Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego

Transkrypt

1 gospodarka Biuletyn nr 14 Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego

2 Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

3 Spis treści Przegląd zrealizowanych działań w ramach KSOW... 4 Konferencja nt. Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa...10 Stan realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata w województwie warmińsko-mazurskim...11 KSOWieści...15 Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

4 Przegląd zrealizowanych działań w ramach KSOW Realizacja planu działania Sekretariatu Regionalnego Konkurs na najlepszy projekt zrealizowany na terenach wiejskich przy wsparciu środków unijnych Przyjazna Wieś Do konkursu Przyjazna Wieś po raz kolejny zgłosiły się podmioty, które na obszarach wiejskich zrealizowały projekty infrastrukturalne, współfinansowane z poakcesyjnych funduszy Unii Europejskiej, począwszy od 1 maja Konkurs realizowany jest w podziale na kategorie: infrastruktura techniczna, społeczna i ekologiczna oraz w dwóch etapach: regionalnym i ogólnopolskim. Do konkursu na najlepszy projekt zrealizowany na terenach wiejskich w zakresie infrastruktury przy wsparciu środków unijnych pn. Przyjazna Wieś etap regionalny w roku 2012 zgłoszono 13 projektów: 7 w kategorii infrastruktury technicznej, 5 w kategorii infrastruktury społecznej oraz 1 w kategorii infrastruktury ekologicznej. Etap regionalny konkursu realizował Sekretariat Regionalny Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Kapituła Konkursu w składzie: Przewodniczący: Jarosław Sarnowski Dyrektor Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Członek: Wiesława Alicja Bojarska Zastępca Dyrektora Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Członek: Aneta Kowalkowska Kierownik Biura Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich, Członek: Kamila Górska - Kłodzińska Podinspektor w Biurze Aktywizacji Obszarów Wiejskich 30 października 2012 r. dokonała oceny merytorycznej projektów zgłoszonych do konkursu. Tematy zgłoszonych projektów przedstawiają się następująco: Centrum Sportowo Rekreacyjne w Małdytach, Gmina Małdyty Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego Kategoria: infrastruktura techniczna 1. Przebudowa drogi gminnej (modernizacja) nr na odcinku Łukta Wynki Worliny, Gmina Łukta 2. Centrum Sportowo Rekreacyjne w Małdytach, Gmina Małdyty 3. Przebudowa i doposażenie kompleksu rekreacyjno-sportowego w Łęgutach, Gmina Gietrzwałd 4. Budowa ścieżki rowerowej w ciągu drogi powiatowej 1456N Rukławki Biskupiec Rzeck, Gmina Biskupiec 5. Adaptacja i wyposażenie budynku po byłej kotłowni na świetlicę wiejską w Zawrotach, Gmina Morąg 6. Zagospodarowanie brzegów jeziora Narie budowa przystani żeglarskiej w Bogaczewie, Gmina Morąg 7. Budowa Parku Wodnego w Wilkasach, Gmina Giżycko Park Wodny w Wilkasach Kategoria: infrastruktura społeczna 1. Budowa i wyposażenie świetlicy wiejskiej w miejscowości Kozia Góra, Gmina Łukta 2. Bezpieczna droga do szkoły, Gmina Lidzbark Warmiński 3. Adaptacja budynku w Gronitach na świetlicę wiejską, Gmina Gietrzwałd 4. Teatralna Wioska Dzieci, Stowarzyszenie Pogrodzie dla Przyszłości 5. Rozbudowa bazy rekreacyjno-sportowej na obszarach wiejskich, Gmina Pasłęk Kategoria: infrastruktura ekologiczna 1. Budowa ekologicznej miniprzystani wraz z systemami odbioru i segregacji odpadów na wybranych obszarach regionu warmińsko-mazurskiego Gmina Iława, Gmina Iława. Po zliczeniu punktów przyznanych poszczególnym

