1(13)2006 MAGAZYN BEZP ATNY ROK IV ISSN

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "1(13)2006 MAGAZYN BEZP ATNY ROK IV ISSN"

Transkrypt

1 1(13)2006 MAGAZYN BEZP ATNY ROK IV ISSN Neurologia

2 SPIS TREŚCI T W O JE ZDRO WIE Przyczyny i objawy udaru mózgu choroby XXI wieku 1 lek. Jacek Staszewski, płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Wskazania do leczenia szpitalnego chorego z bólem głowy 4 płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Badania elektrofizjologiczne w rozpoznawaniu chorób układu nerwowego 8 doc. dr hab. n. med. Jerzy Kotowicz Polineuropatia cukrzycowa 11 ppłk dr n. med. Kazimierz Tomczykiewicz, prof. dr hab. n. med. Adam Stępień, lek. Marta Durka-Kęsy PREZENTA C JE Klinika Neurologii CSK MON WIM 13 płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień JUBILEUSZ 40 lat Kliniki Neurologicznej 15 prof. dr hab. n. med. Teofan M. Domżał PREZENTA C JE Szpitalny Oddział Ratunkowy 19 płk lek. Włodzimierz Janda Spis telefonów do Klinik CSK MON WIM Od Redakcji Gospodarzem bieżącego Numeru jest Klinika Neurologii WIM, która niedawno obchodziła jubileusz czterdziestolecia pracy; prezentujemy jej historię i dzień dzisiejszy. W rubryce twoje zdrowie znalazły się artykuły omawiające choroby układu nerwowego, będące się w zakresie działań Kliniki. Do nich należy udar mózgu, choroba spowodowana gwałtownym zaburzeniem przepływu krwi w tętnicach mózgowych. Jest ona trzecią, co do częstości, przyczyną zgonów oraz najczęstszą przyczyną niesprawności u ludzi powyżej 40 roku życia. Polecamy artykuł prof. A. Stępnia na temat bólu głowy, często ignorowanego przez chorych, a który może świadczyć o poważnych zmianach patologicznych. Szeroki krąg naszych Czytelników z pewnością zainteresuje artykuł na temat neuropatii cukrzycowej odnoszącej się do rozmaitych zespołów klinicznych, wynikających z uszkodzenia obwodowego układu nerwowego cukrzycą. Rozpoznawanie chorób układu nerwowego jest wspierane badaniami elektrofizjologicznymi, których początku upatruje się w doświadczeniach L. Galvaniniego z roku Dzisiaj neurofizjologia kliniczna dysponuje wieloma metodami rejestrującymi pracę mózgu, której towarzyszą zjawiska ulegające zmianom pod wpływem bodźców wzrokowych i słuchowych. Prezentujemy również nowo otwarty Szpitalny Oddział Ratunkowy, którego powstanie zawdzięczamy funduszom Unii Europejskiej. Zapraszamy do lektury Redakcja Wydawca: Wojskowy Instytut Medyczny, ul. Szaserów 128, Warszawa czasopismo@wim.mil.pl; tel Komitet Redakcyjny w sk adzie: Prof. dr hab. n. med. Edward Stanowski Przewodniczàcy P k prof. dr hab. n. med. Wojciech Marczyƒski V-ce Przewodniczàcy P k dr n. med. Andrzej Szyszkowski V-ce Przewodniczàcy Cz onkowie Komitetu: P k prof. dr hab. n. med. Tadeusz P usa; prof. dr hab. n. med. Eugeniusz Dziuk; mgr Danuta Augustynowicz; mgr Jadwiga Smogorzewska; piel. dypl. Agata St pniak; mgr Mariola Twarowska sekretarz Redakcja i korekta: Danuta Augustynowicz Foto: Archiwum Kliniki Neurologicznej Opracowanie graf.-techn.: Katarzyna Gajda Druk i oprawa: Drukarnia GRABOWSKI, Marki, ul. Szpitalna 2 drukarnia@grabowski.waw.pl, tel./fax

3 Przyczyny i objawy udaru mózgu choroby XXI wieku lek. Jacek Staszewski, płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Klinika Neurologiczna CSK MON WIM Kierownik Kliniki płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień t w o j e z d r o w i e Co to jest udar mózgu i jakie są jego objawy? Udar mózgu jest chorobą spowodowaną gwałtownym zaburzeniem przepływu krwi w tętnicach mózgowych, co prowadzi do niedotlenienia, braku dostaw glukozy i niemożności usuwania produktów przemiany materii w określonym rejonie mózgu. W ciągu kilku minut dochodzi do utraty funkcji komórek nerwowych (neuronów), następnie do ich nieodwracalnego uszkodzenia. Objawy kliniczne udaru rozwijają się zatem gwałtownie i zależą od lokalizacji uszkodzenia oraz od średnicy zajętej tętnicy. Najczęstszym jest nagłe osłabienie siły mięśniowej obu kończyn po jednej stronie ciała, czemu może towarzyszyć osłabienie czucia dotyku lub zaburzenia widzenia. Objawy pojawiają się zazwyczaj po przeciwnej stronie do uszkodzonej półkuli mózgu, co wynika z charakterystycznej budowy układu nerwowego. Przy uszkodzeniu ośrodków mowy (zlokalizowanych w półkuli dominującej lewej u osób praworęcznych) dochodzi do afazji, czyli niemożności wypowiadania i/lub zrozumienia mowy. Często występuje kilka objawów równocześnie i mogą mieć różne nasilenie (tab. 1). Niektóre z wymienionych symptomów pojawiają się czasem także w przebiegu innych schorzeń neurologicznych (takich jak guzy mózgu, migrena, choroby kręgosłupa), laryngologicznych (choroby błędnika) i internistycznych, np. przy wysokim nadciśnieniu tętniczym, niskim stężeniu glukozy we krwi i innych zaburzeniach biochemicznych, znacznej niewydolności serca, czy niemiarowościach. Zawsze wymagają natychmiastowych badań i interwencji medycznej. Jakie są rodzaje udarów mózgu? Rozpoznajemy dwa główne rodzaje udarów mózgu: niedokrwienny (u ok. 80% chorych) oraz krwotoczny (20%). Udar niedokrwienny spowodowany jest brakiem przepływu krwi w tętnicy mózgowej. Do udaru krwotocznego dochodzi przy pęknięciu tętnicy, co prowadzi do wynaczynienia krwi bezpośrednio do mózgu i uszkodzenia okolicznych neuronów. Niezależnie od postaci, objawy udaru mózgu są podobne, udar krwotoczny ma jednak zazwyczaj gorszy przebieg i rokowanie. U części chorych udar niedokrwienny może być poprzedzony krótkotrwałymi kilku- lub kilkunastominutowymi przemijającymi incydentami niedokrwienia mózgu. Występujące wówczas objawy uszkodzenia mózgu szybko ustępują samoistnie, ale zawsze wymagają pilnych badań i leczenia, gdyż wiążą się z wysokim ryzykiem wystąpienia ciężkiego udaru mózgu w ciągu kolejnych dni. Dlaczego dochodzi do udaru? Do udaru tak niedokrwiennego, jak i krwotocznego dochodzi najczęściej w przebiegu różnych chorób serca i naczyń, zwłaszcza miażdżycy lub nadciśnienia tętniczego. Zmienione miażdżycowo i osłabione naczynie tętnicze ulega albo zamknięciu prowadząc do udaru niedokrwiennego, albo pęka wywołując krwotok mózgowy. Zamknięcie tętnicy mózgowej może być również spowodowane zatorem powstającym w jamach serca wskutek np. wad zastawkowych Tabela 1. Najważniejsze objawy mogące sugerować wystąpienie udaru mózgu 1. Nagłe osłabienie siły mięśniowej kończyn lub paraliż połowy ciała. 2. Drętwienie twarzy i kończyn lub uczucie znieczulenia połowy ciała. 3. Trudności w mówieniu lub rozumieniu mowy. 4. Opadnięcie kąta ust. 5. Dezorientacja, splątanie 6. Zaburzenia widzenia jedno-lub obuoczne. 7. Zaburzenia równowagi, zawroty głowy, zaburzenia koordynacji ruchów. 8. Silny ból głowy, nudności i wymioty. 9. Utrata przytomności. Czas i intensywna opieka medyczna odgrywają rolę w leczeniu udaru mózgu 1

4 lub zaburzeń rytmu serca. Do chwili obecnej poznano wiele innych czynników zwiększających ryzyko zachorowania na udar niedokrwienny (tab. 2). Uogólniając można powiedzieć, że ok. połowa przypadków udaru mózgu jest spowodowana chorobami będącymi jednocześnie przyczyną rozwoju miażdżycy. Zarówno postępowanie profilaktyczne zmniejszające częstość tych schorzeń (poprzez właściwą dietę, zaprzestanie palenia tytoniu, aktywność fizyczną), jak również ich dobra kontrola (leczenie nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, hiperlipidemii itp.), stosowanie aspiryny lub innych leków przeciwzakrzepowych przez wybranych chorych (np. z chorobą wieńcową, migotaniem przedsionków) umożliwiają znaczące obniżenie ryzyka wystąpienia udaru (o ok %). W tabeli 3 przedstawiono schemat umożliwiający szacunkową, indywidualną ocenę ryzyka zachorowania na udar mózgu w ciągu 10 lat. Jak często dochodzi do mózgu? udaru Tabela 2. Główne czynniki ryzyka udarów niedokrwiennych Modyfikowalne nadciśnienie tętnicze migotanie przedsionków choroba niedokrwienna serca cukrzyca przebyty wcześniej udar mózgu zaburzenia lipidowe otyłość nikotynizm nadużywanie alkoholu niska aktywność fizyczna narkotyki Niemodyfikowalne podeszły wiek płeć męska obciążający wywiad rodzinny czynniki genetyczne np. mutacje genów dla czynników krzepnięcia rasa czarna Udar mózgu jest trzecią co do częstości przyczyną zgonów (po chorobach serca i nowotworach) oraz najczęstszą przyczyną niesprawności u ludzi powyżej czterdziestego roku życia. Każdego roku w Polsce rejestruje się ok nowych zachorowań. Zapadalność na udary mózgu w Polsce kształtuje się na średnim europejskim poziomie (około 170/ ludności/rok wśród mężczyzn i 125/ /rok wśród kobiet), natomiast umieralność należy do jednej z najwyższych (80/ ludności/rok) i nie wykazuje tendencji spadkowej. Wydłużanie się średniego czasu życia oraz zwiększająca się częstość występowania schorzeń cywilizacyjnych: otyłości, nadciśnienia tętniczego czy cukrzycy może doprowadzić w ciągu kolejnych 50 lat do kilkukrotnego zwiększenia częstości występowania udaru. Odległe rokowanie dla większości chorych jest niepomyślne, co oznacza zgon z powodu udaru lub znaczny stopień niepełnosprawności (ok. 70% chorych). W przypadku wystąpienia udaru niedokrwiennego istnieje jednak szansa na znaczne, czasami całkowite ustąpienie niesprawności. Natomiast w przebiegu udaru krwotocznego cofanie się objawów jest ograniczone, a często wręcz niemożliwe. Praw- Tabela 3. Przybliżone ryzyko wystąpienia udaru w ciągu 10 lat * * Dokładny tzw. kalkulator ryzyka uwzględniający wpływ płci, przebyty wcześniej udar i inne komplikacje nadciśnienia tętniczego jest dostępny w Internecie pod adresem 2

5 dopodobnie około ludzi w Polsce żyje z trwałymi następstwami udarów mózgu. Ryzyko powtórnego wystąpienia udaru w ciągu jednego roku wynosi ok. 10%, a w perspektywie pięciu lat może dochodzić do nawet 50%. W leczeniu udaru, pomimo wprowadzenia w ostatnich latach nowoczesnych metod, zasadniczą rolę w obniżeniu umieralności uzyskuje się tylko dzięki efektywnej profilaktyce. Nie ma innej choroby układu sercowo-naczyniowego, która byłaby tak częsta i tak trudno poddawała się leczeniu. Jakie są metody rozpoznawania i możliwości leczenia udarów mózgu? Podstawowym badaniem wykorzystywanym w rozpoznawaniu udarów mózgu jest tomografia komputerowa (TK), która umożliwia szybkie wykazanie rodzaju udaru (niedokrwienny/krwotoczny), miejsca i wielkości ogniska uszkodzenia oraz wykluczenie innych schorzeń ośrodkowego układu nerwowego. W przypadkach wątpliwych wykonuje się badanie metodą rezonansu magnetycznego, które charakteryzuje się lepszą rozdzielczością, jednak jest bardziej czasochłonne i wymaga współpracy chorego. Coraz częściej wykorzystywane są także nowe metody diagnostyczne pozwalające na dokładną ocenę lokalizacji, charakteru i wielkości zaburzeń przepływu krwi w tętnicach mózgowych i zewnątrzczaszkowych (angiografia TK, perfuzyjne TK, PWI/DWI metodą rezonansu magnetycznego). Ważną rolę odgrywają także inne badania (USG tętnic domózgowych, ECHO serca, holter ciśnienia, holter EKG) ułatwiające rozpoznanie przyczyn udaru. Niestety, nie znamy obecnie skutecznych metod leczenia udarów mózgu u wszystkich chorych. W pierwszym okresie udaru chory zazwyczaj wymaga ogólnej, intensywnej opieki medycznej i pobytu na sali monitorowanej. W leczeniu udaru niedokrwiennego stosuje się leki przeciwdziałające powiększaniu się już niedokrwionego obszaru mózgu i przeciwdziałające nawrotom udaru (leki przeciwzakrzepowe). Bardzo ważne jest zapobieganie wystąpieniu powikłań udaru, takich jak: infekcji (zwłaszcza zapalenia płuc), zatorowości płucnej i odleżyn, które są częstą i bezpośrednią przyczyną zgonów. W ostatnich latach wprowadzono nową metodę leczniczą (tzw. leczenie trombolityczne) umożliwiającą farmakologiczne udrożnienie zamkniętego naczynia mózgowego. Postępowanie to jest skuteczniejsze niż dotychczasowe metody leczenia, jednak dostępne jest w nielicznych ośrodkach i może być zastosowane wyłącznie w ciągu 3 godzin od zachorowania. Po tym czasie mniejsza jest skuteczność leczenia i może zwiększyć się ryzyko wystąpienia powikłań. Dlatego też przy wystąpieniu objawów udaru tak ważna jest natychmiastowa pomoc medyczna. Istotnym elementem leczenia są również rehabilitacja ruchowa, rehabilitacja mowy i opieka neuropsychologiczna, które powinny być rozpoczęte niezwłocznie w trakcie hospitalizacji i kontynuowane po opuszczeniu szpitala. Rehabilitacja umożliwia uzyskanie poprawy stanu neurologicznego u większości chorych, jednak jest procesem długotrwałym. Leczenie farmakologiczne ostrego udaru mózgu, przeciwdziałanie wystąpieniu powikłań i rehabilitacja prowadzą do poprawy sprawności chorych, ale często efekty te są widoczne dopiero po kilku miesiącach leczenia. Czas to mózg Udar mózgu jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia. Wysoka śmiertelność jest spowodowana między innymi opóźnieniem w rozpoczęciu właściwego leczenia. Niestety większość chorych zgłasza się do szpitala po wielu godzinach od zachorowania, często nie można ustalić dokładnego czasu wystąpienia objawów. Upowszechnienie wśród osób zagrożonych udarem i ich bliskich zasady, że czas to mózg, a udar mózgu to atak na mózg może pozwolić na osiągnięcie lepszych wyników leczenia. Celowi temu służy również tworzenie odrębnych oddziałów udaro- 3

