z nieznanych powodów wśród nich zabrakło Bertolda Dobrantza. Jego syn, podporucznik Ryszard Dobrantz, został zamordowany przez NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR) w Katyniu i pośmiertnie awansowany do stopnia porucznika. 62 B R O W A R Y BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Anstadtowie W II Rzeczpospolitej

10 Plan sytuacyjny browaru Braci Gehlig (źródło: APŁ, Towarzystwo Kredytowe Miasta Łodzi, sygn. 973) 66 B R O W A R Y BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Największy konkurent, największy przegrany Browar Braci Gehlig

11 Wszystkie fabryki i punkty handlowe musiały co roku kupować specjalne świadectwa przemysłowe i handlowe (pewnego rodzaju pozwolenia na działalność gospodarczą). W przypadku firmy Gustawa Teodora i Artura Keilichów konieczne były oba świadectwa, ponieważ przedsiębiorstwo prowadziło własny punkt sprzedaży przy ulicy Kilińskiego czerwca 1928 roku Gustaw Teodor i Artur kupili posesję przy ulicy Orlej 8 (nr 1087 i część 1088a, rep. hip. 4093) od Jadwigi Sonyi, Otto Hausiga i Juliana Waldemara Zeglina za sumę 9,5 tys. USD (United States dollar, dolar amerykański). Jedną z ważniejszych inwestycji braci był jednak majątek w Ciechomicach niedaleko Płocka, wraz z działającym browarem. Zakład piwowarski funkcjonował od 1872 roku i był częścią całego folwarku. Na początku XX wieku należał do Bernarda Dautera, zaś kierownikiem technicznym był jego syn, Henryk, który po śmierci ojca przejął firmę. Browar miał własne składy w: Płocku, Kutnie, Gostyninie, Gąbinie, Łowiczu i Żychlinie. W 1910 roku zatrudniał 19 robotników, a kapitał zakładowy wynosił 85 tys. rb. Obrót roczny sięgał ok. 111 tys. rb 171. W zakładzie produkowano piwo bawarskie, marcowe (mocne, ciemne piwo dolnej fermentacji) oraz porter. Cały majątek miał powierzchnię 272,9 ha. 28 października 1919 roku Artur Keilich zakupił cały folwark wraz z browarem i był to jego własny majątek. Często tam wypoczywał, a nawet mieszkał. Browar wciąż funkcjonował, chociaż nieustannie przynosił straty. 27 stycznia 1926 roku Artur postanowił wydzierżawić majątek swojej macierzystej firmie w Łodzi. Doszło do osobliwej sytuacji, gdyż przekazywał Ciechomice sobie oraz bratu. Umowa zawarta była na rok i miała ulegać automatycznemu przedłużaniu po upływie jej ważności. Roczną kwotę dzierżawy ustalono na 8 tys. zł listopada 1926 roku z dóbr wydzielono niewielką część ziemi pod budowę kolei Kutno Płock. Po tym obowiązkowym wywłaszczeniu, wyłączony obszar został zwolniony ze spłaty długu wobec Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, na rzecz którego dobra były zadłużone 173. W 1927 roku folwark przyniósł ok. 30 tys. zł straty 174. Mimo to Gustaw i Artur starali się o unowocześnienie obiektu i zwiększenie jego mocy produkcyjnych. W 1926 roku dochody ze sprzedaży piwa, octu i lemoniady wyniosły ok. 217,7 tys. zł, a rok później już ok. 279,3 tys. zł, natomiast w 1928 roku wzrosły do ok. 385 tys. zł. W owym roku majątek w Ciechomicach po raz pierwszy od wielu lat przyniósł zysk, chociaż niewielki, bo w wysokości ok. 21 tys. zł. W 1927 roku wyszło na jaw, że ekspedient browaru przy uli cy Orlej Adam