5 projektom przez członków Kapituły, klasyfikacja w kategorii infrastruktura techniczna przedstawia się następująco: I miejsce Budowa Parku Wodnego w Wilkasach konkursu Przyjazna Wieś - na najlepszy projekt w zakresie infrastruktury zrealizowany na terenach wiejskich przy wsparciu środków unijnych. Do etapu ogólnopolskiego zgłoszone zostały dwa projekty Park Wodny w Wilkasach Przystań wodna w Bogaczewie zrealizowany przez Gminę Giżycko, II miejsce: Centrum Sportowo-Rekreacyjne w Małdytach zrealizowany przez Gminę Małdyty, III miejsce: Zagospodarowanie brzegów jeziora Narie budowa przystani żeglarskiej w Bogaczewie zrealizowany przez Gminę Morąg. Klasyfikacja w kategorii infrastruktura społeczna przedstawia się następująco: II miejsce: Budowa i wyposażenie świetlicy wiejskiej w miejscowości Kozia Góra zrealizowany przez Gminę Łukta. Kapituła konkursu nie przyznała w tej kategorii miejsca I i III. Klasyfikacja w kategorii infrastruktura ekologiczna przedstawia się następująco: I miejsce: Budowa ekologicznej miniprzystani wraz z systemami odbioru i segregacji odpadów na wybranych obszarach regionu warmińsko-mazurskiego Gmina Iława zrealizowany przez Gminę Iława. 4 grudnia 2012 r. w gmachu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie odbyło się uroczyste ogłoszenie wyników etapu ogólnopolskiego Miniprzystań w Gminie Iława nagrodzone pierwszymi miejscami w etapie regionalnym konkursu, tj.: - projekt Budowa Parku Wodnego w Wilkasach zrealizowany przez Gminę Giżycko, - projekt Budowa ekologicznej miniprzystani wraz z systemami odbioru i segregacji odpadów na wybranych obszarach regionu warmińsko-mazurskiego Gmina Iława zrealizowany przez Gminę Iława. Centralna Komisja Konkursowa oceniła 36 projektów z całej Polski: w kategorii infrastruktura techniczna 15, w kategorii infrastruktura społeczna 14, w kategorii infrastruktura ekologiczna 7. Projekt zrealizowany przez Gminę Giżycko Budowa Parku Wodnego w Wilkasach zajął III miejsce w etapie ogólnopolskim w kategorii infrastruktura techniczna. Natomiast projekt zrealizowany przez Gminę Iława Budowa ekologicznej miniprzystani wraz z systemami odbioru i segregacji odpadów na wybranych obszarach regionu warmińsko-mazurskiego Gmina Iława - miejsce II w kategorii infrastruktura ekologiczna. Laureaci konkursu otrzymali symboliczne dyplomy i statuetki. Dożynki Prezydenckie w Spale W dniach 15 i 16 września 2012 roku w Spale odbyły się Dożynki Prezydenckie. W towarzyszącym obchodom Święta Plonów Konkursie na Najładniejszy Wieniec Dożynkowy o nagrodę Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej województwo wystawiło wieniec upleciony w miejscowości Miłakowo. Komisja przyznała naszej koronie trzecie miejsce i nagrodę 5000 zł. Wieniec z tegorocznych plonów pól i łąk został tradycyjnie ośpiewany przez Zespół Folklorystyczny Warmianki. Muzycy wykonywali pieśni regionalne także na stoisku wystawienniczym Warmii i Mazur oraz na scenie w centrum Spały. Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

6 przedstawiciele Warmińsko-Mazurskiej Izby Rolniczej, Bernadeta Hordejuk Radna Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Marzenna Supranowicz Wójt Gminy Pozezdrze i Przewodnicząca Związku Gmin Warmińsko-Mazurskich, Marek Bojarski Burmistrz Ostródy oraz Ewa Wrochna Dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku wraz z Arturem Wrochną Burmistrzem Olsztynka. Udział województwa w dożynkach koordynowała Wiesława Alicja Bojarska Zastępca Dyrektora Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa, Członek Komitetu Honorowego Dożynek Prezydenckich. Archiwum KSOW Archiwum KSOW Obchody XV-lecia Odnowy Wsi w Polsce W dniach 18 i 19 października 2012 roku w Prószkowie w województwie opolskim odbyły się obchody XV-lecia Odnowy Wsi w Polsce. Celem tego przedsięwzięcia było zaprezentowanie metod i wyników regionalnych programów odnowy wsi, a także nakreślenie kierunków rozwoju obszarów wiejskich. W ramach obchodów odbyły się warsztaty na temat określenia potrzeb i oczekiwań dotyczących procesów odnowy wsi, podróże studyjne ukazujące opolską wieś oraz uroczysta gala wieńcząca obchody XVlecia odnowy wsi w Polsce, w której wystąpili m.in.: pan Józef Sebesta - Marszałek Województwa Opol- Archiwum KSOW Samorząd województwa warmińsko-mazurskiego czynnie uczestniczył w imprezie dożynkowej prezentując dziedzictwo kulinarne i kulturowe Warmii i Mazur, rodzimy folklor, rzemiosło oraz inicjatywy lokalnych społeczności. Stoisko przyciągnęło wielu odwiedzających i zainteresowanie mediów. W dożynkach udział wzięli przedstawiciele Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie, którzy ożywiali stoisko regionalne pokazami rękodzieła. Można było spróbować swoich umiejętności na kole garncarskim, ulepić gliniany dzbanek i go ozdobić, wykonać pięknego kwiatka z bibuły, czy zmierzyć się ze sztuką wytwarzania chodników na warsztacie tkackim. Artyści pracownicy węgorzewskiego Muzeum Kultury Ludowej chętnie dzielili się swoją pasją i umiejętnościami. Na stoisku nie zabrakło również produktów regionalnych. Można było spróbować pirackiego jadła z wioski kaperskiej Suchacza oraz własnoręcznie wybić monetę o nominale 1 KAPER. Przedstawiciele miejscowości Suchacz na czele z Barbarą Nowicką sołtyską wsi, zapraszali chętnych do niezwykłej krainy miejsc z duszą, gdzie można poczuć dreszczyk emocji uprawiając żeglarstwo wyczynowe bądź turystyczne na wodach Zalewu Wiślanego. Wśród delegacji z Warmii i Mazur byli również Archiwum KSOW Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

