Wojciech Kociubiński

Transkrypt

1 Wojciech Kociubiński Brak obrońcy obowiązkowego lub niebranie udziału przez takiego obrońcę w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy, jako przesłanka bezwzględnego powodu odwoławczego określonego w art pkt 10 k.p.k. Nadanie uchybieniom określonym w art pkt 10 k.p.k. rangi bezwzględnego powodu odwoławczego, skutkującego koniecznością uchylenia przez sąd odwoławczy zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na jego treść, urzeczywistnia ustanowioną w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP zasadę prawa do obrony (ius defensionis). Zgodnie z tym przepisem, będącym wyrazem bezpośredniej recepcji na grunt polskiej Konstytucji tzw. minimalnego standardu karnoprocesowego, wynikającego z art. 6 ust. 3 lit. c europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej EKPCz) 1 i art. 14 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych 2, każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania 3. Może on w szczególności wybrać obrońcę albo na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu 4. Artykuł pkt 10 k.p.k. nawiązuje nie tylko do formalnego aspektu prawa do obrony, jakim jest prawo do posiadania obrońcy, ale przede wszystkim do aspektu materialnego, który oznacza możność bronienia przez oskarżonego jego interesów osobiście przez wykorzystanie całokształtu instytucji prawnych przewidzianych w ustawach karnych, w dowodzeniu swojej niewinności albo wskazywaniu na okoliczności mogące mieć wpływ na orzeczenie o winie czy na wymiar kary 5. Ustawodawca słusznie uznał, że w określonych sytuacjach, czy to ze względu na cechy dotyczące samego oskarżonego (jego wiek, ułomności), czy też charakter i rodzaj zarzucanego czynu lub szczególną sytuację procesową (pozbawienie wolności), oskarżony nie jest w stanie bronić się sam. Stąd przepisy Kodeksu postępowania karnego wprowadzają instytucję obrony obowiązkowej, w celu zabezpieczenia praw oskarżonego, co do którego zachodzi domniemanie, że sam nie jest w stanie skorzystać z przysługującego mu konstytucyjnie prawa do obrony w ujęciu materialnym. W literaturze podnosi się, że udział obrońcy w procesie leży w takim wypadku także

2 w interesie społecznym, który wymaga, aby prawa jednostki były zawsze należycie chronione i aby cel procesu, jakim jest pociągnięcie sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej, a oczyszczenie z zarzutów osoby, której wina nie została udowodniona, realizowany był zawsze w warunkach zabezpieczających oskarżonemu realne prawo do obrony. Tego wymaga także standard wynikający z przepisów EKPCz 6. Ustanowiona w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP zasada prawa do obrony obowiązuje, jak przepis ten stanowi, we wszystkich stadiach postępowania. Na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego różnie jednak przedstawiają się skutki naruszenia tego prawa oskarżonego w poszczególnych fazach postępowania. Zgodnie z art pkt 10 k.p.k., po nowelizacjach w r. i w 2006 r. 8, tylko nieposiadanie przez oskarżonego obrońcy niezbędnego (przypadki przewidziane w art i 2 i art. 80 k.p.k.) w postępowaniu sądowym stanowi uchybienie o randze bezwzględnego powodu odwoławczego. Wcześniej brak takiego obrońcy oceniany może być jedynie z punktu widzenia względnej przyczyny odwoławczej z art. 438 pkt 2 k.p.k. 9. Przez postępowanie sądowe rozumieć należy nie tylko przeprowadzenie rozprawy głównej, ale także procedowanie przez sąd przed rozprawą, na posiedzeniu z udziałem oskarżonego i jego obrońcy (orzekanie na posiedzeniu oraz na rozprawie poza rozprawą główną o umorzeniu postępowania o wniosku o zastosowanie środka zabezpieczającego art. 354 k.p.k.; o warunkowym