6 wych w szpitalach oraz poradni chorób naczyniowych mózgu, zajmujących się chorymi po wypisaniu ze szpitala. Leczenie udaru mózgu w Klinice Neurologii Wojskowego Instytutu Medycznego Udar mózgu stanowi ponad połowę ostrych chorób neurologicznych wymagających hospitalizacji. Klinika pełni ostry, 24 godzinowy dyżur udarowy. Rocznie leczonych jest ok. 600 chorych z tego powodu. Dysponujemy 5 łóżkowym, wydzielonym Pododdziałem Udarowym, dwiema 4 łóżkowymi salami poudarowymi i salą rehabilitacyjną. Od roku 2003 jako jedni z pierwszych w Polsce stosujemy z powodzeniem leczenie trombolityczne. Dzięki nowoczesnym badaniom wykonywanym przez Zakład Diagnostyki Radiologii WIM, mamy możliwość przeprowadzenia pełnego rozpoznania udaru mózgu. Pełnoprofilowość świadczeń medycznych oferowanych przez Instytut umożliwia wykonanie nie tylko niezbędnych badań, ale również rozpoczęcia leczenia internistycznego lub chirurgicznego (np. endarterektomii czy angioplastyki tętnic szyjnych), tak ważnego z punktu widzenia zapobiegania udarowi. Ściśle współpracujemy z wiodącymi ośrodkami zajmującymi się leczeniem udaru w Polsce i Europie, co przyczynia się do szybkiego wprowadzania nowych metod leczenia. Podsumowanie. Udar mózgu, podobnie jak zawał serca, jest chorobą zazwyczaj spowodowaną przez miażdżycę. Zważywszy na wydłużanie się średniego czasu życia człowieka oraz częste występowanie chorób cywilizacyjnych prowadzących do miażdżycy, należy się spodziewać wzrastającej częstości występowania udaru. Uszkodzenie mózgu jest często nieodwracalne, dlatego ważną rolę odgrywa zapobieganie udarowi polegające na promowaniu zdrowego trybu życia i właściwym leczeniu chorób współistniejących zwłaszcza nadciśnienia tętniczego. Istniejące możliwości skutecznego leczenia udaru obejmują wciąż mały odsetek chorych, ponieważ leczenie takie można wdrożyć wyłącznie w ciągu 3 godzin od zachorowania i dlatego tak ważna jest społeczna świadomość objawów udaru mózgu oraz możliwość uzyskania niezwłocznej pomocy specjalistycznej. Więcej informacji na temat udaru mózgu, oraz wyniki prowadzonych badań naukowych można znaleźć na stronie internetowej t w o j e z d r o w i e Wskazania do leczenia szpitalnego chorego z bólem głowy płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Klinika Neurologiczna CSK MON WIM Kierownik Kliniki płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Ból głowy pozostaje objawem, który zawsze niepokoi lekarza i nakazuje wnikliwe badanie chorego, by wykluczyć jego objawowy charakter. W większości przypadków przyczyną bólu głowy jest migrena i napięciowy ból głowy, co potwierdza wywiad chorobowy i prawidłowy wynik badania przedmiotowego. Niejednokrotnie stan chorego i nasuwające się podczas badania wątpliwości zmuszają do skierowania go do szpitala na obserwację i badania. Zbierając od chorego wywiady szczególną uwagę należy zwrócić na: od kiedy występuje ból głowy, a zwłaszcza ostatnie jego nasilenie, czy istniała przyczyna wyzwalająca jego pojawienie się, gdzie jest zlokalizowany, jakie jest natężenie bólu i czy ma on tendencję do narastania w czasie. Rozstrzygnięcie tych kwestii znacznie ułatwia dalsze postępowanie z chorym. 4

7 W przypadku pierwszego w życiu ostro występującego silnego bólu głowy, który nie ustępuje po zastosowanych lekach przeciwbólowych, nasila się podczas ruchu i towarzyszą mu inne objawy neurologiczne, chory wymaga pilnej diagnostyki szpitalnej, w tym wykonania badania neuroobrazowego mózgu. Chorzy ci znajdują się bowiem w grupie wysokiego ryzyka objawowego charakteru bólu. Współcześnie podstawowym badaniem dodatkowym w tej grupie chorych jest badanie przy użyciu tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego. W przypadku ujawnienia istoty choroby inne badania (np. arteriografia) wykonywane są jedynie w celu uściślenia rozpoznania z możliwością zmiany leczenia, jak to ma miejsce w przypadku krwawienia podpajęczynówkowego. U osób, u których ból głowy występował w przeszłości i spełniał kryteria migreny, napięciowego bólu głowy lub bólu głowy innego rodzaju, a u których nie stwierdza się zmian w badaniu przedmiotowym, badania neuroobrazowe jedynie w znikomym odsetku ujawniają istotne nieprawidłowości (ok. 1 %; w tym przy bólu głowy o cechach migreny u 0,18%, a w bólu głowy niespecyficznym u 1,2%). Trzeba jednak pamiętać o występowaniu bezobjawowych zmian w istocie białej mózgu u chorych z migreną. Dotychczas nie jest jasne pochodzenie tych zmian i czy częstość tego zjawiska jest większa niż w grupie ludzi zdrowych. Przyczyna obserwowanych u kilkunastu procent badanych, drobnych ognisk o wzmożonej intensywności sygnału w obrębie substancji białej w czasie T2 zależnym nie jest poznana. Najprawdopodobniej są one następstwem zaburzeń naczyniowych, obrzęku, wtórnej demielinizacji i gliozy. Badania populacyjne przeprowadzone przez Kruita i współpracowników ujawniły większą częstość uszkodzenia mózgu u chorych z migreną, zwłaszcza w postaci z aurą, w porównaniu z osobami zdrowymi. U kobiet uszkodzenie istoty białej było niezależne od jej postaci, a wzrost częstości napadów wiązała się ze wzrostem ryzyka zmian patologicznych. Przyjmowanie doustnych leków antykoncepcyjnych dodatkowo zwiększało ryzyko uszkodzenia. Występowanie tych zmian nie jest związane z stosowaniem tryptanów. Badania neuroobrazowe pozwalają na różnicowanie pewnych postaci bólu głowy. Dzieje się tak u chorych z piorunującym bólem głowy, który w wielu przypadkach jest nie do odróżnienia w obrazie klinicznym od krwawienia podpajęczynówkowego. W praktyce ambulatoryjnej chorzy z bólem głowy kierowani są na badanie elektroencefalograficzne (EEG). Oceniając jego wynik należy pamiętać, że nieprawidłowości, zwłaszcza u chorych na migrenę, są częste i występują u blisko 70% chorych Najczęściej obserwuje się zwolnienie rytmu, nadreaktywność na hyperwentylację oraz zaostrzenie fal z okolic skroniowych. U chorych, u których w badaniu EEG stwierdza się występowanie zmian zogniskowanych lub o charakterze napadowym należy zalecić badanie rezonansem magnetycznym. W przeglądzie literatury dotyczącej tego zagadnienia dominuje pogląd, że Objawy wskazujące na objawowy charakter bólu głowy 1. Pierwszy w życiu gwałtownie rozwijający się silny ból głowy. 2. Nowy utrzymujący się ból głowy. 3. Ból głowy nie ustępujący po leczeniu. 4. Ból głowy narastający podczas aktywności fizycznej. 5. Ból głowy występujący po raz pierwszy po 50 rż. 6. Ból głowy powstały po urazie głowy. 7. Ból głowy któremu towarzyszą następujące objawy: a. nudności lub wymioty, b. gorączka, c. sztywność karku, d. objawy ogniskowego uszkodzenia mózgu, e. drgawki, f. rozszerzenie źrenicy, g. zaburzenia psychiczne. w procesie rozpoznawania rodzaju bólu głowy badanie EEG jest mniej użyteczne niż kryteria ustanowione przez Międzynarodowe Towarzystwo Bólów Głowy, a samo badanie nie jest dobrą metodą do wstępnej oceny chorego. Ból głowy, który wystąpił u chorego na kilka tygodni wcześniej, trwa od przebudzenia się przez cały dzień i ma tendencję do narastania, wskazuje na możliwość wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego, np. w przebiegu procesu rozrostowego. Napięciowy ból głowy niejednokrotnie ma swój początek po 4 5 dekadzie życia, w takich przypadkach jego rozpoznanie wymaga wykluczenia innych procesów chorobowych. Szczególnej uwagi wymagają także chorzy z bólem głowy oraz towarzyszącymi mu zaburzeniami świadomości, napadami padaczkowymi, niedowładami, zaburzeniami równowagi, czy też zaburzeniami czucia. Krwotok podpajęczynówkowy W grupie chorych przyjmowanych do szpitali z powodu gwałtownego, silnego bólu głowy u około 25% stwierdza się krwawienie podpajęczynówkowe. Kryteria rozpoznania krwotoku podpajęczynówkowego 1. Silny ból głowy o nagłym początku. 2. W badaniu neuroobrazowym (CT lub MRI w czasie T2 lub flair) lub w badaniu płynu mózgowo rdzeniowego widoczne objawy krwawienia z lub bez innych objawów klinicznych. 3. Ból głowy rozwija się jednocześnie z krwawieniem. 4. Ból głowy ustępuje w ciągu miesiąca. Ból głowy w przebiegu krwawienia podpajęczynówkowego występuje nagle, gwałtownie, u większości chorych jest rozlany i przeważnie obejmuje całą głowę, jest rozpie- 5

8 rający, u ok. 30% jest jednostronny. Natężenie bólu narasta szybko, w ciągu pierwszych kilku do kilkunastu minut, wyraźnie nasila się przy nawet nieznacznej aktywności ruchowej. Największe natężenie bólu występuje w okolicy potylicznej i ciemieniowej. Badania retrospektywne wykazują, że ponad połowa chorych podaje występowanie bólu głowy w dniach poprzedzających, jednak o znacznie mniejszym natężeniu. Po pewnym czasie ból promieniuje do ramion, karku, kręgosłupa, dołączają się nudności i wymioty. W lekkich przypadkach utrata przytomności nie występuje, w krwotokach o średnim i ciężkim przebiegu chory traci przytomność szybko i stan ten utrzymuje się przez kilka godzin do kilku dni. W badaniu neurologicznym stwierdza się objawy oponowe, objawy ogniskowego uszkodzenia mózgu i wegetatywne. Przyczyną krwawienia w 80% jest pęknięty tętniak jednej z tętnic tworzących koło tętnicze podstawy mózgu. Każdy chory z gwałtownie pojawiającym się silnym bólem głowy powinien być podejrzewany o występowanie krwawienia podpajączynówkowego. Rozpoznanie wymaga potwierdzenia badaniem CT lub MRI (sekwencja flair). Czułość tych badań w pierwszych 24 godzinach oceniana jest na 95%, w trzecim dniu od zachorowania obniża się do 80%, a po tygodniu wynosi już tylko 50%. Przy braku możliwości wykonania badań neuroobrazowych o rozpoznaniu rozstrzyga badanie płynu mózgowo rdzeniowego. Potwierdzenie krwawienia podpajęczynówkowego w badaniu CT lub płynu mózgowo rdzeniowego jest wskazaniem do wykonania panarteriografii. Piorunujący ból głowy U blisko 20% chorych przyjmowanych do szpitala z powodu ostrego, gwałtownie rozwijającego się bólu głowy występuje tzw. piorunujący ból głowy. Symptomatologia kliniczna zbliżona jest do objawów krwawienia podpajęczynówkowego. Badania dodatkowe wypadają u tych chorych prawidłowo. Ten rodzaj bólu głowy może być nawrotowy. W przypadku zespołu Call Fleminga badanie neuroobrazowe ujawnia ogniska niedokrwienia w obrębie płatów potylicznych mózgu. W różnicowaniu chorych z piorunującym bólem głowy zawsze należy myśleć o możliwości zakrzepu w obrębie zatok żylnych mózgu. Zakrzepica zatok żylnych może być przyczyną udarów żylnych mózgu, często krwotocznych. Do czynników predysponujących do wystąpienia zakrzepicy zatok żylnych zaliczamy między innymi: zapalenie ucha środkowego, urazy, ciążę, leki, stany nadkrzepliwości i chorobę nowotworową (w wyniku współistniejącego stanu nadkrzepliwości, rozsiewu przerzutów, bezpośredniego nacieku nowotworowego lub w następstwie chemioterapii). Pourazowy ból głowy Rozwój cywilizacyjny, a zwłaszcza motoryzacji sprawia, że gwałtownie wzrasta liczba urazów czaszkowo mózgowych, a co za tym idzie także pourazowych bólów głowy. Obecnie wyróżnia się aż dwanaście różnych typów pourazowych bólów głowy. Związane jest to zarówno z rodzajem doznanego urazu, jak i postacią bólu. Szacuje się, że pojawia się on u blisko 90% osób doznających urazu głowy. Problem dotyczy w znacznej mierze ludzi młodych i czynnych zawodowo. Prawidłowo prowadzone postępowanie diagnostyczno-lecznicze warunkuje powrót tych chorych do czynnego życia społecznego. Często uraz głowy współistnieje z innymi obrażeniami ciała, jakich doznaje poszkodowany, np. urazem szyi, klatki piersiowej, jamy brzusznej lub kończyn. Blisko 2/3 wszystkich zamkniętych urazów czaszkowo-mózgowych stanowią lekkie urazy głowy (LUG), wśród których głównym zespołem klinicznym jest wstrząśnienie mózgu. Większość chorych po LUG powraca do zdrowia bez specjalistycznej interwencji lekarskiej w ciągu kilku tygodni. Jednak u jednej trzeciej z nich w okresie do trzech miesięcy po urazie rozwija się subiektywny zespół pourazowy. Po roku od przebytego urazu 7-15% chorych zgłasza wciąż dolegliwości wpływające na ich funkcjonowanie społeczne i część z nich nigdy nie wraca do pracy. Ból głowy jest częstym następstwem urazu głowy, występuje u 30 90% poszkodowanych. Pourazowe bóle głowy (cephalea posttraumatica) pojawiają się bezpośrednio po urazie w miejscu jego zadziałania. Ustępują zazwyczaj samoistnie po kilku dniach. Ból głowy może ujawniać się zarówno po banalnym, jak i po ciężkim urazie głowy. Intensywność bólu, jak i czas trwania jest niezależny od typu i ciężkości przebytego urazu. Ból głowy stanowi integralną składową zespołu pourazowego, w skład którego dodatkowo wchodzą zaburzenia wegetatywne i emocjonalne, niejednokrotnie o charakterze neurasteniczno-depresyjnym. Chorzy zgłaszają osłabienie pamięci, trudności w koncentracji uwagi, nadmierne męczenie się i zaburzenia snu. Badania neuroobrazowe (CT i MRI) stanowią podstawę wykluczenia organicznego charakteru bólu głowy. W przewlekłych pourazowych bólach głowy u chorych stwierdza się dodatkowo objawy nerwicowe lub depresyjne. Osoby z tą postacią bólu głowy często nadużywają leków przeciwbólowych. Jedną z postaci pourazowego bólu głowy jest szyjnopochodny ból głowy (ang. cervicogenic headache). Ten rodzaj bólu głowy nie jest samodzielną jednostką chorobową, ale wieloczynnikowym zespołem objawowym powstałym niejednokrotnie po urazie odcinka szyjnego kręgosłupa. Ból jest zwykle tępy i głęboki, czasem tylko kłujący, rozpoczyna się w okolicy szyjnej kręgosłupa, częściej jednostronny, obejmuje połowę głowy i promieniuje do potylicy barków lub ramion. Nasilenie bólu jest zmienne, od umiarkowanego do silnego. Pojawia się nieregularnie, czas trwania bólu może się wahać od kilku godzin do wielu tygodni. Ból głowy pojawia się często po urazie odgięciowym kręgosłupa w okolicy szyjnej (typu whiplash injury) oraz zmianami pourazowymi powstałymi w obrębie szyjnych korzeni rdzeniowych C2 i C3, stawów unkowertebralnych Luschk, szyjnych krążków międzykręgowych oraz mięśni, więzadeł i powięzi zlokalizowanych w okolicy szyjnej kręgosłupa i czepca. U większości chorych za powstawanie 6