7 skiego, pan Ryszard Wilczyński Wiceprzewodniczący Europejskiego Stowarzyszenia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi ARGE, Wojewoda Opolski, pan Andrzej Hałasiewicz ekspert w Kancelarii Prezydenta RP. W związku z tym, że województwo warmińskomazurskie od roku 2011 posiada, zatwierdzony przez zarząd województwa, Program Odnowy Wsi - Wieś Warmii, Mazur i Powiśla miejscem, w którym warto żyć, a we wrześniu 2012 roku zakończył się nabór sołectw do Programu, w wyjeździe udział wzięli przedstawiciele gmin zgłoszonych do Programu. Uczestnicy wyjazdu zapoznali się z modelem współpracy oraz obejrzeli miejsca, gdzie odnowa wsi ma już długoletnie tradycje. Podsumowując wyjazd, można stwierdzić, że 15- letni dorobek wskazuje, iż odnowa wsi stała się jedną z najważniejszych innowacji społecznych na obszarach wiejskich, wpływającą na lokalną i regionalną rzeczywistość oraz oddziaływująca i modyfikującą podejścia i narzędzia rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Konkursy kulinarne w ramach Kalendarza imprez regionalnych promujących żywność naturalną, tradycyjną, lokalną i regionalną w Województwie Warmińsko- Mazurskim w roku 2012 Kalendarz imprez regionalnych promujących żywność naturalną, tradycyjną, lokalną i regionalną województwa warmińsko-mazurskiego to cykl wydarzeń, które promowały kulinarne dziedzictwo regionu oraz żywność opartą na surowcach pochodzenia lokalnego na terenie regionu w roku W roku bieżącym zrealizowano 12 wydarzeń, mających na celu: promowanie produktów i żywności opartej na surowcach pochodzenia lokalnego, kultywowanie, propagowanie i pogłębianie wiedzy o tradycjach kuchni regionalnej Warmii, Mazur i Powiśla, ochronę regionalnego dziedzictwa kulinarnego. W ramach kalendarza odbyły się: 1. Regionalne Święto Ryby w Iławie 2. Regionalny Festiwal Kultury Łowieckiej w Węgorzewie 3. Regionalny Festiwal Potraw z Mięsa Drobiowego w Nidzicy 4. Regionalny Festiwal Potraw z Mięsa Wieprzowego, Wołowego, Jagnięcego, Koziego w Mrągowie 5. Regionalny Festiwal Pogranicza Kartaczewo 2012 w Gołdapi 6. Regionalne Święto Ziół w Olsztynku 7. Święto Mleka w Olecku 8. Finał regionalny konkursów Smak Warmii, Mazur i Powiśla w Lidzbarku Warmińskim 9. Regionalny Festiwal Potraw z Ziemniaków w Ostródzie 10. Regionalny Festiwal Runa Leśnego w Piszu 11. Festyn Dziedzictwo Kulinarne Warmii Mazur i Powiśla w Olsztynie 12. Regionalne Święto Miodu w Ełku. Podczas uroczystości zebrana publiczność miała okazję do obserwowania zmagań konkursowych związanych tematycznie ze świętem, opartych o surowce powstałe lub wytworzone w regionie warmińsko-mazurskim. Wizyta studyjna delegacji Żupanii Splicko-Dalmatyńskiej z Republiki Chorwacji w województwie warmińsko-mazurskim Archiwum KSOW Współpraca między województwem warmińskomazurskim a Żupanią Splicko-Dalmatyńską stanowi element realizacji priorytetów rozwoju Warmii i Mazur określonych w Strategii Rozwoju Społeczno- Gospodarczego Województwa, głównie w zakresie współpracy międzyregionalnej oraz podnoszenia konkurencyjności województwa, prowadzącego do szybszego rozwoju gospodarczego. Dlatego też w dniach od 5 do 10 listopada 2012 r. gościliśmy w regionie delegację Żupanii Splicko-Dalmatyńskiej. Program wizyty był bardzo bogaty, przede wszystkim były to wizyty studyjne w gospodarstwach rolnych u przetwórców żywności, restauratorów oraz właścicieli gospodarstw agroturystycznych będących członkami sieci Dziedzictwa Kulinarnego Warmia Mazury Powiśle. Dodatkowo delegacji została pokazana sieć powiązań pomiędzy członkami sieci, sposób zaopatrzenia w surowce, metody wspólnej promocji podczas wydarzeń kulturalnych i kiermaszów. Ponadto członkowie delegacji obejrzeli zmodernizowaną bazę szkolnictwa zawodowego w regionie oraz zapoznali się z modelem kształcenia w branży gastronomicznohotelarskiej. Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

