Przemoc stosowana przez kobiety

Transkrypt

1

2 Marian Cabalski Przemoc stosowana przez kobiety Studium kryminologiczne Kraków 2014

3 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2014 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Bogusław Sygit prof. zw. dr hab. Stanisław Pikulski Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce: Dmytro Konstantynov Depositphotos.com ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) , , Wydanie I, Kraków 2014

4 Spis treści Słowo wstępne (Katarzyna Korpolewska) Podziękowania Część I Przemoc stosowana przez kobiety jako zjawisko społeczne Rozdział 1 Wprowadzenie Ekspozycja problemu Przesłanki wyboru tematu Proces zacierania się społecznych różnic między płciami Stereotyp mężczyzny jako sprawcy przemocy Domeny występowania przemocy stosowanej przez kobiety Przestępczość agresywna kobiet Przemoc ze strony kobiet w konfliktowych interakcjach wewnątrz zespołów pracowniczych Przemoc kobiet w bliskich związkach z mężczyznami Cele i struktura monografii Rozdział 2 Pojęcie i definicje zjawiska przemocy Językowa ewolucja pojęcia przemocy Filiacje pojęciowe agresji i przemocy Definicje przemocy w socjologii, pedagogice i psychologii Definicje socjologiczne Definicje pedagogiczne Definicje psychologiczne Definicje przemocy w judykaturze i doktrynie prawa karnego Przemoc w ujęciu kryminologicznym... 88

5 6 Spis treści Rozdział 3 Etiologia zjawiska przemocy i jego rodzaje Spór o naturę człowieka w dziejach myśli ludzkiej Społeczne i psychologiczne przyczyny stosowania przemocy Wpływ zaburzeń więzi emocjonalnych na występowanie przemocy Wrogość i wrogie działania Rodzaje i odmiany przemocy Przemoc zbiorowa Postacie przemocy według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia Przemoc w rodzinie Przemoc w miejscu pracy Akty przemocy podczas masowych imprez sportowych Rozdział 4 Kobiety sprawczynie przestępstw i aktów przemocy w świetle teorii naukowych Przestępstwa i akty przemocy dokonywane przez kobiety. Rys historyczny Teorie wyjaśniające przestępczość kobiet Koncepcje antropologiczne Koncepcje biochemiczne Koncepcje genetyczne Teorie psychologiczne Teorie socjologiczne Teorie zintegrowane (wieloczynnikowe) Rozdział 5 Badania nad przemocą kobiet na świecie Badania w Stanach Zjednoczonych Badania w wybranych krajach świata Krytyka międzynarodowych ustaleń dotyczących symetrii przemocy między kobietami i mężczyznami Krytyka badań nad przemocą fizyczną z pozycji kryminologii feministycznej

6 Spis treści 7 Rozdział 6 Badania nad przemocą kobiet w Polsce Przestępstwa i akty przemocy ze strony kobiet Fenomen pokolenia transformacji Przesłanki demoralizacji dziewcząt Rozmiary i dynamika przestępczości oraz demoralizacji dziewcząt w świetle orzeczeń sądów dla nieletnich Agresywne zachowania wzajemne gimnazjalistek Przestępczość agresywna kobiet porównanie pięcioleci: i Przemoc stosowana przez kobiety w rodzinach na podstawie Niebieskiej Karty Część II Symptomatologia przemocy stosowanej przez kobiety Rozdział 7 Rodzina jako środowisko występowania przemocy Ewolucja modelu życia rodzinnego Definicja przemocy w rodzinie Przemoc stosowana przez kobiety w rodzinie Estymacje dotyczące rozmiarów przemocy w rodzinie Cykl rozwojowy aktów przemocy Trudności w ujawnianiu przemocy stosowanej przez kobiety w rodzinie Ujawnianie przypadków przemocy w rodzinie Rozpoznawanie aktów przemocy stosowanej przez kobiety w rodzinie Rozdział 8 Przejawy przemocy stosowanej przez kobiety wobec członków rodzin Syndrom maltretowanego męża Profil osobowości kobiety maltretującej męża (partnera) Wiktymologia maltretowanego męża (partnera) Motywy i pobudki przemocy stosowanej przez kobiety w rodzinie

7 8 Spis treści 8.5. Zaburzenia osobowości i dysfunkcje seksualne jako przyczyny i warunki towarzyszące przemocy kobiet wobec mężów (partnerów) Zaburzenia osobowości Problemy seksualne Zaburzenia seksualne Zabójstwo jako najcięższa postać przemocy stosowanej przez kobiety wobec męża (partnera) Postawy agresywne kobiet wobec kobiet w rodzinie Tło antagonizmów między kobietami Trudne relacje matek i córek Przemoc kobiet wobec osób starszych w rodzinie Rozdział 9 Przemoc z punktu widzenia ruchu obrońców praw ojców i dzieci Charakterystyka przedmiotu i celów działalności międzynarodowego ruchu ojcowskiego Geneza ruchu obrońców praw ojców i dzieci w Polsce Działalność programowa polskiego ruchu ojcowskiego Przemoc kobiet w stosunku do mężów (partnerów) w sondażach organizacji ojcowskich Zjawisko utrudniania ojcom kontaktów z dziećmi Przeciwdziałanie manipulacjom dziećmi Część III Przemoc stosowana przez kobiety w małżeństwie (związku partnerskim) na podstawie badań własnych Rozdział 10 Metodologia badań własnych Cele i zakres badań Hipotezy badawcze Koncepcja i organizacja przedsięwzięć badawczych Charakterystyka kwestionariusza ankiety Dobór próby do badań i sposób przeprowadzenia wywiadu Charakterystyka próby badawczej

8 Spis treści 9 Rozdział 11 Analiza i ocena wyników badań własnych Wyniki ogólne Wyniki szczegółowe Ewaluacja wyników badań Część IV Wnioski Rozdział 12 Wnioski w zakresie dotyczącym przemocy jako zjawiska społecznego Rozdział 13 Wnioski w zakresie symptomatologii przemocy Rozdział 14 Wnioski w zakresie badań własnych Bibliografia Aneks Załącznik 1. Statystyka przestępstw agresywnych w latach Załącznik 2. Statystyka przestępstw agresywnych popełnionych w 2007 roku Załącznik 3. Statystyka przestępstw agresywnych w 2008 roku Załącznik 4. Statystyka przestępstw agresywnych w 2009 roku Załącznik 5. Statystyka przestępstw agresywnych w 2010 roku Załącznik 6. Statystyka przestępstw agresywnych w 2011 roku Załącznik 7. Tabela krzyżowa Załącznik 8. Tabela krzyżowa Załącznik 9. Tabela krzyżowa Załącznik 10. Instrukcja dla ankietera Załącznik 11. Kwestionariusz ankiety skierowanej do zbiorowości pełnoletnich mężczyzn