9 szyjnopochodnego bólu głowy odpowiedzialny jest nerw podpotyliczny większy grzbietowa gałąź drugiego nerwu szyjnego. Diagnostyka różnicowa obejmuje guzy tylnego dołu czaszki i górnego odcinka kręgosłupa szyjnego oraz ból powstały w wyniku zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa. Ból głowy w przebiegu udaru mózgu Ból głowy w przebiegu udaru mózgu może wystąpić w każdym jego okresie, najczęściej w pierwszych godzinach lub dniach i w każdym rodzaju udaru, niezależnie od jego typu i przyczyny. Może być następstwem ukrwotocznienia się zawału mózgu lub następstwem wzrostu ciśnienia śródczaszkowego. U części osób ból głowy jest następstwem stosowania leków rozszerzających naczynia. Ból głowy jest dominującym objawem w przebiegu krwawienia podpajęczynówkowego i krwotoku śródmózgowego. Rzadziej występuje w przebiegu udarów niedokrwiennych mózgu, jedynie u około 18% chorych. W udarze krwotocznym ból głowy podaje od 40 80% chorych. Dotychczasowe badania nie wykazały korelacji pomiędzy występowaniem bólu, a rokowaniem w udarze mózgu. Zależność czasowa pomiędzy wystąpieniem bólu głowy, a ujawnieniem się deficytu neurologicznego jest niejednakowo określana. Część autorów przyjmuje, że ból głowy związany z udarem jest wówczas, gdy pojawia się na 48 godzin przed udarem i 24 godziny po jego ujawnieniu się, inni powiększają ten okres do trzech dni przed i trzech dni po udarze. Nowa klasyfikacja bólów głowy także nie określa korelacji czasowych. Mechanizm powstawania bólu nie jest jasny i przypuszczalnie odmienny w przebiegu krwawienia podpajęczynówkowego, udaru krwotocznego, czy też niedokrwiennego. W krwawieniu wewnątrzczaszkowym związany jest bezpośrednio z drażniącym działaniem wynaczynionej krwi na opony mózgowe i ich napinaniem oraz uciskiem na naczynia. W udarze niedokrwiennym decydujące znaczenia ma rozwijające się niedokrwienie, obrzęk i podrażnienie wewnętrznej ściany naczyniowej oraz uruchomienie markerów zapalnych uwalnianych z śródbłonka naczyniowego i płytek krwi. W późniejszym okresie większe znaczenie przypisywane jest zmianom biochemicznym prowadzącym do dezorganizacji funkcji układu trójdzielno- -naczyniowego. Charakter bólu głowy w udarze mózgu nie jest specyficzny, najczęściej upodabnia się do bólu napięciowego, rzadziej do migreny. W piśmiennictwie brak jest zgodności, który z czynników predysponuje do wystąpienia określonego typu bólu. Ból głowy w przebiegu nowotworów mózgu Częstość bólów głowy w przebiegu nowotworów mózgu oceniana jest na 48 80% chorych. Występowanie bólu głowy zależne jest od lokalizacji, typu guza (są częste w przerzutach nowotworowych do mózgu), nasilenia obrzęku tkanki mózgowej. Ból głowy jako jedyny objaw bez współistnienia ogniskowych objawów neurologicznych, napadów drgawkowych, zmian osobowości chorego, lub obrzęku tarczy nerwu wzrokowego występuje rzadko. Niejednokrotnie ból głowy narasta w godzinach rannych, lub przy wysiłku fizycznym, towarzyszą mu nudności lub wymioty. Istotną przyczynę bólu głowy stanowi wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego i podrażnienie opon mózgowo rdzeniowych. Leczeniem z wyboru bólów głowy w przebiegu guzów mózgu jest zabieg neurochirurgiczny. W przypadkach nieoperacyjnych stosuje się steroidy, mannitol i furosemid. Zapalenie tętnicy skroniowej Zapalenie tętnicy skroniowej zaliczane jest do grupy układowych schorzeń tkanki łącznej. Częstość jego występowania szacowana jest na 2,1 przypadki na 100 tysięcy ludności u osób młodych i na 49 przypadków na 100 tysięcy ludności w grupie osób pomiędzy 5 a 6 dekadą życia; u kobiet występuje trzykrotnie częściej niż u mężczyzn. Choroba dotyczy dużych i średnich tętnic. Przyczyna jej powstawania nie jest znana, wiadomo jednak, że u podłoża leżą nieprawidłowe reakcje immunologiczne. W naczyniach krwionośnych, najczęściej tętnicy szyjnej i ich odgałęzieniach w tym tętnica skroniowa obserwuje się nacieki zapalne. Wewnętrzna elastyczna wyściółka naczyniowa ulega uszkodzeniom, tak samo jak ściana całego naczynia krwionośnego. Zapalenie tętnicy skroniowej ma przebieg postępujący, doprowadzając niekiedy do wyniszczenia. Początkowo dominują objawy ogólne pod postacią złego samopoczucia, utraty masy ciała, zmęczenia i znużenia, stanów podgorączkowych i utraty łaknienia. Tętnica skroniowa jest pogrubiała, tkliwa przy obmacywaniu. Do wczesnych objawów zalicza się ogólne osłabienie i rozlane bóle mięśniowe (tzw. polimialgia reumatyczna) oraz obniżenie nastroju. Pierwsze objawy choroby mogą być maskowane przez depresję. Zapalenie tętnicy skroniowej może manifestować się w różny sposób. Głównym objawem jest ból głowy zlokalizowany do okolicy skroniowej, ale może być on także umiejscowiony w innej okolicy głowy. Nasilenie bólu jest znaczne, narasta przy ucisku tętnicy, jest jednostajny z okresowymi zaostrzeniami, ma charakter tętniący, pulsujący lub kłujący. Tętnica skroniowa staje się obrzęknięta i bolesna, objaw ten nie jest jednak patognomiczny. W przebiegu zapalenia tętnicy skroniowej groźne są powikłania późne, którym zapobiega jedynie wczesne leczenie. Najczęściej następstwem jest obustronna niedokrwienna retinopatia i ślepota. Zaburzenia wzrokowe obejmują ubytki w polu widzenia i podwójne widzenie. Często występują one we wczesnej fazie choroby i pozostają nieodwracalne. Prawie 95% tych chorych ma wybitnie podwyższony odczyn opadania krwinek czerwonych (OB). Ponadto można stwierdzić umiarkowaną leukocytozę, niedokrwistość, eozynofilię. Zwiększone bywa stężenie gammaglobulin i immunoglobulin IgG i IgM, fosfatazy 7

10 zasadowej, białka C-reaktywnego. W celu potwierdzenia rozpoznania wskazana jest biopsja tętnicy skroniowej. Leczeniem z wyboru jest podawanie kortykosteroidów. Najczęściej zalecany jest prednizon w dawce od 60 do 100 mg dziennie, co może usunąć dolegliwości bólowe, objawy naczyniowe i mięśniowe już w ciągu kilku dni. Dawkę steroidów, po ustąpieniu objawów klinicznych, można stopniowo zmniejszać w ciągu kilku miesięcy. Nawrót jakichkolwiek objawów wymaga powrotu do wyższych dawek leków. O sposobie leczenia decyduje zachowanie się odczynu OB. Idiopatyczne nadciśnienie wewnątrzczaszkowe Ból głowy jest stałym objawem nadciśnienia śródczaszkowego. Zespół nadciśnienia śródczaszkowego utrzymuje się przez dłuższy czas i nie jest związany z wewnątrzczaszkowym procesem rozrostowym, zapalnym, wodogłowiem, czy przebytym urazem głowy. Przebiegający bez zmian w płynie mózgowo rdzeniowym określamy mianem idiomatycznego (łagodnego) nadciśnienia śródczaszkowego (idiopathic intracranial hypertension). W przeszłości posługiwano się określeniami rzekomego guza mózgu lub surowiczego zapalenia opon mózgowo- -rdzeniowych. Schorzenie to częściej dotyka kobiet, zwłaszcza w wieku rozrodczym. Wśród czynników predysponujących najczęściej wymienia się także otyłość. Objawy chorobowe rozwijają się powoli: Ból obejmuje całą głowę, rzadziej pozostaje zlokalizowany do okolic skroniowych, jest tępy, jednostajny, towarzyszą mu nudności, wymioty, niekiedy szumy uszne, zawroty głowy, podwójne widzenie, przejściowe pogorszenie ostrości wzroku lub przemijające zaniewidzenie, będące konsekwencją obrzęku tarczy nerwu wzrokowego. Zaburzenia widzenia mogą utrzymywać się przez szereg miesięcy, a nawet lat, nie powodując powikłań. Początkowo objawy chorobowe są zwiewne i przemijające. Ból nasila się rano, po obudzeniu, także przy wysiłku fizycznym, próbie Valsalvy, kaszlu i kichaniu. Badaniem przedmiotowym stwierdzić można jedno lub obustronny obrzęk tarczy nerwów wzrokowych i krwotoków do siatkówki oraz jedno lub obustronny niedowład nerwu odwodzącego (VI). Postępujące ubytki w polu widzenia (powiększenie plamki ślepej, niedowidzenie obwodowe) wskazują na realną możliwość utraty wzroku. Nakłucie lędźwiowe można wykonać dopiero po uprzednim badaniu metodą tomografii komputerowej. Wzrost ciśnienia płynu mózgowo rdzeniowego powyżej 250 mm H2O, przy braku innych zmian w płynie jest niezbędnym kryterium rozpoznawczym. Stężenie białka jest prawidłowe lub nawet obniżone. W badaniu metodą tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego nie stwierdza się zmian, komory boczne mózgu muszą być symetryczne lub zmniejszonej wielkości. W celu wykluczenia zakrzepicy żył mózgu lub zatok opony twardej konieczne jest wykonanie wenografii rezonansem magnetycznym. Wykonanie tego badania należy rozważyć także u chorych z idiopatycznym nadciśnieniem śródczaszkowym po przebytym zapaleniu zatok obocznych nosa lub zapaleniu ucha środkowego, w przypadku szybko pogarszającej się ostrości wzroku oraz braku poprawy po leczeniu. Przyczyna powstawania łagodnego nadciśnienia wewnątrzczaszkowego często pozostaje nieznana. Brane są pod uwagę zaburzenia hormonalne (niedoczynność przytarczyc, okres ciąży, choroba Addisona), hematologiczne (niedokrwistość wynikająca z niedoboru żelaza, czerwienica prawdziwa), zaburzenia krzepnięcia krwi oraz choroby układowe, zakrzepica zatok żylnych mózgu, leki (m. in. tetracykliny, witamina A, doustne środki antykoncepcyjne, steroidy anaboliczne, amiodaron, sole litu), W wielu przypadkach nie udaje się wyodrębnić jasnej przyczyny. Długo trwający obrzęk tarcz nerwów wzrokowych spowodowany nadciśnieniem wewnątrzczaszkowym może doprowadzić do zaniku nerwów wzrokowych i ślepoty. W rozpoznaniu różnicowym uwzględnić należy nadciśnienie śródczaszkowe spowodowane zmianami wewnątrzczaszkowymi i rzekomy obrzęk tarczy nerwu wzrokowego. W tym ostatnim przypadku zwykle zachowana jest ostrość wzroku, nie występuje wzrost ciśnienia płynu mózgowo rdzeniowego. Schorzenie cechuje się łagodnym przebiegiem. Trwa kilka miesięcy, rzadziej kilka lat. Nawroty występują jedynie u kliku procent chorych. Chorym zalecane jest ograniczenie płynów i soli w diecie, a osobom otyłym redukcja masy ciała. W leczeniu stosuje się steroidy (deksametazon) oraz leki moczopędne (acetazolamid i furosemid); rzadziej leczenie operacyjne. Samoistne podciśnienie wewnątrzczaszkowe Samoistne podciśnienie wewnątrzczaszkowe (spontaneus intracranial hypotension) opisane zostało przez Schaltenbranda w roku Charakterystycznym objawem zespołu jest ból głowy występujący w pozycji pionowej i ustępujący po położeniu się. Ból głowy może pojawić się nagle i naśladować piorunujący ból głowy. Towarzyszą mu nudności, zawroty głowy, ból w okolicy karku, zaburzenia widzenia, podwójne widzenie, szumy uszne, objawy korzeniowe z odcinka szyjnego kręgosłupa, niekiedy senność. Groźnym powikłaniem podciśnienia śródczaszkowego jest wystąpienie krwiaka podtwardówkowego. Kryterium rozpoznania jest występowanie bólu głowy w pozycji stojącej i jego ustępowanie po położeniu się oraz niskie ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego (< 60 mmh2o), w którym występować może niewielka pleocytoza i wzrost stężenia białka. Chorują głównie osoby młode, częściej kobiety. Podczas punkcji lędźwiowej ciśnienie płynu mózgowo- -rdzeniowego jest niskie, ale może być także prawidłowe. Badanie mózgu przy pomocy MRI z użyciem gadolinium wykazuje wzmocnienie obrazu w obrębie opony twardej na sklepistości mózgu będące następstwem rozszerzenia naczyń żylnych. Ponadto stwierdzić można zwężenie komór mózgu i zbiorników podstawy będące następstwem obniżenia ciśnienia płynu mózgowo rdzeniowego. Zmia- 8

11 ny te występują po kilku tygodniach i mogą się utrzymywać przez szereg miesięcy. Ból głowy towarzyszący nadciśnieniu tętniczemu Nadciśnienie tętnicze może być przyczyną występowania bólów głowy i z tego powodu nie wolno zapominać o badaniu ciśnienia tętniczego u chorych z bólami głowy. W takich przypadkach bóle głowy występują przy gwałtownym wzroście ciśnienia lub też u chorych z utrwalonym wysokim ciśnieniem (ciśnienie rozkurczowe powyżej 100 mmhg). Rzadko pojawiają się u chorych z łagodną i umiarkowaną postacią nadciśnienia. Wynikają ze zmian powstających w naczyniach na skutek nadciśnienia tętniczego. Zlokalizowane są najczęściej w potylicy, ciemieniu, rzadziej obejmują całą głowę. Często pojawiają się w godzinach rannych i zanikają wieczorem. Mają charakter uciskowy, lub tętniący i pojawiają się po przebudzeniu. Niekiedy towarzyszą im nudności lub wymioty, a towarzyszące objawy neurologiczne wskazują na rozwijająca się encefalopatię nadciśnieniową. Skuteczne leczenie nadciśnienia powoduje ustąpienie dolegliwości. Bóle głowy z towarzyszącym gwałtownym wzrostem ciśnienia tętniczego mogą występować w przebiegu guza chromochłonnego nadnerczy. Związane są one wówczas z napadowym uwalnianiem amin katecholowych. t w o j e z d r o w i e Badania elektrofizjologiczne w rozpoznawaniu chorób układu nerwowego Doc. dr hab. n. med. Jerzy Kotowicz Klinika Neurologiczna CSK MON WIM Kierownik Kliniki płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Początku badań elektrofizjologicznych można się doszukiwać w słynnych doświadczeniach L. Galvaniniego z preparatem nerwowo-mięśniowym żaby, prowadzonych w roku 1780 w Bolonii, w wyniku których powstało pojęcie elektryczności zwierzęcej. Jednak dopiero E. Du Bois-Reymond, w latach , udowodnił elektryczną naturę impulsu nerwowego i skurczu mięśnia, a w roku 1875 R. Caton przedstawił dowód na istnienie prądów elektrycznych mózgu. Niezależnie od Catona piętnaście lat później w Krakowie A. Beck również dowiódł, że pracy mózgu zwierzęcego towarzyszą zjawiska elektryczne, ulegające zmianom pod wpływem bodźców wzrokowych i słuchowych. Doświadczenia Catona i Becka, wówczas jeszcze bez możliwości rejestracji, dały początek zarówno metodzie potencjałów wywołanych, jak i elektroencefalografii. Elektroencefalogram człowieka jako pierwszy zarejestrował niemiecki psychiatra H. Berger w roku 1924, zapoczątkowując elektroencefalografię kliniczną (EEG). Podstawy elektromiografii klinicznej (EMG) zawdzięczamy głównie pracom E. D. Adriana i D. W. Bronka z przełomu lat 1920/30. Opracowanie przez G. D. Dawsona w latach techniki uśredniania, umożliwiło odbiór potencjałów wywołanych (PW) z powierzchni czaszki ludzkiej. Postęp techniczny i rozwój elektroniki pozwoliły na udoskonalenie metod elektrofizjologicznych i ich wprowadzenie do rutynowych badań klinicznych w latach siedemdziesiątych XX w. 9