8 Wizyta studyjna we Francji Archiwum LGD Lider w EGO W dniach od 30 września do 7 października br. grupa mieszkańców z obszaru działania Stowarzyszenia LGD Lider w EGO wzięła udział w wizycie studyjnej organizowanej do Francji (BRETANIA), we współpracy z Departamentem Cotes d Amore z siedzibą w Ploufragan. Tematem wiodącym wizyty były działania związane z rozwojem i dystrybucją produktów lokalnych, tradycyjnych i regionalnych oraz produktów rolnictwa ekologicznego, włącznie z promocją regionalną polityki rolnej. Wizyta została zorganizowana po stronie polskiej we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego ze środków Unii Europejskiej, z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Celem głównym wizyty było poznanie oraz transfer wiedzy w zakresie technologii produkcji sera i innych produktów lokalnych w gospodarstwach rolnych, w tym również produktów rolnictwa ekologicznego, a także zapoznanie się z przykładami i zasadami ich dystrybucji i promocji. Wymiana wiedzy i doświadczeń ze stroną francuską miała na celu omówienie wstępnych propozycji wspólnych projektów gospodarczych, które mogłyby być w przyszłości realizowane na obszarze naszego województwa szczególnie na obszarze EGO. Uczestnicy wizyty studyjnej mieli okazję zapoznać się z organizacją produkcji mleka oraz serów krowich i kozich także z organizacją dystrybucji lokalnych wyrobów, zarówno prowadzonej przez poszczególne gospodarstwa, jak i w ramach sieci zrzeszającej wielu producentów serów i innych specjałów pochodzących z regionu. Grupa uczestniczyła w warsztatach kulinarnych prowadzonych przez zawodowego kucharza współpracującego w ramach projektu Miasteczko Smaku. Projekt ten to innowacyjny pomysł wdrażany przez Izbę Rzemieślniczą w Ploufragan. Serwowane uczestnikom w ramach programu wizyty studyjnej posiłki odbywały się w gospodarstwach prowadzących restauracje, których menu składało się z potraw charakteryzujących region, przygotowywanych z lokalnych produktów pochodzących od lokalnych wytwórców i hodowców. Przeważająca ilość serwowanych posiłków przygotowywana była z ekologicznych warzyw i owoców, lokalnych serów, mleka, miodu i owoców morza. Uczestnicy wizyty studyjnej odbyli m.in.: cztery wizyty w gospodarstwach rolnych produkujących sery krowie i kozie oraz inny asortyment mleczny, wizytę w wielopokoleniowej firmie LE GOFF Eric produkującej herbatniki w Belle Iles en Terre, wizytę u BARBES Gilles w MERDRIGNAC - wytwórcy cydru od 1948 r. oraz wzięli udział w wykładach dotyczących funkcjonowania MIASTECZKA SMAKU i organizacji wspólnej promocji produktów lokalnych, gospodarstw agroturystycznych, hoteli oraz atrakcji umiejscowionych w regionie, w warsztatach kulinarnych prowadzonych w MIASTECZKU SMAKU przez THIERRY ego FEGAR a zawodowego kucharza (warsztaty połączone były z prezentacją lokalnych zasobów i potraw regionalnych); dodatkowo zwiedzili też lokalny rynek oferujący szeroki wybór produktów produkowanych w najbliższej okolicy Ploufragan. W wizycie studyjnej wzięli udział głównie rolnicy i producenci rolni, osoby działające w sektorze rolno -przetwórczym, turystyce wiejskiej oraz wytwórcy rękodzieła, artyści lokalni, członkowie organizacji i stowarzyszeń zaangażowanych w rozwój obszarów wiejskich oraz popularyzujących ideę produktów lokalnych jako istotnego elementu wspierania turystyki wiejskiej, członkowie zarządu Stowarzyszenia LGD Lider w EGO oraz pracownicy biura, w tym doradca z PKD PRTiL działającego przy LGD (trener, audytor zewnętrzny HACCP). Wizytę wspierał inspektor z Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa /Sekretariat Regionalny Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich (KSOW)/ oraz dwóch przedstawicieli Telewizji Regionalnej (TVP OLSZTYN). Celem pośrednim wizyty studyjnej była też inicjacja współpracy międzynarodowej polegająca na wymia- Archiwum LGD Lider w EGO Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

9 nie doświadczeń, określeniu ewentualnych wspólnych obszarów przyszłej współpracy z partnerami po stronie francuskiej i realnych możliwości wdrażania wspólnych projektów partnerskich. Tematy te będą kontynuowane i w szczegółach doprecyzowane w przyszłym roku, m.in. podczas styczniowej wizyty przedstawicieli IZBY RZEMIEŚLNICZEJ (FRANCJA) w Polsce, w woj. warmińsko-mazurskim. Przygotowany program przez Izbę Rzemieślniczą w Ploufragan był tak skonstruowany, by mieszkańcy obszaru EGO mieli okazję zobaczyć i porównać potencjał surowcowy, wytwórczy i ludzki obszaru EGO oraz obszaru odwiedzanego we FRANCJI. Wizyty w gospodarstwach pozwoliły na wymianę doświadczeń i cennych informacji z dziedziny mleczarstwa i organizacji ewentualnego przetwórstwa mleka w kierunku produkcji serów i innych produktów mlecznych. Istotne i inspirujące były warsztaty i wykłady z zakresu produktu lokalnego. Obserwacja dobrych praktyk, rozwiązań technologicznych dotyczących wytwarzania, powstawania, sprzedaży i promocji produktów spożywczych i rękodzielniczych utwierdziła uczestników wizyty i przedstawicieli Stowarzyszenia LGD Lider w EGO w tym, iż podejmowane działania w tej kwestii, na obszarze EGO, są słuszne, pożądane i ciesząc się dużym zainteresowaniem lokalnej społeczności w dalszej perspektywie przyczynią się do tworzenia i wykreowania marki lokalnej pn. Produkty lokalne EGO. Opracowała: Małgorzata Wojcieszek Dyrektor Biura Stowarzyszenie LGD Lider w Ego Wizyta studyjna w Departamencie Cotes D Amor (Francja) Kobiety w rolnictwie czerwca 2012 Archiwum KSOW Podczas wizyty odbyły się spotkania w Izbie Rolniczej Departamentu Côtes d Armor, liczne wizyty w gospodarstwach rolnych, agroturystycznych, stowarzyszeniach. Po oficjalnych wizytach opracowano plan na dalszą współpracę. Wszyscy potwierdzili wolę kontynuacji działań, w oparciu o następujące zagadnienia: - aktywność kobiet na obszarach wiejskich, budowanie reprezentacji kobiet w strukturach rolniczych i okołorolniczych, wymiana doświadczeń z przedstawicielkami grupy Agriculture au féminin, - agroturystyka wymiana dobrych praktyk: produkty turystyczne prezentujące tradycje, kulturę lokalną, sieciowanie i oznakowanie gospodarstw agroturystycznych i obiektów turystycznych, promocja, dostosowanie do wymogów UE, - organizacja przedsięwzięć dla rolników, takich jak drzwi otwarte w gospodarstwach rolnych, - system zatrudnienia w rolnictwie (najemni pracownicy rolni kształcenie, funkcjonowanie systemu). Strona polska zaproponowała zorganizowanie we wrześniu 2013 roku rewizyty delegacji francuskiej (przedstawiciele Rady Generalnej Côtes d Armor, Izby Rolniczej Côtes d Armor Bienvenue à la ferme Agriculture au féminin, Accueil Paysan) na Warmii i Mazurach w postaci wizyty studyjnej połączonej z konferencją/seminarium, na którym strona francuska Archiwum KSOW W czerwcu zorganizowano wizytę studyjną w Departamencie Côtes d Armor, w której udział wzięło 11 kobiet z województwa warmińskomazurskiego (wytypowanych przez Warmińsko-Mazurską Izbę Rolniczą) oraz przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Archiwum KSOW Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

