Szlak schronów II wojny światowej. Stellung Proszowice. Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka

Transkrypt

1

2 Szlak schronów II wojny światowej Stellung Proszowice Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Proszowice 2011

3 Copyright: Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Redakcja, opracowanie graficzne, skład tekstu: Andrzej Solarz, Krzysztof Wojtusik, Sebastian Wypych Przygotowanie tekstów: Andrzej Boksiński, Alesander Gąciarz, Grzegorz Cichy, Agnieszka Głowicka- Polkowska, Henryk Pomykalski, Andrzej Solarz, Krzysztof Tunia, Krzysztof Wojtusik, Sebastian Wypych Fotografie: Wojciech Bujakowski, Grzegorz Cichy, Klaudia Jarosz, Wojciech Pasek, Adam Psica, Andrzej Solarz, Krzysztof Tunia, Krzysztof Wojtusik, Sebastian Wypych Opracowanie grafik, map, planów: Andrzej Paryś, Andrzej Solarz, Paweł Sroga Projekt okładki: Andrzej Solarz Na okładce wykorzystano zdjęcie schronu biernego Bauform 51a, wykonane przez Wojciecha Paska oraz zdjęcie wykonane podczas prac rewitalizacyjnych schronu Ringstand 58c przy ulicy Wiślanej przez Sebastiana Wypycha. Wydawca: Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Proszowice; ul. Jagiełły 21; Druk i oprawa: Drukarnia Skinder s.c Nowe Brzesko; Lubelska 129; ISBN

4 I. Wstęp Szlak schronów II wojny światowej Stellung Proszowice Spis treści Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka 5 Dlaczego powstał Szlak schronów II wojny światowej Stellung Proszowice 5 Projekt Marszałkowski 6 II. Historia Pierwsze wojenne dni 1939 r. wspomina Jan Cichy z Klimontowa 7 Rok OKH Stellung A-2, odcinek Proszowice Hebdów 10 III. Opis szlaku Warunki geograficzne 13 Typologia występujących na tym terenie obiektów fortyfikacyjnych 15 Znaki graficzne używane w opisach i na mapach 21 Regulamin zwiedzania szlaku 21 Przebieg szlaku 23 IV. Ciekawe obiekty w pobliżu, których przebiega szlak Stacja Proszowice przy ulicy Kolejowej 37 Figura Jezusa Frasobliwego przy ul. 3 Maja 41 Grupa Ukrzyżowania przy ul. Brodzińskiego 41 Most kolejowy na rzece Szreniawa 42 Figura Jezusa Frasobliwego przy ul. Królewskiej 46 Park miejski w Proszowicach 47 Kościół parafialny w Proszowicach 48 Ceglany budynek przy ul. Kościuszki 51 3

5 Cmentarz parafialny w Proszowicach (kwatera żołnierzy Armii Kraków 1939, kwatera żołnierzy radzieckich 1945) 52 Proszowickie kurhany (kurhan nr 1, kurhan nr 2 - Boża Męka) 55 Cmentarz żydowski w Proszowicach 59 Kaplica pod wezwaniem Świętej Trójcy (kościółek) 60 Kapliczka Biały Krzyż 62 Budynek cegielni w Proszowicach 63 Cmentarz choleryczny w Proszowicach 64 Dwór w Jakubowicach 66 Kościół Parafialny w Żębocinie 67 Budynek plebanii w Żębocinie 69 Dwór w Kowali 70 Pałac w Pławowicach 71 Pałac w Śmiłowicach 73 V. Materiały pomocnicze Więcej zdjęć 77 Szkice działek na których znajdują się obiekty 84 Tabele określające położenie obiektów opisywanych w przewodniku 88 VI. Bibliografia, źródła 89 VII. Dziękujemy 92 4

6 I. Wstęp Stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka Organizacja powstała jesienią 2010 roku z inicjatywy ludzi, którzy postanowili przeznaczyć swój czas, wiedzę i umiejętności na podniesienie atrakcyjności regionu, postanowili zrobić coś dla Ziemi Proszowickiej, popularyzując jej historię, myśląc jednocześnie o przyszłości. Początkowo było ich siedemnastu, z Proszowic i okolicznych miejscowości, ale w trakcie realizacji pierwszych projektów szeregi Stowarzyszenia powiększyły się o kolejnych członków zrzeszonych, jak również aktywnie działających sympatyków. Są wśród nich ludzie w różnym wieku, przedsiębiorcy, samorządowcy, studenci i młodzież szkolna. Dotychczas, oprócz utworzenia Szlaku schronów II wojny światowej Stellung Proszowice nasze dziedzictwo, Stowarzyszenie zrealizowało takie przedsięwzięcia, jak rekonstrukcja historyczna Rzeczpospolita Partyzancka 1944, turnieje szachowe Ciżma Stańczyka (dwie edycje) oraz przygotowanie wydania publikacji Świadkowie historii Ziemi Proszowickiej wspomnienia z II wojny światowej. Przy Stowarzyszeniu aktywnie działa Pierwszy w Polsce Fan Klub Kamila Stocha. Zapraszamy WSZYSTKICH, obiecujemy, że pracy nie zabraknie ;). Dlaczego powstał Szlak schronów II wojny światowej Stellung Proszowice Tak, jak każdy kawałek ziemi ma swoją historię, Ziemia Proszowicka też posiada wiele zapomnianych już miejsc i jeszcze nie odkrytych tajemnic. To wielkie wyzwanie dla nas wszystkich, aby ocalić od zapomnienia każdy zabytek, miejsce i wspomnienia Ciekawą i oryginalną formą promocji jest Szlak Schronów II wojny światowej Stellung Proszowice. Inicjatorzy projektu, działający w stowarzyszeniu Gniazdo Ziemia Proszowicka postawili sobie za cel zbadanie i spopularyzowanie historii naszego regionu. Ponadto chcą rozbudzić zainteresowanie mieszkańców (szczególnie ludzi młodych) 5

7 historią tych terenów, losami naszych przodków w różnych okresach dziejów Ziemi Proszowickiej (Proszowskiej jak określano ją dawniej). Przedsięwzięcie to będzie też doskonałą formą promocji naszych gmin i powiatu w skali województwa małopolskiego. Linia umocnień OKH Stellung A-2 przebiegająca przez nasze tereny była dobrym pretekstem by zainteresować się historią II wojny światowej ze szczególnym uwzględnieniem wydarzeń rozgrywających się w Proszowicach, Hebdowie, Koniuszy, Koszycach i innych miejscowościach Ziemi Proszowickiej. Rekonstruowane fragmenty fortyfikacji staną się doskonałym, namacalnym dowodem tamtych dni. Wytyczony szlak nie ograniczy się do zaprezentowania zachowanych schronów i innych elementów niemieckich umocnień z 1944 roku, ale prowadził będzie także potencjalnych turystów po miejscach ważnych dla historii Regionu. Zakończono już prace mające na celu odtworzenie kilku z zachowanych schronów, ale ciągle trwa gromadzenie informacji na temat budowy, przeznaczenia oraz ich faktycznego zastosowania bojowego. Członkowie i sympatycy Stowarzyszenia nawiązali kontakt z kilkoma osobami, które w czasie realizacji linii w roku 1944 brały czynny udział w budowie umocnień. Świadkowie tamtych wydarzeń chętnie dzielą się swoimi niezwykle cennymi wspomnieniami, a relacje te pomagają w odtworzeniu samej linii, a dodatkowo są wiarygodnym źródłem wiedzy na temat działań bojowych. Wspomnienia wojenne będą tematem kolejnego, rozpoczętego już, projektu historycznego realizowanego przez stowarzyszenie Gniazdo Ziemia Proszowicka. Projekt Marszałkowski W kwietniu 2011 został rozstrzygnięty, ogłoszony przez Urząd Marszałkowski w Krakowie, otwarty konkurs na realizację zadań publicznych Województwa Małopolskiego w dziedzinie turystyki pn. "Małopolska Gościnna". Stowarzyszeniu "Gniazdo - Ziemia Proszowicka" przyznano kwotę zł na dofinansowanie wykonania szlaku historycznego. Ideą ogłaszanego od 11 lat przez Zarząd Województwa Małopolskiego konkursu ofert Małopolska Gościnna jest stymulowanie rozwoju turystyki poprzez wybór i wsparcie najlepszych projektów, budujących markę Małopolski jako regionu o wiodącej ofercie turystycznej w kraju, oraz 6

