Katarzyna Poloczek. Emigracja kobiet w latach osiemdziesiątych XX wieku. Małżeństwo po szwedzku. Handledare: prof. Ewa Teodorowicz-Hellman

Transkrypt

1 Stockholms universitet Institutionen för slaviska och baltiska språk, finska, nederländska och tyska Polska magisterkurs SLPE71, 15 hp vt 2015 Katarzyna Poloczek Emigracja kobiet w latach osiemdziesiątych XX wieku na przykładzie książki Krystyny Ylva y Johansson Małżeństwo po szwedzku Handledare: prof. Ewa Teodorowicz-Hellman 1

2 Spis treści: 1. Wstęp.3 2. Stan badań nad emigracją kobiet 5 3. Cel i metoda pracy 6 4. Struktura pracy Tło historyczne Sytuacja w PRL. Charakterystyka migracji Polaków Przyczyny emigracji Imigracja do Szwecji Emigracja kobiet Mąż z ogłoszenia Małżeństwo po szwedzku Zderzenie kulturowe Odbiór powieści Psychologia migranta Cechy migranta Kryzys migracyjny Samotność i nostalgia Zakończenie Bibliografia Streszczenie

3 1. Wstęp Migracja ludności 1 jest niezmiernie ważnym czynnikiem rozwoju życia społecznego. Zjawisko to wiąże się jednocześnie z nadzieją na poprawę dotychczasowego bytu, jak również z ogromnym ryzykiem porażki. Wyjeżdżając do innego kraju, migrant może nabyć nowe cechy osobowości, jego poglądy na otaczającą go rzeczywistość mogą się diametralnie zmienić, nadając jego życiu zupełnie inny kształt. Każda forma migracji wpływa na psychikę człowieka, daje gruntowną wiedzę o warunkach życia w innym miejscu, o ludziach innej narodowości, a także o sobie samym. Definicja migracji brzmi: Migracja (z łacińskiego migratio wędrówka), przemieszczanie się mieszkańców kraju lub regionu. Przyczyny migracji mogą mieć charakter ekonomiczny (migracja zarobkowa), polityczny (wojny, wysiedlenia, prześladowania polityczne). Formami migracji są: emigracja, imigracja, reemigracja, repatriacja, uchodźstwo 2. Pojęcie emigracji, określa ruch ludności poza granice określonego terytorium. Przyczyny tego zjawiska mogą być różne, uzależnione od wielu czynników, jednakże zazwyczaj wymienia się tu względy ekonomiczne i polityczne 3. Emigranci, podejmując decyzję o wyjeździe ze swojego kraju, kierują się przede wszystkim chęcią polepszenia swojej sytuacji materialnej. W przypadku uchodźców politycznych powodem opuszczenia miejsca zamieszkania jest zagrożenie zdrowia, życia lub pozbawienie wolności. Kobiety do końca XX wieku miały 49 % udział w migracji międzynarodowej 4. Początkowo migracja kobiet miała charakter podążania za mężem czy ojcem, nadając kobiecie status społeczny żony i matki. Lata osiemdziesiąte XX wieku można już jednak określić jako okres rozwoju samoświadomości kobiet, dostrzeżenia przez nie swojego potencjału i siły 5. 1 Kubitsky, J., 2012, Psychologia migracji, Warszawa, s [dostęp: r.] 3 Kubitsky, J., dz. cyt., s [dostęp: r.] 5 Tamże. 3

4 Na szczególną uwagę zasługuje emigracja Polaków do Szwecji. Kraj ten, w odróżnieniu do Polski, nigdy nie zaznał poważnych wstrząsów politycznych, drastycznych rewolucji i zamachów stanu, a co najważniejsze dwóch wojen światowych. Brak tego typu wydarzeń w Szwecji wpłynął oczywiście na rozwój gospodarczy tego państwa, jak i na mentalność jego obywateli. W przeświadczeniu Polaków, szczególnie podczas ciężkiego okresu stanu wojennego 6, Szwecja jawiła się jako kraj wolny, życzliwy imigrantom, a także dający duże możliwości rozwoju osobistego i zarobku. Nie dziwi zatem fakt, że w 1981 roku w Szwecji mieszkało ok. 27,5 tysiąca Polaków. Kryzys 1980 roku przyniósł falę migracji ok. 7,5 tysiąca Polaków. W całej dekadzie lat osiemdziesiątych przybyło ok. 17 tysięcy Polaków. W 1989 roku liczebność Polonii przekroczyła 32 tysiące osób 7. Powieść, na której bazuje niniejsza praca, ukazała się pod tytułem: Małżeństwo po szwedzku (2009), a której autorką jest Krystyna Ylva Johansson, skupia wszystkie opisane powyżej problemy. Jest to oparta na faktach historia dojrzałej, wykształconej kobiety, która w czasach PRL u zdecydowała się poślubić Szweda, poznanego drogą korespondencyjną. Bez znajomości języka szwedzkiego i środków do życia, postanawia wyjechać do innego państwa, szukając spokoju i swojego szczęścia. Książka ta, w kontekście badań nad kondycją polskiej emigracji, wzbudza liczne kontrowersje wśród opinii publicznej. Pokazuje bowiem, że obok wielu korzyści i pozytywów emigracji, pociąga ona także za sobą rozczarowania i niebezpieczeństwa związane z różnicami kulturowymi. Podejmując studia na Uniwersytecie Sztokholmskim sama, w pewnym sensie, stałam się emigrantką. Osobiście przekonałam się czym jest zderzenie dwóch różnych kultur, a także jak wiele pracy i determinacji wymaga przystosowanie się do nowego otoczenia, czy budowanie więzi z obcokrajowcami. Mieszkając w Sztokholmie, miałam również okazje poznać kilka 6 ograniczenie praw obywatelskich wprowadzone w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 w celu zahamowania aktywności społeczeństwa dążącego do gruntownej reformy ustroju społeczno-politycznego PRL. Potwierdzony dekretem Rady Państwa, niezgodnym z konstytucją zabraniającą wydawania dekretów w czasie trwania sesji sejmu. ( ). [dostęp: r.] 7 [dostęp: r.] 4