9 Katarzyna Korpolewska Słowo wstępne Nie tylko kobiety są ofiarami przemocy. Choć schematy społeczne jednoznacznie opisują kobietę jako stronę słabszą, a mężczyznę jako napastnika, czasem to właśnie kobiety są inicjatorkami, a niekiedy również sprawczyniami przemocy. Kobiety bywają agresywne podobnie jak mężczyźni. Dyskusje na temat równouprawnienia spowodowały, że zaczyna się mówić o zjawiskach, które przełamują schematyczne spojrzenie na rzeczywistość relacji damsko-męskich. Kobiety potrafią ranić, poniżać, upokarzać. Napastowani mężczyźni zachowują się podobnie jak kobiety będące ofiarami przemocy. Próbują odnajdować w sobie winę, mają poczucie odpowiedzialności za agresywne zachowanie partnerki. W napięciu oczekują kolejnego wybuchu, po którym następuje szok, a potem łagodzenie sytuacji i składanie obietnic szczęśliwych chwil. Mężczyzna doświadczający cyklu przemocy traci poczucie własnej wartości, wiarę w możliwości dokonania zmiany, czuje się bezradny i uwikłany w trudny do zrozumienia układ relacji. Często traci autorytet w oczach dzieci. Przestaje być dla nich ostoją bezpieczeństwa, skoro nie potrafi wywalczyć dla siebie odpowiedniej pozycji w rodzinie. Jest postrzegany jako życiowy nieudacznik, z którego matka jest niezadowolona i przez którego dochodzi do konfliktów. Dzieci nie zawsze rozumieją, co się w domu dzieje. Widzą ojca wycofującego się, słyszą oskarżenia matki i często relacje między rodzicami oceniają w kategoriach wygrany przegrany. Pewien mężczyzna przez wiele lat po rozwodzie rodziców nie utrzymywał kontaktów z ojcem. Dopiero z powodu sytuacji osobistej, w której się znalazł, postanowił spotkać się z nim. Partnerka zawiadomiła go, że jest w ciąży, a on panicznie bał się zawarcia małżeństwa. Chciał mieć dziecko, własny dom, ale nie był gotów, aby zostać mężem. Okazało się, że głębokim źródłem niepokoju były relacje między jego matką i ojcem. Dzieciństwo wypełniały mu konflikty i głośne awantury. Osobą inicjującą przemoc była matka. Ojciec starał się wycofywać,

10 12 Katarzyna Korpolewska ale im bardziej unikał konfrontacji, tym bardziej napastliwa stawała się matka. Syn zapamiętał, jak bardzo ojciec był upokarzany. Pogardzał nim, bo pamiętał, że przez całe lata biernie znosił poniżenie. Bał się małżeństwa, gdyż nie chciał stać się ofiarą agresji ze strony kobiety. Dopiero spotkanie z ojcem pozwoliło mu zrozumieć jego postawę. Ojciec chciał uniknąć eskalacji przemocy. Ze względu na syna nie podnosił głosu, nie odpowiadał na zaczepki. Nie chciał stać się w oczach własnego dziecka awanturnikiem, agresorem. O rozwód wystąpił dopiero wtedy, gdy syn stał się pełnoletni. Z perspektywy lat okazało się, że obaj byli ofiarami przemocy w rodzinie. Podczas szkoleń na temat przemocy domowej, które prowadzę dla sędziów i prokuratorów, jestem często pytana, dlaczego w przytaczanych wynikach badań mowa jest wyłącznie o kobietach jako ofiarach przemocy. Odpowiadam niezmiennie: bo o tym wiemy. Mężczyźni na ogół nie przyznają się do tego, że są lub byli ofiarami przemocy ze strony żony. Nie chcą występować w pozycji ofiary. Ten temat wydaje się im wstydliwy, odbierający im godność i siłę. Można wręcz powiedzieć, że mężczyźni jako ofiary przemocy często znajdują się w gorszej pozycji niż kobiety. Żona maltretowana przez męża zasługuje na współczucie. A na co może liczyć mąż pobity przez kobietę? Zdarza się, że bywa wyśmiewany, wyszydzany i uważany za niewiarygodnego. Czterdziestoletni mężczyzna przyjechał na ostry dyżur szpitalny z głęboką raną ciętą. Lekarz, który usłyszał, że to żona dźgnęła go nożem, wybuchnął śmiechem. Taki rosły mężczyzna i nie radzi sobie z kobietą?! Trzeba było ją palnąć w łeb skomentował. Pacjent tłumaczył, że próbował się bronić, ale nie byłby w stanie uderzyć kobiety. Lekarz i pielęgniarki tylko kręcili głowami. Nie chcieli uwierzyć i nie skąpili zranionemu mężczyźnie jadowitej ironii. Ten sam mężczyzna kilka miesięcy później wystąpił o rozwód bez orzekania o winie. Nie chciał zostać potraktowany w sądzie w podobny sposób. Zdarza się też, że mężczyzna będący ofiarą przemocy zostaje oskarżony o to, iż jest jej sprawcą. Na zakończenie awantury, którą słyszeli wszyscy sąsiedzi, żona wzywa policję i ze łzami w oczach przekonuje, że mąż chciał ją zabić. Policjanci nie dają wiary, że to żona zniszczyła wiele domowych sprzętów. Bardziej prawdopodobne wydaje się im, że zrobił to mąż w napadzie szału. Założona Niebieska Karta stała się kolejnym pretekstem do gróźb i szantaży ze strony małżonki. Czasem, kiedy dochodzi do rozwodu, żony oskarżają mężów o przemoc. To daje im możliwość uzyskania orzeczenia o winie męża i status osoby pokrzywdzonej, nad którą użalają się bliscy i znajomi. Jest to też swoisty akt zemsty wobec mężczyzny, który nie spełnił oczekiwań lub nie wytrzymał napiętej atmosfery związku. Znam przypadki małżeństw, w których doszło do oskarżenia męża o przemoc, ku zdziwieniu rodziny, znajomych i samego zainteresowanego. Jedna z kobiet po złożeniu pozwu rozwodowego udała się natychmiast po