8 wspomaganie aktywności mieszkańców Małopolski w realizacji własnych, nowatorskich pomysłów, takich jak np. projekty polegające na renowacji oraz doposażeniu w małą infrastrukturę szlaków turystycznych w regionie. Do tegorocznej edycji złożonych zostało 40 ofert, z których Zarząd Województwa Małopolskiego wybrał 24. Dotację otrzymały wyróżniające się przedsięwzięcia realizujące kierunki rozwoju turystyki dla województwa małopolskiego na lata II. Historia Pierwsze wojenne dni 1939 r. - wspomina Jan Cichy z Klimontowa - 1 września 1939 roku pogoda była taka sama jak dzisiaj. Było pięknie, ciepło i słonecznie. Zresztą cały miesiąc było pogodnie - Jan Cichy z Klimontowa w czasie wybuchu II wojny światowej miał 15 lat. 1 września mieszkańcy zebrali się w sąsiedztwie szkoły. Jej kierownik Paweł Kołodziej wystawił w oknie radio, które nadawało komunikaty o rozpoczętej wojnie. Zebrało się tam sporo ludzi. Nie tylko młodzieży, byli też starsi. Wszyscy byli zasmuceni tym, co się stało, chociaż wybuchu można się było spodziewać już od wiosny mówi. Klimontów leży kilka kilometrów od Proszowic. Pierwszą fizyczną oznaką wojny był odlot samolotów, stacjonujących na miejscowym polowym lotnisku. Nigdy już na nie, nie wróciły. Potem pojawili się uciekinierzy, którzy z dobytkiem podążali przed przesuwającym się frontem. Rodzina Cichych też postanowiła się ewakuować. Panował strach przez Niemcami. Jako pierwsi poszli mama Franciszka ze starszą siostrą Heleną i młodszym bratem Tadkiem. Ja z tatą Romanem zostałem, żeby wypuścić krowy. Wyszedłem jakąś godzinę później. Ojciec dał mi chleb owinięty w białe płótno. Pamiętam, że gdy biegłem przez łąkę, niedaleko ode mnie trzy razy wybuchły spadające pociski. Ojciec wyszedł ostatni. Wszyscy spotkaliśmy się w Kadzicach. Na łąkach byli polscy żołnierze, leżeli z bronią gotową do strzału. Napotkany oficer kazał nam wracać. Powiedział ojcu, że nie ma sensu, aby się z dziećmi tułał, bo nas po drodze pozabijają. Tak więc nie zaszliśmy daleko wspomina Jan Cichy. Wrócili do domu, złapali krowy, które nas szczęście daleko nie odeszły, i czekali co będzie dalej. W nocy z 6 na 7 września w Proszowicach rozegrała się bitwa pomiędzy oddziałami Armii Kraków a nacierającym Wehrmachtem. Na granicy Klimontowa, Szczytnik i Opatkowic walczył 7

9 201 Pułk Piechoty. Jan Cichy opowiada o mostach na Szreniawie kolejowym i drogowym zaminowanych i wysadzonych przez polskich saperów. Ciała dwóch z nich leżały potem między Klimontowem a Proszowicami. O pocisku artyleryjskim, który przebił fasadę proszowickiego kościoła ponad głównym wejściem i zatrzymał się tuż przed ołtarzem, nie eksplodując. O kolumnach polskich, przesuwających się na wschód nową drogą w kierunku Kazimierzy Wielkiej i niemieckich, które posługując się starymi mapami szły dawnym traktem przez Starą Wieś. O spalonych domach w mieście i zalegających rynek trupach koni, które wcześniej ciągnęły polskie tabory. Wreszcie o poległych żołnierzach, którzy z całej okolicy byli zwożeni furmankami na cmentarz, gdzie zostali pochowani. Żołnierze byli z reguły bez mundurów. Chowali ich w samych koszulach i zasypywali wapnem. Była wielka bieda. Ludziom szkoda było grzebać żołnierzy w płaszczach, które mogły się przydać mówi Jan Cichy. Pierwsze spotkanie z Niemcami było bardzo niewinne. Jako młody chłopak poszedł z kolegami do Proszowic. Niemieccy saperzy naprawiali wysadzony przez Polaków most. Jeden z nich, zapewne Ślązak, krzyknął do nas: Gdzie się tu pierony kręcicie. Idźcie kamienie zbierać. Ale przeszliśmy przez kładkę i poszliśmy do miasta wspomina. Dodaje, że żołnierze niemieccy nie zachowywali się jak najeźdźcy. Pamiętam taką scenę. Przy drodze na Starej Wsi stała niemiecka kuchnia polowa. Obsługującemu ją żołnierzowi zabrakło drewna, aby w niej rozpalić. Obok znajdował się zakład miejscowego kołodzieja, gdzie pełno drewnianych odpadków. Podszedł do niego, zasalutował przed kręcącą się po obejściu babcią i poprosił o trochę drewna słyszymy. W pierwszych dniach po przejściu frontu życie w Klimontowie nie zmieniło się w znaczący sposób. Niemcy we wsi pokazywali się rzadko, najczęściej w miejscowej mleczarni. Dopiero później zaczęły się kontyngenty, przymusowe wywózki na roboty, eksterminacja Żydów (w Klimontowie mieszkały dwie rodziny), potyczki z partyzantami. Klimontowskie ofiary Września 39 to Andrzej Ceś i Andrzej Grabski, dwaj żołnierze, którzy w czasie wybuchu wojny byli zmobilizowani i nigdy z wojny nie wrócili. Brat Jana, Bronisław, który był sanitariuszem w stacjonującym w Kielcach 4. Pułku Piechoty, został we wrześniu ranny, wzięty do niewoli i całą wojnę spędził w oflagu VII w Murnau niedaleko Monachium. Jan natomiast w kwietniu 1940 roku został wywieziony na roboty do Niemiec. Do Polski wrócił dopiero w roku Aleksander Gąciarz 8