12 Dziesięć lat później badania elektrofizjologiczne zostały wzbogacone o metodę przezczaszkowej stymulacji magnetycznej (PSM). W tym czasie do badań klinicznych wprowadzono również monitorowanie 24-godzinne zapisu EEG, video-eeg, metodę analizy przestrzennego rozkładu pola elektrycznego mózgu (brain mapping) oraz technikę komputerowej analizy czynności podstawowej i napadowej zapisu EEG. W zakresie EMG wprowadzono: automatyczną analizę zapisu, zapis potencjału pojedynczego włókna mięśniowego (SF EMG), macro-emg, scanning-emg, elektromiografię globalną. Ostatnim osiągnięciem elektrofizjologii jest magnetoencefalografia (MEG) polegająca na rejestracji pola magnetycznego mózgu. O ile automatyczna analiza i analiza przestrzenna zapisu EEG z powodu trudności w określeniu norm, a także najnowsze rodzaje badań EMG, nie znalazły jeszcze szerszego zastosowania klinicznego, pozostałe metody elektrofizjologiczne stały się niezbędne w nowoczesnym rozpoznawaniu chorób i urazów ośrodkowego oraz obwodowego układu nerwowego. Reasumując, współczesna neurofizjologia kliniczna dysponuje następującymi metodami: elektroencefalografia (EEG) badanie standardowe z metodami aktywacji, badanie monitorowane 24-godzinne, Video-EEG, analiza automatyczna zapisu EEG, analiza przestrzenna (brain mapping), elektromiografia (EMG) badanie rutynowe igłowe, automatyczna analiza zapisu, zapis potencjału pojedynczego włókna (SF EMG) ze stymulacją, elektroneurografia (ENG) pomiar szybkości przewodzenia we włóknach ruchowych i czuciowych nerwów obwodowych. Ocena stanu płytki nerwowo-mięśniowej, elektrostymulacyjne próby miasteniczne, refleksometria odruch H, fala F, odruchy o długim czasie utajenia, potencjały wywołane (PW) wzrokowe, somatosensoryczne, słuchowe ze słuchowymi potencjałami wywołanymi pnia mózgu, odpowiedzi późne P 300, potencjały poznawcze, mapping potencjałów, stymulacja magnetyczna (PSM) stymulacja kory mózgu, stymulacja korzeni, splotów oraz pni nerwów obwodowych. Do rzadziej stosowanych metod elektrofizjologicznych w diagnostyce neurologicznej należą: badanie odruchu mrugania (BR), elektroretinografia (ERG), elektrookulografia (EOG), badanie współczulnego odruchu skórnego (SSR) i polisomnografia. Elektroencefalografia (EEG) jest zapisem bioprądów mózgu. Główną domeną badań EEG jest padaczka, w której badanie to odgrywa decydującą rolę w poznaniu patomechanizmu napadu, pomaga w rozpoznaniu rodzaju napadów, zlokalizowaniu ogniska padaczkorodnego oraz jest przydatne w monitorowaniu leczenia. Szczególnie pomocne w odróżnieniu napadów padaczkowych od zaburzeń przytomności innego pochodzenia jest badanie monitorowane 24 godzinne. EEG jest czułym wskaźnikiem choroby w zapaleniach mózgu i w ropniu mózgu. Typowy i cenny diagnostycznie jest zapis EEG w podostrym stwardniającym zapaleniu mózgu, zapaleniu mózgu opryszczkowym, w chorobie Creutzfeldta-Jacoba. Znaczenie rutynowego badania EEG, jako badania wskazującego na obecność organicznego uszkodzenia mózgu i lokalizującego miejsce uszkodzenia znacznie zmniejszyło się w dobie tomografii komputerowej i magnetycznego rezonansu, EEG nadal znajduje zastosowanie diagnostyczne i prognostyczne poza padaczką, w urazach czaszkowo-mózgowych, w zatruciach, w guzach i chorobach naczyniowych mózgu. Zmiany zapisu EEG towarzyszą chorobom metabolicznym, zaburzeniom endokrynologicznym, mają ugruntowane znaczenie w neuropediatrii i w psychiatrii. Ponadto EEG znajduje zastosowanie w monitorowaniu czynności mózgu podczas operacji, w ocenie głębokości znieczulenia ogólnego, w monitorowaniu śpiączek oraz w ocenie śmierci mózgu. Przedmiotem elektromiografii (EMG)/ elektroneurografii (ENG) jest ocena czynności bioelektrycznej nerwów i mięśni. Badanie to pozwala przede wszystkim odróżnić: mięsień zdrowy od chorobowo zmienionego, schorzenia pierwotnie mięśniowe (miopatie) od schorzeń neurogennych (neuropatii), a także rozpoznać podstawowe rodzaje neuropatii (aksonalne, demielinizacyjne) oraz uszkodzenie na poziomie komórek ruchowych rogów przednich rdzenia. Ponadto badanie EMG pozwala rozpoznać proces ostry uszkodzenia mięśnia od procesu przewlekłego, stwierdzić obecność regeneracji. Badania EMG/ENG ujawniają lokalizację procesu chorobowego, umożliwiają ocenę jego dynamiki, są nieodzowne w ocenie stanu płytki nerwowo-mięśniowej, czynności nerwów i mięśni po urazie i w procesie rehabilitacji. W chorobach nerwowo- -mięśniowych, takich jak: miastenia, miotonia, stwardnienie zanikowe boczne, polineuropatia, badania EMG/ENG mają decydujące znaczenie rozpoznawcze. Potencjały wywołane (PW). Metoda ta pozwala na nieinwazyjną, dowolnie powtarzalną i obarczoną niskim kosztem, ocenę czynności układu nerwowego. Polega na rejestracji czynności mózgu i rdzenia wywołanej standardowymi bodźcami czuciowymi: wzrokowymi, prądowymi i słuchowymi. Rejestrowane są odpowiednio: potencjały wywołane wzrokowe (WPW), somatosensoryczne (SSPW) i słuchowe (SPW) najczęściej słuchowe pnia mózgu (SPWPM). Głównym zastosowaniem metody PW jest stwardnienie rozsiane i inne choroby przebiegające z demielinizacją włókien nerwowych oraz ocena uszkodzenia mózgu i rdzenia po urazie. Ponadto różnicowanie stanów śpiączkowych, badanie uszkodzenia mózgu u niemowląt i małych dzieci, monitorowanie czynności mózgu, pnia mózgu i rdzenia podczas zabiegów neurochirurgicznych, laryngologicznych i ortopedycznych. Badania PW znajdują także zastosowanie w ocenie funkcji mózgu w uszkodzeniach toksycznych, metabolicznych, w chorobach zwyrodnieniowych, w otępieniu, w zespole nabytego 10

13 niedoboru immunologicznego. Znaczenie metody PW polega przede wszystkim na ujawnieniu ognisk choroby niemych klinicznie oraz obiektywizacji podmiotowych objawów neurologicznych. Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna umożliwia: (PSM) ocenę dróg ruchowych poprzez bezbolesną stymulację ośrodków ruchowych kory mózgu polem magnetycznym z odbiorem odpowiedzi z mięśni, ocenę czynności korzeni i splotów nerwowych oraz głęboko położonych pni nerwów obwodowych, rozpoznawanie urazu rdzenia, monitorowanie śródoperacyjne rdzenia i mózgu, wykrycie niemego klinicznie ogniska uszkodzenia dróg piramidowych w stwardnieniu rozsianym i w chorobach zwyrodnieniowych. Ponadto znajduje zastosowanie w rozpoznawaniu mielopatii szyjnej, w stwardnieniu zanikowym bocznym, w niedowładach podejrzanych o czynnościowe, może mieć również znaczenie prognostyczne w niedowładach po udarze mózgu. W dobie wspaniałego rozwoju technik obrazowania struktur mózgu i mięśni (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny), również czynnościowego, badania elektrofizjologiczne umożliwiając wgląd w funkcje układu nerwowego zachowują istotne znaczenie diagnostyczne, prognostyczne i orzecznicze. t w o j e z d r o w i e Polineuropatia cukrzycowa ppłk dr n. med. Kazimierz Tomczykiewicz, prof. dr hab. n. med. Adam Stępień, lek. Marta Durka-Kęsy Klinika Neurologiczna CSK MON WIM Kierownik Kliniki płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień W cukrzycy powikłania neurologiczne są częste, mogą wystąpić w każdym okresie choroby, a u części chorych poprzedzać jej rozpoznanie. Określenie neuropatia cukrzycowa odnosi się do rozmaitych zespołów klinicznych wynikających z uszkodzenia obwodowego układu nerwowego cukrzycą. Cechuje się uszkodzeniem funkcji i struktury neuronów ruchowych czuciowych i autonomicznych. Dane epidemiologiczne nie są pełne, badania przeprowadzone w roku 2000 ujawniły, że cukrzyca występuje u 4,9 do 9,2% populacji, a u 23,5% chorych stwierdza się występowanie neuropatii. W roku 1994 na świecie żyło około 110 milionów ludzi z cukrzycą, do roku 2010 liczba ta ulegnie podwojeniu. Powoduje to zrozumiały wzrost zainteresowania tą chorobą, w przebiegu której ujawniają się powikłania narządowe, niejednokrotnie 11

14 groźne dla chorego. Neuropatie cukrzycowe występują zarówno w cukrzycy typu 1, jak i 2. W badaniach wieloośrodkowych w Wielkiej Brytanii, w których oceniano chorych leczonych z powodu cukrzycy, stwierdzono że klinicznie objawowa neuropatia występuje u 28,5% chorych, nieco rzadziej u chorych z cukrzycą insulinozależną (22,7%) niż u chorych z cukrzycą insulinoniezależną (32,1%). Częstość występowania wzrasta wraz z wiekiem od 5% pomiędzy rokiem życia do 44,2% pomiędzy rokiem życia oraz wraz z długością trwania choroby, od 20,8% u chorych z czasem leczenia krótszym niż 5 lat, do 36,8% u chorych z czasem leczenia dłuższym niż 10 lat. Stwierdzono również, że u osób z cukrzycą trwającą powyżej 20 lat, objawy polineuropatii występują u ponad połowy chorych. Zmiany w obrębie obwodowego układu nerwowego mogą ujawnić się jako odosobniony objaw lub zespół o bogatej symptomatologii klinicznej. Uszkodzenie jednego nerwu określane jest jako mononeuropatia, korzeni nerwowych radikopatia. Równoczesne uszkodzenie wielu nerwów najczęściej przybiera postać dystalnej polineuropatii czuciowo-ruchowej. Wszystkim tym postaciom mogą towarzyszyć objawy autonomiczne. Etiologia polineuropatii cukrzycowej nie jest znana. Przypuszcza się, że u jej podłoża leżą zmiany naczyniowe i metaboliczne we włóknach nerwowych. Zmiany morfologiczne dotyczą wszystkich składowych nerwu obwodowego. Dominuje odcinkowa demielinizacja, prawdopodobnie wtórna do zmian zachodzących w komórce Schwanna. Uszkodzeniu ulegać mogą zarówno cienkie, jak i grube włókna mielinowe. Czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu neuropatii są: wiek (osoby starsze chorują częściej niezależnie od długości trwania cukrzycy), czas trwania choroby, niewystarczająca kontrola glikemii zwłaszcza wysokie poziomy cukru we krwi, płeć męska oraz wysoki wzrost, nadciśnienie tętnicze, zwiększone stężenie cholesterolu, palenie tytoniu, alkohol. Objawy chorobowe zależą od lokalizacji uszkodzonego nerwu i jego funkcji. Klasyfikacja symptomatologiczna prosta i zrozumiała wyróżnia trzy postacie neuropatii: neuropatie jedno i wieloogniskowe, polineuropatie symetryczne, zespoły mieszane. Uszkodzenie pojedynczych nerwów, określane jako mononeuropatia, dotyczyć może zarówno nerwów czaszkowych, z reguły gałkoruchowych, spośród których nerw okoruchowy ulega uszkodzeniu najczęściej, jak i obwodowych, np. nerwu udowego. Mechanizm powstawania mononeuropatii jest związany z uciskiem nerwu, bardziej podatnego na uraz niż u osoby zdrowej i z zaburzeniami krążenia krwi w naczyniach odżywczych. Wielokrotne mikrourazy nerwu skórnego bocznego uda ujawniają się bolesną przeczulicą skóry na bocznej powierzchni uda. W zespołach mieszanych stwierdza się objawy polineuropatii symetrycznej i objawy uszkodzenia pojedynczych nerwów obwodowych. Badania neurofizjologiczne ujawniają, że wybiórcze uszkodzenia spotykane są coraz rzadziej. Początek choroby jest zwykle podstępny, skryty, bez objawów podmiotowych. W polineuropatiach symetrycznych znamienna jest lokalizacja objawów w dystalnych częściach kończyn w obrębie dłoni i stóp. Dominują zaburzenia czucia (polineuropatia czuciowa), osłabienie siły mięśniowej i zaniki mięśni, (polineuropatia czuciowo ruchowa), zaburzenia troficzne (polineuropatia autonomiczna). Zaburzenia czucia powodują, że chory nie czuje w jakiej pozycji znajduje się dłoń, stopa czy palce. Prawidłowe funkcjonowanie umożliwia mu kontrola wzroku. Bez niej chwieje się, chodzi niepewnie z szeroko rozstawionymi nogami. Ból jest elementem składowym neuropatii cukrzycowej. Może wystąpić nagle, o różnym stopniu nasilenia w posczególnych częściach ciała, pojawiać się okresowo, u niektórych tylko w nocy, lub trwać nieustająco. Ma charakter bólu piekącego, rwącego i może utrzymywać się przez klika miesięcy, po czym ustępuje, rzadziej przeistacza się w przewlekłą bolesną neuropatię czuciową. W obszarach zajętych bólem występuje przeczulica skóry dodatkowo przysparzająca cierpień choremu. Objawy ruchowe związane są z zanikiem dosiebnych mięśni w kończynach, którym towarzyszy zniesienie odruchów głębokich. U części chorych dochodzi do wyraźnego spadku masy ciała. 12