umorzeniu postępowania art. 341 k.p.k.; o wniosku z art. 335 k.p.k. art k.p.k.). W doktrynie słusznie zakwestionowano, jako zbyt ogólną, tezę wyrażoną w postanowieniu SN z 27 lutego 2007 r., I KZP 38/06 10, że przez postępowanie sądowe, o jakim mowa w art pkt 10 k.p.k., rozumieć należy przeprowadzenie rozprawy głównej i wydanie końcowego orzeczenia, a zatem tok czynności procesowych od momentu określonego w art. 381 k.p.k. do momentu określonego w art. 481 k.p.k. 11. Nie stanowią natomiast postępowania sądowego czynności sądowe podejmowane przez sąd na podstawie art. 329 k.p.k. w toku postępowania przygotowawczego. W orzecznictwie i literaturze zasadnie wskazuje się, że zawarty w art pkt 10 k.p.k. zwrot oskarżony [ ] nie miał obrońcy oznacza zarówno całkowity brak obrońcy, jak i sytuacje, gdy obrońca został formalnie ustanowiony, ale realizowanie obrony oskarżonego było w sensie materialnym niemożliwe z powodu niezachowania warunków, które czyniłyby tę obronę realną (np. niezapoznanie się przez obrońcę z aktami sprawy, uniemożliwienie oskarżonemu pozbawionemu wolności bezpośredniego kontaktu z obrońcą obligatoryjnym podczas istotnych dla obrony czynności procesowych, istnienie powiązań rodzinnotowarzyskich obrońcy z najbliższymi pokrzywdzonego, co może czynić niemożliwym właściwe zaangażowanie się obrońcy w obronę oskarżonego, sporządzenie apelacji niezgodnie z wolą, zamierzeniami i interesem oskarżonego lub zaniechanie koniecznych działań procesowych, mimo takiej możliwości, na korzyść oskarżonego 12 ). Nie trzeba dodawać, że nie każdy wypadek ograniczający obrońcę czy też oskarżonego w jego zamierzeniach, w związku z toczącym się postępowaniem, musi oznaczać pozbawienie

3 oskarżonego realnej obrony o skutkach bezwzględnego powodu odwoławczego z art pkt 10 k.p.k. W orzecznictwie słusznie podniesiono, że nie każde ograniczenie kontaktów oskarżonego z adwokatem jest równoznaczne z uniemożliwieniem oskarżonemu obrony materialnej (art pkt 10 k.p.k.). Nie stanowi istotnego utrudnienia obrony regulowanie kontaktów obrońców z oskarżonymi, w szczególności udzielanie (bądź odmówienie) zgody na kontakty obrońców w trakcie przerwy w sesjach rozprawy głównej. Nie można bowiem tolerować sytuacji, gdy bez zgody i wiedzy sądu w pomieszczeniach dla tymczasowo aresztowanych przebywają inne osoby, nawet jeśli są to obrońcy 13. Stwierdzenie bezwzględnego powodu odwoławczego z art pkt 10 k.p.k., ze względu na utrudnioną obronę, zależy od okoliczności szczególnych rozpoznawanej sprawy i wymaga wszechstronnej oceny każdego przypadku indywidualnie, przy uwzględnieniu charakteru działań podejmowanych przez obrońcę obligatoryjnego i ich znaczenia dla obrony oskarżonego oraz warunków, w jakich obrona jest wykonywana. Dopiero stwierdzenie, że in concreto doszło do ograniczeń w prawie do obrony oskarżonego, analogicznych do sytuacji braku obrońcy obligatoryjnego lub niewzięcia przez takiego obrońcę udziału w czynnościach, w których udział obrońcy był obowiązkowy, powodować może uchylenie zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia, na podstawie art pkt 10 k.p.k. 14. Inne, mniej poważne uchybienia w przestrzeganiu prawa do obrony oskarżonego, stanowić mogą względny powód odwoławczy z art. 438 pkt 2 k.p.k. Brak obrońcy ma miejsce także, gdy obrońca niezbędny okazał się być dotknięty chorobą psychiczną 15 lub był nieuprawniony do występowania w tej roli. Na podstawie przepisów ustawy z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze 16 uprawnionymi do świadczenia pomocy prawnej są adwokaci wpisani na listę adwokatów (art. 65) oraz aplikanci adwokaccy, którzy po 6 miesiącach aplikacji mogą zastępować adwokata przed organami