10 Rok 1945 Wielka ofensywa styczniowa wojsk radzieckich ruszyła 12 stycznia Zgodnie z taktyką radziecką natarcie wojsk miało określone cele, jak najszybciej dotrzeć do granic Niemiec i uchwycić przyczółki na Odrze. Główne siły ruszyły na zachód często wyprzedzając cofające się wojska niemieckie lub pozostawiając niektóre punkty oporu dla wojsk drugorzutowych. Heinz Guderian w tym czasie określił front wschodni jako domek z kart gdy jedna poleci, rozsypie się cały. Przygotowane linie obrony były na wysokim poziomie, przeznaczone do długotrwałej obrony. W tym okresie był inny problem, nie było ich czym obsadzić, po prostu armii niemieckiej brakowało już jednostek, dodatkowo elitarne jednostki zostały przesunięte na zachód celem realizacji ofensywy w Ardenach. Wojska radzieckie już pierwszego dnia przełamały linię A-1, najbardziej wysuniętą na wschód, już 14 stycznia wyzwoliły Kazimierzę Wielką i Skalbmierz. Dowództwo niemieckie w nocy przegrupowało swe jednostki na linię A-2 organizując na niej obronę. Pomimo ciężkiej sytuacji kadrowej jaka w tym czasie była w całej armii niemieckiej dowódcy tego odcinka zmobilizowali wszystkie siły jakimi dysponowali. Proszowice jako ważny punkt oporu nie mógł powstrzymać marszu Sowietów na Kraków, ale mógł dać więcej czasu na przygotowanie obrony Krakowa. W styczniu 1945 w kierunku Krakowa działania zaczepne kontynuował 28 Korpus Piechoty gen. mjr Michała Ozimona 60 Armii gen. płk P. Kuroczkina. Napotkał on jednak silny opór na rozbudowanej rubieży obronnej na rzece Szreniawie, Proszowice były w tym czasie ważnym punktem oporu. Od zdobycia Proszowic zależało bowiem powodzenie natarcia na Kraków. W naszym mieście stacjonował liczny garnizon wojsk niemieckich przygotowanych do długotrwałej obrony. Od strony przewidywanego ataku, czyli od wschodu biegła Szreniawa, na wzgórzach zlokalizowane były stanowiska broni maszynowej, jak również dział przeciwpancernych oraz pas zapór inżynieryjnych. Całe miasto otoczone było pierścieniem okopów, a przed nimi znajdowały się pola minowe, sześciorzędowe płoty z drutu kolczastego i rów przeciwczołgowy. W dniu 16 stycznia wojska radzieckie swoim zwyczajem rozpoczęły ostrzał artyleryjski, po czym na Proszowice uderzyła 302 Dywizja Piechoty płk Aleksandra Klimenki. Rozkaz natarcia otrzymał 823 Pułk Piechoty walczący w ramach tej dywizji pod dowództwem ppłk M. Tankajewa. Opór wojsk niemieckich był zacięty, dowództwo zdawało sobie sprawę, że te walki mają decydujący wpływ na późniejsze utrzymanie Krakowa w rękach Niemców, ponadto dalej na wschód ich wojska stacjonowały jeszcze na linii 9

11 Szreniawy. Wtedy obsadzone były także punkty oporu w Kucharach, Gruszowie, Mniszowie. Do walki o przełamanie dołączyła sąsiednia 32 Dywizja Piechoty gen. mjr Piotra Zubowa. Wojska radzieckie sforsowały Szreniawę, przełamały obronę niemiecką na zachodnim brzegu, po czym nastąpił szturm. Niemcy nadal nie ustępowali. W Proszowicach doszło do zaciętych walk ulicznych, w których wojska niemieckie zostały rozbite, a resztki wycofały się w kierunku Krakowa. W dniu 17 stycznia Proszowice były całkowicie wyzwolone z okupacji niemieckiej. Rosjanie ruszyli na Kraków. Arnold Szyfman w pozycji Moja tułaczka wojenna pod datą 14 stycznia 1945 relacjonuje (...) Nadeszły wieści z Proszowic, że Niemcy wszystkimi drogami uciekają. Front rzekomo już nie istnieje. W Proszowicach na rynku i na głównych ulicach biwakują żołnierze niemieccy przy rozbitych czołgach i uszkodzonych armatach i wcale nie tają, że jest niedobrze. Żołnierze są obdarci, zmęczeni i wielu z nich jest rannych. Huk strzałów armatnich posuwa się ze wschodu na zachód stroną północną. Od strony południowej cisza. Opracowanie tekstu: Krzysztof Wojtusik na podstawie art. Rafała Podsiadło IKP ( ) OKH Stellung A-2, odcinek Proszowice Hebdów W styczniu 1945 roku od wschodu było już słychać pomruki artylerii. Jeszcze dalekie, ale z każdym dniem wyraźniejsze. Tak, jak coraz wyraźniejsza była klęska hitlerowskich Niemiec. Pochód nacierających krasnoarmiejców miał spowolnić system umocnień, w którego skuteczność nikt trzeźwo myślący już nie wierzył. System, którego budowa pochłonęła tysiące godzin pracy i niejedno ludzkie istnienie. Rzeczpospolita Partyzancka, chociaż była pięknym zrywem lokalnych oddziałów Armii Krajowej, nie miała szans powodzenia na dłuższą metę. Niemcy byli już słabi, ale nie na tyle, by na dłużej pozwolić sobie na utratę panowania nad sytuacją bezpośrednio w strefie przyfrontowej. I rzeczywiście, po około dwóch tygodniach swobody, oddziały partyzanckie, które opanowały spory obszar pogranicza małopolsko-świętokrzyskiego, musiały się wycofać. W sierpniu zjechały [do Proszowic] niemieckie ekipy do budowy okopów i innych urządzeń, celem stworzenia bariery ochronnej przed napierającymi wojskami radzieckimi napisał w nieopublikowanych dotąd wspomnieniach Bernard Traub. Ukrywający się w Pławowicach Arnold Szyfman zanotował pod datą 9 sierpnia 1944: Dziś przybyły do Pławowic 10

12 z [Nowego] Brzeska jakieś władze z organizacji Todta i zaczęły wytyczać przez pola pławowskie rowy strzeleckie. Żandarmeria zawiadomiła sołtysa, że od jutra cała ludność musi iść do kopania rowów, w każdym domu może zostać tylko jedna osoba. Tak zaczęła się budowa linii, która otrzymała fachową nazwę OKH Stellung A-2. Dla Polaków była to fatalna sytuacja. Niemcy przywieźli swoich inżynierów, majstrów, specjalistów z dziedziny budownictwa, cieśli. Przywieźli łopaty i kilofy, ale ciężkiego sprzętu nie mieli. Wszystko miało zostać wykonane rękami miejscowej ludności. Tymczasem prace były zakrojone na ogromną skalę. Tylko w bezpośrednim sąsiedztwie Proszowic objęły obszar około 4 kilometrów kwadratowych. Ludzie do pracy byli wyznaczani przymusowo. Odpowiedzialnymi za ich doprowadzenie uczyniono sołtysów. Z każdej wsi musiała codziennie stawić się określona z góry liczba robotników. Ściągano każdego, który mógł się poruszać, a więc również dzieci powyżej 10 lat i ludzi starszych - pisze Traub. W jego opinii w okolicy Proszowic przez trzy miesiące pracowało przy budowie umocnień około tysiąca osób. Zdaniem Szyfmana w rejonie Pławowic pracowało ich jeszcze więcej. Roboty na naszym odcinku gromadzą już około 1500 ludzi dziennie. Niemcy spędzają ich gremialnie, przywożąc chłopów nawet z okolicznych wsi. Dozorcy niemieccy zachowują sie na ogół przyzwoicie. Nominalnie robota trwa od godziny 6 rano do 5 po południu, lecz patrzą na spóźnienia przez palce wspomina Szyfman. Obraz, jaki przedstawia Traub jest bardziej drastyczny: Zatrudnienie trwało cały roboczy dzień z krótkimi przerwami na posiłek, toteż dla nieprzywykłych do kilkugodzinnego operowania łopatą czy kilofem, była to, przynajmniej w pierwszych dniach, prawdziwa katorga. Niemcy nie żartowali. Byli wśród nich ludzie przyzwoici, ale byli także tacy, którzy ociągających się w pracy poganiali trzcinką pisze, ale też zaznacza, że z czasem rygor niemieckich nadzorców nieco osłabł. Mimo to podczas prac dochodziło do dramatycznych sytuacji. Traub wspomina scenę, gdy niemiecki nadzorca podczas pracy przy budowie okopów zaczął bić czternastoletnią dziewczynę, w dodatku niepełnosprawną (przeszła chorobę polio). Opowiada, że rzucił się na Niemca, ale niewiele brakowało, a przypłaciłby to życiem. Ten już wezwał żandarma, aby zastrzelił Polaka (Traub przynajmniej podawał się za Polaka, ponieważ faktycznie był ukrywającym się pod fałszywym nazwiskiem Żydem), który śmiał na niego podnieść rękę. Uratował go fakt, że jako osoba mówiąca po niemiecku był nadzorcom potrzebny. Poza tym Niemcy znajdowali się sami w na tyle trudnej sytuacji, że nie chcieli dodatkowo zrażać sobie miejscowej ludności. 11

