Formy pracy na odległość w dobie Nowej Gospodarki

Transkrypt

1 Formy pracy na odległość w dobie Nowej Gospodarki dr Zbigniew E. Zieliński Wyższa Szkoła Handlowa im. Bolesława Markowskiego w Kielcach zzielins@wsh-kielce.edu.pl W pracy przedstawiono rozważania i wnioski dotyczące elementów i form pracy na odległość w dobie Nowej Gospodarki. Zastosowanie technologii informacyjnych powoduje, że coraz więcej wykwalifikowanych specjalistów może wykonywać swoją pracę nie wychodząc z domu. Spojrzenie na telepracę jak na efektywną formę zatrudnienia, w chwili kiedy od kilku lat mówi się o społeczeństwie informacyjnym korzystającym z globalnej sieci jest przykładem kierunku przeciwdziałania bezrobociu. Współczesne technologie informatyczne nakazują zmianę paradygmatu zatrudnienia pracownika, czy funkcjonowania firmy w konkurencyjnym otoczeniu. Praca wszystko przezwycięża Wergiliusz (Publius Vergilius Maro, p.n.e.) I. Wprowadzenie Elementy pracy na odległość są ściśle powiązane z ewolucją technologii informacyjno-komunikacyjnej, które bez wątpienia zmieniły struktury i system komunikowania społecznego, transformują procesy gospodarcze polityczne oraz społeczne. Rozwój technologii przełomu XX i XXI wieku przyniósł nową jakość jaką jest sieć internet, który stał się najistotniejszym narzędziem technologicznym współczesnych społeczeństw. Społeczeństwo informacyjne należy traktować jako zespół wzajemnych związków pomiędzy technikami i technologiami informacyjnymi oraz przemianami struktur gospodarczych, a polityką państw, organizacji międzynarodowych a także nowo powstałych społeczności wirtualnych korzystających z możliwości globalnej sieci poprzez gromadzenie, przetwarzanie, transmisję i dystrybucję informacji, która jest fundamentalnym źródłem produktywności i władzy. Społeczeństwo informacyjne jest etapem w rozwoju cywilizacji, w którym społeczeństwo i gospodarka skoncentrowane są na produkcji, dystrybucji i użytkowaniu informacji, które to stają się podstawowymi czynnikami produkcji. Do najważniejszych wyznaczników społeczeństwa informacyjnego należy zaliczyć 1 : traktowanie informacji jako dobra ekonomicznego, podstawowego zasobu i podstawowej kategorii ekonomicznej, upowszechniony dostęp do technologii informacyjnej, tworzącej różne kanały dystrybucji, swobodną cyrkulację różnych kategorii informacji w społeczeństwie i nowe formy demokratyzacji demokratyczny dostęp do informacji, około 50 % zatrudnionych w sektorze informacyjnym, 1 D. Dziurba, Przyjazne dla użytkownika społeczeństwo informacyjne, Problemy społeczeństwa globalnej informacji, red. A. Szewczyk, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2000, s

2 około 50 % udziału sektora informacyjnego w PKB jest to sektor dominujący w gospodarce, warunkowanie przez sektor informacyjny sprawnego funkcjonowania innych sektorów i działów gospodarki, specjalny status nauki i edukacji 2. Ogromny postęp w technologiach teleinformatycznych wywiera wpływ na wszystkie dziedziny życia, w tym przede wszystkim na gospodarkę. Pojęcie Nowa Gospodarka narodziło się stosunkowo niedawno i nie jest do końca jeszcze zdefiniowane. Pojęcie to bywa rozumiane na trzy sposoby: jako nowa ekonomia, czyli system nowych reguł wyjaśniających funkcjonowanie podmiotów gospodarczych na rynku, jako funkcjonowanie podmiotów gospodarczych w silnie zmienionych uwarunkowaniach dzięki rozwojowi technologii informatycznej, jest to