5 emigrantek z Polski. Ich historie, powiązane z moimi osobistymi, emigracyjnymi doświadczeniami i obserwacjami, zainspirowały mnie do głębszego zbadania tego tematu. 2. Stan badań nad emigracją kobiet W niniejszej pracy problem emigracji kobiet zawęziłam do ostatniego dziesięciolecia XX wieku, z uwagi na fakt, że dopiero wtedy pojawiają się prace naukowe na temat literatury emigracyjnej w Szwecji. Badania emigracji Polek są zawarte w publikacji Zofii Kawczyńskiej-Butrym Migracje. Wybrane zagadnienia 8, w której autorka wymienia, między innymi, trzy grupy czynników nakłaniających kobiety do wyjazdu trudną sytuację materialną, interesujące finansowo oferty krajów przyjmujących i potrzeby indywidualne. Tematem zarobkowej migracji kobiet, zajmuje się publikacja Izabeli Szyczygielskiej Migracje zarobkowe kobiet i ich wpływ na funkcjonowanie rodzin 9, gdzie opisane są przyczyny i skutki migracji zarobkowych kobiet. Przedstawia także uwarunkowania ekonomiczne, prawne, jak również omawia zagadnienia związane z przemianą modelu rodziny pod wpływem nieobecności matki i jej pobytem za granicą. Zjawisko psychologii migracji omówił w swojej pracy Psychologia migracji 10 Jacek Kubitsky, przedstawiając najważniejsze zagadnienia związane z wyjazdem do innego kraju. Porównuje on w swojej książce migrację do przedsięwzięcia skupiającego w sobie elementy zarówno nadziei na poprawę swojego życia, jak i ryzyka, wiążącego się ze zmianą swojego kodu kulturowego. Opracowaniem problemów literackich, kulturowych i językowych w twórczości pisarzy o polskich korzeniach kulturowych, tworzących w Sztokholmie i Berlinie zajmuje się książka pt. Między językami, kulturami, literaturami. Polska literatura (e)migracyjna w Berlinie i 8 Kawczyńska-Butrym, Z., 2009, Migracje. Wybrane zagadnienia, Lublin 9 Szczygielska, I., 2013, Migracje zarobkowe kobiet i ich wpływ na funkcjonowanie rodzin, Warszawa 10 Kubitsky, J., 2012, Psychologia migracji, Warszawa 5

6 Sztokholmie po roku pod redakcją Ewy Teodorowicz Hellmani Janiny Gesche. Publikacja opisuje status polskiego pisarza emigracyjnego, rolę jego twórczości zarówno w kraju jego imigracji, jak i ojczyzny. Zawarte w książce artykuły Polska literatura (e)migracyjna w Szwecji po roku Problemy terminologiczne i badawcze autorstwa Ewy Teodorowicz-Hellman, jak również Manuela Gretkowska i Grażyna Plebanek syndrom sztokholmski?, którego autorką jest Renata Ingbrant, przedstawiają problem samej emigracji kobiet, jak i twórczość polskich pisarek emigracyjnych. Żadna z wymienionych prac, nie uwzględnia pozycji Krystyny Ylva y Johansson Małżeństwo po szwedzku, mimo to, zdecydowałam się nawiązać do niej w mojej pracy, gdyż jest ona według mnie, ciekawym przykładem emigracji kobiet oraz interesujacym utworem literatury emigracyjnej. Łączy ona w sobie wątki polityczno-społeczne, obrazując sytuacje w Polsce w latach osiemdziesiątych, przedstawia wartości kulturowe Polski i Szwecji, jak również opisuje indywidualne doświadczenia kobiety- emigrantki. 3. Cel i metoda pracy Zdecydowałam się opracować temat emigracji Polek w latach osiemdziesiątych XX wieku, gdyż uważam, że problem ten miał istotne znaczenie w historii naszego kraju. Analizując owo zagadnienie, porusza się bowiem wiele innych, np. problem tożsamości Polaków w obcym kraju, ich aklimatyzacji w nowym środowisku, często kompletnie odmiennym od ojczystego. Celem mojej pracy jest zatem zbadanie na przykładzie powieści Małżeństwo po szwedzku przyczyn polskiej emigracji kobiet w określonym czasie, przeanalizowanie kondycji psychicznej tychże migrantów, jak również przedstawienie możliwych konsekwencji takiego wyjazdu. Powieść Małżeństwo po szwedzku jest idealną bazą do opracowania tego zagadnienia. Przedstawia ona losy kobiety, która kierując się nadzieją na lepsze życie, zaufała obcemu człowiekowi, wyjechała do Szwecji, w wyniku czego musiała walczyć o przetrwanie w obcym, nieprzyjaznym dla niej środowisku. Taki los mógł i może w dalszym ciągu spotkać każdą kobietę, gdyż nie da się w pełni przewidzieć konsekwencji swoich 11 Teodorowicz-Hellman, E., Gesche, J., 2013, Między językami, kulturami, literaturami. Polska literatura (e)migracyjna w Berlinie i Sztokholmie po roku 1981, Sztokholm 6

7 decyzji, zwłaszcza gdy chodzi o emigrację do innego kraju. Należy być świadomym ryzyka i zagrożeń wynikających z emigracji. W moim mniemaniu, książka Krystyny Ylva y Johansson jest pewnego rodzaju przestrogą, uświadamia prawdopodobne skutki wyjazdu kobiety za granicę i pokazuje, że nawet w najcięższych warunkach, kobieta jest w stanie znaleźć w sobie siłę do pokonania wielu problemów. W celu rzetelnego opracowania omawianego przeze mnie tematu, postanowiłam połączyć w mojej pracy kilka metod badawczych. W części dotyczącej historyczno-społecznopolitycznego tła polskiej emigracji kobiet zastosuję metodę deskryptywną, przy ukazaniu sytuacji w Polsce w latach osiemdziesiątych, a także, opierając się na opracowaniach badaczy zjawiska migracji (między innymi Zofii Kawczyńskiej Butrym 12 ), przybliżę tematykę emigracji kobiet. W rozdziale poświęconym powieści Małżeństwo po szwedzku posłużę się metodą analizy dzieła literackiego, która będzie z kolei oparta, na dwóch sposobach pracy z tekstem. W początkowym etapie analizy zastosuję metodę close reading czyli tzw. bliskiego czytania. Technika ta, w dziedzinie krytyki literackiej, polega na starannej interpretacji tekstu, z uwzględnieniem ważnych dla krytyka szczegółów, np. idei rozwijających się podczas procesu czytania 13. Starałam się, by metoda close reading, płynnie przechodziła w analizę różnic kulturowych i uwarunkowań psychologicznych emigranta. Temat mojej pracy, w dużej mierze dotyczy poznania i doświadczenia życiowego człowieka, jak również konfrontacji z nowym kodem kulturowym. Z tego powodu, kolejną metodą badawczą zastosowaną przeze mnie, będzie pragmatyzm. Za głównego propagatora tej teorii uznaje się Williama Jamesa, lecz dla literaturoznawstwa XX wieku, pragmatyzm nabrał znaczenia dopiero od wystąpień Richarda Rorty ego i Stanleya Fisha. Główne tezy przez nich głoszone brzmią poznanie rzeczywistości jest jednocześnie jej tworzeniem, albowiem nie istnieje ona niezależnie od umysłu i języka. Wszystko to, co ma dla człowieka sens, jest jego wytworem, albowiem nie ma żadnej transcendentnej lub transcendentalnej zasady, której odkrycie gwarantowałoby absolutną zrozumiałość świata. To, co daje się 12 Kawczyńska-Butrym, Z., 2009, Migracje. Wybrane zagadnienia, Lublin, s [dostęp: r.] 7