13 Gdy rąk do pracy mimo wszystko było zbyt mało, Niemcy dowozili posiłki. Pod datą 17 sierpnia Arnold Szyfman zanotował: Przed kilkoma dniami przywieziono na roboty wojskowe do Hebdowa 520 osób z obozu Liban pod Krakowem. Są tam głównie ludzie z łapanek. Wielu chorych, słabych i wycieńczonych. Na razie chodzą do kopania rowów piechotą (około 8 km dziennie), lecz w przyszłości mają ich wozić furmankami. Z dyscypliną w rejonie Pławowic chyba rzeczywiście nie było najlepiej, skoro cztery dni później zapisał: - Z 520 przywiezionych na roboty z tzw. Libanu, ofiar łapanek krakowskich, zwiało już 200 i nikt nie ma zamiaru ich szukać. Oprócz przymusowej pracy budowa miała jeszcze jedną fatalną konsekwencję. Poza bunkrami powstawały rowy przeciwczołgowe, zdaniem Szyfmana głębokie na 4 metry i szerokie na 5 do 10 metrów (Traub podaje nieco inne wymiary pisząc, że rowy przeciwczołgowe miały 3 metry szerokości i 2 głębokości). Ich budowa wiązała się z całkowitą ruiną tego, co rosło na polach. Ludzie stracili łąki, posadzone ziemniaki, buraki, a jesienne siewy w tych miejscach też były niemożliwe. Co to oznaczało w warunkach wojennych, nie trzeba specjalnie tłumaczyć. Prace postępowały szybko. Pogoda dopisywała. Do przestojów nie dochodziło nawet w sytuacjach, gdy mocno popadało. Tadeusz Soswa z Więckowic, który jako mały chłopiec pomagał ojcu w pracy przy budowie okopów opowiada: - Musieliśmy dać obowiązkowo podwodę. Niemcy dowozili piasek z Wiślicy kolejką wąskotorową. Na plac budowy trzeba go było przewieźć furmankami. W niektórych miejscach było takie błoto, że konie zapadały się po brzuchy. Bernard Traub wspomina, że w dni słotne teren pracy na skutek rozkopania przemieniał się w jedno olbrzymie błoto. Ale nawet i w takie dni roboty nie ustawały. Ludzie umazani w błocie, jeżeli nie byli w możności kopać, byli zaprzęgani do dźwigania pali i desek, potrzebnych do budowy. Jeszcze w trakcie prowadzonych prac Niemcy zaczęli sprowadzać na teren powstających umocnień ciężkie działa artyleryjskie i ustawiać je na pozycjach. Wraz z działami pojawili się żołnierze do ich obsługi oraz SSmani. Tuż przed nadejściem frontu Niemcy zatrudnieni przy budowie okopów odjechali. Umocnienia nie mogły oczywiście zmienić biegu wojny, niemniej na pewno opóźniły marsz Rosjan na zachód. Traub pisze, że o ile samo zajęcie Proszowic nie przysporzyło im większych trudności, to potem na jakiś czas utknęli. Niemcy (...) uplasowawszy się na terenach przygotowanych przedtem do obrony, poczęli gęsto ostrzeliwać Proszowice i tereny położone na wschód. (...) Wystraszeni ludzie pospieszyli znowu kryć się (...) Walka rozgorzała na dobre. Strategicznie Niemcy byli w lepszym 12

14 położeniu, gdyż ulokowali się na niewielkich wzniesieniach, podczas gdy wojska radzieckie znajdowały się na szerokiej równinie wspomina Traub, dodając, że walki trwały trzy dni, a ich wynik rozstrzygnęło dopiero wprowadzenie do akcji słynnych katiuszy. III. Opis szlaku Warunki geograficzne Aleksander Gąciarz Brak większych obszarów leśnych w okolicach Proszowic wynika z występowania w rejonie żyznych gleb, przeważają tu czarnoziemy na podłożu lessowym... (marzec 2010) fot. Sebastian Wypych Proszowice leżą na Płaskowyżu Proszowickim terenie utworzonym przez niewysokie, szerokie garby o kopulastych lub wręcz płaskich wierzchowinach. Są one porozdzielane licznymi dolinami, odwadnianymi przez stałe lub okresowe, występujące po opadach, cieki wodne. Największe w okolicach Proszowic, pod względem powierzchni, tereny płaskie i też najniżej położone nad poziomem morza, występują w dolinie rzeki Szreniawy. Pod względem ukształtowania powierzchni Proszowice bardzo dobrze nadawały się jako punkt oporu. Od strony północnej, północno-wschodniej znajduje się w miarę szeroka dolina rzeki Szreniawy. Od tej właśnie strony spodziewano się natarcia wojsk radzieckich. Sama rzeka Szreniawa była naturalną przeszkodą utrudniającą zdobycie miasta, dodatkowo nad jej doliną od południowej strony wznoszą się nad Proszowicami, ułożone na linii wschód-zachód, dwa rozległe wzniesienia. Stanowią one bardzo dobry punkt widokowy na dolinę rzeki i to na ich stokach postanowiono 13

15 wybudować schrony wchodzące w skład umocnień niemieckich linii obronnych. Pierwsze ze wzniesień znajduje się pomiędzy Proszowicami a Jakubowicami, posiada rozległą płaską wierzchowinę, sięgającą 226 metrów n.p.m. (jest to ok. 25 metrów nad doliną Szreniawy) na której w latach powojennych wybudowano szpital powiatowy w Proszowicach. Drugie wzniesienie jest bardziej rozległe i rozczłonkowane oraz kieruje się od Proszowic w stronę Szklanej. Największą wysokość 260 m n.p.m. osiąga przy cmentarzu żydowskim, w miejscu, gdzie w pobliżu drogi biegnącej od Proszowic w stronę Krakowa znajduje się kurhan mogiła w kształcie stożkowatego ziemnego kopca. Z tego miejsca w kierunku doliny Szreniawy prowadzą dwa grzbiety, jeden w stronę Proszowic (po nim prowadzi droga z Proszowic do Krakowa), drugi w stronę Jazdowiczek. Rozległe obniżenie pomiędzy tymi grzbietami broniły dwa Tobruki zlokalizowane na tzw. Starym Dębowcu. Kolejnym ważnym punktem obrony było miejsce, gdzie oba wzniesienia na południe od Proszowic stykają się ze sobą. Miejsce to znajduje się w rejonie skrzyżowania obecnych ulic: Wiślanej, Wolności i Biały Krzyż jest Proszowice leżą na Płaskowyżu Proszowickim - terenie to najniższy punkt utworzonym przez niewysokie, szerokie garby o kopulastych lub pomiędzy tymi wręcz płaskich wierzchowinach. Są one porozdzielane licznymi dolinami, (marzec 2010) fot. Sebastian Wypych wzniesieniami, przez który prowadzi droga z Proszowic na południe w stronę Wawrzeńczyc. Pod względem topograficznym był to ważny punkt do obrony, z tego powodu po obu stronach tego właśnie obniżenia wybudowano dwa schrony typu Tobruk. Schrony te były częścią całej polowej linii schronów i umocnień ziemnych, które strzegły tego odcinka doliny rzeki Szreniawy oraz wąskiej doliny Łaganówki, jednego z prawobrzeżnych dopływów Szreniawy. Pierwszą linię umocnień w Proszowicach umieszczono tuż przy samej rzece Szreniawie, na wyraźnej skarpie wznoszącej się nad rzeką. Obiekty te 14