tzw. gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based-economy), nowa gospodarka rozumiana podmiotowo jako określenie przedsiębiorstw działających w sektorze IT (Information Technology) 3. Obecnie powszechną akceptację zyskuje pogląd, że rozwój i rozpowszechnianie się technologii informatycznych zasadniczo zmienia praktykę biznesu, zarządzania, marketingu, zaś pojawiające się terminy jak np. telepraca, marketing wirusowy, portal, e-biznes, wirtualna organizacja powstały dla opisania nowego środowiska prowadzenia działalności gospodarczej 4. Internet będący czynnikiem kształtującym nową gospodarkę ma wpływ na wysoki stopień przejrzystości działalności firm gdzie w zmienionych warunkach otoczenia przedsiębiorstwa, partnerzy biznesowi, a także klienci mogą łatwiej porównywać swe działania na rynku czy ceny produktów. Na funkcjonowanie firm, działalność pracowników oraz decyzje klientów ma szczególne znaczenie czynnik pozyskania informacji i umiejętnego posługiwania się nią. Jest to cecha determinująca obecnie pracownika posługującego się technologią informatyczną w dobie nowej gospodarki. II. Powstanie telepracy Gwałtowny rozwój technik teleinformatycznych powoduje, że coraz więcej specjalistów może wykonywać swoją pracę poza siedzibą firmy. Przedsiębiorstwa coraz częściej godzą się na pracę poza biurem, jednak szansę taką otrzymują głównie pracownicy wolnych zawodów lub pracownicy o wysokich kwalifikacjach. Dzięki internetowi wiele osób może rozpocząć własny biznes, bądź poszukać pracy przez sieć za pomocą serwisów firm rekrutacyjnych, vortali pracy, kariery czy edukacji. Taka forma pracy na odległość z wykorzystaniem internetu powstała dzięki rozwojowi nowych technologii, mediów, teleinformatyki. W sytuacji kiedy wiedza, informacja są czynnikiem dominującym i umożliwiającym znalezienie pracy znaczenie tradycyjnych elementów takich jak ziemia, kapitał czy praca fizyczna maleje. Wiedza staje się nową podstawą zamożności, powodzenia i kontrola nad nią jak kiedyś 2 B. Gregor, M. Stawiszyński, e-commerce, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Łódź 2002, s A. Sznajder, Marketing wirtualny, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s B. Gregor, M. Stawiszyński, e-commerce, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Łódź 2002, s.23. 2

3 władanie ziemią, surowcami, fabrykami jest szczególnie istotna. Wcześniejsze rewolucje także były oparte na epokowych wynalazkach, jednak z wprowadzaniem obecnych technologii wiążą się nowe procesy, jak globalizacja gospodarki (w zaopatrzeniu, produkcji i zbycie), utrata częściowej suwerenności przez rządy i osiąganie wpływów przez globalne korporacje transnarodowe 5. Poniższy rysunek obrazuje znaczenie posługiwania się informacją i posiadaniem wiedzy w nowej gospodarce. Rysunek 1 - Znaczenie różnych czynników produkcji dla gospodarki rolniczej, przemysłowej oraz dla nowej gospodarki 6 W chwili gdy większość społeczeństwa zajmuje się przetwarzaniem informacji, miejsce pracy staje się sprawą mniej istotną. Wykorzystywanie narzędzi teleinformatycznych eliminuje konieczność pracy w ściśle określonej przestrzeni. Współczesne modele biznesowe, a w szczególności przedsiębiorstwo działające w przestrzeni wirtualnej, funkcjonujące w czasie rzeczywistym (Real-Time Enterprice), dzięki wykorzystaniu technologii opartych na internecie, umożliwiają integrację wyników pracy pochodzącej z różnych źródeł 7. Za prekursora telepracy (telework) uważa się Jacka Nillesa, amerykańskiego fizyka, który swojej idei nadał nazwę praca zdalna, który w latach 70-tych podczas kryzysu paliwowego dowodził, że elektroniczny przesył danych jest bardziej opłacalny 5 L. C. Thurow, Building Watch. The New Rule of Individuals, Companies and Nations in a Knowledge- Based Economy, New York Andersen Business Consulting 7 T.Teluk, IT w firmie, Wydawnictwo OnePress, Gliwice 2004, s