11 Słowo wstępne 13 pomoc do psychologa, a także zaczęła uczestniczyć w grupie wsparcia dla ofiar przemocy domowej. Rodzina była zaskoczona, ale przyjęła, że szczęśliwe pożycie małżeńskie było pozorem, pod którym kryła się prawdziwa kobieca tragedia. W innej znanej mi sytuacji kobieta po rozwodzie przez wiele lat karmiła dzieci opowieściami o okrucieństwie ojca. Doprowadziło to oczywiście do wypaczenia relacji z ojcem, a później także do poważnych problemów w funkcjonowaniu psychicznym dzieci. Często w walce o prawa do sprawowania funkcji rodzicielskich mężczyźni stają się po raz kolejny ofiarami kobiet. Poradnie diagnostyczne, do których kierowani są przez sąd rodzice, zatrudniają przede wszystkim kobiety. Panie psycholog i pedagog w wielu przypadkach próbują za wszelką cenę udowodnić, że ojciec jest gorszym rodzicem. Zwykle rozmowa z matką zajmuje dwie godziny, a na rozmowę z ojcem pozostaje kwadrans. Matka wypełnia testy psychologiczne w skupieniu, bez ograniczenia czasowego. Ojciec jest poganiany i musi w bardzo krótkim czasie odpowiedzieć na pytania wymagające zastanowienia. Język sporządzonej diagnozy także nie pozostawia wątpliwości, kto jest osobą faworyzowaną (na przykład Matka nie pije alkoholu. Ojciec nie przyznaje się do picia alkoholu ; Matka ma dobry kontakt z córką. Ojciec twierdzi, że ma dobry kontakt z córką ). Drobne sformułowania tworzą aurę korzystnej opinii wokół matki i wielu wątpliwości wokół ojca. Sam przebieg badania może być traumatyczny dla mężczyzny. Złośliwe komentarze i uwagi wygłaszane w trakcie badania są trudne do zniesienia. Oto przykłady: Tak panu zależy na dzieciach? To może trzeba było bardziej dbać o swoje małżeństwo ; Zabierze pan sobie dzieci w niedzielę na spacer i starczy. Niestety takie zachowania są w dalszym ciągu bezkarne. Nierzadko kobiety mszczą się na swoich partnerach, utrudniając im kontakty z dziećmi lub kształtując negatywne nastawienie wobec ojca. Tymczasem dzieci potrzebują obojga rodziców, nawet jeśli ci nie prowadzą wspólnego życia. Zemsta na eksmałżonku trwa czasem długo po rozwodzie. Nocne telefony, przesadzone informacje o stanie zdrowia dziecka, obwinianie partnera o niepowodzenia szkolne dziecka, brak kolegów lub zainteresowań to tylko niektóre przykłady działań, które nie pozwalają zapomnieć o zakończonym związku. Przemoc ze strony kobiet ma czasem bardzo wyrafinowaną formę. Najłatwiej rozpoznawalna jest przemoc fizyczna. Uderzanie, rzucanie przedmiotami, popychanie czy zranienie to zachowania ewidentnie wskazujące na agresję. Również obrzucanie wyzwiskami to widoczny jej objaw. Nie mniej bolesne bywają działania, które trudno jednoznacznie nazwać przemocą, choć wyrządzają krzywdę osobie, wobec której są kierowane. Do tej grupy należy wyśmiewanie, publiczne kompromitowanie, okazywanie pogardy, obwinianie. Z tymi zachowaniami trudno walczyć, bo ich ładunek emocjonalny jest ukryty, a siła ranienia zależy od kontekstu, w jakim są przejawiane.

12 14 Katarzyna Korpolewska Ofiara, protestując, może usłyszeć w odpowiedzi: Nie przesadzaj, Jesteś przewrażliwiony czy Nie znasz się na żartach. Niestety kobiety bardzo często używają właśnie przemocy psychicznej. Można wręcz powiedzieć, że mają do tego lepsze predyspozycje, gdyż na ogół dysponują lepszymi niż mężczyźni kompetencjami społecznymi, co związane jest z ich ścieżką rozwoju roli płciowej. Dzięki tym kompetencjom potrafią zranić, nie narażając się na zarzut jawnej agresji. Przemoc w zachowaniach kobiet wiąże się też z potrzebą sprawowania kontroli. Kobieta, która czuje się odpowiedzialna za swoją rodzinę, próbuje kontrolować poszczególne osoby, a gdy czuje, że mogłaby stracić władzę, odwołuje się do przemocy psychicznej. Być może często naśladuje swoją matkę lub babkę, która stała się dla niej wzorem kobiety dbającej o rodzinę. Może być też tak, że buduje poczucie własnej wartości poprzez zdobywanie władzy w rodzinie. Mechanizm ten widać też wtedy, gdy obserwujemy funkcjonowanie kobiet w miejscu pracy. Zdarza się, że jedna kobieta jest w stanie przejąć kontrolę nad zespołem tylko dlatego, że jego członkowie obawiają się aktów przemocy psychicznej z jej strony. Kobiety stosują też przemoc wobec siebie nawzajem. W miejscu pracy bywają dla siebie nie tylko niewyrozumiałe, ale wręcz okrutne. Matki próbują kontrolować i podporządkować sobie córki. Dojrzałe kobiety budują relacje oparte na przemocy ze starszymi członkami rodziny matkami, babkami, ciotkami. Monografia Przemoc stosowana przez kobiety to rzetelnie napisana, wnikliwa analiza zjawiska, o którym jeszcze nie mówi się zbyt często. Marian Cabalski podjął odważną próbę przeciwstawienia się społecznemu stereotypowi, zgodnie z którym to mężczyzna jest sprawcą, a kobieta ofiarą agresji. Szczególnie interesujące są badania własne autora, pokazujące, że przemoc w rodzinie może pochodzić od kobiety. Zjawisko przemocy domowej jest niebezpieczne, bo może być źródłem dysfunkcji społecznych daleko wychodzących poza grono najbliższych. Wiadomo, że akty przemocy, nawet jeśli nie są kierowane bezpośrednio wobec dzieci, mają duży wpływ na ich psychikę. Jeśli chcemy mieć zdrowe społeczeństwo, musimy troszczyć się o higienę psychiczną poszczególnych osób, a w szczególności dzieci, które nie mają możliwości radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, wywołującymi obciążenia emocjonalne. Nie ma znaczenia, kto jest sprawcą przemocy cierpią wszystkie osoby. Im więcej będziemy wiedzieli na ten temat, tym łatwiej będzie nam zapobiegać przejawom i skutkom przemocy. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni będący ofiarami przemocy potrzebują wsparcia i nierzadko pomocy specjalistycznej. Dzieci bez względu na to, czy sprawcą przemocy jest ojciec, czy matka są w najtrudniejszej sytuacji. Tracą poczucie bezpieczeństwa, czują się bezradne, często gorsze od swoich rówieśników.

13 Słowo wstępne 15 Wokół nas jest coraz więcej przemocy. Media donoszą o okrutnych czynach przestępczych, słyszymy o narastaniu agresji wśród dzieci i młodzieży. Budowanie relacji opartych na wzajemnym szacunku należy rozpocząć od podstawowej komórki społecznej, jaką jest rodzina. Najpierw jednak trzeba zrozumieć, skąd się bierze przemoc i dlaczego zarówno mężczyźni, jak i kobiety stają się jej sprawcami. Książka, którą otrzymuje czytelnik, jest znaczącym krokiem w kierunku zrozumienia relacji damsko-męskich, współczesnych wzorców funkcjonowania w rolach płciowych, a przede wszystkim skomplikowanych mechanizmów przemocy występującej w związkach małżeńskich i partnerskich. A przecież żeby leczyć, trzeba dobrze rozpoznać chorobę. Katarzyna Korpolewska jest doktorem nauk humanistycznych, wieloletnim pracownikiem Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wyższej Szkoły Komunikowania i Mediów Społecznych. Wykłada także na Akademii Teatralnej, w Szkole Głównej Handlowej oraz Akademii Przedsiębiorczości. Prowadzi szkolenia, warsztaty metodyczne i coaching dla przedstawicieli kadry kierowniczej instytucji państwowych i przedsiębiorstw. Jako ekspert o wszechstronnym i wieloletnim doświadczeniu w dziedzinie psychologii społecznej współpracuje z mediami: I i III Programem Polskiego Radia, Polsatem, TVN, TVP, a także licznymi tytułami prasowymi i portalami internetowymi. Właścicielka i prezesk a firmy doradczej Profesja Consulting w Warszawie. Liderka programu dla nauczycieli i młodzieży: Myślę: Nie, Mówię: NIE. Autorka powieści Tamten poranek i współautorka cieszącej się dużą popularnością książki Matka z córką. Rozmowy intymne.