8 zrozumieć, daje się zrozumieć w określonych ramach, które powstają na skutek społecznej zgody na temat użyteczności poznania. Poznanie nie jest reprezentacją świata w języku, lecz efektem potrzeb lub pragnień jednostki czy grupy ludzi, którzy uzgadniają ze sobą zasady ich uprawomocnienia 14. W teorii pragmatyzmu kultura przedstawiona jest jako producent kategorii do opisu świata. Człowiek dysponujący intelektem, tworzy świat, zarówno swoim umysłowym, jak i fizycznym działaniem. Według Jamesa, właściwością charakteryzującą doświadczenie jest wchodzenie w owocne relacje z rzeczywistością 15. Mowa tutaj o swoistej interakcji człowieka ze światem (człowiek oddziałuje na świat poprzez swoje teksty, a jednocześnie świat (teksty) oddziałują na człowieka). Owocność przedstawionej interakcji polega na umożliwieniu czytającemu podmiotowi umieszczenia się w świecie, wedle jego upodobań. Doświadczenie jest ciągle rozwijającym się procesem. Człowiek buduje swoje przekonania, odwołując się do tego, co mu się przydarza, a co przychodzi z otaczającego go świata i albo pasuje do jego wcześniejszych przekonań, albo je modyfikuje. Doświadczenie jest więc zmienne, tak samo jak ludzki punkt widzenia 16. Zderzenie imigranta z nowym kodem kulturowym, jest również niezmiernie ważnym elementem moich rozważań. Dlatego też, zmotywowało mnie to, do opracowania tej części mojej pracy w oparciu o metodologię badań kulturowych (cultural criticism 17 ). Przedmiotem tych badań jest szeroko rozumiana ideacyjna definicja kultury (autorstwa Ward a H. Goodenough a) : Kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie składa się z rzeczy, ludzi, zachowań lub uczuć. Jest raczej organizacją tych wszystkich składników. Jest formą tego, co ludzie przechowują w swoim umyśle, ich modeli postrzegania, kojarzenia, interpretowania świata ( ). Kultura społeczeństw składa sie z tego wszystkiego, co jednostka powinna wiedzieć albo w co powinna wierzyć w celu działania w tym społeczeństwie w możliwy do akceptacji dla jego członków sposób Burzyńska, A., Markowski, M.,P., 2006, Teorie literatury XX wieku, Kraków, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Skibińska, E., 1999, Przekład a literatura, s

9 Podczas tego rodzaju analizy, bierze się pod uwagę wszystko to, co daje się zgłębiać w sferze kultury. Badania kulturowe cechuje różnorodność metodologiczna, wykorzystuje się w nich np. założenia semiotyki, feminizmu czy psychoanalizy. Badania kulturowe, dokonują zwrotu w myśleniu o literaturze, burząc mit wyjątkowej pozycji dzieł literackich w świecie kultury. Ponadto, podkreślają, że czytanie jest również sposobem orientowania się w otaczającej nas rzeczywistości, a badanie literatury jest nieuchronnym badaniem kultury 19. W rozdziale mojej pracy, dotyczącym psychologii migracji, zastosowałam metodę psychoanalizy, powiązaną z cultural criticism. Według Shoshana Felman a literatura to język, którego używa psychoanaliza, by mówić o sobie samej, by samą siebie nazywać ( ) 20. W pierwszym etapie rozwoju psychoanalizy, największą uwagę badaczy skupiał pisarz, którego psychikę starano się poznać poprzez tekst jego autorstwa. Współcześnie, zainteresowanie badaczy przyciąga podmiot obecny w tekście oraz sama jego treść. Krytyczny potencjał psychoanalizy, polega między innymi, na traktowaniu tekstu literackiego jako symptomu 21, na podstawie którego poznaje się jego ukryty sens 22. Psychologii migracji, poświęcę nieco więcej miejsca w mojej pracy, gdyż jest ona mało znana wśród badających literaturę emigracyjną. W moim mniemaniu, wszelkie procesy psychologiczne, oprócz czynników zewnętrznych, są niezmiernie ważnym czynnikiem, przyczyniającym się do podjęcia decyzji o emigracji z kraju i warunkującym jej przebieg. 4. Struktura pracy Pierwsze cztery rozdziały mojej pracy, mają charakter wprowadzenia w omawiany przeze mnie temat. Starałam się w nich przybliżyć podstawowe pojęcia, które będą pojawiać się w kolejnych częściach pracy. Przedstawiłam również uzasadnienie wyboru tematyki mojego opracowania. 19 Tamże, s Felman, S., (red.), 1982, Literature and Psychoanalysis: The Question of Reading: Otherwise, [w:] Burzyńska, A., Markowski, M.,P., 2006, Teorie literatury XX wieku, Kraków, s W wypadku psychoanalizy Jungowskiej rolę symptomów odgrywają symbole( ) Tamże, s Tamże, s

10 W piątej części, znajdzie się opis wydarzeń historycznych, które najsilniej przyczyniły się do emigracji lat osiemdziesiątych. W trzech podrozdziałach zostanie przedstawiona sytuacja polityczna Polski w omawianym okresie, charakterystyka migracji Polaków do innych krajów. Wymienione zostaną główne przyczyny emigracji, jak i szwedzkiej polityki imigracyjnej. Rozdział szósty, siódmy i ósmy, będą poświęcone szczegółowej analizie emigracji kobiecej. Zostaną w nich opisane pobudki, którymi kierowały się one wyjeżdżając z kraju, ich nastawienie do tego czynu, obawy i nadzieje. W celu zobrazowania tematu, opiszę w tym miejscu również historię głównej bohaterki książki Małżeństwo po szwedzku, dokonam jej analizy i interpretacji, a także postaram się przedstawić odbiór tej powieści w Polsce, wśród Polonii mieszkającej w Szwecji 23, jak i swoje własne uwagi na jej temat. Część ósma będzie traktować o doświadczeniach bohaterki książki Małżeństwo po szwedzku z perspektywy psychologii migranta. Obszerne podrozdziały tej części pracy, mówiące o kryzysie migracyjnym, samotności i nostalgii, będą pełniły rolę uzasadnienia czynów i stanów emocjonalnych bohaterki, których opisy zajmują wiele miejsca w powieści. Rozdział dziewiąty będzie zawierał podsumowanie spostrzeżeń i wniosków nasuwających się po omówieniu i przeanalizowaniu tematu pracy. 5. Tło historyczne 5.1. Sytuacja w PRL. Charakterystyka migracji Polaków Cały okres istnienia Polski Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) 24 charakteryzowała utrzymująca się w polskim społeczeństwie spora gotowość wyjazdowa, związana przede wszystkim z funkcjonowaniem gospodarki socjalistycznej. Sytuację ekonomiczną w kraju cechował permanentny niedobór fundamentalnych dóbr, jak również nagminne niespójności 23 Na podstawie wypowiedzi zamieszczonych na forum PoloniaInfo: [dostęp: r.] 24 Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) oficjalna nazwa państwa polskiego w latach Uprzednio, w latach , ten organizm państwowy, uznany międzynarodowo po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 czerwca 1945), funkcjonował jako podmiot prawa międzynarodowego pod nazwą Rzeczpospolita Polska. Państwo to w okresie propagandowo i potocznie nazywane było Polską Ludową( ). [dostęp: r.] 10