ścigania i sądem rejonowym, natomiast po roku i 6 miesiącach także przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu (art. 77 ust. 1 i 2) 17. Nieuprawniona do występowania w roli obrońcy pozostaje osoba, która skończyła aplikację adwokacką i uzyskała zaświadczenie o jej odbyciu, ale nie została jeszcze wpisana na listę adwokatów 18. Uchybienie w postaci braku obrońcy niezbędnego zachodzi także wówczas, gdy jeden obrońca niezbędny broni kilku oskarżonych, których interesy są sprzeczne 19. Stanowisko takie jest konsekwencją słusznego odstąpienia od często formalistycznego traktowania art pkt 10 k.p.k. W istocie bowiem, przy sprzeczności interesów kilku oskarżonych, których broni jeden obrońca, dochodzi siłą rzeczy do sytuacji, że co najmniej jeden z nich jest pozbawiony obrońcy. Czynności podejmowane przez obrońcę w interesie jednego oskarżonego będą najczęściej czynnościami przeciwko interesom innego oskarżonego, którego dany obrońca reprezentuje. Z kolei powstrzymanie się obrońcy od działań niekorzystnych dla jednego z reprezentowanych przez siebie oskarżonych oznaczać będzie działanie na niekorzyść tego, dla którego takie działanie byłoby korzystne 20. Sprzeczność interesów oskarżonych musi być

4 jednak rzeczywista, a nie pozorna i wynikające stąd naruszenie interesów oskarżonego musi być konkretne, a nie jedynie potencjalne. W orzecznictwie trafnie wskazano, że nie do przyjęcia jest pogląd, zgodnie z którym każdy ze sprawców przestępstwa dokonanego wspólnie musi mieć odrębnego obrońcę, zwłaszcza w sytuacji gdy sprawcy nie przyznawali się w ogóle do zarzucanych im czynów i nie obciążali się wzajemnie, a obrońca konsekwentnie wnosił o ich uniewinnienie 21. Sprzeczność interesów oskarżonych, wykluczająca możliwość reprezentowania (obrony) kilku z nich przez jednego obrońcę, ma miejsce wówczas, gdy obrona jednego z oskarżonych w sposób nieuchronny naraża dobro drugiego. W orzecznictwie wskazywano, że konkretnie chodzi o sytuacje, gdy oskarżeni wzajemnie się pomawiają (przez co wyjaśnienia jednego z nich czy też dowody przez niego powoływane oraz ich ocena godzą w interesy drugiego z oskarżonych); gdy obrona jednego oskarżonego wymaga podważenia zaufania do twierdzeń drugiego i przez to prowadzi do pozostawienia go w niekorzystnej sytuacji procesowej 22. Obligatoryjny obrońca, jak stanowi dalej art pkt 10 k.p.k., dla wykluczenia zaistnienia bezwzględnego powodu odwoławczego musi brać udział w czynnościach, w których jego udział jest obowiązkowy. Udział obrońcy obligatoryjnego jest obowiązkowy w przypadkach wskazanych w art i 2 k.p.k., w czynnościach na rozprawie przed sądem pierwszej instancji (art k.p.k.), na rozprawie apelacyjnej (art k.p.k.) i kasacyjnej (art w zw. z art. 518 k.p.k.), w postępowaniu przyspieszonym przed sądem oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego, niezależnie od tego, czy obowiązek ten wynika z ustawy czy z decyzji sądu (art , i 354 pkt 2 k.p.k.). Natomiast na podstawie art. 80 k.p.k. obrońca oskarżonego odpowiadającego w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności, ma obowiązek brać udział w rozprawie głównej, a w rozprawie apelacyjnej albo kasacyjnej, jeżeli prezes sądu albo sąd uzna to za konieczne. Za obowiązkowy należy uznać także udział obrońcy w rozprawie odwoławczej, w sytuacji określonej w art. 451 k.p.k., to jest wtedy, gdy sąd odwoławczy nie uwzględnił wniosku oskarżonego pozbawionego wolności o doprowadzenie go na rozprawę odwoławczą 23. Obowiązkowy udział obrońcy obligatoryjnego nie dotyczy natomiast czynności dowodowych przeprowadzonych przez sąd, ale poza forum rozprawy, np. w trybie art i 2 k.p.k. 24. Po dodaniu art. 117a 1 k.p.k. w wyniku nowelizacji