16 znajdują się aktualnie w obrębie zabudowań miasta. Kolejna linia znajduje się poza zwartą zabudową miasta na wcześniej wspomnianych wzniesieniach. Z Płaskowyżem Proszowickim związane jest występowanie lessu skały osadowej, silnie podatnej na erozję i zmywanie. Prowadzenie dróg czy miedz na stromych zboczach najczęściej kończyło się powstawaniem w tym miejscu wąwozów i parowów. Często te właśnie naturalne formy wykorzystywano w przebiegu umocnień. Tak było np. przy budowaniu rowów przeciwpancernych. Przykładem takim, do dziś widocznym w terenie, jest droga biegnąca ziemnym wąwozem na odcinku pomiędzy cmentarzem żydowskim a Łaganowem. Brak większych obszarów leśnych w okolicach Proszowic wynika z występowania w rejonie żyznych gleb, przeważają tu czarnoziemy na podłożu lessowym. Na potrzeby pozyskiwania nowych terenów pod pola uprawne wycinano lasy. Obecne większe skupiska leśne znajdują się w miejscach trudniej dostępnych, o większym nachyleniu, które nie nadawały się pod gospodarkę rolną (np. skarpy). W pobliżu Proszowic jedyny większy fragment lasu znajduje się za szpitalem powiatowym w kierunku Żębocina. Drugi większy kompleks leśny znajduje się w pobliżu miejscowości Koniusza. W pobliżu tego pierwszego przebiegała linia niemieckiej obrony. Tu znajduje się co najmniej jeden schron tzw. bierny, czyli służący tylko do obrony, tu mogła w razie zagrożenia schronić się drużyna 6-10 żołnierzy, np. obsługa dział przeciwlotniczych lub drużyna piechoty. Schrony te mogły też pełnić rolę punktów dowodzenia odcinkami obrony. Sebastian Wypych Typologia występujących na tym terenie obiektów fortyfikacyjnych Do budowy linii OKH Stellung A-2 wykorzystywano różne elementy fortyfikacji polowych i stałych, dla ułatwienia zrozumienia treści zawartych w przewodniku zamieszamy poniżej krótkie opisy (definicje) tych obiektów: Ringstand 58c niemiecki typ małego schronu bojowego wykonany z żelbetu, przystosowany do prowadzenia ognia okrężnego. Konstrukcja oparta była na projekcie włoskiego schronu wykorzystywanego podczas walk o Tobruk w Afryce Północnej, dlatego potocznie nazywany jest Tobrukiem. 15

17 Niemcy docenili zalety tego lekkiego schronu bojowego i zaczęli stosować go w swoich liniach obrony. Pierwsze Ringstandy zbudowali na Wale Atlantyckim w 1942 roku. Ringstand 58c przeznaczony był dla karabinu maszynowego MG 34 później MG 42, ale za pomocą uniwersalnej lawety i wielu nakładek na nią, można było prowadzić ogień z każdego karabinu maszynowego, będącego na wyposażeniu Wehrmachtu. Ogromną zaletą Rindgstanda było jego zagłębienie w ziemi, około 95 procent znajdowało się poniżej linii gruntu. Ponad ziemię wystawał tylko otwór strzelniczy, pierścień Ringstand 58c rzut i przekrój rys. Paweł Sroga z karabinem poruszającym się na lawecie. Bezpośrednie trafienie w schron płasko lecącymi pociskami, było niemal niemożliwe. Schron składał się z dwóch pomieszczeń, zagłębionej izby amunicyjnej z wejściem, będącej jednocześnie schronieniem dla dwuosobowej załogi, oraz podniesionego stanowiska bojowego w postaci ośmiobocznego, otwartego od góry szybu. Otwór wejściowy mógł być, według instrukcji, zamykany drewnianymi drzwiami obitymi blachą. Do ogrzewania pomieszczenia zalecano używanie piecyków okopowych z rurą kominową wychodzącą na zewnątrz przez mały otwór nad drzwiami w elewacji wejściowej. W górnej części szybu była stalowa szyna, po której poruszała się laweta karabinu maszynowego, dodatkowo chroniona betonowym kołnierzem, na którym umieszczano podziałkę kątową. Umożliwiała ona szybką lokalizację nieprzyjaciela, ponieważ dowódca podawał wartość kątową, a żołnierz patrząc na podziałkę ustawiał karabin i szukał celu. Ponad poziom górny schronu wystawała tylko głowa żołnierza obsługującego karabin. Często był on dodatkowo chroniony grubą blachą nakładaną na karabin lub mógł znajdować się w lekkiej wieży pancernej złożonej z dwóch połówek. Schron obsługiwany był przez dwóch żołnierzy - strzelca i pomocnika (amunicyjnego). W razie ataku, np. lotniczego, obsługa chroniła się w przedsionku schronu. 16

18 W szybie znajdowały się dwie półki do umieszczania amunicji, służące też jako stopnie wypadowe, aby żołnierz mógł szybko przejść do ataku. Dodatkowo wejście do każdego R58c było zakrywane siatką maskującą, rozwieszoną pomiędzy specjalnymi drutami wbetonowanymi w R58c (tzw. świńskie ogonki) a okopem. Ringstand używany był również, jako stanowisko obserwacyjne (lornetki nożycowe) lub jako stanowisko łączności za pomocą światła. Główną cechą R58c było małe zużycie materiałów i szybka budowa. Schron wymagał około 11m 3 betonu, prace budowlane trwały około 25 dni. Było to istotną zaletą, szczególnie pod koniec wojny, gdy brakowało materiałów i wykwalifikowanych robotników. Ringstandy i Kochbunkry budowane w Proszowicach umieszczone zostały na wzniesieniach terenu z doskonałą widocznością na dolinę Szreniawy, wchodzące i wychodzące z miasta drogi oraz zabudowania Proszowic. Prawie wszystkie ukryte były, poniżej linii gruntu. Większość z nich miała wzrokowy kontakt z sąsiednimi punktami ogniowymi, wzajemnie się osłaniając i zabezpieczając. Według relacji świadków, w styczniu 1945 większość poległych żołnierzy Armii Czerwonej, zginęła na łąkach między osadą Szreniawa a Proszowicami, przed sforsowaniem rzeki Szreniawy. Inni zginęli w czasie ataku na znajdujące się w Proszowicach magazyny w pobliżu stacji kolejki wąskotorowej. Jest to obszar dzisiejszych ulic Kolejowej, Kopernika i Nowej. Tereny wzdłuż Szreniawy, jak i wokół magazynów, znajdowały się w polu ostrzału, prowadzonego prawdopodobnie ze znajdujących się tam do dzisiaj schronów. Co ciekawe, jako jedna z nielicznych niemieckich fortyfikacji, Ringstand został zaadaptowany przez Rosjan, którzy umieścili go w polowych instrukcjach fortyfikacyjnych wydawanych od 1944 do 1956 roku. Dane techniczne schronu: Załoga: Uzbrojenie (przykładowe): Czas budowy: Pojemność: 34 m 3 Objętość betonu: 11 m 3 Stal zbrojeniowa: 860 kg jeden lub dwóch żołnierzy 1 karabin maszynowy MG 34, lub MG 42 lub inne w zależności od wariantu, wyrzutnik granatów 5-cm Granatwerfer 36, miotacz płomieni, 25 dni 17