10 Konferencja na temat Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa MRiRW,Wspólna Polityka Rolna i Wspólna Polityka Rybacka obecnie oraz po 2013 roku - to tematy przewodnie konferencji Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata podsumowanie konferencji regionalnych, która 10 grudnia została zorganizowana przez MRiRW. Spotkanie było sposobem wykorzystania wniosków w dyskusji nad przyszłym kształtem WPR po 2013 r., a jego uczestnikami byli przedstawiciele Urzędów Marszałkowskich, agencji działających w obszarze rolnictwa oraz eksperci. Główne aspekty finansowe Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 r. są elementem negocjacji Wieloletnich Ram Finansowych na lata Wśród nich są kluczowe kwestie dotyczące płatności bezpośrednich, w tym ich wyrównanie oraz tzw. zazielenienie, a także wysokość i podział środków II filara WPR podkreśliła otwierając konferencję podsekretarz stanu Zofia Szalczyk. Od początku drugiej połowy 2011 roku trwają negocjacje dotyczące Wieloletnich Ram Finansowych UE dla lat Z tym związane są też negocjacje nad wydatkami i kształtem najważniejszych polityk UE, w tym Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej. W październiku 2011 roku Komisja Europejska przedstawiła pakiet siedmiu propozycji prawnych związanych z reformą Wspólnej Polityki Rolnej w tym projekty rozporządzeń w sprawie: płatności bezpośrednich, Od tego momentu trwają w Radzie Unii Europejskiej intensywne prace nad tymi propozycjami prawnymi na poziomie technicznym i politycznym. Równolegle toczą się prace w Parlamencie Europejskim. Posłowie złożyli ponad 7 tys. poprawek do projektów legislacyjnych, a od września pracują nad poprawkami kompromisowymi. Uczestniczący w drugiej części konferencji minister rolnictwa i rozwoju wsi Stanisław Kalemba poinformował, że podejmuje wszelkie starania, aby ostateczne negocjacje budżetowe przyniosły korzystne dla Polski rozstrzygnięcia i realizację naszych celów negocjacyjnych. Naszym priorytetem pozostanie wyrównanie płatności bezpośrednich. Dalszy rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa wymaga równych warunków konkurencji na jednolitym rynku, a więc wyrównania wysokości płatności bezpośrednich w całej UE. Aby kontynuować działania modernizacyjne na polskiej wsi i w sektorze rolno-spożywczym potrzebujemy silnej polityki rozwoju obszarów wiejskich, finansowanej przede wszystkim poprzez środki WPR, ale także Polityki Spójności i budżetu krajowego. W trudnych dla Unii czasach sektor rolno-spożywczy może być jedną z sił napędowych gospodarki, co najlepiej widać na przykładzie Polski. W tym celu niezbędne jest jednak zapewnienie równowagi między coraz większymi wymaganiami i oczekiwaniami wobec wsi i rolnictwa, a wysokością wsparcia publicznego powiedział. Strategiczne podejście jest przewodnim motywem w planowaniu wydatków w ramach przyszłych Wieloletnich Ram Finansowych. Polska Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa wpisuje się w to podejście. Stanowić ona powinna istotne odniesienie dla przygotowywanej Umowy Partnerskiej dotyczącej planowania na poziomie krajowym wsparcia z funduszy rozwojowych UE. Źródło: www. minrol.gov.pl wsparcia rozwoju obszarów wiejskich, wspólnej organizacji rynków rolnych oraz finansowania i kontroli Wspólnej Polityki Rolnej MRiRW 10 Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

11 Stan realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata w województwie warmińsko-mazurskim Program Rozwoju Obszarów Wiejskich stanowi kontynuację i rozszerzenie, rozpoczętej przez Program Operacyjny SAPARD, Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich oraz Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , idei wsparcia przemian strukturalnych w rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata jest finansowany zarówno z budżetu UE (Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich EFRROW), jak i z krajowych środków publicznych. Łączna kwota dofinansowania ze środków publicznych w ramach Programu to ponad 17,4 mld euro. Alokacja środków z budżetu UE wynosi ok. 13,4 mld euro. Polityka rozwoju obszarów wiejskich PROW skupia się na trzech kluczowych obszarach: gospodarce rolno-spożywczej, ochronie środowiska oraz na gospodarce i ludności wiejskiej, a instrumenty wsparcia PROW zostały podzielone na osie: Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich, Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, wspomagać rozwój lokalnej infrastruktury i kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich w celu poprawy warunków wzrostu gospodarczego i zatrudnienia we wszystkich sektorach oraz różnicowanie działalności gospodarczej. Oś 4 oparta na doświadczeniach programu Leader wprowadza możliwości innowacyjnego zarządzania poprzez oddolne, lokalne podejście do rozwoju obszarów wiejskich. Samorządom województw zostały delegowane funkcje Instytucji Zarządzającej w zakresie wdrażania następujących działań objętych Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : Oś 1:- Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa: - Schemat I - Scalanie gruntów; - Schemat II - Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi. Oś 3: - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej: Działanie 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej, Działanie 322/323/313 Odnowa i rozwój wsi, Oś 4 LEADER: Działanie 4.1/413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, Działanie 421 Wdrażanie projektów współpracy, Działanie 431 Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja. Oś 4: Leader. Realizacja Programu przyczynia się do polepszenia jakości życia na obszarach wiejskich poprzez rozwinięcie podstawowych usług na rzecz ludności. Działania osi 1 skierowane są na kapitał ludzki i fizyczny w sektorach rolno-spożywczym i leśnym oraz na produkcję wysokiej jakości. Oś 2 zapewnia środki na ochronę i wzmocnienie zasobów naturalnych, jak również zachowanie systemów rolnictwa i leśnictwa o wysokich wartościach przyrodniczych oraz tradycyjnych krajobrazów na europejskich obszarach wiejskich. Środki finansowe w ramach osi 3 mają Wysokość limitów środków na lata dla województwa warmińskomazurskiego została ustalona w następujących kwotach Stan na dzień 31 października 2012 r. Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego 11