z maja 2007 r. 25 odpadł problem, różnie rozstrzygany na gruncie poprzedniego stanu prawnego 26, możliwości przeprowadzenia rozprawy, jeżeli stawił się na nią tylko jeden z kilku broniących oskarżonego obrońców obligatoryjnych. Artykuł 117a 1 k.p.k. wyraźnie dopuszcza możliwość przeprowadzenia czynności w takim przypadku, przy zachowaniu co oczywiste wymogu, że o terminie i miejscu przeprowadzenia rozprawy (posiedzenia z obowiązkowym udziałem oskarżonego) został powiadomiony każdy z obrońców (art k.p.k.). Właściwe stosowanie art pkt 10 k.p.k. w praktyce wymaga rozstrzygnięcia, jak należy rozumieć wynikający z art. 79 3, art i art k.p.k. obowiązek obrońcy obligatoryjnego udziału w rozprawie oraz w posiedzeniach. Czy obowiązkowy udział obrońcy

5 obligatoryjnego w rozprawie to konieczność obecności obrońcy na całej rozprawie, bez względu na czynności przeprowadzane na poszczególnych jej etapach (sesjach), czy też chodzi tylko o udział w tych czynnościach sądu przeprowadzanych na rozprawie, które wiążą się z zarzutami stawianymi oskarżonemu, którego dany obrońca reprezentuje 27? Problem ten ma istotne znaczenie zwłaszcza w sprawach wieloosobowych, obszernych i złożonych także pod względem przedmiotowym, jakich coraz więcej na wokandach sądowych. W sprawach takich rozprawa trwa nierzadko kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt miesięcy, odbywa się w wielu terminach, w których, siłą rzeczy, są przeprowadzane dowody dotyczące jedynie niewielkiego jej fragmentu. To rodzi oczywiście pytanie, czy sprawowanie obrony obligatoryjnej nakłada na takiego obrońcę obowiązek uczestniczenia (w istocie tylko fizycznej obecności) także w tej części rozprawy (sesjach sądu na rozprawie), na której przeprowadza się dowody lub inne czynności dotyczące wyłącznie sprawy innych oskarżonych, niemających żadnego związku ze sprawą oskarżonego, którego broni dany obrońca obligatoryjny. W wyroku z 11 lutego 2009 r., II KK 516/08 28, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że ustalenie, iż w wypadkach wskazanych w treści art pkt 10 k.p.k. obrońca oskarżonego w postępowaniu sądowym nie brał udziału w jakimkolwiek fragmencie czynności, na której jego udział był obowiązkowy, oznacza spełnienie bezwzględnej przesłanki odwoławczej, o której mowa w tym przepisie. Ocenianie bowiem, czy konkretna część rozprawy była z punktu widzenia interesów oskarżonego bardziej czy mniej ważna, oznaczałoby w istocie dokonywanie zabronionego przez art k.p.k. badania wpływu uchybienia na treść orzeczenia. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdzał, że w tych wypadkach, w których udział obrońcy oskarżonego na rozprawie, z mocy stosownych przepisów Kodeksu postępowania karnego, jest obowiązkowy, jego niestawiennictwo na którymkolwiek z terminów rozprawy bądź oddalenie się przez niego z jakiegokolwiek powodu w czasie jej trwania, stanowi, aż do chwili udania się sądu na naradę, oczywistą przeszkodę do kontynuowania rozprawy i musi prowadzić do jej przerwania 29. Również w doktrynie wypowiadano pogląd, że obowiązkowy udział obrońcy w czynnościach (w rozprawie, w posiedzeniu), w wypadkach przez ustawę określonych, oznacza obowiązek udziału obrońcy w całej rozprawie (i w całym posiedzeniu), dotyczącej sprawy i odpowiedzialności reprezentowanego przez obrońcę oskarżonego. Od razu jednak dodawano, że udział tak pojmowany nie może oznaczać formalnej konieczności udziału w całej rozprawie, dotyczącej np. wielu innych oskarżonych, odpowiadających za inne czyny, na podstawie innych dowodów, których odpowiedzialność nie ma związku z odpowiedzialnością danego oskarżonego 30. Jest to uwaga niewątpliwie słuszna. Wzgląd na cel obrony obowiązkowej, w której chodzi przecież o zapewnienie oskarżonemu obrony realnej, a nie o formalną (fizyczną) tylko obecność obrońcy w czynnościach postępowania sądowego, wyklucza możliwość stosowania art pkt 10 k.p.k. w sposób nieuwzględniający realiów konkretnie rozpoznawanej sprawy, i przyjmowania, że nieobecność obrońcy obowiązkowego na jakimkolwiek etapie rozprawy (posiedzenia), bez względu na

