WPŁYW TECHNOLOGII PRODUKCJI BROJLERÓW, UBOJU I PRZETWÓRSTWA NA JAKOŚĆ POZYSKANEGO MIĘSA

Transkrypt

1 WPŁYW TECHNOLOGII PRODUKCJI BROJLERÓW, UBOJU I PRZETWÓRSTWA NA JAKOŚĆ POZYSKANEGO MIĘSA Mięso drobiowe jest akceptowane na całym świecie bez religijnych, społecznych lub socjalnych oraz kulturowych ograniczeń i staje się podstawowym źródłem wyżywienia ludzi. W ostatnich dziesięcioleciach, nasilały się w Europie problemy związane z produkcją mięsa drobiowego (Petersen, 1997), jako źródła wysokiej jakości białka zwierzęcego, pozyskiwanego niezależnie od klimatu, z dużych stad zdrowych ptaków. Zaczęto się interesować metodami chowu drobiu, ich wpływem na samopoczucie ptaków i otaczające fermy środowisko oraz na zdrowie konsumentów. Przystąpiono także do sformułowania praw ubijanych ptaków. Historia kontroli jakości mięsa Kontrole jakości mięsa przeprowadzane już w początkach ludzkich cywilizacji, oparte były najczęściej o zasady religijne. W średniowiecznej Europie przeprowadzano je powierzchownie. W XIX wieku, rozwijające się różne kierunki naukowe zaczęto wykorzystywać w klinicznych i patologicznych badaniach ubijanych zwierząt gospodarskich. Rolnik musiał przeznaczone do uboju zwierzę dostarczyć do rzeźni, gdzie można je było poddać obserwacji. Ten uznawany wówczas za bardzo nowoczesny system kontroli mięsa, obecnie określa się jako "tradycyjny". Obserwacje kliniczne i badania poubojowe zwierząt w rzeźni, przeprowadzane są w celu wykrywania u nich chorób i zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się. W latach 70-tych system ten objął również sektor drobiu, z uwzględnianiem wykrywania w mięsie obcych, niepożądanych substancji, takich jak pozostałości leków i czynników zakaźnych. Rozwój metod intensywnego chowu drobiu i związane z nimi zagrożenia w postaci subklinicznych form czynników zakaźnych, zmuszają do systematycznego doskonalenia sposobów monitorowania ptaków przeznaczonych na ubój oraz cech jakości ich mięsa. W Polsce mocno została ostatnio nagłośniona akcja Głównego Inspektora Weterynarii, pod hasłem Zero tolerancji. Wprowadzany "system zintegrowanego łańcucha" polega na wzajemnych, ścisłych powiązaniach i wpływach między poszczególnymi etapami produkcji (chów, transport, ubój i przetwarzanie) oraz ich oddziaływaniu na produkt końcowy. Nawet jedno zdarzenie może niekorzystnie wpłynąć na cały proces uboju w rzeźni i na produkt końcowy (Fries, 2012): a. ferma - np. ściółka złej jakości wpływa ujemnie na jakość skóry i spodów łap (FPD) kurcząt; b. transport do rzeźni - padnięcia w transporcie, mechaniczne stłuczenia ciała ptaków; c. genotyp (zestaw mieszańców) i płeć - na występowanie nagłej śmierci kogutów brojlerów; d. zakażenia całego zakładu bakterią Salmonella. Ponieważ kontrolą objęte są wszystkie ptaki w trakcie uboju i w procesie dalszego ich przetwarzania, obserwowane wady w rzeźni mogą być pomocne w zarządzaniu fermą, w zwalczaniu chorób brojlerów, w organizacji transportu oraz wpływać na doskonalenie metod uboju i przetwórstwa kurcząt. Skuteczność kontroli zależy od zapewnienia inspektorom dostępu 8