4 od transportu siły roboczej. Jednak dopiero w latach 90-tych rozwój informatyki, internetu i sieci rozległych sprawił, że praca na odległość zaczęła trwale wpisywać się w krajobraz nowej rzeczywistości zdominowanej przez technologię 8. Pracodawcy zaczęli dostrzegać szereg korzyści wynikających z wykonywania czynności zawodowych poza siedzibą firmy (co wiązało się z radykalnymi reformami zarządzania przedsiębiorstwem). Hierarchiczne biurokracje w organizacjach zastępowano elastycznymi, płaskimi strukturami opartymi na pracy zespołowej, co jednocześnie wiązało się z budową sieci korporacyjnych, szerokopasmowego dostępu do inernetu, czy powstaniem technologii mobilnych. Dzięki technologiom możliwe stało się dostarczanie wyników pracy bez względu na odległość, przy jednoczesnym utrzymywaniu łączności 9. Praca na odległość wiązała się także z oszczędnościami związanymi z wynajmem powierzchni biurowych, organizacją stanowiska pracy, wydatkami na dojazd do pracy, posiłkami regeneracyjnymi, urlopami zdrowotnymi. Pracownicy zdalni zwracają uwagę na nowy sposób aktywności zawodowej ze względu na poprawę życia rodzinnego, zwiększanie elastyczności godzin pracy, zmniejszenie stresów, polepszenie koncentracji wynikiem było zwiększenie wydajności tej grupy zawodowej od 15 do 50 procent w zależności od wykonywanego zajęcia. III. Definicja i formy telepracy O telepracy mówimy, gdy przy użyciu dostępnych technik informatycznych i telekomunikacyjnych wykonywana jest praca w dowolnej odległości od miejsca, w którym oczekuje się na efekty tej pracy lub gdzie w tradycyjnym systemie zatrudnienia praca ta byłaby wykonana. Telepraca bywa nazywana również pracą zdalną, pracą na odległość, e-pracą, a żartobliwie wyrkom. Pojęcie to obejmuje: telepracę domową (inna propozycja to wyrkom od wyrobnictwo komputerowe), gdzie pracownik lub zleceniobiorca pracuje w domu zamiast dojeżdżać do biura praco- lub zleceniodawcy; telepracę mobilną, gdzie personel zarządzający, specjaliści lub serwisanci, dzięki technikom teleinformatycznym, większość czasu spędzać mogą u klienta. W ten sposób zapewniają szereg usług, w które zazwyczaj angażowany byłby personel biurowy, a klient musiałby przyjechać do siedziby firmy; telecentra, zapewniające dostęp do wszelkich ułatwień wirtualnego biura osobom, które nie chcą pracować w domu, ale nie mogą tracić czasu na dojazdy do siedziby firmy i pragną uniknąć związanych z tym niewygód i wydatków; telechatki, zapewniające obywatelom lokalnych społeczności możliwość podnoszenia kwalifikacji zawodowych, dostęp do zaawansowanych technik informatycznych i telekomunikacyjnych, pracy sieciowej oraz tzw. aspekt społeczny, którego może brakować osobie pracującej w domu; relokalizacja funkcjonalna, gdzie funkcje usługowe przedsiębiorstwa, przedtem lokalizowane w pobliżu klienta, obecnie koncentrowane są w jednym miejscu i świadczone na odległość. Za przykład niech posłużą "główne biuro handlowe" (sprzedaż prowadzona dotychczas w centrum większych miast, teraz realizowana jest telefonicznie lub przez sieci komputerowe), oraz "zaplecze" 8 Internetowa Witryna Telepracy, T.Teluk, IT w firmie, Wydawnictwo OnePress, Gliwice 2004, s