11 i niedorozwój handlu między państwami bloku komunistycznego 25. Państwowe przedsiębiorstwa nie radziły sobie z kierowaniem wszelkimi procesami społeczno gospodarczymi, co dawało negatywne rezultaty w jakości warunków życia przeciętnych obywateli. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, nastąpił kryzys zarówno gospodarczy, jak i społeczny i polityczny. Szybko wzrastały ceny towarów, a jednocześnie spadały dochody społeczeństwa, co uniemożliwiało zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych. Niedogodności związane z warunkiem bytu pogłębiały się z powodu zanieczyszczenia środowiska i klęski ekologicznej w niektórych częściach kraju (np. brakowało czystej wody potrzebnej dla przemysłu i rolnictwa w rejonach Górnego Śląska) 26. Wielkie zaniedbania były widoczne w niemalże każdej sferze życia zarówno w transporcie, ochronie zdrowia, oświacie, jak i w dziedzinach kultury. Trudne warunki życia na skutek złego zaopatrzenia sklepów, kolejek i systemu powszechnych kartek żywnościowych, a także brak podstawowych swobód obywatelskich i represje wobec politycznych przeciwników władzy wszystkie te czynniki złożyły się na wybuch społecznego niezadowolenia 27. Największe przekształcenia w mobilności międzynarodowej Polaków okazały się niezaplanowanym i wtórnym skutkiem powstania Solidarności 28. W pozostałych krajach komunistycznych wydarzenia w PRL (między innymi strajki ludności przeciw władzom kraju), wzbudziły obawy przed rozprzestrzenieniem się wolnościowej zarazy, którą mogli 25 Blok wschodni (blok socjalistyczny, państwa socjalistyczne, kraje demokracji ludowej, kraje komunistyczne, potocznie demoludy) zespół państw, które wprowadziły bądź starały się wprowadzić zmiany życia społecznego i gospodarczego zgodne z ideologią komunizmu, na który składały się: dyktatura proletariatu, gospodarka planowa oraz idee sprawiedliwości społecznej. Blok ten był wyróżniany od zakończenia II wojny światowej do początku lat 90. XX wieku( ). [dostęp: r.] 26 Stola, D., 2012, Kraj bez wyjścia? migracje z Polski , Warszawa, s file:///c:/users/c855/downloads/wp_49_107.pdf [dostęp: r.] 28 Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność ogólnopolski związek zawodowy powstały w 1980 dla obrony praw pracowniczych, do 1989 również jeden z głównych ośrodków opozycji przeciw rządowi Polski Ludowej. ( ) Solidarność powstała na bazie licznych komitetów strajkowych (w tym Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku), które z czasem przekształciły się w komisje założycielskie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność. %9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D [dostęp: r.] 11

12 roznosić ruchliwi Polacy 29. Pogłębiający się kryzys polskiej gospodarki skłaniał ludzi do coraz większych zakupów za granicą. Powszechnie praktykowana była tzw. turystyka handlowa pod pretekstem wycieczek krajoznawczych, Polacy wyjeżdżali do wybranego państwa, gdzie sprzedawali towary wywiezione z Polski. Na miejscu jednocześnie kupowali produkty zagraniczne, by po powrocie do kraju sprzedać je z zyskiem. Ten proces stał się dobrym argumentem do wprowadzenia ograniczenia ruchu osobowego z Polski. Restrykcje nie były jednolite w każdym państwie. Podróżując prywatnie, na przykład do NRD (Niemieckiej Republiki Demokratycznej), należało mieć indywidualne zaproszenie od obywatela tego państwa lub instytucji, potwierdzone przez tamtejszą policję. Inne obostrzenia, nałożone przez Czechosłowację, polegały na uzyskaniu możliwości wjazdu do kraju, ale raz na trzy miesiące. Gdy nałożone ograniczenia nie zmniejszały ruchu granicznego, nakładano kolejne, co prowadziło niemalże do zamknięcia granic dla ludności polskiej. Ograniczenia przemieszczania się do krajów socjalistycznych popchnęły Polaków ku innym państwom. W związku z tym, drastycznie obniżyła się liczba wyjazdów do krajów komunistycznych, a w tym samym czasie nastąpił gwałtowny wzrost podróży do państw kapitalistycznych. Nasiliły się zarówno wyjazdy o charakterze służbowym, jak i prywatnym na Zachód. Sprzyjało temu wprowadzenie w 1981 roku paszportów, ważnych przez trzy lata, upoważniających do wielokrotnych wyjazdów do wszystkich krajów świata. Osoby, które nie otrzymały pozwolenia na wyjazd z kraju, podejmowały coraz częściej nielegalną pracę za granicą. Zjawisko to, na początku lat 80. stało się niemalże masowe w polskim społeczeństwie. Ilość stanowisk pracowniczych, które były aprobowane przez władze państwa, znacznie zmalała z powodu ograniczenia działalności polskich firm realizujących kontrakty w krajach bloku wschodniego. Wzrosła jednakże liczba Polaków zatrudnionych na budowach eksportowych w innych krajach (takich jak: Libia, Republika Federalna Niemiec czy Irak). Osoby, które poza granicami Polski miały krewnych, nie wahały się długo, by do nich dołączyć. Zdarzały się również wyjazdy w ciemno do obcego państwa, argumentowane pragnieniem wyzbycia się z panującego w PRL przygniatającego poczucia niepewności 29 Stola, D., dz. cyt., s

13 i zagrożenia (zwłaszcza w drugim półroczu 1981 roku). Dariusz Stola, w swojej książce pod tytułem: Kraj bez wyjścia? migracje z Polski , cytuje wspomnienia emigrantki, która przedstawia obraz Polski z tego okresu Żyliśmy w atmosferze strachu i oczekiwania na to, co się wydarzy. Wszyscy wiedzieli, że dalej długo już tak być nie może, ale co będzie, nie wiedział nikt. [ ] sytuacja w Polsce była tak absurdalna, że nawet wyobrażenie o życiu na ulicy gdzieś za granicą mnie nie przerażało. [ ] Brakowało w Polsce tego, co ceniłam najbardziej: poczucia bezpieczeństwa. [ ] 30. Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku zablokowało praktycznie wszystkie wyjazdy zagraniczne z kraju. Z czasem, pozwalano tylko na sporadyczne wyjazdy służbowe, a te prywatne były wyjątkami. Restrykcje zahamowały prawie wszystkie nurty migracji, ale nie zniwelowały ich przyczyn. Nawet, kiedy emigracja była minimalna, nasilały się procesy zwiększające potencjał migracyjny. Następstwem stanu wojennego, był wzrost liczby osób pragnących wyjechać na stałe, jak i na czasową emigrację zarobkową. Stan wojenny, spowodował też odnowienie lub nawiązanie kontaktów korespondencyjnych i więzi emocjonalnych z rodziną, znajomymi, a czasami również z obcokrajowcami, którzy w geście solidarności z Polakami, przysyłali do naszego kraju paczki, listy i transporty z darami. W 1983 roku zaczęto znosić ograniczenia mobilności międzynarodowej, przez co wyjazd stawał się coraz łatwiejszy. Jedynym warunkiem podróży, który czasem był uciążliwym do spełnienia, było posiadanie zaproszenia od obywatela państwa docelowego. Było ono niezbędne do prywatnego wyjazdu do krajów kapitalistycznych. Praktyki zdobywania owych zaproszeń miały trzy wymiary: całkowicie legalny wystawiane przez prawdziwych członków rodziny (musieli oni zaświadczyć, że nie będą utrzymywać osoby zapraszanej), legalny zaproszenia od nieznanych osób, z dobrej woli lub za opłatą; i fałszywy podawano fałszywe dane zapraszającego, podrabiano podpisy i pieczątki. Takie obchodzenie wymogu posiadania zaproszeń sprawiło, że główną przeszkodą stały się przepisy kraju docelowego. Grupą, wobec której nie stosowano żadnych obostrzeń emigracyjnych, były osoby będące w związku małżeńskim z cudzoziemcem lub obywatelem polskim, legalnie mieszkającym poza granicami kraju Tamże, s Tamże, s