6 rodzaj przeprowadzanych czynności, skutkuje zawsze zaistnieniem bezwzględnego powodu odwoławczego z art pkt 10 k.p.k. Jak to wskazywano wyżej, w doktrynie i w orzecznictwie ugruntowało się stanowisko odstępujące od czysto formalistycznego traktowania art pkt 10 k.p.k., którego wyrazem jest możliwość stwierdzenia zaistnienia bezwzględnego powodu odwoławczego określonego w tym przepisie pomimo fizycznej obecności obowiązkowego obrońcy na całej rozprawie (posiedzeniu sądu), jeżeli faktyczne realizowanie obrony oskarżonego było w sensie materialnym niemożliwe 31. Obecność obrońcy oskarżonego w przebiegu całej rozprawy może zatem nie oznaczać spełnienia warunku wzięcia udziału w czynnościach, w których udział obrońcy jest obowiązkowy. Konieczna jest ocena szczególna danego przypadku i ustalenie, czy obrona była faktycznie wykonywana, bez żadnych ograniczeń i utrudnień. Stwierdzenie fizycznej obecności obrońcy obligatoryjnego na rozprawie lub posiedzeniu jest niewystarczające. Z tych samych powodów nieobecność obrońcy w pewnym fragmencie rozprawy (posiedzenia) nie musi oznaczać niewykonywania obrony i niespełnienia warunku brania udziału w czynnościach, w których udział obrońcy jest obowiązkowy. Obrona może być realnie wykonywana tylko w związku z czynnościami dotyczącymi sprawy oskarżonego, którego obrońca reprezentuje, nigdy zaś w związku z czynnościami właściwymi dla kwestii odpowiedzialności karnej innych oskarżonych za ich czyny, niepozostające w żadnym związku z czynami (zarzutami) danego oskarżonego. To, czy przy czynnościach, które w żadnym stopniu nie dotyczą konkretnego oskarżonego, jest obecny obrońca tego oskarżonego, czy też go nie ma, jest zupełnie obojętne dla jego sytuacji procesowej i kwestii odpowiedzialności karnej za czyny jemu zarzucane. Nieobecność obrońcy przy takich czynnościach w najmniejszym nawet stopniu nie ogranicza jego prawa do obrony. To prawo może być bowiem realizowane tylko na gruncie czynności i dowodów przeprowadzanych w jego sprawie, a nie w sprawie innych oskarżonych. Fakt objęcia oskarżonych jednym aktem oskarżenia niczego w tej mierze nie zmienia. W orzecznictwie zasadnie przyjmuje się, że jeżeli nieobecność obrońcy oskarżonego, w stosunku do którego zachodzą przesłanki obrony obligatoryjnej, dotyczyła jedynie niewielkiego fragmentu rozprawy związanego z jednym z zarzucanych mu przestępstw w złożonym pod względem podmiotowym i przedmiotowym postępowaniu, a obrońca oskarżonego uczestniczył w rozprawie w czasie rozpoznawania pozostałych zarzucanych oskarżonemu czynów, to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku dotyczy jedynie orzeczenia odnośnie do tego przestępstwa 32. Nie powinno zatem ulegać wątpliwości, że jeżeli nieobecność obrońcy oskarżonego, w stosunku do którego zachodzą przesłanki obrony obligatoryjnej, dotyczyła jedynie niewielkiego fragmentu rozprawy, niezwiązanego z żadnym z zarzucanych mu przestępstw, a obrońca uczestniczył w rozprawie w czasie rozpoznawania wszystkich zarzucanych oskarżonemu czynów, to wówczas nie zachodzi w ogóle konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku, w żadnej jego części. Jeżeli zatem wcześniej, w tym samym wyroku z 11 lutego 2009 r., II KK 256/08, Sąd Najwyższy pisał, iż spełnienie bezwzględnej przesłanki odwoławczej z art pkt 10 k.p.k.