5 (serwis i konserwacja, poprzednio wykonywane na miejscu, teraz mogą być świadczone z dowolnego miejsca na Ziemi za pomocą zdalnego dostępu do systemu). Telepraca wpływa znacząco na proces tzw. wyprowadzania pracy na zewnątrz (outsourcing), w tym sensie, że stwarza możliwości wykonywania wielu rodzajów prac z odległości tysięcy kilometrów, ponad granicami państwowymi. O telepracy mówi się również, że wprowadza rozproszoną pracę zespołową, w ramach której, na przykład, biuro projektowe korzysta z trzech lub więcej zespołów w różnych strefach czasowych, aby przez 24 godziny na dobę prowadzić prace nad pilnym zleceniem. W takim układzie jeden zespół na zakończenie dnia roboczego przekazuje zadanie następnemu zespołowi 10. IV. Zastosowanie telepracy w realiach nowej gospodarki W krajach zachodnich ta nowa forma zatrudnienia staje się coraz bardziej doceniana, a przez to wciąż zyskuje na popularności. Oczywistym jest, że ma ona związek z możliwościami, jakie obecnie daje internet oraz inne zdobycze techniki: telefon, faks, komputer itp. Badacze tej dziedziny przewidują, że w najbliższych latach telepraca stanie się bardzo wygodnym rozwiązaniem zarówno dla wielu pracodawców, jak i pracowników. Coraz więcej firm interesuje się telepracą. Najczęściej są to te, które muszą robić wiele bilansów, raportów, sprawozdań, tłumaczeń. Praca na odległość przyjęła się w redakcjach, towarzystwach ubezpieczeniowych, księgowości, w bankach, biurach projektów. Pracownicy zatrudnieni na odległość parają się szeroko pojętym zarządzaniem, usługami finansowymi, księgowością, konsultingiem, badaniami, przetwarzaniem danych komputerowych, pracami biurowymi, projektowaniem, szkoleniami i kształceniem na odległość, dziennikarstwem, tłumaczeniami, programowaniem, grafiką, sprzedażą, marketingiem itd. Odbieranie materiałów, a potem przesyłanie gotowych dokumentów do macierzystych placówek pracy, nie stanowi tu żadnego problemu. Według specjalistów na świecie na odległość pracuje kilkadziesiąt milionów osób niespełna 30 milionów w USA i porównywalna liczna w Europie. Już teraz udział telepracowników w wytwarzaniu dochodu narodowego per capita jest wyższy w Skandynawii niż za oceanem. Organizacja telepracy przybiera różne formy. Najpopularniejszą formą jest praca w domu, która dotyczy głównie przedstawicieli wolnych zawodów. Obecność w firmie może być okresowa, jednak większość prac wykonuje się samodzielnie, a jej wyniki przesyła się np. pocztą elektroniczną do centrali. Telepracownicy mobilni to zwykle przedstawicie handlowi i kurierzy. Wykonują oni swoją pracę w terenie, natomiast z firmą komunikują się w celu uzyskania danych, przekazania informacji, dokonania rozliczeń. Najbardziej zbliżoną do formy tradycyjnej są biura satelickie, np. centra telemarketingowe. Nadzór nad pracownikami jest ograniczony, są to placówki oddzielne, wykonujące usługi na zlecenie klientów zewnętrznych European Telework Online Polska, T.Teluk, IT w firmie, Wydawnictwo OnePress, Gliwice 2004, s

6 W zachodnioeuropejskich przedsiębiorstwach telepracownicy przeważnie zachowują etaty, które dodatkowo zapewniają im technologię, sprzęt komputerowy, dostęp do internetu i łączność poprzez telefonię gsm. W Polsce wykorzystywany jest głównie model SOHO (Small Office Home Office), czyli małe domowe biuro. Osoby pracujące na odległość zakładają własną firmę, prowadzą działalność gospodarczą wykraczającą poza świadczenie usług tylko jednemu klientowi. Często za telepracowników są uważane osoby, które zabierają pracę z biura do domu. Przykładem mogą być graficy, informatycy, agenci ubezpieczeniowi, którzy starają się coraz więcej zajęć wykonywać poza siedzibą firmy, co może rodzić konflikt z pracodawcą, gdyż rzadsza obecność w firmie przez konserwatywnych szefów może być często traktowana jako unikanie pracy, co może skutkować nawet zwolnieniami. Dlatego inicjatywa pracy na odległość musi zawsze wychodzić ze strony pracodawcy 12. Poziom bezrobocia w Polsce na stan luty 2005 wynosi 19,4 %, w tym 22,1 % wynosi stopa bezrobocia w województwie świętokrzyskim. Liczba pozostających bez zatrudnienia wśród młodzieży i absolwentów należy do najwyższych w Europie (w samym województwie świętokrzyskim jest to 20,7 % bezrobotnych w wieku do 25 roku życia) 13. Globalna sieć z pewnością nie przyczyni się do rozwiązania problemów społecznych, aczkolwiek można wykorzystać internet jako narzędzie do generowania miejsc pracy, samozatrudnienia lub przynajmniej poszukiwania miejsc pracy, potencjalnego pracodawcy. Rysunek 2 Internetowa Giełda Pracy tamże, s Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, 14 Internetowa Giełda Pracy, 6

7 W dniach stycznia 2005 roku Wyższa Szkoła Handlowa w Kielcach wraz z Wojewódzkim Urzędem Pracy w Kielcach zorganizowała pierwszą w regionie Internetową Giełdę Pracy, która to inicjatywa miała na celu promocję nowych sposobów poszukiwania pracy i poruszania się po rynku pracy. Działanie to było również formą realizacji założeń wynikających ze "Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego". W ciągu trzech dni funkcjonowania serwis Internetowej Giełdy Pracy odwiedziło blisko 7000 osób przeglądając, komunikując się i wysyłając swoje oferty do 150 pracodawców. Stronę odwiedzały osoby z Lublina, Tarnobrzega, Warszawy, Sandomierza, Bydgoszczy i Wrocławia, jednakże największe zainteresowanie (najwięcej odsłon strony giełdy) było z Kielc i województwa świętokrzyskiego. Znamiennym jest zamieszczenie blisko 15 ofert pracy przez pracodawców poszukujących osób chcących pracować zdalnie na odległość. Oferty te były skierowane do grafików, administratorów sieci komputerowych, webmasterów, programistów i informatyków. Postęp technologiczny wymusza coraz większe zainteresowanie pracodawców dla tego typu form pracy pracy na odległość. Tą drogą skutecznie podąża Estonia, która jest modelowym przykładem liberalizmu i nowych technologii, gdzie dostęp do internetu traktowany jest jako podstawowe prawo obywatelskie (do sieci podłączane są nawet niewielkie wyspy na Morzu Bałtyckim). Rysunek 3 Montreal Centrum Multimedialne 15 Klasycznym przykładem udanego przedsięwzięcia bazującego na teleinformatyce jest Montreal w Kanadzie. Na początku lat 90-tych miasto to wyglądało 15 Montreal Centrum Multimedialne, 7

8 jak wiele polskich miast: upadające fabryki branż przemysłowych, wysokie bezrobocie, brak perspektyw. Obecnie symbolem miasta stało się centrum multimedialne ( skupiające podmioty związane z nowymi technologiami. Renesans Montrealu nastąpił dzięki inwestycjom w nową gospodarkę przy dużym udziale państwa. Lokalny sektor multimediów zatrudnia 13 tysięcy ludzi i generuje przychody rzędu 7,5 mld dolarów kanadyjskich rocznie. Informatyka generuje kolejne 23 mld dolarów, call centers 1,2 mld, kultura i media 11,4 mld, a biofarmacja 3,5 mld. Dochody młodych ludzi związanych z technologiami są średnio o 50 % wyższe niż w innych sektorach 16. V. Wnioski Ewidentnym dobrem, które niesie ze sobą praca na odległość jest szansa na zatrudnienie i zarobkowanie m.in. ludzi niepełnosprawnych, kobiet wychowujących dzieci, czy ludzi z terenów objętych wysokim współczynnikiem bezrobocia. Dzięki telepracy następuje zjawisko lepszej integracji tych osób ze społeczeństwem. Każdy pracujący w tym systemie ma dużą swobodę organizacji swojego czasu i miejsca, by w ten sposób dostosować go do swoich potrzeb i rytmu życia. Nie musi dojeżdżać do firmy i nie musi mieć odpowiedniego ubioru, czy w przypadku kobiet, makijażu. Pracodawca oszczędza na powierzchni biurowej, a więc na czynszu. Wydaje też mniej na wyposażenie i obsługę w siedzibie firmy. Na telepracy zyskuje również środowisko naturalne, gdyż zmniejsza się emisja spalin i oszczędza się paliwo i papier. Do złych stron pracy zdalnej zalicza się najczęściej duże inwestycje początkowe, jakie nakłada na zainteresowanych przygotowanie stanowiska pracy, obawa pracodawcy o efekty pracy i jej terminowość, mniejsze zaangażowanie telepracownika w problemy firmy, czy trudności w oddzieleniu obowiązków zawodowych od rodzinnych, jego mniejsza chęć dzielenia się z innymi nowymi pomysłami i osiągnięciami. Dużym problemem - przede wszystkim dla niepełnosprawnych - jest brak bezpośredniego kontaktu z ludźmi, a przez to większe poczucie osamotnienia. Według Petera Druckera 17 jednego z guru zarządzania, przez wielu uważany za ojca sukcesu ekonomicznego Ameryki i Japonii - kluczowym surowcem Nowej Gospodarki jest wiedza, która nie zna granic, jest nieskończenie mobilna i napędzająca konkurencję. Pracownik XXI wieku będzie technologiem wiedzy, człowiekiem wykonującym wolny zawód łączący wiele specjalności. Do najszybciej rozwijających się zawodów można zaliczyć: informatyków, projektantów, analityków, technologów, prawników 18. Istotnym czynnikiem by móc pracować na odległość są także odpowiednie kwalifikacje, jakie musi posiadać telepracownik, gdyż nie wszystkie umiejętności można nabyć bez kontaktu z ludźmi doświadczenia wyniesione podczas pracy z ludźmi są bezcenne. Dlatego też większość telepracowników posiada wysokie kwalifikacje zawodowe poparte co najmniej kilkuletnim stażem u renomowanych pracodawców. 16 T.Teluk, IT w firmie, Wydawnictwo OnePress, Gliwice 2004, s Peter Drucker On The Web, 18 T. Teluk, E-biznes. Nowa gospodarka, OnePress, Gliwice 2002, s

9 Literatura 1. D. Dziurba, Przyjazne dla użytkownika społeczeństwo informacyjne, Problemy społeczeństwa globalnej informacji, red. A. Szewczyk, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2000, 2. B. Gregor, M. Stawiszyński, e-commerce, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz- Łódź A. Sznajder, Marketing wirtualny, Oficyna Ekonomiczna, Kraków L. C. Thurow, Building Watch. The New Rule of Individuals, Companies and Nations in a Knowledge-Based Economy, New York T.Teluk, IT w firmie, Wydawnictwo OnePress, Gliwice T. Teluk, E-biznes. Nowa gospodarka, OnePress, Gliwice Netografia 1. Andersen Business Consulting 2. Internetowa Witryna Telepracy, European Telework Online Polska, Peter Drucker On The Web, 5. Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, 6. Internetowa Giełda Pracy, 7. Montreal Centrum Multimedialne, 9