Wawrzyński przywłaszczał sobie opłaty pobierane od klientów. Dług wobec pracodawcy wynosił ok. 3,1 tys. zł, jednak właściciele firmy nie tylko nie zwolnili niesumiennego pracownika, a nawet rozłożyli mu należność na raty po 150 zł, częściowo potrącając mu je z pensji. Zważając na spore bezrobocie w tym czasie, nieuczciwy ekspedient miał dużo szczęścia 175. WYBRANE DOCHODY MAJĄTKU CIECHOMICE W LATACH Na podstawie APŁ, Gustaw Keilich Właściciele Gustaw Teodor i Artur Bracia Keilich Browar i Fabryka Octu Łódź, Sygn. 32 Pomyślny rozwój w nowej rzeczywistości BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Browar Gustawa Keilicha i jego synów B R O W A R Y 73

12 Etykiety napojów (źródło: APŁ, Gustaw Keilich właściciele Gustaw Teodor i Artur Bracia Keilich Browar i Fabryka Octu Łódź, sygn. 6) Firma przy ulicy Orlej bardzo dbała o zastrzeganie praw dla swoich produktów, wykorzystując nowe, sprzyjające temu prawodawstwo. Chociaż pierwszy patent wydano już w 1904 roku na etykiety octu, to najważniejszy znak, będą cy logotypem firmy, zatwierdzono we wrześniu 1925 roku. Przedstawiał on słońce w trójkącie, rozpoznawane już wte dy jako symbol zakładu. W kolejnych latach opatentowano następne znaki i nazwy produktów, m.in. piwo Jasny Kryształ i Zdrój Ciechomicki oraz lemoniady Citronata i Li metta. Za jeden z ciekawszych wyrobów można uznać le moniadę o nazwie Kefirella, która zawierała kwas mlekowy. W tym przypadku opatentowano zarówno nazwę, jak i re cepturę 178. Świadectwo ochronne (Źródło: APŁ, Gustaw Keilich Właściciele Gustaw Teodor i Artur Bracia Keilich Browar i Fabryka Octu Łódź, sygn. 6) Znak patentowy na etykietę octu z zakładu G. Keilicha (Źródło: APŁ, Gustaw Keilich Właściciele Gustaw Teodor i Artur Bracia Keilich Browar i Fabryka Octu Łódź, sygn. 6) 74 B R O W A R Y BROWARY W ŁODZI PRZED 1945 ROKIEM Browar Gustawa Keilicha i jego synów Pomyślny rozwój w nowej rzeczywistości

13 28 listopada 1902 roku w zakładzie wybuchł poważny po żar. Powodem było zapalenie się odpadów drewnianych w bednarni, leżących zbyt blisko pieca. Straż pożarna z tru dem opanowała pożar, a zniszczeniu uległo pierwsze piętro oraz ściana przyległej oficyny 10. dynek zaprojektował łódzki architekt Albin Jankau. Nie wiadomo, dlaczego Ludwik nie zdecydował się na skorzystanie z usług teścia lub szwagrów, którzy również byli architektami i budowniczymi. Browar, zarządzany przez Marcina Błaszczyka, został oficjalnie otwarty 10 maja 1901 roku. Zakład dysponował jedną maszyną parową o mocy 8 KM, dwoma kotłami, jedną kadzią zacierną, jedną filtracyjną i 14 fermentacyjnymi, maszyną do ochładzania piwa, urządzeniami do oczyszczania słodu i jęczmienia 7. Ludwik zatrudnił lekarza Rokickiego, który miał na terenie zakładu własny gabinet z jednym łóżkiem dla pacjenta. W pierwszym półroczu działalności od 1 lipca do 31 grudnia 1901 roku browar wyprodukował 13 tys. wiader (ok. 1,6 tys. hl) piwa, natomiast rok później już 60 tys. wiader (ok. 7,4 tys. hl). Jednocześnie firma prowadziła produkcję słodu, który sprzedawała zewnętrznym klientom. Przy zatrudnieniu na poziomie robotników produkcja była znaczna. Zwykli robotnicy zarabiali średnio 3,5 rb tygodniowo 8 (jak we wszystkich browarach w Radogoszczy). Dzień pracy trwał 11,5 godz. ze zwyczajowymi przerwami na posiłki. Robotnikom nie wolno było palić, pić, spóźniać się i zakłócać porządku podczas pracy groziły im grzywny, sięgające nawet połowy dniówki, a w przypadku niszczenia maszyn lub przyrządów kara mogła wynosić nawet równowartość wynagrodzenia za cztery miesiące pracy. Niestety, Ludwikowi Anstadtowi nie było dane długo cieszyć się nową, udaną inwestycją. 