7 ma miejsce w przypadku ustalenia, że obligatoryjny obrońca oskarżonego w postępowaniu sądowym [ ] nie brał udziału w jakimkolwiek fragmencie czynności, w których jego udział był obowiązkowy, bez potrzeby badania wpływu tej nieobecności na treść orzeczenia, to oczywiste staje się, że zawsze chodzi tylko o taki fragment czynności postępowania sądowego, który dotyczy sprawy oskarżonego, którego dany obrońca obligatoryjny broni. Jednoznaczne w tej kwestii są wnioski wynikające z wykładni celowościowej 33 analizowanych przepisów Kodeksu postępowania karnego o obrońcy obligatoryjnym. Nie podważają ich wnioski wykładni językowej, gdy zważy się, że przepisy art pkt 10, art. 79 3, art. 80 k.p.k. i art k.p.k. nie wymagają ustalenia, czy obligatoryjny obrońca oskarżonego był na całej rozprawie, a jedynie czy biorąc udział w rozprawie oraz posiedzeniach, na których obowiązkowy jest udział oskarżonego (art k.p.k., art. 80 k.p.k., art k.p.k.), brał udział w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy (art pkt 10 k.p.k.). Przepisy te należy interpretować łącznie. Jeżeli zatem chodzić miałoby o obecność obrońcy obligatoryjnego na całej rozprawie, niezależnie od zakresu i rodzaju prowadzonych na poszczególnych jej etapach czynności, to art pkt 10 k.p.k. wyraziłby to w sposób tak samo jednoznaczny jak w treści art pkt 2 k.p.k., w którym wyraźnie napisano, że chodzi o całą rozprawę. Odmienna, formalistyczna, nielicząca się z realiami rozpoznawanej sprawy, wykładnia art pkt 10 k.p.k. w zw. z art k.k., 80 k.p.k. i art k.p.k. nakazuje przyjąć, że w wypadkach, o jakich mowa w art i 2 k.p.k. (art k.p.k.) i art. 80 k.p.k., konieczna jest obecność obrońcy oskarżonego na całej rozprawie. W konsekwencji wykładnia ta prowadzi do stwierdzenia bezwzględnego powodu odwoławczego z art pkt 10 k.p.k. w każdym przypadku nieobecności obligatoryjnego obrońcy na rozprawie, bez względu na rodzaj czynności przeprowadzanych przez sąd podczas tej nieobecności. W praktyce wykładnia ta może prowadzić do rozstrzygnięć absurdalnych, oczywiście sprzecznych z sensem wymiaru sprawiedliwości i działalnością sądu odwoławczego, co na konkretnym przykładzie zostało dobitnie i przekonująco wykazane 34. Należy w pełni podzielić stanowisko, że bezwzględna przyczyna odwoławcza określona w art pkt 10 k.p.k. zachodzi tylko wtedy, gdy obrońca nie brał udziału w takich czynnościach rozprawy głównej (posiedzenia) i w takim zakresie, w jakich jego udział był obowiązkowy (czynności istotne dla sytuacji i obrony oskarżonego). Poza tym obszarem nieobecność obowiązkowego obrońcy w jakimś fragmencie rozprawy głównej nie jest objęta zakresem sankcjonowanym w art pkt 10 k.p.k. i może stanowić jedynie zwykłą przyczynę odwoławczą 35. Warto w tym miejscu też przypomnieć, że uchylenie orzeczenia z powodów określonych w art pkt 10 k.p.k. może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego (art k.p.k.). Skarżąc orzeczenie na niekorzyść oskarżonego, nie można powołać się skutecznie na przyczyny wskazane w art pkt 10 k.p.k. Ma to ten skutek, że w sytuacji gdy okoliczności wskazane w tym przepisie stwierdzi się przy zaskarżeniu wyroku uniewinniającego, to wówczas w ogóle nie obowiązuje nakaz płynący z art k.p.k.