14 W ostatnich latach PRL, migracje przeistoczyły się w powszechnie znany i sprawdzony przejaw indywidualnej i rodzinnej zaradności. Uważane były za społecznie akceptowaną, a nawet atrakcyjną strategię działania przez wszystkie warstwy społeczne Polaków. W okresie od 1976 do 1980 roku wyjechało z kraju na stałe około trzydzieści pięć tysięcy Polaków, natomiast masowy odpływ ludności można przypisać na lata , kiedy emigracja wyniosła ponad milion osób. Część migrantów opuściła Polskę tuż przed lub zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego. Osoby, które w tym czasie przebywały poza granicami kraju, ze względu na panującą w nim sytuację polityczną, zdecydowały się zostać w miejscach, w których przebywały i ubiegać się tam o azyl polityczny 32 Ich pozostanie w państwach zachodnich umożliwił fakt, iż wiele tych państw przyjęło wówczas bardzo otwartą politykę imigracyjną i stworzyło korzystne warunki dla migrantów, repatriantów oraz uchodźców z Polski 33. Emigracja lat osiemdziesiątych wyraźnie osłabiła potencjał demograficzny polskiego społeczeństwa. Osoby, decydujące się na wyjazd, były przeważnie mieszkańcami miast i cechowały się zazwyczaj wyższym wykształceniem, co stanowiło duży deficyt wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej w Polsce. Szczególnie dotknięta przez to zjawisko była nauka polska. Według jednej z ocen (cytowanej w artykule Okólskiego 1994:54) placówki badawcze utraciły wskutek emigracji około 9,5% specjalistów w latach W latach wyjechało z kraju 70 tys. wysoko wykwalifikowanych specjalistów, w tym: 47 tys. inżynierów i techników, 3,5 tys. lekarzy, 4,8 tys. ekonomistów, około 4,5 tys. pracowników nauki Przyczyny emigracji Po przeanalizowaniu sytuacji w Polsce w latach 80. należy zaznaczyć, że czynniki motywujące do opuszczenia kraju w omawianym okresie, miały charakter polityczny, ekonomiczny, społeczny i cywilizacyjny, jednakże to indywidualne uwarunkowania 32 ( )Termin azyl najczęściej stosowany jest w odniesieniu do azylu politycznego, to jest opieki prawnej jakiej udziela obcokrajowcowi (azylantowi) państwo, na terytorium którego się znalazł ( ). [dostęp: r.] 33 file:///c:/users/c855/downloads/wp_49_107.pdf [dostęp: r.] 34 Tamże, [dostęp: r.] 14

15 o znaczeniu emocjonalno-poznawczym miały największy wpływ na podjęcie decyzji o wyjeździe. Powszechnie przyjmuje się, że sytuacja polityczna w Polsce w największym stopniu przyczyniła się do emigracji w latach Określana jest nawet jako emigracja solidarnościowa, co świadczy o ścisłym powiązaniu z ruchem protestującym przeciw socjalistycznym rządom. Do emigrantów politycznych zaliczały się osoby angażujące się w działalność opozycyjną, które po wprowadzeniu stanu wojennego wyjeżdżały z kraju w obawie przed prześladowaniem ze strony władz. Zdarzało się, że takie postacie były wręcz przymuszane do wyjazdu ( oferta nie do odrzucenia ), aby nie zagrażać panującemu porządkowi społeczno politycznemu. Odmowa wiązała się z poważnymi konsekwencjami, zarówno o charakterze prawnym, jak i politycznym. Sytuacja polityczna nie była jedynym powodem emigracji w tamtych czasach. Pobudką do wyjazdu była również ekonomia. Na początku dekady, kiedy to nastąpiło drastycznie pogorszenie warunków życia i nie można było dostać podstawowych dóbr, w celu zapewnienia sobie i swojej rodzinie godnego życia, decydowano się na emigrację. W wielu przypadkach wyjazd miał także służyć zrealizowaniu dodatkowych potrzeb materialnych (wybiegających poza potrzeby podstawowe), niemożliwych do osiągnięcia w realiach PRL-u, na przykład kupno dobrego samochodu. Innym źródłem emigracji lat osiemdziesiątych, był sposób funkcjonowania społeczeństwa. W rzeczywistości społecznej owych czasów, można było doszukać się wielu negatywnych zjawisk, działających destrukcyjnie na wszelkie kontakty międzyludzkie. Destabilizacja codziennego życia, patologia relacji interpersonalnych, szerząca się korupcja i nepotyzm, powszechna wśród narodu niepewność i brak bezpieczeństwa, a także psychiczne zmęczenie ciągłą walką o wszystko to cechy, składające się, na jeden z głównych powodów opuszczania Polski. Należy wspomnieć również o indywidualnych czynnikach motywujących do wyjazdu. Wymienione wcześniej bodźce poznawcze i emocjonalne były weryfikowane w zależności od cech charakteru danej osoby i jej osobistych priorytetów. Mowa tu na przykład o chęci zaspokojenia ciekawości świata, chęci poznania nowych miejsc i ludzi, dołączeniu do bliskiej osoby, jak i ucieczki od problemów rodzinnych. Warto dodać, że wielu emigrantów, jeszcze 15

16 przed wyjazdem cechowało poczucie utraty ojczyzny. Ojczyzna to jest nie tylko krajobraz i język, to jest też poczucie, że jest się u siebie, a tego właśnie coraz bardziej brakowało Imigracja do Szwecji Napływ imigrantów do Szwecji rozpoczął się wraz z wybuchem II Wojny Światowej, kiedy kraj ten zaczął przyjmować uchodźców z innych państw Europy. Po wojnie znacznie wzrosło zapotrzebowanie na pracowników w sektorze usług i w przemyśle, stąd Szwecja prowadziła politykę rekrutacji pracowników cudzoziemskich. Założeniem takiej polityki Szwedów była migracja długookresowa i osiedleńcza, dlatego też od początku przywiązywano dużą uwagę do działań na rzecz integracji imigrantów. W latach siedemdziesiątych, w związku z kryzysem ekonomicznym, nieco wstrzymano migrację zarobkową. Napływ imigrantów wciąż trwał, lecz miał on już inny charakter. Podobnie jak kraje Europy Zachodniej, Szwecja stała się miejscem docelowym migracji w ramach łączenia rodzin i schronieniem dla uchodźców. Imigracja humanitarna i polityczna zaczęła przerastać imigrację zarobkową. Od lat sześćdziesiątych w szwedzkiej polityce imigracyjnej góruje zasada wielokulturowości. Ideą państwa było społeczeństwo postrzegane jako wspólnota łącząca ludzi wywodzących się z różnych kultur i mówiących odmiennymi językami. W 1975 roku uchwalone zostały przez szwedzki parlament prymarne zasady polityki wobec imigrantów. Opierały się one na trzech dyrektywach: równości między imigrantami a Szwedami, dowolnym wyborze przez obcokrajowca określonego wzorca kulturowego, a także na współpracy między poszczególnymi mniejszościami etnicznymi a większością szwedzką 36. Szwecja, jako pierwsze państwo na świecie, usiłowała zapewnić imigrantom najbardziej godziwe warunki życia. Jako przykład takiego działania można podać produkcję przez ponad czterdzieści lat broszur i informatorów w językach imigrantów, dotyczących opieki zdrowotnej, systemu podatkowego, szkolnictwa, jak również polityki mieszkalnej i praw imigrantów. Celem takiego działania było uświadomienie cudzoziemcom ich praw 35 [dostęp: r.] 36 Kubitsky, J., 2011, Alfabet szwedzki, Warszawa, s

17 i możliwości rozwoju. Warto dodać, że przez kilka dziesięcioleci Radio Szwedzkie regularnie emitowało audycje w kilkunastu językach mniejszości narodowych, także programy w języku polskim. Ponadto, dzieci obcokrajowców posiadają tu od lat 60. prawo do nauki języka ojczystego swoich rodziców, nawet jeśli urodziły się już w Szwecji. 37 Państwo szwedzkie dba, by każdemu imigrantowi, od chwili przyjazdu, udzielona została wszechstronna pomoc. W 1982 roku, władze szwedzkie rozporządziły, że wszyscy turyści, którzy znajdowali się w dniu wprowadzenia stanu wojennego w Szwecji, mogą starać się o otrzymanie prawa stałego pobytu. Według statystyk Szwedzkiego Urzędu Imigracyjnego polska grupa zwiększyła się na przełomie lat o prawie 5500 osób. Aż do 1985 roku Polacy stanowili największą grupę uchodźców przybywających do Szwecji z państw poza nordyckich 38. Po wstąpieniu Polski do UE i utworzeniu strefy Schengen, polski obywatel ma prawo wjazdu do dowolnego, innego państwa należącego do Unii Europejskiej bez konieczności posiadania wizy. Do wylegitymowania się, potrzebny jest jedynie dowód tożsamości Emigracja kobiet Wiele historycznych badań, dotyczących migracji głosi, że w emigracji w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku dominowali mężczyźni 40. Kierując się odpowiedzialnością za zapewnienie swojej rodzinie dostatniego życia, wyjeżdżali za granicę w celach zarobkowych, pozostawiając w kraju swoje żony i dzieci. Kobiety miały do wyboru czekać na swych partnerów lub - jeśli pozwalała na to sytuacja materialna w kraju docelowym- 37 Tamże [dostęp: r.] 39 [dostęp: r.] 40 ( )Powstające przekonanie o rzeczywistej feminizacji migracji jest obecnie coraz częściej podważane: kobiety od zawsze uczestniczyły w migracjach, ale były niewidoczne w badaniach, albo pojawiały się jedynie jako kobiety zostawione w domu przez migrujących mężczyzn. Zainteresowanie badaczy tą grupą wiązało się z wpływem teorii krytycznych, protestujących przeciwko wykluczeniu kobiet ze studiów migracyjnych ( ). [dostęp: r.] 17

18 podążać za nimi. Sytuacja uległa zmianie, kiedy kobiety dostrzegły swój potencjał i siłę do samodzielnej migracji w poszukiwaniu pracy. Sprzyjającym czynnikiem migracji kobiet był zwiększający się ich udział w budowaniu międzynarodowych transferów finansowych 41. Powodów takiego stanu rzeczy można doszukiwać się między innymi w charakterze zapotrzebowania na pracę czy rozszerzenia się sektora tzw. różowych kołnierzyków 42. Profesor Zofia Kawczyńska-Butrym, w swojej książce pot tytułem: Migracje. Wybrane zagadnienia, wymienia następujące cechy charakterystyczne dla feminizacji migracji: warunki w krajach, które opuszcza więcej kobiet niż mężczyzn; motywy wyjazdu kobiet i ich cele; typ wykonywanych przez migrantki prac; zagrożenia wynikające z migracji kobiet oraz zmiany w ich rolach w rodzinie. Autorka powyższej pracy uważa również, że państwa, z których wyjeżdżają emigrantki cechują się niższym niż w bogatych krajach poziomem rozwoju ekonomicznego i powiązanymi z nim problemami na rynku pracy, trudnościami materialnymi rodzin i niskim standardem ich życia, niższym niż w krajach bogatych o dynamicznie rozwijających się gospodarkach 43. Poszukując źródła utrzymania w innym kraju, kobiety jednocześnie chcą zmienić swoje otoczenie społeczne. Według Zofii Kawczyńskiej-Butrym, istnieją trzy grupy czynników, nakłaniających kobiety do migracji. Pierwsza z nich, to trudna sytuacja materialna, brak środków do utrzymania siebie i rodziny. Druga grupa czynników nawiązuje do sprzyjających zatrudnieniu ofert krajów przyjmujących, natomiast trzecia grupa bazuje na potrzebach indywidualnych, tzw. wyjazdy dla siebie 44. Dokonujące się pod koniec XX wieku przemiany nowe sposoby myślenia, prądy i idee, zmieniające się międzynarodowe rynki pracy umieściły postać kobiety poza tradycyjnymi 41 [dostęp: r.] 42 W amerykańskiej socjologii obok terminów niebieskie kołnierzyki i białe kołnierzyki funkcjonuje pojęcie różowe kołnierzyki. Określenie to utożsamiane jest z zawodami z sektora usług o wysokim wskaźniku feminizacji (opiekunka, kosmetyczka, stewardessa, pielęgniarka, hostessa, sekretarka)( ). [dostęp: r.] 43 Kawczyńska-Butrym, Z., dz. cyt., s Tamże. 18

19 formami życia społecznego (najczęściej domem, rodziną) i zaczęły kreować jej tożsamość nie tylko w sferze prywatnej. Wzmocniły w kobietach poczucie niezależności i kontroli nad ich życiem. Niektóre badania charakteryzuje ujawnienie się zjawiska emancypacji kobiet 45 przez migrację zarobkową i przejęcie od mężczyzn roli żywiciela rodziny 46. Migrantki, pochodzące z tradycyjnych społeczeństw, wyjeżdżając do kraju, gdzie relacje między kobietą, a mężczyzną są bardziej partnerskie, stają się bardziej świadome swoich praw i predyspozycji. Patrząc na ten problem z innej strony, należy zaznaczyć, że Polki poza granicami kraju wykonują często bardzo proste prace, poniżej swoich kwalifikacji. Brakuje im zabezpieczenia społecznego i żyją w swoistej, społecznej izolacji, jako pracownicy i obywatele drugiej kategorii 47. Popyt na pracę przyjezdnych kobiet, jak i mężczyzn był bardzo duży, zarówno w latach osiemdziesiątych, jak i jest współcześnie. Jednak z badań wynika, że to mężczyźni zazwyczaj otrzymują lepiej płatne stanowisko pracy, wymagające wyższych kwalifikacji 48. Emigrantkom, przydzielano prace domowe lub usługowe w gastronomii, cechujące się dość niskim wynagrodzeniem i brakiem opieki socjalnej. Kobiety zapełniają najbardziej niekorzystne nisze rynku pracy, co sprawia, że płeć staje się kryterium organizującym rynek pracy kraju przyjmującego, który powiela i umacnia stereotypy płciowe niekorzystne dla kobiet. Ponadto dotyczy to osób o szczególnych cechach zawsze są to kobiety o określonym pochodzeniu, narodowości. Ich niekorzystne położenie potęgowane jest zatem przez kilka czynników sprzyjających dyskryminacji 49. Nie można zaprzeczyć, że płeć migranta określa konsekwencje jego migracji. W przypadku kobiet, częstokroć ich płeć jest czynnikiem wywołującym negatywne skutki 45 Emancypacja kobiet, uzyskiwanie przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy( ) [dostęp: r.] 46 Miłkowski, T., 1997, Kobiety we współczesnych migracjach, Warszawa, s Fragment książki Izabeli Szczygielskiej pt. Migracje zarobkowe kobiet i ich wpływ na funkcjonowanie rodzinie, [dostęp: r.] 48 ( )Wyjątkiem są przypadki wynikające z realizowania celów polityki migracyjnej, np. w Kanadzie, USA czy Japonii zatrudnianie pielęgniarek z krajów rozwijających się. Ogólnie można zauważyć wzrost poziomu emigracji wysoko wykwalifikowanych kobiet z krajów rozwijających się, a nawet ich przewagę liczebną w strumieniu wysoko wykwalifikowanych migrantów( ) Tamże [dostęp: r.] 49 Tamże. 19

20 migracji. Doświadczają one nie tylko określonej postawy wobec grupy migrantów, lecz również dyskryminacji i przykrych zmian relacji rodzinnych, wynikających choćby z pozostawienia w kraju swoich dzieci. Kraj pochodzenia emigrantki również ma istotne znaczenie dla rodzaju i warunków pracy. Przeprowadzone badania na ten temat 50, wykazały różnice w wysokości wynagrodzenia oraz charakteru wykonywanych czynności ze względu na kraj, z którego wywodziły się migrantki. Ograniczenia dostępu do informacji o miejscu, do którego zamierzało się wyjechać, a także nieprecyzyjnie określone warunki przyszłej pracy, nakłaniały kobiety do korzystania z pomocy pośredników. Niestety, zdarzało się, że niektórzy z nich wykorzystywali niewiedzę emigrantek (między innymi językową) i ich ciężką sytuację życiową, nakłaniając do podpisania niekorzystnych i niezrozumiałych dla nich umów z przyszłymi pracodawcami, a także pobierając od nich nadmierne opłaty. Migracja oddziałuje na kreowanie się ról płciowych i jest to proces dynamiczny i pełen sprzeczności. Tradycyjne funkcje kobiety i chęć realizacji zawodowej często wydają się być trudne do pogodzenia. Aktywność zawodowa kobiet z krajów wysoko rozwiniętych, doprowadziła do pewnego zaniedbania funkcji opiekuńczej rodziny, generując jednocześnie zapotrzebowanie na usługę prac domowych, opieki nad dziećmi czy osobami starszymi. Takie zadania wykonują zazwyczaj imigrantki. Owy mechanizm sprawia, że braki w polityce społecznej państw wysoko rozwiniętych, odbijają się na kondycji rodzin w krajach emigracji. Istnieje wiele czynników uprzykrzających sytuację migrujących kobiet. Uzyskanie akceptacji kwalifikacji imigrantki w kraju docelowym nie jest łatwe. Pracodawcy nie są przychylni do uznawania kwalifikacji, zdobytych w kraju pochodzenia, a wartość dyplomów jest często umniejszana Mąż z ogłoszenia W latach osiemdziesiątych, w polskich gazetach ukazywały się ogłoszenia matrymonialne Szwedów, którzy poszukiwali żon właśnie w Polsce. Cieszyły się one dużym zainteresowaniem polskich kobiet, którym, mimo strachu przed nieznanym, poślubienie cudzoziemca dawało szanse na polepszenie sytuacji życiowej w innym państwie. 50 Oishi, N., Women in motion: globalization, state policies, and labour migration in Asia, Stanford University Press, 2005, za: Ghosh, J., Migration and gender empowerment: recent trends and emerging issues, Human Development Research Paper 2009/04, s

21 W 1981 roku w Kurierze Polskim ukazały się trzy ogłoszenia o charakterze matrymonialnym, zamieszczone przez mężczyzn szwedzkiego pochodzenia 51. Pierwsze z nich pochodziło od 32-latka o imieniu Hansson z podanym adresem: Munkhättegatan 186, Malmö, dwa kolejne brzmiały następująco: Szwed, lat 23, zainteresowany polską kulturą i muzyką, szuka ładnej zgrabnej dziewczyny celem nawiązania poważnego kontaktu. Odpowiedź może być w języku polskim, najchętniej z fotografią. N-H Hansson Box Malmö ( ) Szwed, lat 40, bardzo samotny biznesmen, nawiąże kontakt z polską dziewczyną lat. Ty, która pragniesz mieć lojalnego towarzysza życia, napisz i załącz zdjęcie. Odpowiedź może być w języku polskim. Nils Heine Box Malmö 52, W latach osiemdziesiątych poślubienie cudzoziemca utożsamiane było z nadzieją na poprawę jakości życia i nowymi możliwościami. Nie dziwne zatem, że na anonse odpowiedziało 244 kobiet z całej Polski. Rozpiętość wiekowa autorek listów wynosiła od 16 do 45 lat. Wszystkie listy wystawiono na aukcji internetowej w 2004 roku. Zakupił je pewien Szwed, Eryk, który jest związany z Polką. Dziennikarz portalu wysokieobcasy.pl 53, Marcin Masłowski, zaciekawiony tą historią, napisał na ten temat artykuł 54 Wraz z Erykiem, postanowili oddać listy ich nadawczyniom. Z krótkich rozmów przeprowadzonych z tymi kobietami, Masłowski dowiedział się o motywach odpowiedzi na ogłoszenia. Trudno doszukać się w nich wielkiego romantyzmu. Kilka autorek listów, w momencie ich pisania, było samotnymi matkami, które potrzebowały opieki mężczyzny nad sobą i dziećmi, poczucia bezpieczeństwa, a także pragnęły czuć się potrzebne. Niektóre z kobiet, w swoich listach zawarły prośbę o pomoc. Prosiły nieznajomego Szweda o przesłanie im bielizny, kosmetyków, żywności, w zasadzie czegokolwiek. Inne, zwyczajnie chciały porozmawiać z kimś spoza granicy: 'Gdybym się nawet Panu nie spodobała, chętnie widziałabym od Pana kilka słów' - pisały. Albo: 'Wyślij choć pocztówkę 51 Po latach okazało się, że autorzy ogłoszeń (Nils Heine Hansson, H. Hansson i Nils Heine) to ta sama osoba 52 mily_szwedzie.html [dostęp: r.] 53 [zob.] mily_szwedzie.html [dostęp: r.] 21

22 ze Sztokholmu. Czystą. Na pamiątkę' 55. Tylko jedna dziewczyna sprzeciwiła się Hanssonowi. Zbluzgała go lekko w swoim liście, przeczuwając jego złe intencje w stosunku do Polek. Po 28 latach, swoją reakcję argumentuje: Wściekałam się na tych Skandynawów, bo ze Szczecina wyjeżdżało wtedy mnóstwo dziewczyn. Jechała do miłego faceta, a on ją zaprzęgał do pracy przy żurawinach. Niewolnice z nich robili, sprzątaczki, kochanki. A jak miały dość, to odsyłali i znów dawali ogłoszenie Małżeństwo po szwedzku Historia głównej bohaterki książki pod tytułem: Małżeństwo po szwedzku, skupia w sobie wiele wątków, przedstawionych w poprzednich rozdziałach niniejszej pracy. Opisuje ona bowiem problem kobiecej emigracji w czasach PRL u, towarzyszące jej, ambiwalentne uczucia i myśli, a także zderzenie marzeń z przykrą rzeczywistością. Życie przed wyjazdem, głównej bohaterki powieści Krystyny, nie należało do najcięższych. Była kobietą dobrze wykształconą, inteligentną, świadomą realiów jakie ją otaczały i potrafiła się do nich dostosować. Można wywnioskować, że cechowała się również barwną osobowością gdyż, jak sama siebie opisuje, miała dwie natury Rozsądną i Romantyczną 57. Zajmując dość wysokie stanowiska pracy (główny specjalista w Ministerstwie Kultury i Sztuki), często podróżowała, kształciła się i zdobywała kolejne doświadczenia. Spełniała się również w roli matki, chcąc zapewnić swojej córce, Monice, godny byt i lepszą przyszłość. Jednakże, jak w życiu każdego człowieka, nie we wszystkich sferach układało się Krystynie tak dobrze. Nieudane, trwające sześć lat małżeństwo z aktorem i następne dwa związki, z żonatymi mężczyznami, którzy tak naprawdę nie traktowali jej poważnie, wzbudziło w bohaterce wiele negatywnych uczuć, takich jak poczucie krzywdy, żal czy rozczarowanie. Pomimo tego, że potrafiła się dostosować do panujących, na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, warunków życia w Polsce, silnie odczuwała kryzys gospodarczy tamtego okresu 55 Tamże, [dostęp: r.] 56 Tamże, [dostęp: r.] Johansson, K.,Y., 2009, Małżeństwo po szwedzku, Chorzów, s

23 W tamtych czasach szeroki był tylko asortyment kartek 58. Na mydło, na buty, na mięso. W sklepach natomiast panowały przejściowe trudności, czyli tak zwane nagie haki. Niekiedy, zwłaszcza przed zbliżającymi się świętami państwowymi, rzucano kiełbasy, salcesony i kości imitujące mięso. Zbierały się też przed sklepami kolejki i spontanicznie organizował społeczny nadzór nad kolejkowym porządkiem 59. Wydarzenia polityczne również bezpośrednio dotknęły Krystynę i wywoływały w niej ogromny strach o siebie i swoją córkę. Umierałam ze strachu, kiedy Monika strajkowała za zamkniętą bramą Uniwersytetu. Wybiegałam z ministerstwa, żeby sprawdzić, czy osławione ZOMO 60 nie sforsowało bramy i nie zaczyna pałować studentów 61. To właśnie sytuacja polityczna w kraju, najsilniej przyczyniła się do podjęcia przez nią decyzji o opuszczeniu Polski. Po wielu latach bezkonfliktowej i rzetelnej pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, Krystyna zdecydowała się napisać artykuł, w którym upubliczniła informacje dotyczące malwersacji finansowej jej byłego zwierzchnika, wykrytej przez NIK (Najwyższą Izbę Kontroli). Nie spodobało się to jej przełożonym, konsekwencje tego czynu wiązały się z groźbą utraty pracy. Bohaterka, nie mogąc pozostawić swojej, studiującej córki bez finansowego wsparcia, postanowiła poszukać rozwiązania swojego problemu za granicą. Zdecydowała się podjąć ryzyko emigracji. W tym celu zamieściła ogłoszenie matrymonialne w znanej, szwedzkiej gazecie Aftonbladet, na które odpowiedział pewien Szwed, o imieniu Elof. Romantyczna strona jej osobowości pozwalała snuć wizję spokojnego, dostatniego życia w innym kraju, przy boku mężczyzny, który się o nią zatroszczy. Natomiast rozsądek, 58 Kartki bony bądź kupony uprawniające do nabycia określonych towarów w gospodarkach, w których obowiązuje reglamentacja towarów. W zależności od wariantu kupony te umożliwiają bezpłatne nabywanie tych towarów, nabywanie po preferencyjnych cenach, lub po zwykłych cenach urzędowych.( ) [dostęp: r.] 59 Johansson, K.,Y., 2009, dz.cyt., s Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej oddziały Milicji Obywatelskiej powołane w drugiej połowie 1956 (po Poznańskim Czerwcu) do zaprowadzania porządku w sytuacjach wyjątkowych (dsł.: "likwidacji zbiorowych naruszeń porządku publicznego"), a także do udzielania pomocy ludności w czasie klęsk żywiołowych i ochrony imprez masowych.( ) W latach 80. formacje ZOMO były używane głównie do rozpraszania manifestacji opozycyjnych, podczas których zasłynęły z brutalności i bezwzględności. Wtedy też narodziły się potoczne, pogardliwe nazwy jej funkcjonariuszy "zomowcy" i "zomole" lub "bijące serce partii" dla całej formacji. [dostęp: r.] 61 Johansson, K.,Y., dz.cyt., s