19 Wymiary: długość/szerokość/ wysokość Grubość płyty podstawy: Grubość ścian: Grubość płyty: 3,7/2,35/2,75 m 20 cm 40 cm 40 cm opracował: Grzegorz Cichy, Krzysztof Wojtusik Kochbunker to niezwykle popularny lekki schron bojowo-obserwacyjny będący ostatnim ogniwem rozwoju niemieckiej fortyfikacji polowej, budowany zarówno na wschodniej jak i na zachodniej granicy III Rzeszy. Określany prześmiewczo przez żołnierzy Wehrmachtu nazwą Kochtöpfe (garnek Kocha), od nazwiska gauleitera Ericha Kocha, który w 1944 roku rozpoczynając przygotowania do obrony Prus Wschodnich stał się twórcą tej unikatowej konstrukcji. Jesienią 1944 roku pierwsze Kochbunkry znalazły się w instrukcjach Stellungsbauprogramm i od tego czasu zaczęto je instalować na masową skalę. Czasami występują w towarzystwie kilku bliźniaczych obiektów. Ich niewątpliwą zaletą były niskie koszty wytworzenia poprzez niewielkie zużycie materiałów. Kochbunker rzut i przekrój rys. Paweł Sroga Produkowane były w fabrykach jako prefabrykaty i gotowe przywożone na miejsce posadowienia, choć często praktykowano też metodę wykonywania ich w miejscu przeznaczenia. Wykopywano wtedy okrągły otwór w ziemi, którego ściany stanowiły zewnętrzny szalunek. Następnie ustawiano szalunek wewnętrzny tak, aby uzyskać stałą grubość ścianki ok. 20 cm, po czym wstawiano zbrojenie i zewnętrzny szalunek części nadziemnej i zalewano betonem. Czasem dla zamaskowania schronu w świeży beton wciskano kamienie polne. Kochbunkry, mimo dużej różnorodności kształtów, posiadały ten sam wymiar średnicy wewnętrznej, tj. 120 cm. Część podziemna posiadała otwór wejściowy o minimalnych wymiarach 70 x 80 cm, wchodziło się do niego bezpośrednio z okopów. Część nadziemna, bardziej narażona na ogień przeciwnika miała grubość od 30 cm (ściany) do 40 cm (strop). Wysokie na 180 cm wnętrze pozbawione było jakiegokolwiek wyposażenia (wyjątkiem mogła być zawieszona w stropie lampa). Pokrywa posiadała 18

20 znormalizowany otwór o średnicy 80 cm zaopatrzony w szynę prowadzącą dla lawety karabinu maszynowego MG 34 lub MG 42. Szyna była identyczna jak w schronie Ringstand 58c. Sporadycznie budowano też żelbetowe stanowiska obserwacyjne, które zamiast strzelnic posiadały w stropie otwór o wymiarach 60 x 70 cm służący do obserwacji przedpola przez lornetę nożycową lub peryskop bez narażania obserwatora na ogień nieprzyjaciela. Żołnierz nie miał w nim zbyt wiele miejsca, dokładnie było go tyle, ile potrzeba do obsługi karabinu maszynowego. W boju posiadał jeszcze jedną zaletę, jego niewielkie rozmiary mocno ograniczały prawdopodobieństwo bezpośredniego trafienia z ostrzału artyleryjskiego. Jego rolę na polu bitwy można określić krótko, lepszy niż zwykły okop, ale dawał podstawowe schronienie przed ogniem wroga, nie chronił strzelca przed bezpośrednim uderzeniem pocisku większego kalibru, jednak skutecznie opierał się odłamkom. Kochbunkry można jeszcze spotkać w dużych ilościach, praktycznie na każdej linii obrony. Spotykamy je w różnych konfiguracjach jako osobne, oddalone od siebie obiekty, ale też w dużym zagęszczeniu. Spotyka się również np. dwa Kochbunkry połączone ze sobą tworzyły wtedy jedno wspólne, większe stanowisko ogniowe. Kreatywność Niemców w wykorzystaniu tego bardzo prostego schronu czasami mocno zaskakuje ustawiano je nawet w okopach poziomo wykorzystując do magazynowania amunicji. Było wiele wersji, miały różne stropy, różne otwory strzelnicze i kształty. Ze względu na polowy charakter linii obronnych Kochbunkry były tylko jej niewielką częścią. Zasadniczy element umocnień stanowiły ciągi okopów i rowów łączących wraz z żelbetowymi i ziemnymi stanowiskami ciężkich karabinów maszynowych, broni ręcznej, moździerzy i granatników przeciwpancernych. Do dzisiaj zachowało się wiele tych historycznych obiektów. Niemniej jednak, większość z nich została tuż po wojnie usunięta przez służby saperskie Wojska Polskiego. opracował: Krzysztof Wojtusik Bauform 51a schron dla 6-10 ludzi, nie będący punktem oporu. Oznacza to, iż był to schron bierny służący zazwyczaj tylko do ochrony stacjonujących w pobliży żołnierzy. Tu mogła w razie zagrożenia ukryć się np. obsługa dział przeciwlotniczych lub drużyna piechoty. Schrony mogły też pełnić rolę schronów dowodzenia odcinkami obrony. Schron składa się z tzw. przelotni osłoniętego korytarza z dwoma wejściami oraz jednej izby. Pośrodku przelotni znajduje się wejście do izby, której sklepienie, 19

21 o przekroju półkola, oparte jest na falistej blasze typu: Heinrich, pełniącej funkcje przeciwodpryskową. Rów przeciwpancerny (zwany niekiedy przeciwczołgowym) to ziemna zapora wykonana ręcznie, mechanicznie lub przy użyciu materiału wybuchowego w terenie równinnym i na stokach o nachyleniu do 15 w celu zatrzymania czołgów, wozów bojowych i środków transportowych przeciwnika. Głębokość rowu nie powinna być mniejsza niż 2 m, szerokość 5-6 m, nachylenie około 45. Okopy polowa fortyfikacja ziemna, w postaci wykopu o głębokości chroniącej przed ostrzałem nieprzyjaciela na wprost, redukująca przy okazji skutki ostrzału od góry i bombardowań, usytuowana na froncie walk, służąca głównie do prowadzenia ognia z broni osobistej i zespołowej oraz obserwacji przedpola. Najczęściej okopy są długimi wąskimi rowami ziemnymi, z urobkiem odkładanym głównie od strony nieprzyjaciela. Ściany okopów mogą być wzmacniane np. workami z piaskiem, deskami pochodzącymi ze skrzyń, w których znajdowało się dostarczone na linię walk wyposażenie oddziałów lub amunicja. Linia okopów powinna mieć postać linii łamanej dla ograniczenia skutków ostrzału od góry i bombardowań. W przypadku zaawansowanych fortyfikacji, do okopów kopie się dodatkowe rowy komunikacyjne, czyli transzeje. Transzeja element fortyfikacji w postaci odkrytego, wąskiego ale dostatecznie głębokiego rowu, służący głównie do przemieszczania się żołnierzy. Transzeje łączą inne fortyfikacje ziemne oraz stanowią dojście do okopów, jednak zazwyczaj można z nich prowadzić również ogień oraz dokonywać obserwacji. W najprostszej postaci transzeje są wykopami ziemnymi z urobkiem odkładanym głównie od strony wroga. Ściany takich wykopów mogą być wzmacniane np. deskami. W przypadku dłuższych transzei mają one przebieg w postaci linii łamanej, aby zredukować skutki bezpośredniego trafienia w transzeję od góry. Pole minowe jest to określony obszar w działaniach lądowych, na którym rozstawiono miny. Pola minowe dzielimy ze względu na przeznaczenie, są więc przeciwpancerne, przeciwpiechotne i mieszane. Używa się też terminu ochronne pole minowe dla określenia obszaru bezpośredniej ochrony pododdziału w zajmowanym przez niego rejonie. Zasieki doraźna przeszkoda na przedpolu wykonywana w celu utrudnienia podejścia do linii obronnej, zwykle przeciwpiechotna. Od XIX wieku zapory wykonywano z drutu kolczastego rozpiętego na podporach z drewna lub metalu, otrzymały one nazwę zapory drutowej. Obecnie 20