15 Neuropatia cukrzycowa wykryta może być przypadkowo, w trakcie badania przedmiotowego lub badań neurofizjologicznych. Stosowanie nowoczesnych technik badawczych znacznie zwiększyło częstość wykrywania neuropatii bezobjawowych. Następstwem zaburzeń mikrokrążenia obwodowego są owrzodzenie stopy i zaburzenia troficzne. Ich powstawaniu sprzyjają urazy. Współistnienie zaburzeń autonomicznych dodatkowo przyczynia się do wystąpienia powikłań. Jednym z nich jest także osteoartropatia neuropatyczna umiejscowiona w drobnych stawach dłoni i stóp, w dużej mierze odpowiedzialna za złamania kości. Badanie elektrofizjologiczne jest czułą, specyficzną i powtarzalną metodą oceniającą stopień uszkodzenia nerwów nie tylko w przebiegu cukrzycy. Najczęściej wykonuje się badanie elektroneurograficzne ENG (badanie szybkości przewodzenia w nerwach) i konwencjonalną elektromiografię igłową (EMG), dzięki którym możemy ujawnić pojawienie się cech odnerwienia (fibrylacji i dodatnich potencjałów odnerwienia), analizować parametry potencjału jednostki ruchowej (amplitudę, czas trwania, pole powierzchni, konfiguracje) i zapis wysiłkowy. Metody ilościowe badania czucia są uzupełnieniem przedmiotowego badania neurologicznego w zakresie układu czuciowego. Pozwalają określać próg różnych rodzajów czucia jak: wibracji, ciepła, zimna, bólu i dotyku. Leczenie neuropatii cukrzycowej jest długotrwałe i często nieskuteczne. Warunkiem jego powodzenia jest normalizacja poziomu glikemii. Niejednokrotnie sprawia to, że objawy choroby subiektywne, jak i obiektywne ulegają zmniejszeniu. Pożądany poziom hemoglobiny glikolizowanej wynosi 6,0%. Najczęściej podawany jest kwas alfa- -liponowy, ale jego skuteczność nie została jednoznacznie potwierdzona. W leczeniu bólu stosowane są leki przeciwbólowe, przeciwpadaczkowe i przeciwdepresyjne. Chorzy z neuropatią cukrzycową powinni znajdować się pod stałą opieką specjalistyczną. p r e z e n t a c j e Klinika Neurologii CSK MON WIM Kierownik Kliniki: płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Absolwent Wydziału Lekarskiego Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi 1980 r. Specjalizacja II z neurologii 1986 r. Specjalizacja z medycyny lotniczej 2001 r. Rozprawa doktorska : Wpływ niedotlenienia wysokościowego na układ czucia u człowieka WIML, 1992 r. Rozprawa habilitacyjna: Wpływ agonistów receptora serotoninowego5ht1b/d na uwalnianie zależnego od tlenku azotu cgmp w migrenie WIML, 2000 r. Tytuł naukowy profesora 2005 r. Prezes Polskiego Towarzystwa Bólu Głowy Członek Komisji Patofizjologii Bólu Polskiej Akademii Nauk Członek licznych krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych, w tym Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, European Neurological Society, International Headache Society, American Headache Society. 13

16 Klinika Neurologiczna Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie rozpoczęła działalność leczniczą przed 42 laty. Aktualnie jest specjalistycznym ośrodkiem wieloprofilowym z pełną bazą diagnostyczną schorzeń ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Od początku istnienia Klinika stanowiła ważny ośrodek dydaktyczno-naukowy wojskowej służby zdrowia, w którym odbywali staże naukowe prawie wszyscy wojskowi neurolodzy. W Klinice zatrudnionych jest 18 lekarzy specjalizujących się w różnych dziedzinach neurologii klinicznej. Klinika dysponuje 66 łóżkami dla chorych. W ubiegłym roku leczonych było 2335 osób, w tym ponad 500 chorych z udarem mózgu. W ramach Kliniki funkcjonuje 10 łóżkowy Pododdział Udarowy, Oddział Szybkiej Diagnostyki Neurologicznej, Przykliniczna Poradnia Specjalistyczna oraz Poradnia Walki z Bólem. Rocznie udzielanych jest około 1500 ambulatoryjnych porad lekarskich. Stosujemy najnowsze metody leczenia, w tym: między innymi, udarów niedokrwiennych mózgu z zastosowaniem leczenia trombolitycznego, stwardnienia rozsianego przy zastosowaniu interferonów i gliatilameru oraz dystonii toksyną botulinową. Dobra współpraca z innymi klinikami WIM gwarantuje chorym szybką i wysokiej jakości opiekę medyczną, zwłaszcza w trudnych i rzadko spotykanych chorobach. Szpital dysponuje najnowocześniejszymi metodami diagnostyki neurologicznej. Równolegle z działalnością leczniczą w Klinice prowadzone są badania naukowe, w tym także z zakresu nauk podstawowych. W kręgu zainteresowań badawczych pracowników Kliniki znajdują się choroby naczyniowe i zwyrodnieniowe mózgu, padaczka, bóle głowy, stwardnienie rozsiane oraz choroby obwodowego układu nerwowego. Prowadzone są także badania oceniające skuteczność i bezpieczeństwo stosowania nowych leków. W pracach badawczych Klinika współpracuje z wiodącymi ośrodkami naukowymi w kraju. Dorobek pracowników Kliniki jest znaczący i obejmuje liczne opracowania monograficzne, kilkaset prac naukowo-badawczych opublikowanych w renomowanych pismach medycznych krajowych i zagranicznych. Od początku istnienia Klinika jest ośrodkiem referencyjnym wojskowej służby zdrowia, w którym specjalizują się lekarze z całego kraju, prowadzone są szkolenia podyplomowe, a lekarze z innych klinik i oddziałów odbywają staże specjalizacyjne z neurologii. Corocznie, wspólnie z towarzystwami naukowymi, pracownicy Kliniki organizują ogólnopolskie zjazdy i konferencje naukowe. Pracownicy naukowi Kliniki są członkami licznych towarzystw naukowych, m.in. Komitetu Nauk Neurologicznych PAN, Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, Polskiego Towarzystwa Neurofizjologii Klinicznej, Polskiego Towarzystwa Bólu Głowy oraz członkami komitetów redakcyjnych wielu czasopism medycznych, m.in. Neurologii i Neurochirurgii Polskiej, Polskiego Przeglądu Neurologicznego, Lekarza Wojskowego, Polskiego Merkuriusza Lekarskiego, Bólu, Neurologii po Dyplomie. ZESPÓŁ KLINIKI STANOWIĄ: płk prof. dr hab. n. med. Adam Stępień Kierownik Kliniki, prof. dr hab. med. Teofan M. Domżał, doc. dr hab. n. med. Jerzy Kotowicz, ppłk dr n. med. Kazimierz Tomczykiewicz, dr n. med. Maria Małowidzka Serwińska, dr Henryk Szymański, dr psychol. Anna Piusińska Macoch, mjr lek. Piotr Szymański, mjr lek. Bogdan Brodacki, mjr lek. Piotr Ilnicki, por. lek. Jarosław Świstak, lek. Katarzyna Macek, lek. Jacek Staszewski, lek. Beata Czerwonogrodzka, lek. Ryszard Janda, lek. Alicja Grządka Kiedrowska, lek. Maciej Rzeski, lek. Maria Durka Kęsy, lek. Anna Bilbin-Bukowska, lek. Marzena Maciągowska-Terela, lekarze-rezydenci: Marta Sadowska, Kinga Białas, Joanna Walczyńska. tel. (022) , fax (022)

17 40 lat j u b i l e u s z Kliniki Neurologicznej WIM prof. dr hab. n. med. Teofan M. Domżał Klinika Neurologiczna CSK MON WIM Kierownik Kliniki płk prof. dr hab. med. Adam Stępień Czterdzieści lat temu, w nowo otwartym II Centralnym Szpitalu Klinicznym WAM przy ul. Szaserów 128, powstała Klinika Neurologiczna, a mnie świeżo habilitowanego docenta (taki był wówczas stopień naukowy) w stopniu majora i adiunkta w Klinice Neurologicznej Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi powołano na stanowisko kierownika tej placówki. Obejmując Klinikę byłem najmłodszym samodzielnym pracownikiem naukowym w neurologii i najmłodszym kierownikiem kliniki w Polsce. Czterdzieści lat to już historia, a czas toczy się dziś szybko i wydarzenia umykają z pamięci, dlatego jubileusz jest okazją dla jej przypomnienia. Personel Kliniki wówczas stanowili pracownicy Oddziałów Neurologicznych Szpitala MON przy ul. Koszykowej i Szpitala Okręgowego przy ul. Nowowiejskiej, które zostały zamknięte w chwili powołania nowej kliniki. Ordynatorzy tych oddziałów, płk dr Stefan Bogusławski ze Szpitala MON i płk dr Felicjan Roguski z Szpitala Okręgowego (ryc. 1 i 2), zostali jej adiunktami Kliniki. Z Oddziałem Neurologicznym Szpitala Okręgowego, zwanego przed wojną Mokotowskim, wiąże Klinikę jeszcze jedna nić, mianowicie w roku 1921 służył tam por. dr Eufemiusz Herman, mój Nauczyciel i Mistrz, dzięki któremu zostałem neurologiem (ryc. 3). Asystentami Kliniki byli: mjr lek. Przemysław Słomski, mjr dr Tadeusz Rymkiewicz, mjr lek. Stanisław Zalejski, lek. Halina Milczarek, lek. Wiesława Królikowska. Później do Kliniki przyszli: lek. Barbara Ligęzińska, por. dr Tadeusz Kulisiewicz, por. lek. Andrzej Żmudzki, por lek. Kazimierz Gajkowski oraz psycholog mgr Agnieszka Foss. W kilka miesięcy później na etat Kliniki przyjęci zostali dwaj neurochirurdzy z Kliniki Neurochirurgii Akademii Medycznej w Warszawie: dr Stanisław Rudnicki i dr Apolinary Kępski. Pierwszą pielęgniarką oddziałową Kliniki była Walentyna Ptak. Klinika miała 60 łóżek etatowych i zajmowała III i IV piętro. Od początku chcieliśmy istnieć na scenie polskiej neurologii. Otwarcie Kliniki było doskonałą okazją zaprezentowania naszego potencjału naukowego: Tutaj odbyło się posiedzenie Warszawskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, którego przewodniczącym był wówczas profesor Anatol Dowżenko. Program wypełniły doniesienia naszych pracowników. W tymże samym roku, w listopadzie, Klinika była organizatorem VII Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Neurologów Wojskowych, która odbyła się w siedzibie II CSK WAM w Warszawie. Działalność naukowa Kliniki koncentrowała się wokół kilku głównych tematów, a mianowicie: ból i zespoły bólowe, elektrofizjologia i choroby układu pozapiramidowego oraz ich leczenie. Osiągnięcia naukowe zostały opublikowane w ponad 500 pracach i przedstawione w około 400 wystąpieniach na konferencjach, zjazdach, sympozjach w kraju i za granicą. Wydano też 8 książek i kilka skryptów. Trzydziestu sześciu lekarzy uzyskało stopień naukowy doktora nauk medycznych, a sześciu doktora habilitowanego nauk medycznych (Waldemar Pakszys, Kazimierz Gajkowski, Janusz Kwasucki, Andrzej Szczudlik, Jerzy Kotowicz i Jolanta Korsak). 15

18 Roguski oraz ppłk dr Tadeusz Rymkiewicz, adiunkt zajmujący się biochemią płynu mózgowo-rdzeniowego, płk dr Tadeusz Kulisiewicz kierownik Poradni Zdrowia Psychicznego zajmujący się problemami alkoholizmu, płk dr Stanisław Bogusławski, płk dr Stanisław Zalejski adiunkt, płk dr Eugeniusz Jaszczuk - adiunkt, dr Maria Gedych Ryc. 1. Płk dr n. med. Stefan Bogusławski, ordynator Oddziału Neurologicznego Szpitala MON i były komendant tego Szpitala Ryc. 2. Płk dr n. med. Felicjan Roguski, ordynator Oddziału Neurologicznego Wojskowego Szpitala Okręgowego w Warszawie dawniej Mokotowskiego Ryc. 3. Por. dr Eufemiusz Herman, asystent Oddziału Neurologicznego w Szpitalu Mokotowskim w 1921 r. W ciągu minionych lat zaszło wiele zmian, szczególnie wśród kadry: Jedni odchodzili na emeryturę, inni na nowe stanowiska, a jeszcze inni na zawsze. Do samodzielnej placówki przeszli neurochirurdzy; najpierw powstał pododdział w Klinice Neurologicznej, potem Kliniczny Oddział Neurochirurgii, przekształcony w Klinikę, której kierownikiem został docent, późniejszy profesor Stanisław Rudnicki (obecnie Kliniką kieruje Jego uczeń gen. bryg. prof. Jan Krzysztof Podgórski). Zmarli byli ordynatorzy oddziałów, z których powstała Klinika: płk dr Stefan Bogusławski, płk dr Felicjan psychiatra, Bożena Ortel sekretarka, Walentyna Ptak pielęgniarka oddziałowa. Na miejsce tych, którzy odeszli, przyszli młodzi (ryc. 6 przedstawia zespół Kliniki po 5 latach, a ryc. 7 po 40 latach). Zmieniła się też Klinika, w któ- Ryc. 4. Rada Naukowa Centrum Kształcenia Podyplomowego WAM podczas inauguracji roku akademickiego w 1986 r. W pierwszym rzędzie siedzą od lewej: płk prof. Jan Łańcucki, płk prof. Teofan Domżał, płk prof. Andrzej Obersztyn, płk prof. Jerzy Higier, płk prof. Tadeusz Orłowski 16

19 Ryc. 5. Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Neurologicznego w 1970 r wybrany na Zjeździe we Wrocławiu. Od lewej stoją: dr Henryk Goralski, prof. Stanisława Falkiewiczowa, doc. Helena Nielubowiczowa (skarbnik), dr Barbara Grudzińska, prof. Eufemiusz Herman, doc. Maria Filipowicz (sekretarz), doc. Stanisław Banach, prof. Zygmunt Kuligowski (prezes), płk doc. Teofan Domżał, prof. Wiktor Stein, płk doc. Mieczysław Strzałko, prof. Irena Hausmanowa-Petrusewicz, dr Andrzej Kleniewski, dr Tadeusz Mazur, prof. Anatol Dowżenko (redaktor naczelny Neurologii i Neurochirurgii Polskiej) rej po odłączeniu neurochirurgii zostało 45 łóżek oraz 2 gabinety w przychodni (przy Klinice i przy ul. Koszykowej), Poradnia Zdrowia Psychicznego, Poradnia Przeciwbólowa, Pracownia Elektrofizjologii Klinicznej i Laboratorium Płynowe. Dziś Klinika liczy ponownie 60 łóżek, ma Pododdział Szybkiej Diagnostyki, Pracownię Elektrofizjologii Klinicznej i Poradnię Przeciwbólową, a liczba pracowników jest większa niż dawniej. W ciągu tych 40 lat zaszły olbrzymie zmiany na świecie, dokonano największego skoku cywilizacyjnego i największych w historii medycyny przeobrażeń w tak krótkim czasie. Patologię komórkową stworzoną przez Virchoffa zastąpiła patologia molekularna. Powstały i rozwinęły się nowe działy neurologii: neuroimmunologia, neurogenetyka, neurobiologia. Zmieniły się całkowicie metody w neurologii; od młotka i szpilki do neurofizologii klinicznej, od odmy czaszkowej do wyrafinowanych metod obrazowania, od XIX wiecznej mieszanki BLV do selektywnych inhibitorów, agonistów, antagonistów receptorowych, neuroprotekcji i terapii genowej. Skok cywilizacyjny przyniósł w stosunkowo krótkim czasie ogromny i nie notowany w historii postęp, ale towa- Ryc. 6. Personel Kliniki po 5 latach. Siedzą od lewej: Marek Kuczyński, Janusz Kwasucki i Winicjusz Termena wolontariusze, siedzą: Danuta Jurasek-Zajkowska, Maria Gedych, Teofan Domżał, Barbara Ligęzińska, Mirosława Hołyst, Halina Milczarek, Tadeusz Rymkiewicz, stoją od lewej: Tadeusz Kulisiewicz, Kazimierz Gajkowski, Stanisław Zalejski, Jerzy Kotowicz, Euzebiusz Zachara, Waldemar Pakszys, Karol Chmielowski, Eugeniusz Jaszczuk, Przemysław Słomski i w 3 rzędzie Stanisław Ilnicki i Andrzej Żmudzki 17

20 rzyszy temu wiele negatywnych zjawisk, z których najbardziej bolesnym jest moim zdaniem dehumanizacja życia. Technizacja życia czyni człowieka mniej podatnym na wszelkie uczucia i stępia wrażliwość na cierpienie innych. Tego nie dostrzega, wyrosła wraz z postępem, młodzież. Dziś, młodzi ludzie doskonalący się w zawodzie lekarza więcej czasu spędzają przy komputerach niż przy łóżku chorego, a chory częściej styka się z aparaturą zamiast z lekarzem. Coraz mniej czasu poświęca się wychowaniu młodzieży akademickiej, w którym to procesie powinna uczestniczyć także Klinika. Nie naucza się etyki zawodowej, właściwego stosunku do chorego i jego rodziny, do cierpienia. Nie ma już dziś konsyliów lekarskich, nie uczy się rozumowania klinicznego, sposobu prowadzenia rozmowy z chorym, ukierunkowanego i logicznego zbierania wywiadu itd. Z drugiej zaś strony, mimo postępu, nie modyfikuje się historii choroby, w której szablonowo pisze się status wg schematu z ubiegłych stuleci, z opukiwaniem, osłuchiwaniem i oględzinami, których czynności w dobie komputerów nikt w praktyce nie wykonuje. Nie naucza się także umiejętności występowania, prezentacji pracy naukowej, zachowania podczas wystąpienia, kontaktu z audytorium, dbałości o treść i język wystąpienia. Tego nie ma w programie żadna uczelnia. Tych 40 minionych lat to najpiękniejszy okres w moim życiu. Dane mi było poznać wielu ludzi, wyszkolić pół tysiąca uczniów, którzy do dziś obdarzają mnie szacunkiem i przyjaźnią. Klinika, którą kierowałem, wyrobiła sobie znaczącą pozycję w świecie neurologicznym, a wielu jej uczniów zajmowało i zajmuje nadal kierownicze stanowiska. Miałem to szczęście, że Klinikę przejęli właśnie Oni, moi uczniowie: Jerzy Kotowicz, a po nim Adam Stępień i kontynuują tradycje, jakie powstały w ciągu tych minionych lat, dlatego nadal jestem tutaj wśród swoich. Dzięki Nim czuję się nadal potrzebny, gdyż mogę pracować naukowo, dydaktycznie oraz konsultować chorych. Na wszystko i wszystkich przychodzi jednak czas, tylko nie zawsze człowiek ma poczucie, że czas ten już nadszedł i trzeba odejść. Najlepiej odejść wtedy, kiedy czujesz się jeszcze potrzebny. Wydłużyło się wprawdzie życie ludzkie, ale nie wiadomo co zrobić z tymi, którzy mają dane żyć dłużej. Na zakończenie składam podziękowanie wszystkim Współpracownikom, którzy przez te lata tworzyli historię Kliniki i tworzyli jej tradycje, które są kontynuowane. A wszystko to było jakby wczoraj. 40 lat minęło jak jeden dzień! Ryc. 7. Zespół Kliniki po 40 latach: siedzą od lewej Jerzy Kotowicz, Teofan Domżał i Adam Stępień. Stoją od lewej: Elżbieta Orłowska, Bożena Zaleska, Marta Durko, Beata Majewska, Anna Piusińska, Marzena Maciągowska, Anna Bilbin-Bukowska, Piotr Szymański, Ryszard Janda, Kazimierz Tomczykiewicz, Piotr Ilnicki, Jarosław Świstak, Jacek Staszewski, Maria Małowidzka-Serwińska, Bogdan Brodacki 18

Diagnostyka różnicowa omdleń

Diagnostyka różnicowa omdleń Diagnostyka różnicowa omdleń II KATEDRA KARDIOLOGII CM UMK 2014 Omdlenie - definicja Przejściowa utrata przytomności spowodowana zmniejszeniem perfuzji mózgu (przerwany przepływ mózgowy na 6-8sek lub zmniejszenie

Bardziej szczegółowo

Rodzaje omdleń. Stan przedomdleniowy. Omdlenie - definicja. Diagnostyka różnicowa omdleń

Rodzaje omdleń. Stan przedomdleniowy. Omdlenie - definicja. Diagnostyka różnicowa omdleń Omdlenie - definicja Diagnostyka różnicowa omdleń Przejściowa utrata przytomności spowodowana zmniejszeniem perfuzji mózgu (przerwany przepływ mózgowy na 6-8sek lub zmniejszenie ilości tlenu dostarczonego

Bardziej szczegółowo

U d a. Rodzaje udarów

U d a. Rodzaje udarów Udary mózgu są w Polsce trzecią przyczyną zgonów. 70 procent pacjentów po udarze to osoby niepełnosprawne. Do udaru prowadzą przede wszystkim miażdżyca, nadciśnienie, otyłość, cukrzyca. W Polsce średnio

Bardziej szczegółowo

spis treści Część i: Podstawy neuroanatomii i neurofizjologii... 15 Cele rozdziałów... 16 Słowa kluczowe... 16

spis treści Część i: Podstawy neuroanatomii i neurofizjologii... 15 Cele rozdziałów... 16 Słowa kluczowe... 16 spis treści Część i: Podstawy neuroanatomii i neurofizjologii... 15 Cele rozdziałów... 16 Słowa kluczowe... 16 1. Rozwój i podział układu nerwowego Janusz Moryś... 17 1.1. Rozwój rdzenia kręgowego... 17

Bardziej szczegółowo

Urząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą

Urząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą 14 listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą Cukrzyca jest chorobą, która staje się obecnie jednym z najważniejszych problemów dotyczących zdrowia publicznego. Jest to przewlekły i postępujący proces

Bardziej szczegółowo

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA. UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia

Załącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia Program profilaktyki chorób układu krążenia 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Choroby układu krążenia

Bardziej szczegółowo

Grant NCN 2011/03/B/ST7/03649. Reguły systemu wsparcia decyzji: wskazania/przeciwskazania trombolizy

Grant NCN 2011/03/B/ST7/03649. Reguły systemu wsparcia decyzji: wskazania/przeciwskazania trombolizy Grant NCN 2011/03/B/ST7/03649 Reguły systemu wsparcia decyzji: wskazania/przeciwskazania trombolizy Kryterium Dane (jakie) Dane (źródło) Reguła Moduł wiek wiek pacjent/osoba > 18 lat (włączająca) kliniczne

Bardziej szczegółowo

Dr n. med. Anna Prokop-Staszecka Dyrektor Krakowskiego Szpitala Specjalistycznego im. Jana Pawła II

Dr n. med. Anna Prokop-Staszecka Dyrektor Krakowskiego Szpitala Specjalistycznego im. Jana Pawła II Dr n. med. Anna Prokop-Staszecka Dyrektor Krakowskiego Szpitala Specjalistycznego im. Jana Pawła II Przewodnicząca Komisji Ekologii i Ochrony Powietrza Rady Miasta Krakowa Schorzenia dolnych dróg oddechowych

Bardziej szczegółowo

Lp. Zakres świadczonych usług i procedur Uwagi

Lp. Zakres świadczonych usług i procedur Uwagi Choroby układu nerwowego 1 Zabiegi zwalczające ból i na układzie współczulnym * X 2 Choroby nerwów obwodowych X 3 Choroby mięśni X 4 Zaburzenia równowagi X 5 Guzy mózgu i rdzenia kręgowego < 4 dni X 6

Bardziej szczegółowo

Nazwa programu LECZENIE NADPŁYTKOWOŚCI SAMOISTNEJ ICD - 10 D75.2 - nadpłytkowość samoistna Dziedzina medycyny: hematologia.

Nazwa programu LECZENIE NADPŁYTKOWOŚCI SAMOISTNEJ ICD - 10 D75.2 - nadpłytkowość samoistna Dziedzina medycyny: hematologia. Załącznik nr 10 do Zarządzenia Nr 59/2011/DGL Prezesa NFZ z dnia 10 października 2011 roku Nazwa programu LECZENIE NADPŁYTKOWOŚCI SAMOISTNEJ ICD - 10 D75.2 - nadpłytkowość samoistna Dziedzina medycyny:

Bardziej szczegółowo

Tematy seminariów z Neurologii dla V roku Kierunku Lekarskiego realizowane w Klinice Neurochirurgii:

Tematy seminariów z Neurologii dla V roku Kierunku Lekarskiego realizowane w Klinice Neurochirurgii: Tematyka zajęć i zaliczenie z Neurologii - plik pdf do pobrania Neurochirurgia Do zajęć seminaryjnych student jest zobowiązany przygotować wiedzę teoretyczną zgodnie ze słowami kluczowymi do danego tematu.

Bardziej szczegółowo

CMC/2015/03/WJ/03. Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca

CMC/2015/03/WJ/03. Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca CMC/2015/03/WJ/03 Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca Dane pacjenta Imię:... Nazwisko:... PESEL:... Rozpoznane choroby: Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Przebyty zawał

Bardziej szczegółowo

Przedmowa 11 Bożydar Latkowski Antoni Prusiński. Wprowadzenie 12 Antoni Prusiński. Część I. Wybrane problemy otoneurologii 21

Przedmowa 11 Bożydar Latkowski Antoni Prusiński. Wprowadzenie 12 Antoni Prusiński. Część I. Wybrane problemy otoneurologii 21 Spis treści Przedmowa 11 Wprowadzenie 12 Część I. Wybrane problemy otoneurologii 21 1. ABC anatomii i fizjologii narządu przedsionkowego jako obwodowego receptora układu równowagi 22 2. Badanie otoneurologiczne

Bardziej szczegółowo

LECZENIE NADPŁYTKOWOŚCI SAMOISTNEJ ICD - 10 D75.2

LECZENIE NADPŁYTKOWOŚCI SAMOISTNEJ ICD - 10 D75.2 załącznik nr 11 do zarządzenia Nr 36/2008/DGL Prezesa NFZ z dnia 19 czerwca 2008 r. Nazwa programu LECZENIE NADPŁYTKOWOŚCI SAMOISTNEJ ICD - 10 D75.2 - nadpłytkowość samoistna Dziedzina medycyny: hematologia.

Bardziej szczegółowo

WCZESNE OBJAWY CHOROBY NOWOTWOROWEJ U DZIECI

WCZESNE OBJAWY CHOROBY NOWOTWOROWEJ U DZIECI WCZESNE OBJAWY CHOROBY NOWOTWOROWEJ U DZIECI Elżbieta Adamkiewicz-Drożyńska Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii Początki choroby nowotworowej u dzieci Kumulacja wielu zmian genetycznych

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Przedmowa Badanie pacjenta z chorobami sercowo-naczyniowymi... 13

Spis treści. Przedmowa Badanie pacjenta z chorobami sercowo-naczyniowymi... 13 Spis treści Przedmowa................ 11 1. Badanie pacjenta z chorobami sercowo-naczyniowymi.................. 13 Najważniejsze problemy diagnostyczne....... 13 Ból w klatce piersiowej........... 14 Ostry

Bardziej szczegółowo

Formularz zgłoszeniowy na badanie kwalifikacyjne do mikropolaryzacji mózgu

Formularz zgłoszeniowy na badanie kwalifikacyjne do mikropolaryzacji mózgu Formularz zgłoszeniowy na badanie kwalifikacyjne do mikropolaryzacji mózgu Data... Poniższe schorzenia zazwyczaj nie stanowią przeciwwskazania do zastosowania mikropolaryzacji. Proszę zatem o udzielenie

Bardziej szczegółowo

Padaczka u osób w podeszłym wieku

Padaczka u osób w podeszłym wieku Padaczka u osób w podeszłym wieku W ostatnich latach obserwuje się wzrost przypadków padaczki u osób starszych zarówno w krajach Europy, jak i Ameryki Północnej co wynika ze starzenia się społeczeństwa

Bardziej szczegółowo

Doustne środki antykoncepcyjne a ryzyko wystąpienia zakrzepicy. Dr hab. Jacek Golański Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Doustne środki antykoncepcyjne a ryzyko wystąpienia zakrzepicy. Dr hab. Jacek Golański Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi Uniwersytet Medyczny w Łodzi Doustne środki antykoncepcyjne a ryzyko wystąpienia zakrzepicy Dr hab. Jacek Golański Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi Uniwersytet Medyczny w Łodzi Żylna choroba zakrzepowozatorowa (ŻChZZ) stanowi ważny

Bardziej szczegółowo

1. Protezowanie aparatami (przewodnictwo powietrzne i kostne). 2. Ćwiczenia logopedyczne.

1. Protezowanie aparatami (przewodnictwo powietrzne i kostne). 2. Ćwiczenia logopedyczne. 2. Implantacje mikroelektrod do ślimaka przekazywanie odpowiednio dobranych sygnałów elektrycznych do receptorów w sposób sterowany komputerem. Rehabilitacja w uszkodzeniach słuchu: 1. Protezowanie aparatami

Bardziej szczegółowo

Wentylacja u chorych z ciężkimi obrażeniami mózgu

Wentylacja u chorych z ciężkimi obrażeniami mózgu Wentylacja u chorych z ciężkimi obrażeniami mózgu Karolina Mroczkowska Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Centralny Szpital Kliniczny Źródło Critical Care 2018: Respiratory management in patients

Bardziej szczegółowo

lek Magdalena Puławska-Stalmach STRESZCZENIE

lek Magdalena Puławska-Stalmach STRESZCZENIE lek Magdalena Puławska-Stalmach tytuł pracy: Kliniczne i radiologiczne aspekty tętniaków wewnątrzczaszkowych a wybór metody leczenia STRESZCZENIE Tętniak to miejscowe, nieprawidłowe poszerzenie światła

Bardziej szczegółowo

BADANIA LABORATORYJNE WYKONYWANE W PRZYPADKU NIEDOKRWIENNEGO UDARU MÓZGU

BADANIA LABORATORYJNE WYKONYWANE W PRZYPADKU NIEDOKRWIENNEGO UDARU MÓZGU 442 Część II. Neurologia kliniczna BADANIA LABORATORYJNE WYKONYWANE W PRZYPADKU NIEDOKRWIENNEGO UDARU MÓZGU Badania neuroobrazowe Badanie tomografii komputerowej głowy Zasadniczym rozróżnieniem wydaje

Bardziej szczegółowo

Leczenie bezdechu i chrapania

Leczenie bezdechu i chrapania Leczenie bezdechu i chrapania Bezdech senny, to poważna i dokuczliwa choroba, dotykająca ok. 4% mężczyzn i 2% kobiet. Warto więc wykonać u siebie tzw. BADANIE POLISOMNOGRAFICZNE, które polega na obserwacji

Bardziej szczegółowo

Zespół Metaboliczny w praktyce chirurga naczyniowego

Zespół Metaboliczny w praktyce chirurga naczyniowego Zespół Metaboliczny w praktyce chirurga naczyniowego Wacław Karakuła Katedra i Klinika Chirurgii Naczyń i Angiologii U.M. w Lublinie Kierownik Kliniki prof. Tomasz Zubilewicz Lublin, 27.02.2016 Zespół

Bardziej szczegółowo

Zespoły bólowe kręgosłupa

Zespoły bólowe kręgosłupa Zespoły bólowe kręgosłupa W około 70-80% przypadków pierwszego spotkania pacjenta i lekarza nie daje ustalić się dokładnie przyczyny bólów kręgosłupa. Świadczy to o złożoności tego problemu. Mimo tego

Bardziej szczegółowo

MIGRENY. Henryk Dyczek 2010

MIGRENY. Henryk Dyczek 2010 MIGRENY Henryk Dyczek 2010 Wstęp http://zdrowie.flink.pl/migrenowe_bole_glowy.php Migrenowe bóle głowy stanowią problem epidemiologiczny, diagnostyczny i terapeutyczny. Powszechnie występuje niedostateczna

Bardziej szczegółowo

Zespoły neurodegeneracyjne. Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Zespoły neurodegeneracyjne. Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Zespoły neurodegeneracyjne Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Neurodegeneracja Choroby przewlekłe, postępujące, prowadzące

Bardziej szczegółowo

Ocena ogólna: Raport całkowity z okresu od 04.05.2007 do 15.11.2007

Ocena ogólna: Raport całkowity z okresu od 04.05.2007 do 15.11.2007 W Niepublicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej ABC medic Praktyka Grupowa Lekarzy Rodzinnych w Zielonej Górze w okresie od 04.05.2007-15.11.2007 została przeprowadzona ocena efektów klinicznych u pacjentów

Bardziej szczegółowo

10 FAKTÓW NA TEMAT CUKRZYCY

10 FAKTÓW NA TEMAT CUKRZYCY 10 FAKTÓW NA TEMAT CUKRZYCY FAKT 1. Około 347 mln ludzi na świecie choruje na cukrzycę. Istnieje rosnąca globalna epidemia cukrzycy, u której podłoża leży szybki przyrost przypadków nadwagi i otyłości

Bardziej szczegółowo

Bóle w klatce piersiowej. Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Nadciśnienia Tętniczego

Bóle w klatce piersiowej. Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Nadciśnienia Tętniczego Bóle w klatce piersiowej Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Nadciśnienia Tętniczego Bóle w klatce piersiowej Najczęstsza przyczyna konsultacji szpitalnych Największy niepokój chorego Najczęstsza po

Bardziej szczegółowo

PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA

PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA - 2006 1. UZASADNIENIE POTRZEBY PROGRAMU Choroby układu krążenia są główną przyczyną zgonów w Polsce i na świecie. Umieralność z tego

Bardziej szczegółowo

Kompleksowa Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna nad pacjentem z Otępieniem - propozycja ekspercka

Kompleksowa Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna nad pacjentem z Otępieniem - propozycja ekspercka Kompleksowa Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna nad pacjentem z Otępieniem - propozycja ekspercka D. Ryglewicz, M. Barcikowska, A. Friedman, A. Szczudlik, G.Opala Zasadnicze elementy systemu kompleksowej

Bardziej szczegółowo

Testy wysiłkowe w wadach serca

Testy wysiłkowe w wadach serca XX Konferencja Szkoleniowa i XVI Międzynarodowa Konferencja Wspólna SENiT oraz ISHNE 5-8 marca 2014 roku, Kościelisko Testy wysiłkowe w wadach serca Sławomira Borowicz-Bieńkowska Katedra Rehabilitacji

Bardziej szczegółowo

VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości

VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Szacuje się, że wysokie ciśnienie krwi jest przyczyną

Bardziej szczegółowo

Należą do najczęstszych urazów mózgu Zmiany w badaniach obrazowych z czasem pogarszają się

Należą do najczęstszych urazów mózgu Zmiany w badaniach obrazowych z czasem pogarszają się Złamania kości czaszki U 1/3 chorych po ciężkim urazie głowy nie występuje złamanie kości czaszki Złamanie może być linijne, z wgłobieniem lub z rozerwaniem szwów Zdjęcia rtg nie są wystarczające w diagnostyce

Bardziej szczegółowo

PODWYŻSZONE CIŚNIENIE WEWNĄTRZCZASZKOWE U DZIECI INTRACRANIAL PRESSURE ICP

PODWYŻSZONE CIŚNIENIE WEWNĄTRZCZASZKOWE U DZIECI INTRACRANIAL PRESSURE ICP PODWYŻSZONE CIŚNIENIE WEWNĄTRZCZASZKOWE U DZIECI INTRACRANIAL PRESSURE ICP Nadmierne ciśnienie wewnątrz niepodatnego sklepienia czaszki, upośledzające funkcje neurologiczne. PRZYCZYNY ICP Wynik zmian zwiększających

Bardziej szczegółowo

Aneks III. Zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego i ulotce dla pacjenta.

Aneks III. Zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego i ulotce dla pacjenta. Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego i ulotce dla pacjenta. Uwaga: Niniejsze zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego

Bardziej szczegółowo

uszkodzenie tkanek spowodowane rozszerzeniem lub zwężeniem zamkniętych przestrzeni gazowych, wskutek zmian objętości gazu w nich zawartego.

uszkodzenie tkanek spowodowane rozszerzeniem lub zwężeniem zamkniętych przestrzeni gazowych, wskutek zmian objętości gazu w nich zawartego. Barotrauma uszkodzenie tkanek spowodowane rozszerzeniem lub zwężeniem zamkniętych przestrzeni gazowych, wskutek zmian objętości gazu w nich zawartego. Podział urazów ciœnieniowych płuc zatok obocznych

Bardziej szczegółowo

Materiały informacyjne dla pacjentów

Materiały informacyjne dla pacjentów Materiały informacyjne dla pacjentów Udar mózgu Rozdziały tego tematu: Wprowadzenie Objawy Przyczyny Rozpoznanie Leczenie Powikłania Zapobieganie Wybrane linki Wprowadzenie Udar mózgu, zwany dawniej apopleksją,

Bardziej szczegółowo

STAN PADACZKOWY. postępowanie

STAN PADACZKOWY. postępowanie STAN PADACZKOWY postępowanie O Wytyczne EFNS dotyczące leczenia stanu padaczkowego u dorosłych 2010; Meierkord H., Boon P., Engelsen B., Shorvon S., Tinuper P., Holtkamp M. O Stany nagłe wydanie 2, red.:

Bardziej szczegółowo

Ból stawów i mięśni w wieku starszym punkt widzenia reumatologa

Ból stawów i mięśni w wieku starszym punkt widzenia reumatologa Ból stawów i mięśni w wieku starszym punkt widzenia reumatologa Mariusz Korkosz Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii UJ CM Oddział Reumatologii Kliniki Chorób Wewnętrznych Szpitala Uniwersyteckiego

Bardziej szczegółowo

Retinopatia cukrzycowa

Retinopatia cukrzycowa Retinopatia cukrzycowa Retinopatia cukrzycowa jest w krajach rozwiniętych jedną z głównych przyczyn ślepoty. Rozwija się u znacznej liczby pacjentów długo chorujących na cukrzycę, która może być przyczyną

Bardziej szczegółowo

Diagnostyka elektrofizjologiczna neuropatii cukrzycowej

Diagnostyka elektrofizjologiczna neuropatii cukrzycowej Diagnostyka elektrofizjologiczna neuropatii cukrzycowej Monika Ostrowska Oddział Neurologii z Pododdziałem Udarowym i Pododdziałem Rehabilitacyjnym Szpital im. Jana Pawła II w Krakowie II Warszawskie Dni

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć

AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, której głównym objawem jest podwyższone stężenie glukozy we krwi (hiperglikemia). Stan taki

Bardziej szczegółowo

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Data badania. Data urodzenia. Płeć 1) Rok uzyskania uprawnienia do. kierowania pojazdami kod pocztowy.

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Data badania. Data urodzenia. Płeć 1) Rok uzyskania uprawnienia do. kierowania pojazdami kod pocztowy. (oznaczenie jednostki przeprowadzającej badanie) KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Data badania Dzień Miesiąc Rok 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Imię i nazwisko Data urodzenia Dzień Miesiąc Rok Numer PESEL

Bardziej szczegółowo

Spis treści. 1. Bóle głowy... 17. 2. Zawroty głowy... 33. lecz 5

Spis treści. 1. Bóle głowy... 17. 2. Zawroty głowy... 33. lecz 5 lecz 5 Spis treści 1. Bóle głowy............. 17 Klasyfikacja bólów głowy........... 17 Diagnostyka.............. 19 Wywiad.............. 19 Badanie stanu ogólnego i neurologicznego...... 20 Migrena...............

Bardziej szczegółowo

CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA OTĘPIEŃ

CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA OTĘPIEŃ CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA OTĘPIEŃ Według raportu WHO z 2010 roku ilość osób z otępieniem na świecie wynosi 35,5 miliona, W Polsce oceniono w 2014 roku, że dotyczy ponad 500 000 osób z różnymi rodzajami otępienia,

Bardziej szczegółowo

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 12 grudnia 2011 r.

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 12 grudnia 2011 r. Dziennik Ustaw Nr 269 15687 Poz. 1597 1597 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 12 grudnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu programów zdrowotnych Na

Bardziej szczegółowo

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO .. Oznaczenie podmiotu przeprowadzającego badanie lekarskie KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Zgodnie art. 15f ust. 4 ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U. z 2012 r. poz. 576, z późn. zm.) wyniki

Bardziej szczegółowo

BÓL W KLATCE PIERSIOWEJ, ZASŁABNIĘCIE, OMDLENIA, PADACZKA. EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA

BÓL W KLATCE PIERSIOWEJ, ZASŁABNIĘCIE, OMDLENIA, PADACZKA. EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA BÓL W KLATCE PIERSIOWEJ, ZASŁABNIĘCIE, OMDLENIA, PADACZKA. EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA PAMIĘTAJ!!! TEKST PODKREŚLONY LUB WYTŁUSZCZONY JEST DO ZAPAMIĘTANIA. Opracował: mgr Mirosław Chorąży Zasłabnięcie

Bardziej szczegółowo

Aneks III. Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta

Aneks III. Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta Aneks III Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta Uwaga: Charakterystyka Produktu Leczniczego i Ulotka dla pacjenta są wynikiem zakończenia procedury

Bardziej szczegółowo

Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów. problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW

Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów. problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 Małgorzata Marszałek POSTRZEGANIE CUKRZYCY TYPU 2 Łagodniejszy,

Bardziej szczegółowo

Zapalenie ucha środkowego

Zapalenie ucha środkowego Zapalenie ucha środkowego Poradnik dla pacjenta Dr Maciej Starachowski Ostre zapalenie ucha środkowego. Co to jest? Ostre zapalenie ucha środkowego jest rozpoznawane w przypadku zmian zapalnych w uchu

Bardziej szczegółowo

Ból w klatce piersiowej. Klinika Hipertensjologii i Chorób Wewnętrznych PUM

Ból w klatce piersiowej. Klinika Hipertensjologii i Chorób Wewnętrznych PUM Ból w klatce piersiowej Klinika Hipertensjologii i Chorób Wewnętrznych PUM Patomechanizm i przyczyny Źródłem bólu mogą być wszystkie struktury klatki piersiowej, z wyjątkiem miąższu płucnego: 1) serce

Bardziej szczegółowo

Stany zagrożenia życia w przebiegu nadciśnienia tętniczego

Stany zagrożenia życia w przebiegu nadciśnienia tętniczego Stany zagrożenia życia w przebiegu nadciśnienia tętniczego Nadciśnienie tętnicze Źródło: Wytyczne ESH/ESC dot postępowania w nadciśnieniu tętniczym 2013 Stratyfikacja łącznego ryzyka sercowo-naczyniowego

Bardziej szczegółowo

Ewaluacja badań medycznych według EBM (medycyny opartej na dowodach naukowych) poziomy wiarygodności... 613 Wykaz skrótów... 613

Ewaluacja badań medycznych według EBM (medycyny opartej na dowodach naukowych) poziomy wiarygodności... 613 Wykaz skrótów... 613 IX 1. MECHANIZMY POWSTAWANIA BÓLU Jerzy Wordliczek, Jan Dobrogowski... 1 Patomechanizm bólu ostrego... 3 Patomechanizm bólu przewlekłego... 9 Ból neuropatyczny... 10 Ośrodkowa sensytyzacja... 15 2. METODY

Bardziej szczegółowo

Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu

Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu 2018-03-15 Czym jest ryzyko sercowo naczyniowe? Ryzyko sercowo-naczyniowe to

Bardziej szczegółowo

LECZENIE STWARDNIENIA ROZSIANEGO (ICD-10 G 35)

LECZENIE STWARDNIENIA ROZSIANEGO (ICD-10 G 35) Załącznik B.29. LECZENIE STWARDNIENIA ROZSIANEGO (ICD-10 G 35) ŚWIADCZENIOBIORCY 1.Kryteria kwalifikacji 1.1 Leczenia interferonem beta: 1) wiek od 12 roku życia; 2) rozpoznanie postaci rzutowej stwardnienia

Bardziej szczegółowo

CHIRURGICZNE LECZENIE ZWĘŻEŃ TĘTNIC SZYJNYCH

CHIRURGICZNE LECZENIE ZWĘŻEŃ TĘTNIC SZYJNYCH CHIRURGICZNE LECZENIE ZWĘŻEŃ TĘTNIC SZYJNYCH KATEDRA I KLINIKA CHIRURGII NACZYŃ I ANGIOLOGII AKADEMII MEDYCZNEJ W LUBLINIE Kierownik: Dr hab.n. med. Jacek Wroński UDROŻNIENIE T. SZYJNEJ WEWNĘTRZNEJ WSKAZANIA

Bardziej szczegółowo

Informacja dla pacjentów

Informacja dla pacjentów info Informacja dla pacjentów ze szpiczakiem mnogim leczonych bortezomibem Polineuropatia indukowana bortezomibem Konsultacja merytoryczna: Prof. dr hab. Lidia Usnarska-Zubkiewicz Katedra i Klinika Hematologii,

Bardziej szczegółowo

DOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE

DOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE DOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE Dolegliwości subiektywne to objawy zgłaszane przez poszkodowanego, które nie znajdują odzwierciedlenia w nieprawidłowym wyniku badania fizykalnego oraz w wynikach badań dodatkowych.

Bardziej szczegółowo

Narodowy Test Zdrowia Polaków

Narodowy Test Zdrowia Polaków Raport z realizacji projektu specjalnego MedOnet.pl: Narodowy Test Zdrowia Polaków Autorzy: Bartosz Symonides 1 Jerzy Tyszkiewicz 1 Edyta Figurny-Puchalska 2 Zbigniew Gaciong 1 1 Katedra i Klinika Chorób

Bardziej szczegółowo

ZMIANY W ORGANIZMIE SPOWODOWANE PICIEM ALKOHOLU

ZMIANY W ORGANIZMIE SPOWODOWANE PICIEM ALKOHOLU ZMIANY W ORGANIZMIE SPOWODOWANE PICIEM ALKOHOLU ( na podstawie artykułu zamieszczonego na portalu internetowym www.wp.pl zebrał i opracował administrator strony www.atol.org.pl ) Przewlekłe nadużywanie

Bardziej szczegółowo

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO. 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Imię i nazwisko Data urodzenia Dzień Miesiąc Rok. Płeć 1)

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO. 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Imię i nazwisko Data urodzenia Dzień Miesiąc Rok. Płeć 1) ... (oznaczenie jednostki przeprowadzającej badanie) KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Data badania rok miesiąc rok 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Imię i nazwisko Data urodzenia Dzień Miesiąc Rok Płeć 1)

Bardziej szczegółowo

Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu. Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze

Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu. Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze Czynniki ryzyka rozwoju i powikłania cukrzycy Nadwaga i otyłość Retinopatia

Bardziej szczegółowo

DIAGNOSTYKA I LECZENIE URAZÓW CZASZKOWO-MÓZGOWYCH

DIAGNOSTYKA I LECZENIE URAZÓW CZASZKOWO-MÓZGOWYCH Częstochowa 2012 1 DIAGNOSTYKA I LECZENIE URAZÓW CZASZKOWO-MÓZGOWYCH Izabela Duda Częstochowa 2012 2 nomenklatura Traumatic brain injury Brain injury Head injury Traumatic cerebral injury Head trauma Traumatic

Bardziej szczegółowo

FORMULARZ MEDYCZNY PACJENTA

FORMULARZ MEDYCZNY PACJENTA Data wypełnienia: FORMULARZ MEDYCZNY PACJENTA NAZWISKO i IMIĘ PESEL ADRES TELEFON Nazwisko i imię opiekuna/osoby upoważnionej do kontaktu: Telefon osoby upoważnionej do kontaktu: ROZPOZNANIE LEKARSKIE

Bardziej szczegółowo

Tyreologia opis przypadku 15

Tyreologia opis przypadku 15 Kurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego Tyreologia opis przypadku 15 partner kursu: (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną) Opis przypadku 28-letnia kobieta zgłosił się do Poradni Endokrynologicznej.

Bardziej szczegółowo

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO WZÓR... (oznaczenie jednostki przeprowadzającej badanie) KARTA BADANIA LEKARSKIEGO 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Data badania dzień miesiąc rok Imię i nazwisko Data urodzenia Dzień Miesiąc Rok

Bardziej szczegółowo

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012 PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012 Instytut Zdrowia Kierunek studiów: Ratownictwo medyczne Kod kierunku: 12.9 Specjalność: - 1. PRZEDMIOT

Bardziej szczegółowo

Tyreologia opis przypadku 2

Tyreologia opis przypadku 2 Kurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego Tyreologia opis przypadku 2 partner kursu: (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną) Opis przypadku 28-letni mężczyzna zgłosił się do Poradni Endokrynologicznej.

Bardziej szczegółowo

Choroba wieńcowa Niewydolność serca Nadciśnienie tętnicze

Choroba wieńcowa Niewydolność serca Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Niewydolność serca Nadciśnienie tętnicze Choroba niedokrwienna serca zapotrzebowanie na O2 > moŝliwości podaŝy O2 niedotlenienie upośledzenie czynności mięśnia sercowego przemijające trwałe

Bardziej szczegółowo

NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY

NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY Poradnik dla pacjenta i jego rodziny Konsultacja: prof. dr hab. med. Zbigniew Gaciong CO TO JEST ZESPÓŁ METABOLICZNY Nadciśnienie tętnicze (inaczej podwyższone ciśnienie

Bardziej szczegółowo

Karta badania profilaktycznego w Programie profilaktyki chorób układu krążenia

Karta badania profilaktycznego w Programie profilaktyki chorób układu krążenia Pieczątka świadczeniodawcy nr umowy z NFZ Karta badania profilaktycznego w Programie profilaktyki chorób układu krążenia Uwaga! Kartę należy wypełnić drukowanymi literami, twierdzące odpowiedzi na pytania

Bardziej szczegółowo

Śmierć mózgu. Janusz Trzebicki I Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii WUM

Śmierć mózgu. Janusz Trzebicki I Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii WUM Śmierć mózgu Janusz Trzebicki I Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii WUM Proces śmierci Przerwanie czynności neurologicznych OUN Zatrzymanie czynności serca Zatrzymanie czynności oddechowej Śmierć

Bardziej szczegółowo

Radiologia zabiegowa. Radiologia zabiegowa. Radiologia zabiegowa. dr n.med. Jolanta Meller

Radiologia zabiegowa. Radiologia zabiegowa. Radiologia zabiegowa. dr n.med. Jolanta Meller Radiologia zabiegowa dr n.med. Jolanta Meller Radiologia zabiegowa wykorzystuje metody obrazowania narządów oraz sprzęt i techniki stosowane w radiologii naczyniowej do przeprowadzania zabiegów leczniczych

Bardziej szczegółowo

LECZENIE ZAAWANSOWANEGO RAKA JELITA GRUBEGO (ICD-10 C 18 C 20)

LECZENIE ZAAWANSOWANEGO RAKA JELITA GRUBEGO (ICD-10 C 18 C 20) Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 511 Poz. 42 Załącznik B.4. LECZENIE ZAAWANSOWANEGO RAKA JELITA GRUBEGO (ICD-10 C 18 C 20) ZAKRES ŚWIADCZENIA GWARANTOWANEGO ŚWIADCZENIOBIORCY 1. Leczenie zaawansowanego

Bardziej szczegółowo

Temat: Choroby i higiena układu krwionośnego.

Temat: Choroby i higiena układu krwionośnego. 1. Praca serca. Serce jest aktywnie pracującym mięśniem. Kurcząc się około 75 razy na minutę, wykonuje w ciągu doby około 108 tyś. skurczów. Od tego, jak funkcjonuje serce, zależy stan całego organizmu.

Bardziej szczegółowo

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA NAJCZĘSTSZE NOWOTWORY OBJAWY, ROZPOZNAWANIE I LECZENIE

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA NAJCZĘSTSZE NOWOTWORY OBJAWY, ROZPOZNAWANIE I LECZENIE CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA ROZDZIA 4 NAJCZĘSTSZE NOWOTWORY OBJAWY, ROZPOZNAWANIE I LECZENIE Arkadiusz Jeziorski W Polsce do lekarzy onkologów zgłasza się rocznie ponad 130 tysięcy nowych pacjentów; około 80 tysięcy

Bardziej szczegółowo

Urologiczne leczenie paliatywne zaawansowanych raków nerki. Dr n. med. Roman Sosnowski Klinika Nowotworów Układu Moczowego, COI, Warszawa

Urologiczne leczenie paliatywne zaawansowanych raków nerki. Dr n. med. Roman Sosnowski Klinika Nowotworów Układu Moczowego, COI, Warszawa Urologiczne leczenie paliatywne zaawansowanych raków nerki Dr n. med. Roman Sosnowski Klinika Nowotworów Układu Moczowego, COI, Warszawa Nefrektomia Nefrektomia jest metodą umożliwiającą całkowite wyleczenie

Bardziej szczegółowo

ZBYT PÓŹNE WYKRYWANIE RAKA NERKI ROLA LEKARZA PIERWSZEGO KONTAKTU

ZBYT PÓŹNE WYKRYWANIE RAKA NERKI ROLA LEKARZA PIERWSZEGO KONTAKTU ZBYT PÓŹNE WYKRYWANIE RAKA NERKI ROLA LEKARZA PIERWSZEGO KONTAKTU 14 czerwca 2012 r dr n. med. Piotr Tomczak Klinika Onkologii U.M. Poznań Epidemiologia raka nerki RCC stanowi 2 3% nowotworów złośliwych

Bardziej szczegółowo

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO

KARTA BADANIA LEKARSKIEGO ... (oznaczenie jednostki przeprowadzającej badanie) KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Data badania dzień Miesiąc rok 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Imiona i nazwisko Data urodzenia Płeć 1) dzień miesiąc

Bardziej szczegółowo

Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii

Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii Piotr Pruszczyk, Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii Warszawski Uniwersytet Medyczny Centrum Diagnostyki i Leczenia

Bardziej szczegółowo

Niedociśnienie tętnicze. IKARD r dr Radosław Sierpiński

Niedociśnienie tętnicze. IKARD r dr Radosław Sierpiński Niedociśnienie tętnicze IKARD 15.12.2015r dr Radosław Sierpiński Definicja Przez niedociśnienie tętnicze, czyli hipotonię, rozumiemy trwale utrzymujące się niskie ciśnienie tętnicze, zazwyczaj skurczowe

Bardziej szczegółowo

ROLA MIOGENNYCH PRZEDSIONKOWYCH POTENCJAŁÓW WYWOŁANYCH W DIAGNOSTYCE ZAWROTÓW GŁOWY O RÓŻNEJ ETIOLOGII

ROLA MIOGENNYCH PRZEDSIONKOWYCH POTENCJAŁÓW WYWOŁANYCH W DIAGNOSTYCE ZAWROTÓW GŁOWY O RÓŻNEJ ETIOLOGII Dominik Bień ROLA MIOGENNYCH PRZEDSIONKOWYCH POTENCJAŁÓW WYWOŁANYCH W DIAGNOSTYCE ZAWROTÓW GŁOWY O RÓŻNEJ ETIOLOGII ROZPRAWA NA STOPIEŃ DOKTORA NAUK MEDYCZNYCH BADANIA WYKONANO W KLINICE OTORYNOLARYNGOLOGII

Bardziej szczegółowo

ŚWIADOMA ZGODA PACJENTA na leczenie zabiegowe guza jądra

ŚWIADOMA ZGODA PACJENTA na leczenie zabiegowe guza jądra ŚWIADOMA ZGODA PACJENTA na leczenie zabiegowe guza jądra DANE PACJENTA: Imię i nazwisko:... PESEL: Zabieg został zaplanowany na dzień:... Lekarz wykonujący zabieg:... Na podstawie wywiadu lekarskiego i

Bardziej szczegółowo

2. Etiopatogeneza astmy... 14 2.1. Układ oddechowy... 14 2.2. Układ krążenia... 16

2. Etiopatogeneza astmy... 14 2.1. Układ oddechowy... 14 2.2. Układ krążenia... 16 INTENSYWNA TERAPIA STANU ASTMATYCZNEGO 1. Definicja... 13 2. Etiopatogeneza astmy... 14 2.1. Układ oddechowy... 14 2.2. Układ krążenia... 16 3. Obraz kliniczny... 17 3.1. Rozpoznanie... 17 3.2. Diagnostyka

Bardziej szczegółowo

Aktywność sportowa po zawale serca

Aktywność sportowa po zawale serca Aktywność sportowa po zawale serca Czy i jaki wysiłek fizyczny jest zalecany? O prozdrowotnych aspektach wysiłku fizycznego wiadomo już od dawna. Wysiłek fizyczny o charakterze aerobowym (dynamiczne ćwiczenia

Bardziej szczegółowo

Czym jest badanie czynnościowe rezonansu magnetycznego? Oraz jaki ma związek z neuronawigacją?

Czym jest badanie czynnościowe rezonansu magnetycznego? Oraz jaki ma związek z neuronawigacją? Czym jest badanie czynnościowe rezonansu magnetycznego? Oraz jaki ma związek z neuronawigacją? Dolnośląski Szpital Specjalistyczny im. T. Marciniaka Centrum Medycyny Ratunkowej stale podnosi jakość prowadzonego

Bardziej szczegółowo

Epidemiologia i klasyfikacja urazów rdzenia kręgowego

Epidemiologia i klasyfikacja urazów rdzenia kręgowego Epidemiologia i klasyfikacja urazów rdzenia kręgowego prof. Marek Harat Klinika Neurochirurgii 10 Wojskowego Szpitala Klinicznego w Bydgoszczy Polska Szkoła Neurochirurgii 2017 Częstość występowania urazów

Bardziej szczegółowo

POSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH

POSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH POSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH CUKRZYCA.? cukrzyca to grupa chorób metabolicznych charakteryzujących się hiperglikemią (podwyższonym poziomem cukru we krwi) wynika

Bardziej szczegółowo

6.2. Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dotyczącego produktu leczniczego DUOKOPT przeznaczone do wiadomości publicznej

6.2. Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dotyczącego produktu leczniczego DUOKOPT przeznaczone do wiadomości publicznej 6.2. Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dotyczącego produktu leczniczego DUOKOPT przeznaczone do wiadomości publicznej 6.2.1. Podsumowanie korzyści wynikających z leczenia Co to jest T2488? T2488

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 4. Data badania WZÓR. dzień miesiąc rok. kierowania pojazdami KARTA BADANIA LEKARSKIEGO. uprawnienia do. kod pocztowy - Płeć 1) M/K

Załącznik nr 4. Data badania WZÓR. dzień miesiąc rok. kierowania pojazdami KARTA BADANIA LEKARSKIEGO. uprawnienia do. kod pocztowy - Płeć 1) M/K Dziennik Ustaw 7 Poz. 1938 Załącznik nr 4 WZÓR... (oznaczenie jednostki przeprowadzającej badanie) KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Data badania dzień miesiąc rok 1. DANE IDENTYFIKACYJNE OSOBY BADANEJ Imię i

Bardziej szczegółowo

Spis treści. 1. Rehabilitacja w chirurgii zagadnienia ogólne... 13 Marek Woźniewski, Jerzy Kołodziej, Maciej Mraz

Spis treści. 1. Rehabilitacja w chirurgii zagadnienia ogólne... 13 Marek Woźniewski, Jerzy Kołodziej, Maciej Mraz Spis treści 1. Rehabilitacja w chirurgii zagadnienia ogólne... 13 Marek Woźniewski, Jerzy Kołodziej, Maciej Mraz 1.1. Wstęp.... 13 Marek Woźniewski, Jerzy Kołodziej 1.2. Znaczenie rehabilitacji w chirurgii...

Bardziej szczegółowo

DOBRE PRAKTYKI POSTĘPOWANIA DYSPOZYTORÓW MEDYCZNYCH I ZESPOŁÓW RATOWNICTWA MEDYCZNEGO Z PACJENTEM Z PODEJRZENIEM UDARU MÓZGU

DOBRE PRAKTYKI POSTĘPOWANIA DYSPOZYTORÓW MEDYCZNYCH I ZESPOŁÓW RATOWNICTWA MEDYCZNEGO Z PACJENTEM Z PODEJRZENIEM UDARU MÓZGU DOBRE PRAKTYKI POSTĘPOWANIA DYSPOZYTORÓW MEDYCZNYCH I ZESPOŁÓW RATOWNICTWA MEDYCZNEGO Z PACJENTEM Z PODEJRZENIEM UDARU MÓZGU Konsultant krajowy w dziedzinie neurologii prof. dr hab. n. med. Danuta Ryglewicz

Bardziej szczegółowo

Stopa cukrzycowa. Dr med. Anna Korzon-Burakowska Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii AMG Kierownik prof.dr hab. med. B.

Stopa cukrzycowa. Dr med. Anna Korzon-Burakowska Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii AMG Kierownik prof.dr hab. med. B. Stopa cukrzycowa Dr med. Anna Korzon-Burakowska Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii AMG Kierownik prof.dr hab. med. B. Wyrzykowski Stopa cukrzycowa - definicja Infekcja, owrzodzenie lub destrukcja

Bardziej szczegółowo

Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie

Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie Jak wspomniano we wcześniejszych artykułach cyklu, strategia postępowania w migotaniu przedsionków (AF) polega albo na kontroli częstości rytmu komór i zapobieganiu

Bardziej szczegółowo

Informacje dla pacjenta i fachowych pracowników ochrony zdrowia zaangażowanych w opiekę medyczną lub leczenie

Informacje dla pacjenta i fachowych pracowników ochrony zdrowia zaangażowanych w opiekę medyczną lub leczenie brygatynib Informacje dla pacjenta i fachowych pracowników ochrony zdrowia zaangażowanych w opiekę medyczną lub leczenie Imię i nazwisko pacjenta: Dane lekarza (który przepisał lek Alunbrig ): Numer telefonu

Bardziej szczegółowo