14 Podziękowania Jakkolwiek studium jest dziełem par excellence autorskim, nigdy by jednak nie powstało, gdyby nie przychylność i współpraca niemałej grupy osób, które wspierały mnie na wszystkich etapach jego przygotowania. Największe podziękowania należą się mojej żonie za intelektualne i emocjonalne, a przy tym niezawodne, wsparcie udzielane w trakcie wieloletniej pracy nad monografią. Dziękuję Ci, Basiu, za miłość, wyrozumiałość i cierpliwość oraz umacnianie w przekonaniu, że podążam we właściwym kierunku. Wyrazy głębokiej wdzięczności składam profesorowi Brunonowi Hołystowi, filozofowi prawa i nauk penalnych, promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, za cenne uwagi i wskazówki. Pozwoliły mi one spojrzeć na zjawisko przemocy przez pryzmat natury ludzkiej i ewolucyjnego rozwoju gatunku homo sapiens. Dziękuję profesorowi również za pomoc w przeprowadzeniu badań terenowych. Słowa wdzięczności kieruję też do recenzentów profesorów Bogusława Sygita i Stanisława Pikulskiego. Ich wnikliwe analizy i spostrzeżenia pomogły mi w ukształtowaniu multidyscyplinarnej, a jednocześnie logicznej i przejrzystej struktury książki. Wiele zawdzięczam zespołowi ankieterów. Jego rzetelna i wytrwała praca pozwoliła na rozpoznanie skomplikowanych, zarówno w aspekcie społecznym, jak i warsztatowym, zagadnień. Dziękuję magistrowi Cezaremu Gawłowi za fachową i efektywną pomoc przy obliczaniu wyników badań. Poczytuję sobie za zaszczyt i wyróżnienie, że wybitny psycholog Katarzyna Korpolewska zadała sobie trud zapoznania się z moim studium. Z życzliwym zainteresowaniem odniosła się do przedstawionych w nim wywodów oraz zgodziła się poprzedzić je jak sądzę niezwykle celnym słowem wstępnym. Składam podziękowania również osobom, z którymi wielokrotnie rozmawiałem na temat zjawiska przemocy. Zawdzięczam im inspiracje do przemyśleń i badań. Do tej grupy należą przede wszystkim doktor Stanisław Dyrda i jego żona Agnieszka filolog angielski, sędzia Bronisław Szydło oraz radca prawny Tomasz Gatlik. Wśród przyjaznych mi osób pragnę też wymienić niezawodną Danutę Kasprzak, Elżbietę Krasowską, która przywiozła mi ze Stanów Zjednoczonych książkę stanowiącą cenny materiał źródłowy, oraz jej męża doktora Henryka Krasowskiego. Wszyscy dzielili się ze mną osobistymi

15 18 Podziękowania doświadczeniami i obserwacjami, a nade wszystko wykazywali godną podziwu cierpliwość wysłuchiwania tego, co miałem im do powiedzenia. Czuję się też głęboko zobowiązany wobec Dyrektora krakowskiej Oficyny Wydawniczej Impuls Wojciecha Śliwerskiego. Już przy pierwszym zetknięciu się z tekstem dostrzegł jego walory i bez wahania podjął ryzyko publikacji. Wiele zawdzięczam redaktorce Beacie Bednarz. Jej talent i profesjonalizm zapewniły książce wysoką jakość edytorską. Dziękuję pozostałym członkom zespołu redakcyjnego za rzetelne i sprawne współdziałanie, w pełni potwierdzające wyjątkową klasę i dobrą sławę oficyny. Warszawa, 25 lutego 2014 roku Marian Cabalski

16 Część I Przemoc stosowana przez kobiety jako zjawisko społeczne

17 Rozdział 1 Wprowadzenie 1.1. Ekspozycja problemu Pogląd, że przemoc jest wyłączną domeną mężczyzn, należy do sfery mitów i uprzedzeń. Biologiczną podstawą przemocy jest bowiem agresywność, czyli instynktowne zachowanie charakterystyczne dla gatunku homo sapiens, w tym również jego przedstawicieli płci żeńskiej. W ciągu milionów lat ewolucji popęd do agresji charakterystyczny dla całego świata zwierzęcego spełniał funkcję czynnika, który zapewniał możliwość przetrwania. Stanowił fundament zdobywania pożywienia oraz rękojmię bezpieczeństwa zbiorowości i poszczególnych osobników. Od początku istnienia ludzie są drapieżnikami mięsożernymi. Stosują przemoc, aby zabijać (innych ludzi i zwierzęta), wymuszać posłuszeństwo, zagarniać terytoria. W rozwoju gatunku ludzkiego żywiołowo okazywana agresywność coraz częściej wchodziła w kolizję z wartościami społecznymi, normami życia społecznego i indywidualnego, wytwarzanymi w toku zbiorowego doświadczenia. Z biegiem czasu włączyliśmy do kanonu człowieczeństwa panowanie nad instynktem agresji i samokontrolę jego przejawów. Nie zmienia to jednak faktu, że z popędem do agresji rodzimy się, żyjemy i umieramy. Pojawia się on wszędzie tam, gdzie egzystuje człowiek i funkcjonuje społeczeństwo. Przemoc ludzi wobec siebie i innych istot, z którymi współzamieszkujemy trzecią planetę naszego układu gwiezdnego, niemal bezustannie towarzyszy ludzkości, stanowiąc również dzisiaj immanentną właściwość cywilizacji i jeden z głównych czynników determinujących potencjał państw i narodów. W ujęciu globalnym sprawia wrażenie siły napędowej naszej historii, ponieważ na jej mechanizmie opierają się wojny i podboje, narzucanie władzy i sięganie po wpływy, zniewolenie obcych i sprawowanie kontroli nad zbiorowością, rewolucje i kontrrewolucje. W nieskończenie wielu przejawach funkcjonowania współczesnego świata odnajdujemy wyraźne piętno przemocy. Jest ona stara jak świat, istniała i trwa nadal. Trudno sobie wyobrazić, że kiedykolwiek mogłaby zniknąć w dającej się określić perspektywie rozwoju gatunku.

18 22 Rozdział 1. Wprowadzenie Każdy i każda z nas ma w sobie pierwiastki agresywne, ale o tym, czy i w jakim stopniu je ujawnia, decyduje podatność genetyczna, modelowanie społeczne i indywidualny stopień socjalizacji, dojrzałość osobowości oraz uwarunkowania środowiskowe. Od zarania dziejów ludzkości płeć męska jest uznawana za zdecydowanie bardziej agresywną, a mężczyźni bardziej podatni na stosowanie przemocy niż kobiety. Jednakże znakiem naszych czasów staje się coraz bardziej przejawianie agresji i dokonywanie aktów przemocy również przez kobiety. Płeć słabsza nie chce już występować w roli drugoplanowego partnera, wybiera styl życia i atrybuty zachowań, które pradawna tradycja kojarzyła jedynie z płcią silniejszą. Konsekwencją wejścia setek milionów kobiet na rynek pracy i w sferę gospodarki stała się ich rywalizacja z mężczyznami, w której w wielu sytuacjach potrafiły one wykazać, że mogą być lepsze i skuteczniejsze (według szacunków z 2009 roku liczba kobiet zawodowo pracujących osiągnęła już miliard). Narastające współzawodnictwo ma jednak swoją drugą, niekorzystną, stronę. Polega ona na tym, że konkurowanie w pracy zawodowej wymaga od kobiet przyswojenia sobie tak zwanych męskich cech, w tym między innymi: pewności siebie, zdolności do podejmowania ryzyka, nieuzewnętrzniania emocji, umiejętności działania w warunkach stresu, narzucania dominacji i dążenia do przywództwa, a także łatwości podejmowania zachowań agresywnych. W kryminologii wymienione właściwości od zawsze uznawane były za czynniki sprzyjające zachowaniom przestępczym. Już w drugiej połowie ubiegłego wieku został opisany związek przyczynowy między nowym, dopiero rodzącym się w USA, statusem społecznym kobiet a wzrostem ich aktywności przestępczej 1. Zmiany dotyczące sytuacji przedstawicielek płci żeńskiej w takich dziedzinach, jak: rodzina, małżeństwo, zatrudnienie czy pozycja społeczna, a przede wszystkim odrzucenie definicji kobiecości wyznaczonej przez poglądy konserwatywne, otworzyły przed kobietami możliwości adaptacji męskich wzorów zachowań, w tym również o charakterze kryminogennym. Tym samym popełniania tak zwanych męskich przestępstw, czyli czynów z użyciem przemocy. Przykład Stanów Zjednoczonych Ameryki, które w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych minionego stulecia szeroko otworzyły rynek pracy dla kobiet, spowodował, że ich nowy styl życia i wyzwolony sposób postępowania przeniósł się do innych krajów, w tym do państw Europy Zachodniej, a po 1989 roku również do Polski. Opisane przez Fredę Adler i Ritę James Simon zmiany społeczne, które dokonały się w Ameryce, można również odnieść do życia społecznego w naszym 1 F. Adler, Sisters in crime: The rise of the new female criminal, McGraw-Hill, New York 1975; R.J. Simon, Women and crime, Lexington Books, Toronto 1975.

19 1.1. Ekspozycja problemu 23 kraju. Kobiety bardziej niż mężczyźni zdeterminowane są w zdobywaniu wykształcenia, szczególnie na poziomie wyższym. Osiągają wysokie i prestiżowe pozycje zawodowe, zawdzięczając je swojemu uporowi i wytrwałości, a przede wszystkim zaangażowanej i efektywnej pracy. W porównaniu z mężczyznami wyróżniają się umiejętnościami współdziałania i na ogół większą sumiennością w wykonywaniu obowiązków. Ich przedsiębiorczość sprawiła, że w oficjalnym dyskursie społecznym całkowicie zanikł temat, że kobieta, jako przełożony, traci na atrakcyjności i wdzięku. Wejście w role zastrzeżone dotychczas dla mężczyzn pozwoliło kobietom na zwiększenie niezależności społecznej i domaganie się równych praw. Jednocześnie jednak odchodzi w przeszłość dotychczasowe wyobrażenie kobiecości. Wypełnianie czasochłonnych obowiązków poza domem sprawiło, że wiele kobiet nie ma czasu i energii na spełnianie tradycyjnych ról narzeczonych, żon i matek. Jak się wydaje, jest to jedna z głównych przyczyn kryzysu rodziny, której jeszcze do niedawna centralną postacią była niepracująca zawodowo kobieta. Kobiety walczące o miejsce na rynku zatrudnienia przejęły od mężczyzn styl i sposoby konkurowania, nierzadko upodobniając się do nich również w sferze ich nagannych moralnie i sprzecznych z prawem wzorców postępowania. Już w ciągu siedmiu lat od wprowadzenia nowego ustroju politycznego w Polsce, w przestępczości kobiet pojawiły się istotne zmiany. Jak wynika ze statystyki policyjnej 2, w latach nasiliły się przejawy przestępczości agresywnej kobiet. Na początku tego okresu liczba kobiet, którym przedstawiono zarzuty uszkodzenia ciała i rozstroju zdrowia lub choroby zazwyczaj zagrażającej życiu (odpowiedniki czynów określonych w art. 156 i 157 kk z 1997 roku, to jest spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub naruszenia czynności narządu ciała albo rozstroju zdrowia), wynosiła tylko 387 osób. W końcowym roku wskazanego okresu było ich już 837. Dynamika wzrostu osiągnęła więc poziom 216%. Jeszcze bardziej zwiększyła się liczba sprawczyń bójek i pobić: odpowiednio 409 i 1201 podejrzanych (dynamika wzrostu: 294%). Liczba kobiet podejrzanych o kradzież rozbójniczą, rozbój i wymuszenie wyniosła w 1989 roku 123 osoby, podczas gdy siedem lat później, przy dynamice wzrostu 510%, osiągnęła poziom 627 osób. W następnych latach, to jest do 2009 roku, liczba kobiet podejrzanych o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu wykazywała zmienną dynamikę (w latach oscylowała wokół poziomu 900, a w latach ustabilizowały się w przedziale osób). Natomiast zbiorowości sprawczyń bójek i pobić oraz kradzieży rozbójniczych, rozbojów i wymuszeń miały stałą dynamikę wzrostu (w latach odpowiednio: 463 i 665%). 2 Dane statystyczne Komendy Głównej Policji za lata , dział statystyka.

20 570 Aneks Załącznik 10 Instrukcja dla ankietera 2 Pierwszymi czynnościami ankietera podczas spotkania z respondentem są wyjaśnienie celu przybycia i wylegitymowanie się. Z wylegitymowania można zrezygnować tylko wtedy, gdy respondent nie będzie chciał sprawdzać tożsamości ankietera i zapoznać się z pismem uczelni, upoważniającym do przeprowadzenia badań. Następnie ankieter powinien się upewnić, że jego rozmówca jest mężczyzną pełnoletnim, a także poinformować, że jego przybycie związane jest z realizacją badań o charakterze naukowym. Należy przekazać rozmówcy, że właściwie przeprowadzone czynności, w tym przypadku wywiad z respondentem, mogą przyczynić się do wyjaśnienia przyczyn, przebiegu i skutków przemocy, którą kobiety stosują wobec osób najbliższych. Ustalenie rzeczywistego tła tych wydarzeń może w dużym stopniu pomóc w pełniejszym rozpoznaniu zjawiska przemocy w małżeństwach i rodzinach, a pośrednio mieć wpływ na ograniczenie wielu rodzinnych dramatów. Istotne jest, aby zachęcić respondenta do szczerych i nieskrępowanych wypowiedzi. Organizatorzy badań powinni zapewnić ankietowanym całkowitą dyskrecję, to znaczy, że ich odpowiedzi są anonimowe. Ten aspekt sondażu można podkreślić nawet kilkakrotnie, jeśli respondent będzie w tym zakresie zgłaszał wątpliwości. Respondent powinien na głos odczytywać pytania ankiety. W tym samym czasie ankieter jest zobowiązany do uważnej obserwacji, czy respondent zachowuje kolejność pytań i zaznacza na kwestionariuszu deklarowane przez siebie odpowiedzi. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości powinien interweniować, jednakże w taki sposób, aby nie urazić rozmówcy. Jeśli respondent pomija odpowiedzi na niektóre pytania, należy mu zwrócić na to uwagę. Pod żadnym pozorem jednak nie wolno wyrażać wobec niego jakiejkolwiek sugestii, aby tych odpowiedzi udzielił. Jeśli respondent poprosi o danie mu większej ilości czasu na wypełnienie ankiety, należy mu to umożliwić. Na prośbę respondenta można i należy interpretować poszczególne pytania lub ich części składowe. Pod żadnym pozorem nie wolno ankieterowi sugerować udzielenia takich czy innych odpowiedzi. Przez cały czas prowadzenia wywiadu ankieter powinien orientować się, czy respondent prawidłowo rozumie kierowane do niego pytania kwestionariusza i wypowiedzi ankietera. Wywiad dotyczy spraw o charakterze bardzo osobistym. W związku z tym należy zadbać o to, żeby respondent wypowiadał się spontanicznie i w sposób otwarty. Reagowanie na przejawy skrępowania, zawstydzenia lub inne emocje okazywane przez respondenta powinno stwarzać atmosferę swobodnej wypowiedzi. Celem wywiadu jest uzyskanie w miarę jednoznacznych wypowiedzi i zgodnych z rzeczywistością odpowiedzi. Wywiad powinien mieć charakter sprawnie zorganizowanej i obustronnie życzliwej rozmowy. Należy dołożyć starań, aby nie przeciągał się, ale jednocześnie nie przebiegał w warunkach pośpiechu. Jeśli respondent wyrazi życzenie, że życzy sobie 2 Źródło: badania własne.

21 Aneks 571 cały lub część kwestionariusza wypełnić bez obecności ankietera należy mu to umożliwić, uzgadniając czas i miejsce spotkania w celu odebrania wypełnionego przez respondenta kwestionariusza. Na zakończenie wywiadu należy podziękować respondentowi za współpracę w rozpoznawaniu trudnego problemu społecznego. Należy docenić okoliczność, iż poświęcił swój czas i uwagę na udzielenie informacji istotnych dla wiedzy o społeczeństwie.

22 572 Aneks Załącznik 11 Kwestionariusz ankiety skierowanej do zbiorowości pełnoletnich mężczyzn 3 Część pierwsza: prezentacja przestrzeni badawczej 1. Życie rodzinne dostarcza wielu powodów do nieporozumień i konfliktów między mężczyzną i kobietą. Czy w Pana małżeństwie lub związku partnerskim zdarzały się sprzeczki, kłótnie i awantury tego rodzaju? a. Nie, nigdy się nie zdarzały b. Tak, zdarzyły się sporadycznie (na przykład kilka razy w związku) c. Tak, zdarzały się kilka razy w miesiącu d. Tak, zdarzały się kilka razy w tygodniu e. Tak, zdarzały się prawie codziennie 2. Czy kiedykolwiek był Pan ofiarą przemocy stosowanej przez żonę (partnerkę)? a. Tak b. Nie 3. Czy żonie (partnerce) zdarzyło się uderzyć Pana podczas kłótni? a. Tak, wielokrotnie b. Tak, kilka razy c. Tak, raz czy dwa razy d. Nie, nigdy się to nie zdarzyło 4. Czy kiedykolwiek obawiał się Pan agresywnego zachowania ze strony żony (partnerki)? a. Tak b. Nie 5. Czy żonie (partnerce) zdarzyło się kiedykolwiek przepraszać Pana za agresywne zachowanie? a. Tak b. Nie 6. Czy zdarzyło się Panu usprawiedliwiać agresywne zachowanie współmałżonka przed sobą lub innymi ludźmi? a. Tak b. Nie 7. Czy oprócz Pana przemocy ze strony małżonki doznawały również dzieci, inne kobiety w rodzinie (na przykład matka, teściowa, siostry) oraz osoby w podeszłym wieku? a. Tak b. Nie 3 Źródło: badania własne.

23 Aneks Który z poniżej wymienionych członków rodziny w Pana ocenie doświadczał najbardziej drastycznej przemocy fizycznej? a. Ja sam b. Dzieci c. Inne kobiety w rodzinie d. Osoby w podeszłym wieku e. Inne osoby w rodzinie 9. Czy kiedykolwiek współmałżonka (partnerka) obrzuciła Pana wyzwiskami lub obelgami? a. Tak b. Nie 10. Czy współmałżonka (partnerka) upokarzała Pana w cztery oczy lub obecności osób trzecich, szydziła z Pana lub w inny sposób czyniła obiektem ośmieszania? a. Tak b. Nie 11. Czy kiedykolwiek był Pan przez współmałżonkę popychany, szarpany za włosy, drapany, policzkowany lub uderzony w inny sposób? a. Tak b. Nie 12. Czy kiedykolwiek współmałżonka (partnerka) kopała Pana, dusiła albo używała wobec Pana niebezpiecznego przedmiotu? a. Tak b. Nie 13. Czy żona (partnerka) wobec Pana lub innych członków rodziny posługiwała się groźbami karalnymi, zastraszaniem, oskarżaniem o spowodowanie przemocy, niszczeniem przedmiotów należących do Pana? a. Tak b. Nie 14. Czy osobiście lub z widzenia znał lub zna Pan mężczyzn, którzy podczas konfliktów byli/są ofiarami przemocy psychicznej lub fizycznej ze strony swoich żon (partnerek)? a. Tak, znam więcej niż pięciu takich mężczyzn b. Tak, znam co najmniej czterech takich mężczyzn c. Tak, znam co najmniej trzech takich mężczyzn d. Tak, znam dwóch takich mężczyzn e. Tak, znam jednego takiego mężczyznę f. Nie, nie znam takich mężczyzn

24 574 Aneks 15. Jakie były przyczyny konfliktów, w rezultacie których następowała przemoc ze strony żony (partnerki) (można zakreślić kilka odpowiedzi najlepiej oddających rzeczywistość): a. Pieniądze, a zwłaszcza ich brak lub sposób wydawania b. Błahostki, sprawy bez większego znaczenia c. Różnice wyznawanych wartości lub zdań na temat prowadzenia domu albo wychowania dzieci d. Niezgodność postaw i charakterów, różnice w stylu i sposobie życia e. Zapracowanie, sukcesy lub porażki w życiu zawodowym f. Nadużywanie alkoholu g. Sięganie po narkotyki h. Bezrobocie, niemożność znalezienia pracy i. Niewierność, zazdrość, brak zaufania j. Nieinteresowanie się sprawami rodziny (jednej lub drugiej strony) k. Trudno powiedzieć 16. Czy Pańskim zdaniem żona (partnerka) podejmowała zachowania agresywne (można zakreślić kilka odpowiedzi, jeśli odpowiadają rzeczywistości): a. Prowokowana Pana agresywnymi zachowaniami b. Prowokowana zachowaniami innych członków rodziny c. Bez widocznego powodu lub z błahych powodów d. Z powodu jej nadmiernej emocjonalności, łatwości wpadania w gniew i trudnej do pohamowania złości e. Z powodu posiadania skłonności do agresji i nadpobudliwych sposobów rozwiązywania konfliktów z najbliższymi f. W wyniku naśladownictwa napastliwych zachowań obserwowanych w dzieciństwie u swojej matki i wzorowania się na aktach przemocy wyniesionych z rodziny pochodzenia g. Z innych powodów 17. Czy w rezultacie agresywnych zachowań małżonki (partnerki) wystąpił po Pańskiej stronie któryś z niżej wymienionych skutków (można zakreślić kilka odpowiedzi, jeżeli odpowiadają rzeczywistości): a. Pogorszenie stanu zdrowia wymagające leczenia szpitalnego b. Pogorszenie stanu zdrowia wymagające leczenia ambulatoryjnego c. Kompromitacja w pracy i najbliższym otoczeniu d. Utrata stanowiska pracy/wykonywanego zajęcia zawodowego albo zmiana miejsca zamieszkania e. Zerwanie lub ograniczenie kontaktów z rodziną f. Myśli samobójcze (raz lub więcej razy) g. Usiłowanie samobójstwa h. Żaden z wyżej wymienionych skutków nie wystąpił, ponieważ na ogół lepiej lub gorzej radziłem sobie z przejawami przemocy ze strony żony, starając się pomniejszać ich znaczenie dla naszego małżeństwa

25 Aneks 575 Część druga: profile uczestników zdarzeń wiktymologia przemocy 1. Które z wymienionych w tym pytaniu właściwości odnoszą się do małżonki (partnerki) stosującej przemoc w Pana rodzinie? (można zaznaczyć kilka odpowiedzi, jeśli odpowiadają rzeczywistości) a. Samodzielna pozycja materialna i zawodowa, posiadanie majątku osobistego b. Zorientowanie na sukces i karierę c. Egoistyczne podejście do życia, samolubność, egocentryzm d. Zaburzona osobowość (na przykład agresywne traktowanie bliskich, reakcje histeryczne)* e. Doświadczenie kar cielesnych w okresie dzieciństwa i dorastania f. Pochodzenie z rodziny, w której występowała przemoc, alkoholizm lub narkomania g. Nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków h. Inne właściwości uzasadniające skłonność do dominacji nad mężem lub częstego wchodzenia z nim w konflikty 2. Jakie jest wykształcenie Pana żony (partnerki)? a. Podstawowe b. Średnie ogólne c. Średnie zawodowe d. Wyższe 3. Które z wymienionych w pytaniu właściwości dotyczą Pana postawy jako uczestnika konfliktów w rodzinie? (można zaznaczyć kilka odpowiedzi, jeśli odpowiadają rzeczywistości) a. Niechęć do toczenia z żoną wojen domowych b. Dążenie do spokoju w rodzinie i poddawanie się kobiecej dominacji dla tak zwanego świętego spokoju c. Przekonanie o potrzebie realizacji partnerskiego modelu małżeństwa (odrzucenie modelu patriarchalnego) d. Zdecydowana ochrona dzieci przed niszczycielskim wpływem awantur domowych e. Ukrywanie toksycznego małżeństwa i obawa uznania za mężczyznę, który nie potrafi radzić sobie z żoną f. Długotrwała niemożność wyjścia z sytuacji maltretowanego męża, stan bezradności wyuczonej w małżeństwie g. Niemożność uzyskania pomocy w rodzinie i poza nią h. Inne właściwości skutkujące niezdolnością do wyjścia ze stałego konfliktu z żoną 4. Jaka była reakcja żony (partnerki) na argumenty, że jej agresywne zachowania wobec Pana przyczyniają się do rozpadu małżeństwa i rodziny? a. Ignorowała wypowiedzi tego rodzaju, nie przyjmowała ich do wiadomości b. Zdarzało się, że przyznawała rację, ale jednocześnie nie zmieniało to jej agresywnego zachowania, tłumaczyła, że nie może się pohamować, bo z natury jest nerwowa

26 576 Aneks c. Okresowo przestawała zachowywać się agresywnie wobec mnie d. Wzmianki na ten temat wywoływały u niej wybuchy złości i gniewu, uznawała, że niewłaściwe zachowanie moje lub domowników jest źródłem domowych konfliktów i kłótni e. Przekonywała wszystkich wokół, że mąż stosuje wobec niej przemoc, a ona musi się bronić przed nim 5. Kto zajmował się wychowaniem Pana w okresie dzieciństwa i młodości? a. Oboje rodzice b. Ojciec c. Matka d. Starsza siostra, starszy brat e. Krewni rodziców f. Opiekunowie ustawowi g. Rodzice zastępczy h. Dom dziecka i. Inne osoby 6. Jak ocenia Pan zaangażowanie ojca w przypadku wychowywania przez oboje rodziców? a. Na równi z matką dbał o moje wychowanie b. Zajęty pracą zawodową był często nieobecny w domu, miałem z nim kontakt zdecydowanie słabszy niż z matką c. Wychowywała mnie matka, bo ojciec nie zajmował się wychowaniem dzieci lub miał na to niewielki wpływ d. Praktycznie nie miałem męskiego wzorca zachowania, gdyż ojciec był stale poza domem, nie nauczyłem się od niego, jak postępować w roli męża i ojca e. Wychowały mnie kobiety w rodzinie (matka, ciotki itp.), bo ojciec z zasady tym się nie zajmował f. Miał zasadniczy wpływ na moje wychowanie 7. Jak ocenia Pan zaangażowanie matki w przypadku wychowywania przez oboje rodziców? a. Miała zasadniczy wpływ na moje wychowanie b. Na równi z ojcem dbała o moje wychowanie c. Miałem z nią kontakt zdecydowanie słabszy niż z ojcem d. Matka nie zajmowała się wychowywaniem dzieci lub miała na to niewielki wpływ e. Nie miałem dłuższego kontaktu z matką, bo w okresie mojego wczesnego dzieciństwa matka zmarła/odeszła od ojca/rodzice się rozwiedli 8. W jakim czasie po ślubie lub po chwili wspólnego zamieszkania żona (partnerka) zaczęła stosować przemoc psychiczną wobec Pana? a. Kilka miesięcy po b. Rok lub dwa po ślubie c. Trzy lub cztery lata d. Pięć i więcej lat po

27 Aneks 577 e. W okresie poprzedzającym sprawę rozwodową f. Bezpośrednio po orzeczeniu przez sąd rozwodu g. Nie pamiętam kiedy 9. W jakim czasie po ślubie lub chwili wspólnego zamieszkania został Pan po raz pierwszy uderzony (spoliczkowany, podrapany itp.) przez żonę (partnerkę)? a. Kilka miesięcy po b. W pierwszym roku po c. W drugim roku po d. W trzecim roku po e. W czwartym lub piątym roku po f. Później niż w piątym roku po g. Nie pamiętam kiedy 10. W jaki sposób usiłował Pan przeciwstawić się przemocy ze strony żony? a. Próbowałem wyperswadować jej niestosowność takiego postępowania, tłumaczyłem, że podważa ono sens naszego związku i rozbija go b. Przeciwstawiałem jej przemocy własną agresję; na jej przemoc odpowiadałem przemocą c. Próbowałem znaleźć sojuszników w najbliższej rodzinie, po to, aby rozmawiali z nią i powstrzymali przed agresywnym zachowaniem d. Byliśmy u terapeuty zajmującego się kłopotami w małżeństwach lub lekarza innej specjalności e. Nie robiłem nic, licząc na to, że żona z czasem opamięta się, a potem przywykłem do okazywanej mi w różnych formach przemocy, f. Starałem się unikać konfliktów oraz zapewnić spokój w rodzinie g. Zawiadomiłem ośrodek pomocy rodzinie, organizację pozarządową zajmującą się zwalczaniem przemocy w rodzinie lub inną organizację społeczną, prosząc o interwencję h. Zawiadomiłem policję lub prokuraturę o powtarzających się aktach przemocy i. Wyprowadziłem się z domu, przez dłuższy czas nie miałem kontaktu z żoną j. Wniosłem pozew o rozwód k. Podjąłem inne czynności w celu zmiany zachowania żony 11. Jaka była skuteczność Pana interwencji opisanych w pytaniu poprzednim? a. Żadna, sytuacja nie uległa zmianie b. Okresowo żona zmieniła sposób zachowania, ale potem było równie źle jak przedtem c. Było lepiej, ale od czasu do czasu żona nadal wywoływała konflikty d. Nie uzyskałem spodziewanej pomocy e. Uzyskałem spodziewaną pomoc; problem przemocy ze strony żony przestał istnieć f. Orzeczony przez sąd rozwód spowodował, że nie mam już do czynienia z przemocą ze strony żony

28 578 Aneks g. Pomimo orzeczonego rozwodu doznaję ze strony byłej żony przemocy w postaci uniemożliwiania lub utrudniania kontaktów z dziećmi; władze sądowe nie potrafią skutecznie wyegzekwować moich uprawnień w tym zakresie h. Pomimo orzeczonego rozwodu doznaję przemocy ze strony byłej żony w postaci uniemożliwiania lub utrudniania kontaktów z dziećmi mnie i moim krewnym; władze sądowe nie potrafią skutecznie wyegzekwować uprawnień moich i moich krewnych i. Aktualnie trwają czynności prawne zmierzające do wyegzekwowania moich uprawnień do kontaktów z dziećmi po rozwodzie 12. Czy zdarzenia, jakie miały miejsce między Panem a małżonką (partnerką), nazwałby Pan przemocą wzajemną? Czy zdarzało się Panu odpowiadać na jej agresję w podobny sposób? a. Tak b. Nie 13. Czy zdarzało się, że żona (partnerka) inicjowała awanturę poprzez policzkowanie, kopanie lub rzucanie w Pana przedmiotami? a. Tak, często b. Tak, sporadycznie c. Nie, jako pierwsza nigdy nie zaatakowała mnie fizycznie d. Raczej wszczynała awanturę wyzwiskami, obelgami albo wypowiadaniem pod moim adresem uszczypliwych lub obraźliwych sformułowań. 14. Jakie okoliczności wywoływały akty przemocy psychicznej lub fizycznej w stosunku do Pana? (można zakreślić kilka odpowiedzi, jeśli ich treść odpowiada rzeczywistości) a. Miała poczucie własności męża (partnera) b. Chciała zarządzać Panem, podejmować za Pana decyzje c. Chciała obniżyć Pańskie poczucie własnej wartości d. Czuła się krzywdzona przez Pana i chciała się zrewanżować za doznane upokorzenia i trudności, brała odwet za zniewagi, kontratakowała e. Chciała pokazać otoczeniu, kto naprawdę kieruje rodziną f. Wykorzystywała Pana zrównoważony charakter i dążenie do tego, aby wszelkie nieporozumienia rodzinne załatwiać w sposób kompromisowy, z poszanowaniem godności obu stron g. Była niezadowolona z pożycia małżeńskiego, dążyła do rozpadu związku, bo uznała, że dokonała błędu w wyborze męża h. Miała kochanka(ów), lubiła nawiązywać romanse, chętnie flirtowała i. Chciała być adorowana przez innych mężczyzn j. Inne, niewymienione wyżej powody

29 Aneks Które z niżej wymienionych sformułowań najpełniej wyrażają powody, dla których była żona udaremniała lub ograniczała Pańskie kontakty z dziećmi, wyznaczone w prawomocnym orzeczeniu rozwodowym (można zakreślić kilka odpowiedzi, jeśli odpowiadają rzeczywistości): a. Była to zemsta za niewierność małżeńską lub wymierzenie mi sprawiedliwości w subiektywnym rozumieniu żony, przekonanej, że nie potrafię dojść przyznanych mi przez sąd praw b. Była to manifestacja jej pozycji w rodzinie; wykazanie, że jako matka ma lepsze albo wyłączne prawa do dzieci, skoro sąd pozostawił je przy niej c. Było to świadome złamanie postanowienia sądu po to, aby definitywnie zerwać ze mną wszelkie kontakty i ustawić mnie w pozycji mężczyzny potępionego i odrzuconego również przez własne dzieci d. Był to dalszy ciąg walki ze mną, w której zakładnikami stały się nasze dzieci e. Chciała, abym cierpiał, bo miałem serdeczne kontakty z dziećmi; brała pod uwagę, że jednocześnie krzywdzi je, ale nie przejmowała się tym, licząc, że prędzej czy później o mnie zapomną f. Robiła to po to, aby odciągnąć ode mnie dzieci i związać je uczuciowo ze sobą i jej nowym partnerem g. Trudno mi powiedzieć, dlaczego to robiła i. Sprawa mnie nie dotyczy 16. Czy aktualnie obowiązujące przepisy prawne oraz praktyka funkcjonowania sądów i kuratorów rodzinnych w sprawach przywracania ojcom przyznanych kontaktów z dziećmi jest: a. Skuteczna i satysfakcjonująca b. Nieskuteczna, krzywdząca ojców, wywołująca ich niezadowolenie c. Sytuacja wymaga pilnej i gruntownej poprawy w dziedzinie legislacji w celu sprawnego i sprawiedliwego reagowania sądów rodzinnych i kuratorów sądowych w celu lepszej ochrony praw ojców i dzieci d. Nie mam w tej sprawie zdania