22 występują w postaci luźnych, splątanych ze sobą zwojów drutu kolczastego albo drutu ostrzowego tworząc tzw. sieć kolczastą. Znaki graficzne używane w opisach i na mapach TEREN PRYWATNY - napis ten umieszczany pod piktogramem oznacza, że obiekt znajduje się na prywatnym terenie i ewentualne zwiedzanie go trzeba uzgodnić z właścicielem Bauform 51a Kochbunker Ringstand 58c Ringstand 58c (uszkodzony) Ringstand 58c (zasypany) Obiekt niesklasyfikowany Rów przeciwpancerny Cmentarz żołnierzy polskich 1939 Cmentarz żołnierzy radzieckich 1945 Cmentarz katolicki Cmentarz żydowski Kapliczka Kościół Kurhan Most kolejowy Park Inny zabytek Zakład pracy (cegielnia) Regulamin zwiedzania szlaku 1. Zwiedzanie obiektów odbywa się samodzielnie. 2. Wstęp jest bezpłatny. 3. Ze względu na bezpieczeństwo, po zmroku wymagane jest własne oświetlenie. 4. Dzieci poniżej 13 roku życia mogą zwiedzać skansen i inne elementy szlaku wyłącznie pod opieką rodziców lub prawnego opiekuna. 5. Podczas zwiedzania należy stosować się do zaleceń i ostrzeżeń umieszczonych na tablicach. 6. Nie wolno dotykać ostro zakończonych elementów instalacji, obiektów i ogrodzeń. 7. Poruszanie się po skansenie przy ul. Wiślanej pojazdami mechanicznymi jest zabronione. 21

23 8. Ze względu na położenie oraz charakter całego szlaku, należy zachować ostrożność w miejscach szczególnie niebezpiecznych: a) na zejściach po schodach betonowych, ziemnych i drewnianych, b) na progach i przy wejściach do schronów (z uwagi na ich wymiary), c) w okopach, d) na ulicach bez poboczy, e) na terenie zarośniętym krzewami. 9. Zabrania się umieszczania napisów, naruszania stanu obiektów i ogrodzeń. 10. Uszkodzenie lub zniszczenie obiektów podlega odpowiedzialności karnej. 11. W skansenie i w pobliżu udostępnionych obiektów, psy mają być prowadzone na smyczy. 12. Należy pamiętać o posprzątaniu po swoim pupilu. 13. Na teren skansenu i innych obiektów szlaku nie wolno wnosić i spożywać alkoholu oraz innych środków odurzających. 14. Zabrania się wstępu do skansenu osobom nietrzeźwym lub zachowującym się w sposób, który zagraża bezpieczeństwu, zakłóca zwiedzanie innym i narusza ogólnie przyjęte normy zachowania w miejscach publicznych. 15. Można wykonywać zdjęcia i filmy o szlaku przeznaczone tylko do użytku prywatnego. Ich publikowanie, w celach zarobkowych, jest niedozwolone bez zgody Stowarzyszenia Gniazdo - Ziemia Proszowicka. 16. Za zgodą Stowarzyszenia możliwe jest organizowanie na terenie skansenu imprez o charakterze kulturalno-edukacyjnym. 17. Ze względu na ukształtowanie terenu należy na terenie szlaku i skansenu zachować szczególną ostrożność, wejście na własną odpowiedzialność. 22

24 Przebieg szlaku obiekt nr 1, schron Kochbunker przy ulicy Zacisze (październik 2011) fot. Sebastian Wypych Znajdujemy się w Proszowicach, oddalonych około 25 km od Krakowa w kierunku północno-wschodnim. Miasto lokowane przez króla Kazimierza III Wielkiego w roku 1358 na prawie magdeburskim, położone jest w dolinie rzeki Szreniawy. Obecnie liczy ponad mieszkańców. opis STACJI, str. 37 opis KAPLICZKI, str. 41 opis KAPLICZKI, str

25 Przygodę na Szlaku Schronów II wojny światowej Stellung Proszowice rozpoczynamy obok licznych w tym miejscu centrów handlowych na ulicy Kolejowej, przy budynku dawnej stacji kolejki wąskotorowej, która w 1971 roku został zamknięta dla ruchu pasażerskiego. Idziemy w kierunku północnym do ul. 3 Maja, skręcamy w prawo i dochodzimy do skrzyżowania z ul. Kopernika, gdzie znajduje się XIX wieczna kamienna figura Jezusa Frasobliwego ufundowana dla upamiętnienia powstań narodowych. Podążamy dalej w pobliże budynku Straży Pożarnej. W tym miejscu, wchodzimy na krótki dojściowy szlak czarny kierując się na ulicę Zacisze. Znajdujemy tam doskonale zachowany, odkopany i uporządkowany, przygotowany do zwiedzania obiekt nr 1 Kochbunker. To z tej okolicy został zabrany Kochbunker (obiekt nr 11), o którym będzie informacja w innej części szlaku. zdjęcie OBIEKTU 2, str. 77 Ukrzyżowania. Kilka minut zajmie nam powrót do ulicy 3 Maja i szlakiem niebieskim idziemy w prawo ulicą Zamkową. Za zakrętem po lewej stronie (na wysokości Zespołu Szkół) widoczny jest fragment obiektu nr 2 najprawdopodobniej Kochbunkra. Dochodzimy do ulicy Brodzińskiego, gdzie w pobliżu skrzyżowania (po lewej stronie) znajduje się kapliczka tzw. Grupa opis MOSTU, str. 42 opis KAPLICZKI, str. 46 lokalizacja OBIEKTU 3 i 4, str. 77 Kontynuujemy marsz ulicą Królewską, tam gdzie kończy się plac targowy i parking, po prawej stronie widzimy pozostałość po kolejce wąskotorowej stalowy most kolejowy. Idąc dalej ulicą Królewską po około 500 m obok skrzyżowania z ulicą Racławicką spotykamy kolejną kapliczkę przydrożną, jest to Jezus Frasobliwy. Idziemy w stronę Rynku po blisko 90 metrach skręcamy w ulicę Grzymały Siedleckiego (w prawo), tam za budynkiem lecznicy zwierząt znajdują się obiekty nr 3 i 4 Ringstand 58c i nieznany 24

26 (być może jest to Kochbunker). Obiekty te niestety są całkowicie zasypane, znane jest tylko miejsce ich lokalizacji. opis PARKU, str. 47 opis KOŚCIOŁA, str. 48 opis BUDYNKU, str. 51 Ulicą Grzymały Siedleckiego dochodzimy do ulicy Parkowej, skręcając w prawo doszlibyśmy po około 120 metrach do powstałego w latach 20 ubiegłego wieku kompleksu, składającego się z: parku miejskiego, stadionu klubu sportowego Proszowianka, łaźni miejskiej (budynek niestety został już wyburzony) oraz budynku, w którym znajdowała się elektrownia zasilająca miasto w energię (teraz jest to prywatny budynek mieszkalny nie udostępniony do zwiedzania). Skręcamy jednak za szlakiem w lewo i po stromych schodach dochodzimy do Rynku. Idąc na wprost pierzeją wschodnią po lewej stronie mijamy zabytkowy kościół parafialny (opisywany w innej części przewodnika). Przed kościołem skręcamy w prawo i idąc pierzeją południową lub przez płytę Rynku w kierunku zachodnim dochodzimy do ulicy Kościuszki. Idąc ulicą Kościuszki około 800 metrach w kierunku Słomnik dochodzimy do skrzyżowania z ulicą Podgórze. Na rogu po prawej stronie jest widoczny duży piętrowy budynek z czerwonej cegły. W latach okupacji, zaraz po wybudowaniu ( ), zajęli go Niemcy i mieszkali w nim do końca wojny. zdjęcie OBIEKTU 5, str. 78 zdjęcie OBIEKTU 6, str. 78 zdjęcie OBIEKTU 8, str. 79 Idąc dalej ulicą Kościuszki po około 140 metrach dochodzimy do skrzyżowania z ulicą Armii Kraków, w którą skręcamy. Po przejściu około 25