12 Zadania związane z technicznym i merytorycznym przygotowaniem do pełnienia funkcji wdrażania działań przez Samorząd Województwa Warmińsko- Mazurskiego, zostały powierzone Departamentowi Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Komitetu Monitorującego Program Rozwoju Obszarów Wiejskich każdemu województwu przyznano limit środków finansowych na poszczególne działania. Odnowa i rozwój wsi Działanie wpływa na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Umożliwi rozwój tożsamości społeczności wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wpłynie na wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich. Beneficjentem działania jest osoba prawna: gmina, instytucja kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego, kościół lub inny związek wyznaniowy oraz organizacja pozarządowa mająca status organizacji pożytku publicznego. W ramach naborów wniosków dla działania Kompleks sportowy Moje boisko Orlik 2012 w Nowej Wsi Ełckiej w Gminie Ełk Odnowa i rozwój wsi złożono 428 wniosków, podpisano 348 umów na kwotę ,00 zł (99,65% alokacji na lata ) i złożono 319 wniosków o płatność na kwotę ,00 zł. Kościół w Grabowie Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej Celem działania jest poprawa warunków życia oraz prowadzenia działalności gospodarczej na obszarach wiejskich poprzez rozwijanie niektórych elementów infrastruktury technicznej zapewniających dostęp do podstawowych usług dla ludności i gospodarki. Pomocy udziela się na realizację projektów w zakresie: gospodarki wodno-ściekowej w szczególności: zaopatrzenia w wodę i odprowadzania wraz z oczyszczaniem ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej; tworzenia systemu zbioru, segregacji, wywozu odpadów komunalnych; 12 Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych, w szczególności wiatru, wody, energii geotermalnej, słońca, biogazu albo biomasy; budowy lub modernizacji targowisk stałych; budowy infrastruktury szerokopasmowego Internetu. Beneficjentem działania jest gmina, związek międzygminny (dla targowisk i Internetu) lub jednostka organizacyjna, dla której organizatorem jest j.s.t. wykonująca zadania określone w zakresie pomocy. W ramach naborów wniosków dla działania Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej złożono 268 wniosków, podpisano 181 umów o przyznanie pomocy na kwotę ,00 zł (79,73% alokacji na lata ) oraz złożono 178 wniosków o płatność na wartość ,00 zł. Poprawianie i rozwijanie infrastruktury

13 związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa Działanie wdrażane przez Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego w ramach dwóch schematów: 1) schemat I Scalanie gruntów; 2) schemat II Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi Beneficjentami uprawnionymi do ubiegania się o przyznanie pomocy w ramach działania są Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych - Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Olsztynie oraz Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu. W ramach naborów Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Olsztynie złożył 30 wniosków o przyznanie pomocy na łączną kwotę dofinansowania ,17 zł, natomiast Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu złożył 19 wniosków o przyznanie pomocy na łączną kwotę pomocy ,49 zł. W ramach naborów wniosków dla schematu II Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi złożono łącznie 49 wniosków, wydano 41 decyzji na kwotę ,00 zł (55,00% alokacji na lata ) oraz złożono 17 wniosków o płatność o wartości ,00 zł. Scalanie gruntów Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego ogłosił w dniach 26 października 16 listopada 2009 roku nabór wniosków o przyznanie pomocy w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata w zakresie działania 125 Schemat I Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa przez scalanie gruntów. W ramach naboru nie wpłynął żaden wniosek o przyznanie pomocy. Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego w styczniu 2012 roku zgłosił Instytucji Zarządzającej Kształtowanie przekroju poprzecznego i podłużnego koryta rzeki Runowo w gminie Lidzbark Warmiński gotowość absorpcji alokacji dla ww. działania w wysokości ,00 zł na potrzeby realizacji inwestycji w ramach schematu II Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi. Wdrażanie lokalnych strategii rowoju Działanie ma na celu umożliwienie mieszkańcom obszaru objętego lokalną strategią rozwoju (LSR) realizacji projektów w ramach tej strategii. Realizacja strategii powinna przyczynić się do poprawy jakości życia na obszarach wiejskich m.in. poprzez wzrost aktywności lokalnych społeczności oraz stymulowanie powstawania nowych miejsc pracy. Wnioski te mogą dotyczyć projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Odnowa i rozwój wsi, oraz innych projektów zwanych małymi projektami, które przyczyniają się do poprawy jakości życia lub zróżnicowania działalności gospodarczej na obszarze działania LGD. Alokacja dla Województwa Warmińsko-Mazurskiego w ramach działania wynosi: ,00 zł działania wdrażane przez samorządy województw oraz ,00 zł dla działań realizowanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Wnioskodawcy aplikują o środki w ramach konkursów ogłaszanych przez Lokalne Grupy Działania. Harmonogram konkursów wynika z umów ramowych zawartych pomiędzy Samorządem Województwa Warmińsko-Mazurskiego, a Lokalnymi Grupami Działania. Samorząd Województwa podaje do publicznej wiadomości informację o naborach wniosków. Wdrażanie projektów współpracy W ramach działania pomoc jest przyznawana LGD na realizacje projektów współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej: zawartych w LSR; nieuwzględnionych w LSR, ale zgodnych z celami LSR, opracowanej i realizowanej przez LGD. Projekty współpracy muszą zakładać realizację wspólnych przedsięwzięć, mogą angażować, poza LGD, inne partnerstwa będące grupami lokalnych partnerów, które zajmują się zagadnieniem rozwoju obszarów wiejskich. Jeżeli angażują inne partnerstwa będące grupami lokalnych partnerów, wówczas poniesione przez nie koszty nie stanowią kosztu Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego 13