2 JAJA I PTAKI HODOWLANE do infrastruktury fermy i ubojni oraz stosowania przez nich właściwych parametrów monitoringu. Cele kontroli mięsa drobiowego W procesie przetwarzania mięsa drobiowego należy uwzględniać bezpieczeństwo zdrowotne ludzi i drobiu oraz brać pod uwagę dobrostan ptaków, by dostarczać konsumentom mięso wysokiej jakości. W ramach prowadzonej kontroli i nadzoru, należy uwzględniać: a. obecność lub brak w mięsie pozostałości obcych substancji i czynników zakaźnych; b. odporność ptaków na choroby; c. interpretować właściwie makroskopowy wygląd tusz w przypadku stwierdzenia skutków choroby lub technopatii względnie uszkodzeń poubojowych; d. właściwie interpretować wyniki przedubojowej oceny ptaków e. ocenić poziom dobrostanu kurcząt w fermie i podczas transportu; f. ocenić poziom higieny linii technologicznej oraz uzyskanego produktu; g. dodatkowe zadanie może stanowić poprawa warunków pracy obsługi. Organizacja łańcucha produkcji mięsa drobiowego Łańcuchy produkcji mięsa drobiowego, na wszystkich etapach - od podstawowej produkcji do uzyskania tuszy i przetworzonych produktów, są w wysokim stopniu zmechanizowane. W przypadku kurcząt brojlerów, osiągnięto już prawie całkowitą automatyzację pracy, z szybkością linii ubojowej i przetwórczej ptaków/h. Produkcja podstawowa obejmuje chów dużych stad kurcząt, dostarczanych do rzeźni, odpowiednio przystosowanymi środkami transportowymi, zgodnie z wcześnie opracowanymi harmonogramami. Ubojnie mają bogaty marketing, sprawną organizację i szybkie wydanie oraz dystrybucję łatwo psujących się produktów. Różnice regionalne Poziom technologicznych procesów w rzeźni zależy głównie od regionu. W rozwijających się krajach, o niskich kosztach robocizny, istnieją zakłady o mniejszym stopniu zmechanizowania, wykorzystujące urządzenia zgodnie z lokalnymi wymaganiami, przy podziale rynku na eksportowy lub lokalny - często bazarowy. W fermach występują różne systemy chowu - od przyzagrodowego lub wybiegowego - do nowoczesnych, intensywnych form produkcji drobiarskiej. W rozwiniętych krajach, produkcja mięsa drobiowego wyróżnia się całkowicie zautomatyzowanymi i elektronicznie sterowanymi urządzeniami oraz wysokim poziomem procedur na poszczególnych etapach. Produkcja mięsa drobiowego na dużą skalę składa się z następujących etapów: a. produkcja podstawowa z systemem pełne zapełnienie i całkowite opróżnienie brojlerni; b. przerwa sanitarna w brojlerni lub całej fermie; c. transport kurcząt i wyładunek; d. ubój ptaków i obróbka tuszek; e. dalsze procedury przetwarzania: podział tuszek na elementy, produkty mięsne. Doskonalenie i rozwój Aby osiągnąć wysoki poziom integracji produkcji, na każdym z jej etapów: a. zapewniono dobrostan ptakom w transporcie; b. udoskonalono proces oparzania ptaków techniką parową; c. przyspieszono szybkość przesuwania się linii patroszenia; d. udoskonalono linię do automatycznego cięcia (podziału) tuszek; e. wprowadzono elektroniczną identyfikacje tuszek (znaczniki/czipy), umożliwiającą indywidualne sterowanie tuszkami i elementami; 9

3 f. wzmocniono budowę urządzeń technologicznych, by powodowały jak najmniej ich uszkodzeń; g. zorganizowano ubój, zapobiegający przenoszeniu Salmonelli między stadami. Warunki utrzymania ptaków w fermie i w transporcie Wynikiem chowu ptaków w reprodukcyjnych stadach prarodzicielskich i rodzicielskich są towarowe mieszańce - kurczęta brojlery, wykorzystywane do produkcji żywca w ciągu 30 do 40 dni życia. Rekordowa liczba ptaków utrzymanych w stadzie, np. brojlerów, wynosi kurcząt. W fermie może być kilka stad, o łącznej liczbie ptaków, utrzymywanych zwykle na głębokiej ściółce. Wynik odchowu kurcząt brojlerów zależy od: a. pochodzenie/zestawu towarowych mieszańców; b. żywienia; c. jakości pomieszczenia/brojlerni; d. stanu zdrowotnego kurcząt i zabiegów weterynaryjnych; e. zwalczania szkodników; f. czynników środowiskowych; g. organizacji produkcji - częstotliwości okresów chowu; h. higieny chowu z wykorzystaniem zabiegów biologicznego bezpieczeństwa. i. Przerwa sanitarna w brojlerni i wysyłanie brojlerów do ubojni Transport obejmuje: wyłapywanie kurcząt i całkowite usuwanie ich z brojlerni, załadunek do znajdujących się na samochodzie klatek (po ok. 15 ptaków) lub do większych skrzyń transportowych, przewóz, rozładunek i zawieszenie w strzemionach na linii ubojowej w rzeźni. Po usunięciu z brojlerni żywych i martwych kurcząt, przystępuje się do jej czyszczenia i dezynfekcji. Okres przerwy sanitarnej, między jednym, a następnym chowem brojlerów, trwa 7-14 dni. Podczas wyłapywania kurcząt, może dochodzić do uszkodzenia ich ciała, złamań kości, co obniża wartość klasyfikacyjną ptaków. Przy stosowaniu w przewozie klatek zespolonych, tak w fermie jak i w ubojni, winny być odpowiednio do tego systemu dostosowane budynki i urządzenia. Przed rozpoczęciem wyłapywania brojlerów, należy im uniemożliwić dostęp do paszy na 8-12 h. Klatki są trudne do oczyszczenia i odkażenia, dlatego duże znaczenie ma wyposażenie ubojni w odpowiedni sprzęt do mycia i czyszczenia klatek i całego pojazdu. Ubojnia Linia ubojowa składa się z 4 podsekcji: linii ubojowej, linii patroszenia, linii chłodzenia, linii automatycznego sortowania i dzielenia. Higiena Łańcuch produkcji mięsa drobiowego składa się z wielu etapów, a o jego dużej integracji świadczy fakt, że woda, powietrze lub obsługa, mają istotny wpływ tak w fermie jak i w ubojni. Jednak najlepiej opracowany program i niezawodne środki higieny stosowane w ubojni, nie stanowią skutecznej ochrony przed czynnikami zakaźnymi (Fries, 2012). Czynniki chorobotwórcze Zarazki mogą być wprowadzone przez różnych nosicieli do brojlerni, przed zasiedleniem jej pisklętami. Przy podłogowym chowie kurcząt, Salmonella w stadzie rozpowszechnia się horyzontalnie. W ubojni, stwierdzano wzdłuż całej linii, poziome i pionowe przenoszenie się identycznych szczepów Salmonella lub Campylobacter, pochodzących z poprzednich etapów produkcji, co grozi zakażeniem łańcucha pokarmowego. Takie wydarzenia są wynikiem niedoskonałych technologii lub zdarzają się z powodu przypadkowych awarii urządzeń. Występują też przypadki zakażenia krzyżowego. 10

4 Wpływ mikroflory na tuszkę Do rzeźni czynniki chorobotwórcze przenoszone są najczęściej wraz z kurczętami i środkiem transportowym, które są łącznikiem między fermą a ubojnią, podobnie jak i woda, która jest wykorzystywana często i w różny sposób, np. do transportu podrobów, oparzania, chłodzenia, czyszczenia i dezynfekcji. Ryzyko zakażenia krzyżowego chorobotwórczymi bakteriami stwarzają trzy sposoby chłodzenia tj. przez zanurzenie, parowanie lub powietrzem. Także dużą rolę odgrywa jakość materiału, z którego zostały wykonane powierzchnie urządzeń, gdyż od nich zależy skuteczność czyszczenia i dezynfekcji. Poza tym, im bardziej przyspieszymy bieg linii ubojowej, tym okres jej obsługi technicznej i sanitarnej będzie krótszy. Słabe punkty z punktu widzenia higieny: pojemniki do oparzania wodą, o temperaturze o C, nie zabijają bakterii; urządzenie do zdejmowania okrywy piór, z gumowymi palcami trudnymi do odkażenia; urządzenie do patroszenie powodujące pękanie jelit; schładzanie wodą lub techniką natryskową, umożliwia zakażenie krzyżowe. Z bardzo skażonego czynnikami chorobotwórczymi drobiu, skażenie może być przeniesione do linii technologicznej w rzeźni. Obce substancje Badania wykazały obecność w mięsie drobiowym substancji obcych, stanowiących pozostałości leków weterynaryjnych, w tym prawnie zakazanych w UE stymulatorów wzrostu oraz substancji pochodzących z zanieczyszczonego środowiska. Mogą one wywoływać oporność na bakteryjne i odzwierzęce czynniki chorobotwórcze. Nie można tu pominąć przypadków z dioksynami, mających duży wpływ na jakość produktów pochodzenia zwierzęcego. Ryzyko występowania różnych pozostałości w mięsie, zależy od wewnętrznej i zewnętrznej organizacji fermy, jakości przemysłowych mieszanek paszowych, pasz własnych lub nie będących w ogóle pod kontrolą. Ocena stanu zdrowotnego mięsa drobiowego Drób mięsny badany jest przed- i po uboju. Zgodnie z Rozporządzenie [WE] nr 854/2004, żywe ptaki kontroluje się przedubojowo w fermie ich pochodzenia oraz w rzeźni i poubojowo - badając tuszki i podroby po wypatroszeniu. Inspekcja przedubojowa w fermie - obejmuje obserwacje kliniczne oraz ocenę stanu zdrowotnego ptaków wraz z informacjami o odchowie: udział padnięć w ciągu całego okresu/straty na tydzień; początkowa liczba jednodniowych piskląt; zakłócenia sanitarne; zabiegi weterynaryjne z uwzględnieniem zastosowanych leków i dodatków paszowych; historia szczepień ochronnych; spożycie paszy i wody oraz wykorzystanie paszy/kg masy ciała; średni dzienny przyrost masy ciała kurcząt; masa ciała - współczynnik zmienności masy ciała kurcząt informujący o wyrównaniu stada. Inspekcja przedubojowa w rzeźni - dotyczy oceny poziomu dobrostanu przywiezionych ptaków. Wzrokowa inspekcja poubojowa - ocenę mięsa przeprowadzają lekarze weterynarii w celu: makroskopowego wykrycia wad w konsystencji, barwie lub zapachu mięsa; wykrycia odchyleń od procedury na linii ubojowej; określenia poziomu higieny na linii ubojowej; dokonania losowego pobrania próbek mięsa, jeżeli zaistnieje potrzeba lub podejrze- 12

5 JAJA I PTAKI HODOWLANE nie o skażenie. Kontrolą wzrokową należy objąć wszystkie powierzchnie zewnętrzne. Urzędowy lekarz weterynarii osobiście dokonuje: codziennej kontroli wnętrzności i jamy brzusznej reprezentatywnej liczby ubitych ptaków, pochodzących z każdej dostawy; losowego pobrania próbek z części lub całych tusz, które są uznane za nienadające się do spożycia przez ludzi; wszelkich innych niezbędnych badań, gdy jest podejrzenie, że mięso pochodzące z tych ptaków może nie nadawać się do spożycia przez ludzi. Urzędowym nadzorem w ubojni są także objęte wszystkie zabiegi higieniczne. Słabe punkty kontroli drobiu Ze względu na różny poziom mechanizacji prac w rzeźni i różne prędkości linii ubojowych, dokonywane przez inspektorów oględziny są ograniczone. Przy obecnej szybkości pracy linii ubojowej, stwierdzenie czynników chorobotwórczych cech oporności, obcych substancji, tradycyjnymi przed- i poubojowymi metodami kontroli mięsa jest bardzo utrudnione. O ile przedubojowa kontrola obejmuje całe stado, to poubojowa - ocenia każdego osobnika osobno. Dotyczy to także interpretacji wyników. Stwierdzane kontrolą poubojową zmiany chorobowe mogą się bardzo różnić pod względem rodzaju, intensywności, rozprzestrzenienia czy umiejscowienia. Znaczenie zmian chorobowych Nie zawsze znamy znaczenie i przyczyny obserwowanych zmian chorobowych i usuwanie na podstawie wzrokowej oceny z linii tuszek, jako nienadających się do spożycia, jest dosyć powierzchowne i arbitralne (Fries, 2012). Bisaillon i in. (2001) sklasyfikowali 143 rażące nieprawidłowości, stwarzające ryzyko dla konsumentów i uzyskane wyniki wyraźnie wskazują potrzebę poszerzenia badań na tym polu, gdyż: możliwości ludzkie nie są znane; wykryte czynniki nie zawsze są związane z ludzkimi chorobami; niektóre czynniki nie zostały jeszcze zidentyfikowane; brak wariantów zarządzania ryzykiem, głównie w przypadku chemicznych zanieczyszczeń. Wady stwierdzane podczas kontroli mięsa drobiu Wady mięsa drobiowego, często stwierdzane wzrokowo, podczas poubojowej kontroli w rzeźni sugerują różne wyjaśnienia i różne poziomy ryzyka: niski dobrostan drobiu w fermie i transporcie - zła jakość ściółki, działanie bakterii gramujemnych, E. coli - stan zapalny łap (FPD), pęcherze surowicze na mostku, wadliwe skrócenie pokrywy dzioba; choroby lub poziom higieny w fermie - współczynnik zmienności masy ciała wskazujący na różne tempo wzrostu ptaków, nie można wykluczyć zakażenia stada czynnikami chorobotwórczymi; patologiczne zmiany anatomiczne wskazujące na technopatię; pęknięcia, złamania kości, wskazujące głównie na przedubojowe awarie techniczne, wadliwe wyłapywanie kurcząt; nienormalna budowa ciała - niezrównoważona pasza; chropawa skóra - technopatia lub wpływ kokcydiostatyków niezupełne wykrwawienie - padnięcie stwierdzone w transporcie lub na skutek posocznicy; wodobrzusze - wpływ genotypu, środowiska lub zakażenia; stan zapalny jamy brzusznej - różne czynniki, np., Ornithobacterium, E. coli. Zakaźne względnie mechaniczne uszkodzenia 13

6 W przypadku zakażenia całego stada, zgodnie z Dyrektywą (WE) 854/2004, należy ogłosić charakter zmian chorobowych, a tuszki powinny być przekazane do utylizacji. Stado względnie pojedyncze osobniki Kontrola poubojowa, obejmuje poszczególne kontrole i na podstawie uzyskanych wyników, podejmuje decyzję w sprawie mięsa. Zakażenie może dotyczyć konkretnego stada, a nie całej fermy. Niespecyficzne zmiany są w większości wadami. Skażoną tuszkę należy zdyskwalifikować. W przypadku stwierdzenia choroby podlegającej obowiązkowi zgłoszenia, należy zastosować odpowiednie przepisy prawne, ze wszystkimi konsekwencjami. Wątpliwości w ocenie czy tuszka nadaje się - czy się nie nadaje do spożycia Materiał biologiczny jest bardzo zróżnicowany i dlatego certyfikacja poubojowa jest trudnym zadaniem przy braku dokładnych kryteriów i definicji. Nawet w zdrowych stadach, występują chore ptaki. Wynik oceny zależy od rodzaju, częstotliwości występowania, intensywności oraz lokalizacji zmian chorobowych. Znaczenie kwalifikacji inspektorów w poubojowej ocenie mięsa drobiu Duży nacisk kładzie się na wyposażenie służące do kontroli mięsa. Nie wystarcza już lustro do oceny wnętrzności, a co raz szybsze przesuwanie się linii ubojowych, wyposażonych w bardzo skomplikowane i szybko pracujące urządzenia, praktycznie uniemożliwia wizualną ocenę, nawet co drugiej tuszki (Fries, 2012). Należy przy tym uwzględnić różną ocenę tej samej wady, dokonywaną wzrokowo, przez różnych inspektorów. Łatwo w takiej sytuacji o podejmowanie błędnych decyzji. Inspektorzy mogą przeoczyć wady, także ze względu na duże podobieństwo tuszek. Skłania to do korzystania z niezawodnych, pomocniczych urządzeń, np. wykorzystujących różną długość barwy fal - od widzialnych do podczerwieni. W przetwórstwie mięsa drobiowego, można dzięki odpowiednim urządzeniom osiągnąć następujące cele: ocenę jakości zgodną z wymogami zleceniodawcy i klienta oraz wewnętrzną polityką firmy; określenie wad mających znaczenie dla kontroli mięsa lub dla oceny przez klientów; określenie zanieczyszczeń, np. odchodami, zwiększających ryzyko skażenia Salmonellą. Watkins et al. (1999) wykazując 4-5% udziału wadliwych tuszek podkreślili, że na ekstremalne warunki podczas czyszczenia i dezynfekcji miało wpływ działanie kamer. Van Hoof i Ectors (2002), oceniając w ubojni drobiu system wizyjny stwierdzili, że przy niektórych wadach pracował on dobrze, a z wykrywaniem innych były trudności. Następujące wady uznano za istotne w kontroli poubojowej drobiu: niedowaga tuszek; przebarwienia skóry; nienormalne kształty tuszki; urazy. Watkins i in. (1999) uważają, że wizualną kontrolę mięsa drobiowego należałoby zastąpić kontrolą automatyczną, gdyż służy ona nie tylko do wykrywania wad, ale także do prowadzenia ewidencji, określania stanu ilościowego i charakteru wad w stadzie, automatycznego przetwarzania danych, a w konsekwencji także do bieżącej kalkulacji kosztów produkcji. Stosowanie "dobrych praktyk" Istnieje kilka możliwości spowalniania prędkości linii ubojowych w rzeźni drobiu, w której istnieją 4 strefy obrony przed czynnikami chorobotwórczymi lub obcymi substancjami: 1. ferma - zapobieganie dostępu zakaźnym czynnikom chorobotwórczym przez stosowanie zasad bezpieczeństwa biologicznego; 2. linie produkcyjne w rzeźni - z odpowiednio zaprojektowanymi urządzeniami wraz z elementami zarządzania zabiegami higienicznymi; 14

7 3. przetwarzanie - technologie obróbki mięsa i ich wpływ na rozwój bakterii; 4. detaliczna sprzedaż i przygotowywanie posiłków w ramach zbiorowego żywienia. Środki zapobiegawcze mają różne cele: zapobieganie chorobom w stadzie (biobezpieczeństwo); stosowanie dobrych praktyk w chowie w fermie, a w konsekwencji zapobieganie technopatiom tuszek wykrytym przez inspekcją poubojową; poprawa pracy linii, aby zapobiec awariom technicznym, zwiększającym eliminację tuszek i przetwarzanego mięsa; rozwój nowych metod kontrolnych; alternatywnym rozwiązaniem może być zastosowanie komputerowo wspomaganego systemu kamer; badania makroskopowe informują o obecności czynników zakaźnych lub pozostałości w mięsie obcych substancji. Biobezpieczeństwo w fermie - wg. Gunn i in. (2008), to działania chroniące ptaki przed czynnikami zakaźnymi i minimalizujące kontakt stada z obcymi ludźmi, z innymi stadami, dzikimi ptakami lub zwierzętami w tym domowymi paszami z niepewnych źródeł, wodą lub skażonym wyposażeniem i sprzętem. Wg Fries (2010), by osiągnąć w fermie wysoki dobrostan należy: fermę podzielić na strefę czarną i białą (czystą i brudną); kontrolą objąć budynki i pomieszczenia oraz przemieszczanie się personelu i pojazdów; odpowiednio zarządzać stadem oraz zabiegami higienicznymi; stosować przerwę sanitarną między cyklami produkcyjnymi; skutecznie przeprowadzać zabiegi czyszczenia i dezynfekcji; znać pochodzenie ściołów, ich wykorzystanie i przyczyny usunięcia; badać paszę i wodę jako nośniki zarazków; strategia żywienia przed transportem ptaków; traktować ludzi i pojazdy jako nośniki czynników zakaźnych i określić zasady ich poruszania się po fermie i poza fermą; stosować zabiegi weterynaryjne zapobiegające przenoszeniu zarazków między fermami. Weryfikacja metod postępowania i środków Stosowaną tzw. Dobrą Praktykę, należy sprawdzań na miejscu, a informacje zbierać zgodnie z Zarządzeniem (WE) 854/2004 ze zmianami wprowadzonymi po 2004 r. Zebrane dane dot. łańcucha żywnościowego, bezpośredniej obserwacji stada w fermie i rzeźni, oraz kontroli przed- i poubojowej należy przekazać do sieci nadzoru. Potrzebny jest także program rejestrujący przyczyny eliminowania ptaków ze stada oraz: zdefiniowanie przyczyn; rejestracja przypadków stwierdzenia nieprzydatności ptaków; dostawy paszy do fermy. W staraniach o podniesienie poziomu dobrostanu w fermie i transporcie drobiu, rośnie znaczenie działań interdyscyplinarnych. Również pełne wejście w życie Rozporządzenia Rady (WE)1099/2009 w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania, obligatoryjnie narzuci przedsiębiorcom prowadzącym uboje zwierząt, dokonania niezbędnych inwestycji i podjęcia działań w tym kierunku. dr inż. Ryszard Gilewski Prof. dr hab. Stanisław Wężyk 16