27 60 metrów będziemy mijali po lewej stronie obiekty nr 5 i nr 6 (Ringstandy 58c) są one na terenie prywatnym w odległości od ulicy około 350 metrów. obiekt nr 7, Ringstand 58c przy ulicy Armii Kraków (marzec 2010) fot. Sebastian Wypych Schrony te nie są udostępnione. Maszerujemy dalej za szlakiem ulicą Armii Kraków. Na wzniesieniu po około 500 metrach będziemy mijali po prawej stronie kolejne schrony, niestety nie są one oczyszczone, ponieważ znajdują się na polach uprawnych. Są to obiekty nr 7 i nr 8 (Ringstandy 58c) w odległości 90 i 130 m od ulicy. Zwiedzanie obiektów, które znajdują się na terenach prywatnych i nie są udostępnione należy uzgodnić z właścicielem. opis CMENTARZA, str. 52 opis KURHANU, str. 55 Asfaltowa droga, którą idziemy w tym miejscu pnie się pod górę i zakręca łukiem w lewo. Po kolejnych 300 metrach po prawej stronie będziemy 26

28 mijali cmentarz parafialny, na którego terenie znajdują się: w północnozachodniej części mogiły żołnierzy radzieckich poległych w czasie walk na naszej ziemi podczas II wojny światowej, a idąc około 150 metrów w kierunku wschodnim wzdłuż ogrodzenia trafimy na groby żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 podczas Bitwy pod Proszowicami. Ulicą Armii Kraków (za stacją paliw) dochodzimy do ul. Krakowskiej i kierując się w kierunku centrum miasta (szlakiem dojściowym czarnym) przy budynku nr 75 skręcamy w prawo, dalej 200 m drogą dojazdową do pól i jesteśmy przy kolejnym Tobruku obiekt nr 9, bardzo dobrze zachowanym. Z uwagi, że jesteśmy na terenie prywatnym nie wolno zbaczać z wytyczonego szlaku! Obiekt jest udostępniony do zwiedzania. obiekt nr 9, schron Ringstand 58c przy ulicy Krakowskiej (sierpień 2011) fot. Wojciech Bujakowski Wracamy do szlaku niebieskiego na ulicy Krakowskiej i idziemy w kierunku Krakowa (należy na tym odcinku zachować szczególną ostrożność, ponieważ będziemy poruszali się wzdłuż bardzo ruchliwej trasy, odcinkami bez chodników). Po około 800 metrach po prawej stronie mijamy dwa ciekawe miejsca, są to: kurhan nr 2 zwany Bożą Męką oraz opis KURHANU, str. 55 znajdująca się na nim zabytkowa XVII wieczna kapliczka słupowa. Po około 400 metrach mijamy nowe rondo na 27

29 obwodnicy Proszowic. Z prawej strony znajduje się kolejny obiekt (nr 10) linii OKH Stellung A-2 pozostałość rowu przeciwpancernego. Aby do niego dojść schodzimy ze szlaku niebieskiego na czarny dojściowy i po około 150 metrach natrafimy na doskonale widoczne ślady (głęboki parów) fortyfikacji. Patrząc na północ w odległości około 60 metrów zobaczymy lekkie wzniesienie, jest to już prawie całkowicie zaorany kurhan nr 1. Wracamy do szlaku niebieskiego. obiekt nr 10, rów przeciwpancerny przy drodze Proszowice-Kraków (marzec 2010) fot. Sebastian Wypych Idziemy nim w kierunku południowo wschodnim. Po przejściu przez rondo po około 50 metrach dochodzimy do Cmentarza Żydowskiego. Idziemy dalej szlakiem około 150 metrów. Za cmentarzem natrafiamy na nasyp po dawnej trasie kolejki wąskotorowej biegnącej z Proszowic do Kocmyrzowa. Po południowej stronie nasypu (a w zasadzie tym, co po nim zostało), biegnie równoległa do nasypu polna droga nią udajemy się generalnie w kierunku wschodnim (trudny orientacyjnie odcinek) wśród pól do skansenu fortyfikacji na skrzyżowaniu ulicy Wiślanej, Wolności, Biały Krzyż i drogi powiatowej w kierunku Łaganowa i Wawrzeńczyc (około 2 km). opis CMENTARZA, str

30 To w tym miejscu wszystko się zaczęło. To tu jeszcze nie tak dawno widać było tylko zarys otworu w ziemi zamaskowany trawą i krzewami, obok którego przez dziesięciolecia przechodzili ludzie idący do pracy w polu, przechodzili bez zainteresowania Aktualnie powierzchnia całej działki została zmieniona. obiekt nr 11, schron Kochbunker przy ulicy Wiślanej (listopad 2011) fot. Krzysztof Wojtusik Teren wzbogacony został o odtworzone okopy i transzeje tak, jak to wyglądało w ostatnich miesiącach wojny. Na końcu okopów jest obiekt nr 11 Kochbunkier, jednoosobowy schron przywieziony tu z okolic ulicy 3 Maja i Zacisze. Nie jest znane pierwotne miejsce jego lokalizacji, ponieważ odnaleziony został już odkopany, przewrócony i stoczony ze wzgórza. Jest udostępniony zwiedzającym. Obiekt nr 12 to schron Ringstand 58c, odkopany i uporządkowany stanowi udostępnioną zwiedzającym atrakcję historyczną. Jeśli na skrzyżowaniu dróg pójdziemy w stronę miasta utwardzoną drogą, wytyczoną na miejscu byłych torów kolejki wąskotorowej, to po niecałych stu metrach po prawej stronie w polach, w odległości ok. 90 m od drogi, znajduje się drugi ze schronów broniących tego miejsca. Jest to pozostałość schronu typu Ringstand 58c (obiekt nr 13) uszkodzony, zapewne w wyniku radzieckich wysadzeń. Natomiast idąc ulicą Wiślaną około 600 metrów w kierunku północnym, dochodzimy do ulicy Partyzantów. Skręcamy w lewo i po około 80 metrach 29

31 wzdłuż ogrodzenia (po lewej ręce), dochodzimy do bramy prowadzącej do kaplicy pod wezwaniem Świętej Trójcy (kościółek). Tą samą drogą wracamy na szlak pod skansen na Wiślanej. zdjęcie OBIEKTU 12, str. 80 zdjęcie OBIEKTU 13, str. 80 opis KOŚCIÓŁKA, str. 60 W tym miejscu skręca on w prawo, mijając z prawej strony kapliczkę słupową Biały Krzyż, od której nazwę wzięła ulica, którą dalej biegnie szlak (ul. Biały Krzyż). opis KAPLICZKI, str. 62 opis CEGIELNI, str. 63 Po przejściu ok. 520 m z lewej strony dochodzi utwardzony koniec ul. Kopernika. My idziemy dalej w prawą stronę, kierując się na budynek cegielni, do którego dochodzimy po przejściu kolejnych ok. 280 m. Po drodze przechodzimy nad niewielkim strumieniem, jest to Łaganówka, prawobrzeżny dopływ Szreniawy. To właśnie na wzniesieniach po drugiej stronie wąskiej doliny Łaganówki ulokowano kolejne schrony na naszej trasie. Aby do nich dojść schodzimy z naszej dotychczasowej drogi w prawo (szlakiem dojściowym czarnym) i już drogą polną podążamy w kierunku zachodnim aby po ok. 200 m, zaraz za ostrym skrętem w lewo zobaczyć po naszej lewej stronie (patrzymy w kierunku cegielni) wejście do schronu Bauform 51a (obiekt nr 14). To schron tzw. bierny, czyli służący tylko do obrony. Tu mogła w razie zagrożenia schronić się drużyna 6-10 żołnierzy, np. obsługa dział 30