14 kwalifikowanego projektu; tylko koszty koordynacji są kwalifikowane, jeżeli dotyczą obszarów spoza Unii Europejskiej, wówczas wydatki poniesione w ramach realizacji tej części projektu, nie kwalifikują się do wsparcia z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), jeżeli występują koszty związane z planowaniem i przygotowaniem projektu współpracy, tj. koszty organizacji spotkania partnerów w celu poszukiwania partnerów, zapoznania się i ustalenia warunków projektu współpracy, koszty takie są uznawane za koszt kwalifikowany i powinny stanowić integralną cześć projektu współpracy. Alokacja dla Województwa Warmińsko-Mazurskiego w ramach działania wynosi: ,00 zł. W ramach działania złożono 17 wniosków o łącznej wartości ,67 zł. Podpisano 9 umów o łącznej wartości ,00 zł oraz złożono 9 wniosków o płatność o wartości ,83 zł. Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja Działanie ma na celu zapewnienie sprawnej i efektywnej pracy lokalnych grup działania wybranych w ramach realizacji osi 4 PROW oraz doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w realizacji lokalnych strategii rozwoju. Działanie przyczyni się także do budowania kapitału społecznego na wsi, a poprzez to do pobudzenia zaangażowania społeczności lokalnej w rozwój obszaru oraz lepszego wykorzystania potencjału obszarów wiejskich. W 2008 r. Samorządy Województw ogłosiły konkursy na wybór lokalnych grup działania (LGD) do realizacji lokalnej strategii rozwoju (LSR) w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Wraz z wnioskiem o wybór lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju składano pierwszy wniosek o przyznanie pomocy w ramach działania Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja. W województwie warmińsko-mazurskim podpisano 37 umów o łącznej wartości ,30 zł. Lokalne Grupy Działania złożyły 135 wniosków o płatność o łącznej wartości ,04 zł. Rok 2012 kończy kolejny etap realizacji PROW w województwie warmińsko-mazurskim. W chwili obecnej zawartych jest 348 umów z zakresu odnowy wsi, co oznacza, że w prawie trzystu pięćdziesięciu małych miejscowościach i wsiach Warmii i Mazur powstają nowe chodniki, place zabaw, parkingi, świetlice wiejskie, tereny rekreacyjne, sale sportowe oraz wielofunkcyjne boiska sportowe. W ramach gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi wydano 41 decyzji. Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych przygotowują kolejnych 28 projektów, które zostaną złożone w I kwartale 2013 r. Bardzo duże zainteresowanie beneficjenci wykazali działaniem Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej. W ramach tego działania w roku 2012 beneficjenci po raz pierwszy aplikowali o środki na operacje w zakresie budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia targowiska stałego. W ramach tego zakresu podpisano 10 pierwszych umów. Samorząd Województwa planuje kolejny nabór w ramach tego zakresu. Planowany jest również pierwszy nabór dla beneficjentów w zakresie szerokopasmowego Internetu, który zostanie ogłoszony przez Samorząd Województwa w pierwszym półroczu 2013 roku z pulą środków w wysokości ponad 13 mln zł.. Realizowane działania PROW w znaczący sposób wpływają na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich poprzez zaspokajanie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich, a przede wszystkim mobilizują i aktywizują społeczności lokalne do realizacji kolejnych inwestycji. Realizacja PROW w roku 2012, a przede wszystkim doświadczenie i wiedza zdobyte zarówno przez Samorząd Województwa jak i Beneficjentów przyczynia się do jeszcze sprawniejszego i efektywniejszego wykorzystywania środków finansowych w roku. Jacek Kudła Kierownik Biura Wdrażania Programów 14 Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego

15 KSOWieści Rozstrzygnięcie IV edycji konkursu Polska wieś - dziedzictwo i przyszłość Kapituła Konkursu Polska wieś dziedzictwo i przyszłość dokonała wyboru laureatów jego IV edycji. Do tegorocznej edycji zgłoszono 65 prac: 16 w pierwszej oraz 49 w drugiej kategorii. Ich poziom oraz tematyka podejmowana przez autorów mile zaskoczyły członków Kapituły Konkursowej, do której w tym roku dołączył prof. Roch Sulima. Pośród autorów nadsyłanych prac znaleźli się przedstawiciele świata nauki, studenci, dziennikarze, regionaliści i pasjonaci, którzy z zamiłowaniem dokumentowali historie i zwyczaje polskiej wsi. Wśród nadesłanych zgłoszeń można odnaleźć prace dotyczące propozycji zagospodarowania obszarów podworskich, jak również rolniczych strategii pracy i przetrwania. Pośród opracowań znalazły się także prace magisterskie i doktoraty, monografie wsi, cenne wspomnienia, zbiory wierszy, osobiste refleksje i pamiętniki, scenariusze obrzędów, albumy fotograficzne a nawet powieść i gra fabularna. Ich wartość oraz wysiłek podjęty przez ich autorów skłonił Kapitułę Konkursu do wyróżnienia kilku prac. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa dołoży wszelkich starań, aby najcenniejsze z opracowań zostały upowszechnione, w miarę pojawiających się możliwości. W pierwszej kategorii konkursu, obejmującej prace naukowe, popularno-naukowe i inne prezentujące szczególnie inspirujące i innowacyjne spojrzenie na problematykę rozwoju wsi, laureatką została pani Ewelina Szpak, autorka pracy Mentalność ludności wiejskiej w PRL. Studium zmian. Prof. dr hab. Jerzy Wilkin zaznaczył w recenzji, że: praca dotyczy okresu, który dość szybko znika w niepamięć, a dla wielu młodszych Polaków jest całkowicie nieznany. Wiedzę na temat tamtego okresu warto utrwalić i wyciągnąć z niej różne lekcje. Praca Eweliny Szpak może być w tym zadaniu bardzo przydatna. Opracowanie dotyczy historii polskich obszarów wiejskich uchwyconej w perspektywie studium zmian mentalności ich mieszkańców. Wieś i dzieje jej społeczności zostały ukazane poprzez analizę peerelowskiej rzeczywistości. W drugiej kategorii, w której złożono prace prezentujące dorobek kulturowy kraju i regionu, opisujące inicjatywy lokalne, dziedzictwo historyczne wsi (monografie wsi, archiwalne zbiory zdjęć stanowiące element dokumentacji, pamiętniki) oraz prace ilustrujące przykład sukcesu w rozwoju polskiej wsi, laureatką została pani Zofia Szanter, autorka opracowania Z przeszłości Łemkowszczyzny. Dzieje Przysłopia i Nowicy. Prof. Józef Styk ocenił pracę jako znakomite studium historyczne dwóch wsi łemkowskich. Zawarta w zwycięskim opracowaniu bogata historia regionu w połączeniu z opisem zwyczajów społeczności wiejskiej sprawia, że lektura jest pozycją godną uwagi. Zgodnie z regulaminem laureaci otrzymają nagrody pieniężne w wysokości 5 tys. pln brutto każdy oraz możliwość wydania nagrodzonej pracy drukiem, w nakładzie ustalonym przez Kapitułę Konkursu, w Wydawnictwie Naukowym Scholar. Organizator dziękuje wszystkim uczestnikom IV edycji Konkursu Polska wieś dziedzictwo i przyszłość za zainteresowanie oraz czas poświęcony na dokumentowanie dziedzictwa polskiej wsi. W związku przygotowaniem do druku zwycięskich publikacji, wręczenie nagród oraz promocja książek zostały zaplanowane na pierwszą połowę 2013 roku. Polska wieś Raport o stanie wsi Polska wieś 2012 to siódma edycja wydawanego od 2000 roku raportu o stanie polskiej wsi. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa rozpoczęła publikowanie raportów na kilka lat przez wejściem Polski do Unii Europejskiej, przedstawiając proces przygotowań naszego kraju do członkostwa w Unii Europejskiej i problemy z tym związane, a następnie skutki społeczno-ekonomiczne integracji europejskiej dla obszarów wiejskich w Polsce. Tegoroczna edycja raportu jak zwykle posiada wymiar interdyscyplinarny oddając złożony obraz obszarów wiejskich w ujęciu ekonomicznym, społecznym i przyrodniczym. Redaktorzy naukowi raportu, prof. dr hab. Jerzy Wilkin i dr Iwona Nurzyńska, konsekwentnie realizują to założenie metodologiczne, co pozwala na porównanie i ocenę zmian dokonujących się na polskiej wsi na przestrzeni 12 ostatnich lat. Raport Polska wieś 2012 ukazuje się w 8 lat po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Podejmuje on próbę oceny efektów realizacji dotychczasowej polityki rozwoju obszarów wiejskich, w tym jej wpływu na dziedziny życia decydujące o poziomie życia mieszkańców wsi. Ocena ta zbiega się z trwającą obecnie dyskusją nad przyszłym kształtem Wspólnej Polityki Rolnej UE i może stać się ważnym głosem w debacie o krajowych priorytetach rozwoju obszarów wiejskich. Zachęcamy do bezpłatnego pobrania publikacji Polska wieś Raport o stanie wsi w formacie PDF po uprzedniej rejestracji. Raport w wersji książkowej dostępny jest w Wydawnictwie Naukowym Scholar i wybranych księgarniach. Biuletyn KSOW Województwa Warmińsko-Mazurskiego 15

16 URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO Sekretariat Regionalny Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich ul. Emilii Plater 1, Olsztyn T: /89/ , 33, 38, 24 E: W: Zdjęcie na okładce: Jacek Freyer Publikacja dystrybuowana jest bezpłatnie