29 sierpnia 1902 roku zmarł po długich cierpieniach. Śmierć znanego fabrykanta odbiła się szerokim echem w prasie i łódzkiej społeczności. W dzień pogrzebu, 1 września 9, odwołano imprezy rozrywkowe w Helenowie. Przedsiębiorca nie pozostawił po sobie testamentu. Przed śmiercią, jeszcze w 1901 roku, zdążył zaciągnąć dwie pożyczki na łączną kwotę 40 tys. rb u Aleksandra Wojciechowskiego (na 9%) oraz u Władysława Raczyńskiego (na 4,5%). Jednocześnie browar winien był spółce Germania z Chemnitz ok. 13,7 tys. rb. za dostarczone maszyny. W chwili śmierci Ludwika cały majątek przy ulicy Szneja (obecnie ul. Sędziowska) był ubezpieczony na ponad 73 tys. rb. Poza browarem w skład masy spadkowej wchodziły: murowany dom po drugiej stronie ulicy, zabudowania pomocnicze, udziały w Helenowie, posiadłość Pogorzel oraz nieruchomości w Pabianicach. Ludwik posiadał jedną akcję Towarzystwa Akcyjnego Sukcesorów K. Anstadta (resztę prawdopodobnie przekazał wcześniej). Ponadto wniósł w 1900 roku do Towarzystwa Wzajemnego Kredytu kwotę 3 tys. rb. Z kosztowności warto wymienić złoty zegarek oraz złote spinki do mankietów, warte łącznie 165 rb, co na ówczesne czasy było bardzo dużą sumą. Przez pierwsze lata po śmierci założyciela browaru nie dokonano podziału majątku. Miał on troje dzieci: syna Karola Ludwika, który był z wykształcenia piwowarem (zarządzał browarem), oraz dwie córki Helenę Stefanię i Marię Augustę Teresę. Rodzina zdecydowała się na notarialny podział majątku dopiero w 1911 roku. Uzgodniono, że zakład piwowarski z częścią działki pozostanie w rękach Karola, jednakże pod warunkiem spłaty siostry i szwagra oraz uregulowania długów. Jednocześnie córka Ludwika, Helena, dysponowała 26 z 48 części całej działki i pozostawiła sobie południową część trójkątnej posesji o powierzchni 12 mórg i 23 prętów (prawie 6,5 ha). Tym samym cała nieruchomość ojca przeszła na własność Heleny oraz Karola Ludwika 11. Browar Ludwika i Karola Anstadta zaczął warzyć piwo w czerwcu 1901 roku. Produkował tańsze piwo niż zakład sukcesorów. Podczas gdy łódzki browar Anstadtów podwyższał cenę, a jego produkcja nie schodziła poniżej 200 tys. wiader (ok. 24,6 tys. hl) rocznie, to nowy zakład Przekrój browaru Ludwika Anstadta (źródło: APŁ, Rząd Gubernialny Piotrkowski Wydział Budowlany, sygn. 8058) BROWARY W REGIONIE ŁÓDZKIM PRZED 1945 ROKIEM Browar Ludwika Anstadta w Radogoszczy B R O W A R Y 87

14 czerpiąc doświadczenie z procesów z Biedermannami, postanowił od razu zabezpieczyć sobie dostęp do rzeki. Zrobił to, wykupując w latach fragmenty działek rolnych, przylegających do rzeczki i niewielkiego zbiornika wodnego. Łącznie wydał na ten cel ok. 1,8 tys. rb. Browar dysponował maszyną parową o mocy 25 KM i zatrudniał ok. 35 robotników. Kierownikiem technicznym został młodszy syn Zenona, Oskar Anstadt, który zamieszkał w Zduńskiej Woli w 1904 roku. Ojciec sprawował funkcję kierownika handlowego. Zakład był ubezpieczony na ok. 27,4 tys. rb. Całą posiadłość w Zduńskiej Woli wraz z domem mieszkalnym i zabudowaniami wyceniano na 110 tys. rb, a wszystkie nieruchomości Zenona Anstadta ubezpieczono na kwotę ok. 123,3 tys. rb 32. Już w 1903 roku czynne były składy w Łodzi przy ulicy Piotrkowskiej 114, w Kaliszu przy Głównym Rynku 11, Sieradzu, Pabianicach przy ulicy Długiej 361, Błaszkach, Wieluniu i Warcie 33. Sklepom udzielano rabatów, co zresztą było powszechne w tym czasie. Przedsiębiorstwo Zenona Anstadta, w przeciwieństwie do innych browarów regionu, a nawet kraju, stawiało na niszowe gatunki piwa. Prawdopodobnie znaczny wpływ miał na to zatrudniony piwowar, jednakże można śmiało założyć, że Zenon szukał swojego miejsca na rynku łódzkiego piwa. Takim przykładem było jałowcowe, które produkowano w łódzkim Park przy browarze Zenona Anstadta (źródło: Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola) BROWARY W REGIONIE ŁÓDZKIM PRZED 1945 ROKIEM Browar Zenona Anstadta w Zduńskiej Woli B R O W A R Y 91

15 Szpana z jego części i Braulińscy stali się jedynymi właścicielami browaru. Franciszek Brauliński okazał się zdolnym gospodarzem. W 1910 roku produkcja wynosiła aż ok. 142,7 tys. wiader (ok. 17,5 tys. hl). Szeroka oferta produktów zawierała piwa: lager, bawarskie, jasne i słodowe, których ceny wahały się od 88 kopiejek do 1,40 rb za wiadro 73. Za piwo dobrej jakości browar otrzymał w 1909 roku złoty medal na wystawie w Częstochowie. Silną pozycję na lokalnym rynku próbowała wykorzystać nieuczciwa konkurencja, podrabiając produkty Braulińskiego 74. W czerwcu 1910 roku w browarze wybuchł pożar, zakład był jednak ubezpieczony na kwotę 80 tys. rb 75 i nieszczęśliwy wypadek nie przeszkodził firmie w dalszej ekspansji. W 1912 roku wyprodukowano niemal 110 tys. wiader (ok. 13,5 tys. hl), co było znaczną ilością. Browar rozbudowano i przeprowadzono w nim znaczne inwestycje. Piwo od Braulińskiego bez problemu można było kupić w Łodzi. W czasie I wojny światowej właściciel zdołał utrzymać zakład, zapewniając dostawy dla stacjonującego w Piotrkowie wojska austriackiego. Browar działał jeszcze w latach 20. i 30., choć nie odzyskał już dawnej pozycji na rynku. W czasie II wojny światowej produkował na potrzeby niemieckie. Franciszek Brauliński był lokalnym patryiotą w trudnych cza sach pożyczał miastu pieniądze, a potrzebujacym rodzinom pracowników, których wcielano do wojska rosyjskiego, wypła cał zapomogi. 9 Browar Bartenbachów w Piotrkowie Poza browarem Szpana, istniał w Piotrkowie inny znaczny zakład piwowarski. Niestety, nie wiemy, kiedy ten murowany browar został wybudowany, natomiast jasne jest, że początkowo należał do podpułkownika armii carskiej Aleksandra Mroczkiewicza 76. Po śmierci Mroczkiewicza w 1893 roku, majątek przeszedł na jego żonę, Marię. Ani oficer, ani jego żona nie prowadzili sami browaru, lecz wynajmowali go chętnym przedsiębiorcom. Do 1890 roku piwo produkował tam Edward Ciążyński, a w 1891 roku pojawił się w browarze nowy dzierżawca, Wojciech Szild (znany również z warzenia piwa we wsi Rokszyce). Browar był znany w okolicy, a produkcja utrzymywała się na przyzwoitym poziomie. W 1896 roku Wojciech Szild zrezygnował z dzierżawy, a chęć prowadzenia browaru wyraził Rudolf Bartenbach, który wynajął zakład, a już w 1897 go kupił. Rodzina Bartenbachów była bardzo majętna. Posiadała wiele nieruchomości w Piotrkowie m.in. znaną karczmę Ostatni Grosz 77. Browar, prowadzony przez Rudolfa Bartenbacha, zatrudniał 13 pracowników, a produkcja utrzymywała się na poziomie około 30 tys. wiader rocznie (ok. 3,7 tys. hl) 78. W 1902 roku browar przejął Wilhelm, brat Rudolfa. Prawdopodobnie nie chciał on zajmować się firmą, gdyż w 1905 roku wydzierżawił zakład bratu, Karolowi Bartenbachowi, który prowadził ją przez kolejne lata. Wilhelm natomiast został głównym piwowarem browaru. Nowemu gospodarzowi udało się zwiększyć produkcję, po jej znacznym spadku w połowie pierwszej dekady XX wieku, jednak w 1910 roku nie przekroczyła ona 36 tys. wiader (ok. 4,4 tys. hl). Z Braulińskim próbował konkurować ceną: piwo od Bartenbacha kosztowało średnio o 10 kopiejek mniej 79. Niewielka produkcja i regionalny zasięg sprawiały, że zakład ten nie stanowił żadnej konkurencji dla łódzkich firm. Rudolf Bartenbach po przekazaniu browaru bratu wyprowadził się do Noworadomska (czyli dzisiejszego Radomska), gdzie zakupił niewielki browar warzenie piwa odbywało się tam sposobem rzemieślniczym 80. Co ciekawe, od 1903 roku piwowarem w tym zakładzie był wspomniany wcześniej Wojciech Szild. Interes chyba nie szedł najlepiej, bo w 1907 roku sprzedano browar Abramowi Sztajnbergowi, który wynajął go Pinkusowi Zarzewskiemu i Antoniemu Kozłowskiemu. Potem browar wydzierżawiono firmie o szumnej nazwie Bawaria. Podczas I wojny światowej browar zaprzestał działalności. Wojnę przetrwał natomiast zakład Wilhelma Bartenbacha. Kłopoty pojawiły się po jego śmierci w 1917 roku. Pozostawił on wdowę, Idę, oraz dwóch synów: Artura i niepełnoletniego Bolesława. Browar wraz z działką (rep. hip. 340) wyceniono wtedy na 25 tys. rb, a ziemię rolną, która również była częścią spadku, na 12 tys. rb. W 1919 roku Ida i Artur sprzedali swoje części browaru Izraelowi Zyskindowi i niejakiemu Ungerowi za 75 tys. rb, natomiast ci odsprzedali je Szlamie Kupfermintzowi i Joskowi Enochowi 81. Gdy Bolesław osiągnął pełnoletność, rodzina uznała, że sprzedaż z 1919 roku naruszała jego interesy i zażądała zwrotu nieruchomości oraz browaru, a także unieważnienia umowy (powołano się na przepis o możliwości wykupu praw spadkowych) 82. Początkowo sąd na to zezwolił. W 1924 roku podzielono spadek po Wilhelmie: Bolesław otrzymał browar wraz z działką, natomiast grunty rolne przekazano Arturowi. Po apelacji poszkodowanych Kupfermintza i Enocha (przez te kilka lat przeprowadzili spore inwestycje) sąd zauważył jednak złą wolę Bartenbachów i unieważnił podział. Procesy trwały jeszcze kilka lat, a browar szybko zamknięto. Dziś w Piotrkowie Trybunalskim w miejscu dawnego browaru Bartenbachów stoi budynek prokuratury. Browar Franciszka Ksawerego Szpana (później Franciszka Braulińskiego) w Piotrkowie Browar Bartenbachów w Piotrkowie BROWARY W REGIONIE ŁÓDZKIM PRZED 1945 ROKIEM B R O W A R Y 99

16 W 1979 roku ze specjalistycznych warsztatów remontowych w Elblągu, Okocimiu, Zabrzu i Zwierzyńcu utworzono Przedsię biorstwo Remontowo Montażowe Przemysłu Piwowarskiego. Od 1984 roku w jego skład wchodziły także magazyn części za miennych w Łodzi oraz nowy zakład w Sierpcu. W połowie lat 80. w przedsiębiorstwie pracowało ponad 400 osób. Firma za stąpiła dotychczasowe serwisy, działające przy większych browarach. Do jej zadań należała konserwacja maszyn, usuwanie usterek oraz produkcja niektórych elementów wyposażenia. Zakłady były wyspecjalizowane w zakresie naprawy poszczegól nych maszyn oraz wykonywaniu konkretnych zadań, np. jednym z obowiązków łódzkiego oddziału była bieżąca konserwacja oraz serwisowanie automatyki i elektroniki, sterującej produkcją 3. Piwo eksportowe charakteryzowało się wysoką jakością. Wyroby żywieckiego browaru zdobywały wiele medali w całej Europie. Zagranicznymi nagrodami za swoje piwo mogły też poszczycić się zakłady piwowarskie w Okocimiu i Wrocławiu. Piwem żywieckim władze spłacały dług za budowę rozlewni Coca Coli w Tychach. W porównaniu do krajów Europy Zachodniej, kultura picia alkoholu w Polsce Ludowej, mówiąc delikatnie, była znacząco odmienna. Przede wszystkim nad Wisłą spożywano więcej alkoholi wysokoprocentowych oraz tanich napojów winopodobnych, popularnych zwłaszcza wśród uboższych warstw społeczeństwa. Chociaż produkcja piwa i jego spożycie z roku na rok wzrastały, nadal sprzedawano go mniej niż mocniejszych alkoholi. Oczywiście składało się na to wiele czynników. Gospodarka planowa nie rozpieszczała krajowych odbiorców ani ilością, ani jakością produktów. Dotyczyło to praktycznie każdej grupy towaru, nie wyłączając spożywczej. W przypadku piwa polityka gospodarcza nie była korzystna dla polskiego odbiorcy. W skali kraju promowano kilka browarów, inwestując w nie i dbając o dobrą jakość pienistego napoju, który, niestety, często przeznaczony było na eksport. Za granicą popularnością cieszyły się marki Żywiec i Okocim, zresztą najbardziej promowane. Eksportowano również najlepsze i najbardziej oryginalne polskie piwo, czyli Grodziskie. W Europie Zachodniej czy Stanach Zjednoczonych mało kto wiedział, że polski konsument miał spore trudności z kupnem eksportowanego piwa. Zazwyczaj jego zdobycie wiązało się w kraju ze znajomościami lub zwykłym szczęściem. Czasami można je było dostać w Peweksie lub Baltonie, jednak za bardzo wysoką cenę. Niektóre lokale sprowadzały takie piwo na własną rękę, oczywiście nie zawsze legalnie. O w znacznej mierze eksportowym charakterze tych browarów świadczy statystyka: browar w Żywcu w 1974 roku wysłał 200 tys. hl piwa do 20 krajów, co stanowiło blisko 1/3 całej produkcji, natomiast w 1980 roku eksport żywieckiego trunku wyniósł aż 242 tys. hl (do 18 krajów) z całkowitej produkcji 590 tys. hl, czyli ok. 40% 4! Pierwsza partia polskiego piwa po II wojnie światowej opuściła granice Polski dopiero w 1955 roku: do Republiki Federalnej Niemiec (RFN) wyeksportowano 120 hl piwa Grodziskiego. Przede wszystkim zwraca uwagę tak późna data pierwszej partii piwa sprzedanego na Zachód, jednak z drugiej strony przemysł piwowarski potrzebował czasu na odbudowę i modernizację. Piwo Grodziskie zawsze miało niepowtarzalny charakter, bukiet i smak, więc nie dziwi akurat taki wybór. Było to piwo najbardziej kojarzone przez koneserów z naszym krajem. Eksportowano je m.in. do: Anglii, Francji, Kanady, Austrii, Włoch, USA, na Węgry, do Bułgarii i do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Polska starała się eksportować także słód. Tuż przed wojną roczna sprzedaż tego towaru za granicę wynosiła ok. 27 tys. t rocznie, pod koniec lat 40. zaledwie ok. 6 tys. t rocznie, a do poziomu przedwojennego zbliżono się dopiero pod koniec lat 50. Lata 60. przyniosły znaczną sprzedaż do odległych krajów, bo na poziomie ponad 30 tys. t, a w latach 70. eksport wynosił średnio 25 tys. t rocznie. Za granicę sprzedawano też chmiel. Głównymi odbiorcami były kraje europejskie: Austria, Niemcy, Belgia, Holandia i Anglia 5. Oczywiście dużą niesprawiedliwością byłoby sprowadzenie polskiego piwowarstwa do trzech wspomnianych marek, jednakże w pozostałych browarach kwestia jakości piwa często nie była priorytetem. Zależało to zazwyczaj od kondycji finansowej zakładu i sumienności pracowników oraz zarządu. Piwo z tego samego zakładu mogło się znacznie różnić jakością w różnych porach roku. Klient nigdy nie wiedział, czy kupuje napój z dobrej czy złej partii produkcyjnej. Kolejną rzeczą, która wpływała ujemnie na spożycie piwa w kraju, była niedbałość w obchodzeniu się z piwem. Wbrew pozorom pasteryzacja w latach 70. czy 80. wcale nie była normą. Piwo niepasteryzowane, choć lepsze w smaku, dużo trudniej przechowywać (jeśli nie było trzymane w chłodzie, w krótkim czasie psuło się, robiło się kwaśne i niezdatne do spożycia). 106 B R O W A R Y BROWARNICTWO W PRL-u I III RP W Polsce Ludowej

17 Plakat propagandowy Wybrane marki były rozpoznawane (i pożądane!) w całym kraju, natomiast pozostałe browary produkowały jedynie na rynek lokalny, ewentualnie dostarczały dodatkowo piwo do województw, w których go brakowało. Chociaż początkowo w latach 40. i 50. odwoływano się jeszcze do przedwojennych znaków towarowych, to w późniejszym czasie wprowadzono mało atrakcyjne, niestaranne etykiety. Co więcej, nazwa browaru często nie była eksponowana, a jedynie wypisana małym drukiem na krawędzi etykiety. Jedną z wielu przypadłości systemu gospodarki centralistycznej Polski Ludowej było ignorowanie przez ośrodki decyzyjne oczywistych faktów ekonomicznych i rynkowych. Od najdawniejszych czasów, a zwłaszcza po epoce nowożytnej i narodzinach kapitalizmu, konsumenci przywiązywali się do marki lub producenta, czy wcześniej do rzemieślnika. Niektórzy nabywcy kierowali się smakiem, jakością lub ceną, jednak najważniejsza była możliwość wyboru. W latach PRL-u często zupełnie ją ignorowano piwo dzielono na jasne pełne oraz ciemne. Planowano, ile jakiego napoju browar ma wyprodukować na rynek lokalny, natomiast kwestie potrzeb konsumenta odkładano na dalszy plan. Skutek tego był taki, że osoby mieszkające w Warszawie piły piwo warszawskie, BROWARNICTWO W PRL-u I III RP W Polsce Ludowej B R O W A R Y 107

18 Plakat propagandowy w Gdańsku gdańskie itd. Niezdrowe stosunki gospodarcze panowały w polskim przemyśle także przed II wojną światową, a silne tendencje państwa do ingerowania w życie gospodarcze, kartelizacja i porozumienia zakładów w sprawie podziału rynku między siebie przygotowały w pewnym sensie grunt pod późniejsze przemiany gospodarcze, przeprowadzone przez komunistów. Produkcja piwa głównie na rynek lokalny powodowała też niewielką konkurencję między zakładami w dziedzinie jakości, na czym tracił oczywiście konsument. W przemyśle spożywczym przywiązanie do marki było niezwykle silne, o czym świadczy przypadek Zakładów Cukierniczych E. Wedel. Znaną przedwojenną markę rozpoznawano przez cały okres PRL-u i nie zmienił tego nawet fakt przemianowania nazwy na Zakłady Cukiernicze im. 22 lipca. Z czasem osiągnięto kompromis do nowej nazwy dodawano dopisek byłe zakłady E. Wedel. 108 B R O W A R Y BROWARNICTWO W PRL-u I III RP W Polsce Ludowej

19 napojów alkoholowych młodzieży do lat 18. Znacznie rozszerzono też narzędzia administracyjne (przymusowe leczenie, wstrzymywanie wynagrodzenia itd.) w postępowaniu wobec osób, które nadużywają alkoholu. Co istotne, określono też wyraźnie, że jego cena powinna być odpowiednio wysoka. Władza nareszcie zaczęła prowadzić poważną politykę na rzecz zmniejszenia spożycia napojów spirytusowych w Polsce. W 1956 roku została opracowana receptura piwa Żywiec Beer Full Light, które miało prawdziwie europejski poziom i to właśnie ono przyczyniło się do znacznego eksportu żywieckiego browaru. Jego dodatkowym atutem była trwałość mogło być przechowywane przez trzy do sześciu miesięcy. W następnej kolejności piwo o długiej przydatności do spożycia wprowadziły zakłady w: Gdańsku, Grodzisku, Okocimiu, Szczecinie i Wrocławiu (Browar Piastowski), a w latach 70. w: Leżajsku, Łomży, Poznaniu, Tychach i Warce. W 1970 roku wśród piwa jasnego pełnego, produkowanego w Polsce, dominował napój o zawartości ekstraktu do 12% (jego udział wynosił aż 90%). W 1983 roku blisko 70% piwa jasnego pełnego zawierało powyżej 12% ekstraktu (standard wynosił 12,5%). Piwowarstwo polskie pod koniec lat 80. było mocno zacofane w stosunku do Zachodu. Pomimo starań wielu znanych naukowców wielkie zakłady nie dysponowały nowoczesnymi technologiami, a mniejsze browary nie potrafiły produkować piwa z duszą, które mogłoby utrwalić pozycję zakładu na rynku regionalnym. Wyjątkiem było tu słynne piwo Grodziskie, jednak nie wszyscy potrafili je docenić. W latach obowiązywały tzw. znaki jakości. Najlepsze piwa otrzymy wały symbol Q, trochę gorsze, ale na dal dobre, miały znak 1. Na początku lat 60. tylko pięć piw mogło pochwalić się znakiem Q (na 35 wszystkich znaczków), kilka lat później było ich jeszcze tylko siedem, natomiast w 1980 roku już 14 (na 53 znaki). Oczywiście zazwyczaj literkę Q widać było na wy robach eksportowych. Zakłady Piwo warskie w Łodzi mogły pochwalić się jedynie znaczkiem 1 na swoim piwie jasnym pełnym. Plakat propagandowy 112 B R O W A R Y BROWARNICTWO W PRL-u I III RP W Polsce Ludowej

20 Plakat propagandowy BROWARNICTWO W PRL-u I III RP III Rzeczpospolita B R O W A R Y 115