8 o konieczności uchylenia tego orzeczenia 36. SUMMARY Lack of compulsory assistance of counsel or its absence in activities in which his or her participation was mandatory as a condition of an absolute reason for appeal as per article 439(1)10 of the Code of Criminal Procedure Occurrence of an absolute reason for appeal has far-reaching consequences of the litigation in question. It requires annulment of the previous ruling by the Court of Appeal regardless the limits of appeal or the real impact it has on the ruling itself. Every of the aforementioned ruling of the Court of Appeal have negative impact on the speed of the proceedings. Unavoidably it leads to prolixity, shattering all previous proceedings in a given case. It is therefore an issue of utmost importance the precise and rigid interpretation of reasons encapsulated in the provision Article 439(1) of the Code of Criminal Procedure taking into account their raison d être. This paper provides an overview and explanatory review of one of the absolute reasons for appeal as prescribed in Article 439(1)10 of the Code of Criminal Procedure. And that is lack of compulsory assistance of counsel in situations described in Article 79(1), 79(2) and 80 of the Code of Criminal Procedure or the absence of the counsel during activities in which his or her participation was mandatory. Practical examples of a situations where, despite the formal appointment of a counsel Article 439(1)10 of the Code of Criminal Procedure was deemed to be infringed on a ground of a non-compliance with the conditions which determine the possibility of carrying out the defence in the material sense (de facto). Further, the discussion covers examples of the courts approach towards situations where the counsel involvement is mandatory especially in practically important cases where there are several defendants and also in terms of a complexity of the case at hand. Whether mandatory participation of a counsel in a given activity as per Articles 79(3), 80(1) and 450(1) of the Code of Criminal Procedure covers whole proceedings or just these activities linked directly with the accused person he or she is representing. Przypisy: 1 Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. 2 Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz Wyrok TK z 6 grudnia 2004 r., SK 29/04, OTK-A 2004, nr 11, poz P. Wiliński, Proces karny w świetle konstytucji, Warszawa 2011, s. 174 i n. 5 Zob. szerzej P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 244; tenże, Konstytucyjne granice prawa do obrony, Palestra 2007, nr 5 6, s. 40 i n. 6 Zob. T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988, s. 16; P. Kuczyński, Stanowisko obrońcy w procesie karnym, Białystok 1991, s. 34 i n.; P. Hofmański, Konwencja Europejska a prawo karne, Toruń 1995, s. 261; A. Zielińska, Wybrane zagadnienia obrony niezbędnej w nowym Kodeksie postępowania karnego,

9 Palestra 1999, nr 5 6, s Ustawa z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. Nr 17, poz. 155 ze zm. 8 Ustawa z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 226, poz Postanowienie SN z 6 lipca 2005 r., IV Ko 8/05, OSNwSK 2005, nr 1, poz. 1333; postanowienie SN z 3 grudnia 2003 r., V KK 99/03, LexPolonica nr OSNKW 2007, z. 3, poz T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s Wyrok SN z 24 maja 1985 r., IV KK 94/85, OSNPG 1985, nr 11; postanowienie SN z 15 listopada 2006 r., IV KK 188/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 2170; zob. też wyroki SN: z 8 czerwca 2004 r., III KK 419/03, OSWKW 2004, z. 7 8, poz. 74; z 26 sierpnia 2010 r., V KK 335/09, LexPolonica nr ; z 15 stycznia 2008 r., V KK 190/07, OSNwSK 2008, nr 2, poz. 19; wyrok SA w Lublinie z 28 kwietnia 2004 r., II AKa 71/04, OSA 2005, nr 8, poz. 52 i tegoż Sądu z 12 kwietnia 2011 r., II AKa 45/11, Lex nr ; wyrok SA we Wrocławiu z 8 czerwca 2010 r., II AKa 146/10, LexPolonica nr ; wyrok SA w Katowicach z 3 listopada 2005 r., II AKa 395/05, LexPolonica nr i tegoż Sądu z 25 marca 2011 r., II AKa 449/10, LexPolonica nr ; T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 947; R.A. Stefański, Obrona obowiązkowa ze względu na okoliczności utrudniające obronę, Prokuratura i Prawo 2006, nr 12, s Wyrok SA w Krakowie z 11 maja 2009 r., II Aka 169/08, KZS 2009, nr 10, poz Por. też wyrok SA w Katowicach z 3 listopada 2005 r., II AKa 395/05, LexPolonica nr Wyrok SN z 26 lipca 1985 r., III KK 192/85, OSNPG 1996, nr 4, poz Tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz ze zm. 17 T. Grzegorczyk, Kodeks, s Postanowienie SA w Lublinie z 10 listopada 2010 r., II AKzw 959/10, Lex nr Postanowienie SN z 7 grudnia 2004 r., IV KK 276/04, Lex nr Z. Doda, A. Gaberle, Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, t. II; Kontrola odwoławcza w procesie karnym, Warszawa 1997, s Tak SN w wyroku z 29 grudnia 1988 r., I KR 348/88, OSNKW1989, z. 5 6, poz. 45; zob. też aprobującą glosę do tego wyroku T. Grzegorczyka, Prokuratura i Prawo 1990, nr 7, s Wyroki SN z 26 października 1971 r., V KKN 375/71, OSNKW 1972, z. 2, poz. 36 z aprobującą glosą M. Lipczyńskiej, OSPiKA 1972, nr 9, s. 384 i n.; z 15 września 1972 r., IV KR 178/72, OSNKW 1973, z. 1, poz. 11; z 2 listopada 1973 r., I KR 205/73, OSNPG 1974, nr 3 4, poz. 44; z 4 stycznia 1978 r., I KR 217/78, OSNKW 1978, z. 6, poz. 69, z glosą Z. Czeszejko-Sochackiego, Nowe Prawo 1979, nr 10; z 12 czerwca 1980 r., II KR 163/80, OSNKW 1980, z. 8, poz. 69; z 15 lipca 1980 r., II KR 210/80, OSNPG 1981, nr 1, poz. 14; z 17 lipca 1982 r., IV KK 278/82, OSNPG 1973, nr 5, poz. 57; M. Cieślak, Z. Doda, Kierunki orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (lata ), Palestra 1984, nr 10, s. 6; tychże, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1973, nr 1, s. 84 i n. 23 T. Grzegorczyk, Kodeks., s. 949; wyroki SN: z 11 maja 2010 r., III KK 399/09, Lex nr ; z 4 lutego 2009 r., III KK 290/08, Lex nr ; postanowienie SN z 3 grudnia 2007 r., V KK 448/06, Lex nr ; wyroki SN: z 21 listopada 2007 r., IV KK 383/07, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 2664; z 20 kwietnia 2006 r., IV KK 43/06, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 881; z 2 marca 2006 r., II KK 466/04, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 476; z 31 sierpnia 2005 r., V KK 58/05, OSNKW 2005, z. 11, poz Postanowienie SN z 4 czerwca 2006 r., III KK 297/05, OSNKW 2006, z. 7 8, poz. 68 oraz aprobująca glosa: J. Kosonoga, Ius Novum 2007, nr Ustawa z 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 99, poz. 664.

10 26 Zob. wyrok SN 17 marca 1980 r., II KR 319/79, OSNKW1980, z. 5 6, poz. 50; glosy do tego wyroku: E. Huzar, OSPiKA 1981, nr 9, s ; W. Daszkiewicz, Państwo i Prawo 1982, nr 11, s. 151; tenże, Minimalna obrona obligatoryjna w procesie karnym, Państwo i Prawo 1986, nr 1, s. 104 i n.; wyrok SN z 14 listopada 1975 r., IV KR 242/75, OSNKW 1976, z. 7 8, poz. 95; glosa do tego wyroku: Z. Czeszejko-Sochacki, Prokuratura i Prawo 1977, nr 7, s ; M. Cieślak, Z. Doda, Kierunki orzecznictwa SN, Palestra 1984, nr 10, s. 9; F. Prusak, Przegląd orzecznictwa SN, Nowe Prawo 1983, nr 9 10, s. 168; wyrok SN z 16 października 1984 r., IV KR 174/84, OSNPG 1985, nr 4, poz. 59; Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza, s Poruszona kwestia dotyczy w zasadzie tylko rozprawy. Posiedzenie sądu z reguły ogranicza się bowiem do jednego terminu. 28 Biuletyn Prawa Karnego 2009, nr 4, poz Wyrok z 10 stycznia 2001 r., II KKN 581/98, OSNKW 2002, z. 3 4, poz J. Bafia, J. Bednarzak, M. Fleming, S. Kalinowski, A. Kempisty, M. Siewierski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1976, s Zob. orzeczenia w przypisie Tak Sąd Najwyższy w wyroku z 11 lutego 2009 r., II KK 256/08, LexPolonica nr ; w wyroku z 21 listopada 2001 r., III KKN 81/01, OSNKW 2002, z. 5 6, poz O wykładni celowościowej zob. L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 139 i n. 34 D. Wysocki, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 30 marca 2010 r., II AKa 421/09, OSP 2010, nr 2, s. 910 i n. 35 Tamże, s Wyrok SN z 16 grudnia 2008 r., WA 43/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz