Bydgoszcz. Okola. Bydgoszcz w stronê Okola. Bydgoszcz 2004 r.

Transkrypt

1 Bydgoszcz w stronê Okola Bydgoszcz w stronê Okola Bydgoszcz 2004 r. 1

2 Redakcja: zespó³ redakcyjny Rady Osiedla Okola Projekt wstêpny i opracowanie grafik do druku: Zak³ad Us³ug Komputerowych GRAF-ep - Przemys³aw Pytlewicz Grafika: Alina Brêczewska Pytlewicz Tekst: zespó³ Pracowni Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Oœrodka Kultury w Bydgoszczy Daria Brêczewska Kulesza, Bogna Derkowska Kostkowska, Agnieszka Wysocka, Krzysztof Bartowski, Piotr Winter Wspó³wydawcy: Urz¹d Miasta Bydgoszczy Rada Osiedla Okola Zak³ad Poligraficzny KORDRUK Bogdan Koronka Sk³ad: ABUK Bydgoszcz Druk: Zak³ad Poligraficzny KORDRUK Bogdan Koronka Na ok³adce grafika kamienicy przy ulicy Królowej œw. Jadwigi 2 ISBN BYDGOSZCZ, grudzieñ 2004 r 2

3 Jeœli Ciê mêczy tempo zawrotne wielkomiejskich ulic zgie³k, swawola, nad Stary Kana³ w zielonoœæ wstêpuj: Bydgoskie Planty serce Okola. Tam ulubione œcie ki nad wod¹, zaprzyjaÿnione z niebem topole... Wi¹zy i klony w liœciastym wdziêku Tobie i mnie szumi¹ rozmarzone... Leszek êgowski 3

4 4

5 Przedmowa Trzymana przez Pañstwa w rêku publikacja jest sum¹ pomys³u rajcy miejskiego kadencji , Okolanina - Andrzeja Adamskiego, artystycznego smaku i talentu Okolanki Aliny Brêczewskiej - Pytlewicz oraz zaciêcia i profesjonalizmu zespo³u Pracowni Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Oœrodka Kultury w Bydgoszczy, kierowanego przez Krzysztofa Bartowskiego. Przyczyn¹ zaœ jej powstania jest g³êbokie przywi¹zanie do Bydgoszczy, do Okola, jest umi³owanie swych ma³ych ojczyzn miejsc, które zapadaj¹ w serca i pamiêæ jak twarz matki, pierwszy poca³unek czy zapach œwi¹tecznej choinki i trwaj¹ do koñca. To Twój dom, ulica, podwórko, droga do szko³y, stare drzewo œwiadek Twoich ³ez i radoœci, to Twoje dzieciñstwo b¹dÿ jesieñ ycia, to Twoje miejsce na ziemi. Dla mnie, Okolanina, dzia³aj¹cego w imieniu wspó³wydawcy - Rady Osiedla Okola, pozosta³ ju tylko mi³y obowi¹zek przekonania w³adz Miasta do tego przedsiêwziêcia (czytaj: jego sfinansowania) i pilotowania procesu wydawniczego. Tytu³ tego ma³ego albumu grafik oddaje jego treœæ. Ten swoisty przewodnik prowadzi nas przez Bydgoszcz, od jej serca Katedry Fary, rzut oka na spichrze, dalej Bydgosk¹ Wenecjê, obok koœcio³a pw. Œwiêtej Trójcy, na Okole. Mijamy obiekty historyczne, wspó³czesne i miejsca tak charakterystyczne dla dawnego Okola, e nie sposób by³o ich nie przedstawiæ, pomimo e pozosta³y ju tylko w pamiêci starszych Bydgoszczan. Poœwiêcone im strony maj¹ charakterystyczny, wyró niaj¹cy je ornament. Zapraszamy Czytelników, Bydgoszczan i odwiedzaj¹cych nasze piêkne miasto na spacer. Spacer po Bydgoszczy w stronê Okola. Witold Schmidt Przewodnicz¹cy RO Okola I i II kadencji 5

6 H Wstêp istoria Okola jako integralnej dzielnicy naszego miasta rozpoczyna siê 1kwietnia1920 roku. Tego dnia Ministerstwo by³ej Dzielnicy Pruskiej Rzeczypospolitej Polskiej wyda³o decyzjê o w³¹czeniu 18 gmin podmiejskich w granice administracyjne Bydgoszczy. Wœród nich znalaz³y siê miêdzy innymi Bielawy, Skrzetusko, Bartodzieje, Glinki, Szwederowo, Miedzyñ, Czy kówko, Jachcice oraz licz¹ce 131,13 ha powierzchni Okole. Wspó³czeœnie bydgoska dzielnica Okole le y w wid³ach Starego Kana³u Bydgoskiego i Brdy na odcinku od mostów przy ul. Marsza³ka Focha do linii kolejowej, biegn¹cej wzd³u drugiego wiaduktu na ul. Grunwaldzkiej w Bydgoszczy. W czasach I Rzeczypospolitej teren ten nie by³ jednak wyodrêbniony i nale a³ do tzw. Wielkiego Wilczaka. Z kolei Prusacy oddzielon¹ przez wybudowany w 1774 roku Kana³ Bydgoski czêœæ Wilczaka nazwali Colonie Wilczak, lecz wkrótce przemianowali je na Schleusenau. Nazwa to obowi¹zywa³a przez ca³y okres zaboru pruskiego...?... do 1920 roku. W czasach przedrozbiorowych Okole by³o folwarkiem miejskim wydzier awianym mieszczanom. Jeden z pierwszych dokumentów, który rzuca œwiat³o na folwark miejski Wielkie Okole pochodzi z roku 1745, z którego dowiadujemy siê, i burmistrz miasta Bydgoszczy Adrian Duszyñski wydzier awi³ na czterdzieœci lat Salomei i Franciszkowi Wiêckiewiczom i ich sukcesorom role miejskie wzd³u rzeki nad granic¹ szyszkowsk¹ a do boru, a wszerz od tej e granicy ku miastu a do Weœredniego Okola. W œwietle umowy dzier awa mia³aby trwaæ do 1785 roku. Niestety Ÿród³a archiwalne nie mówi¹, jakie by³y losy Wiêckiewiczów po 1772 roku, gdy Bydgoszcz zosta³a w³¹czona do monarchii pruskiej w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej. Administracja pruska dokona³a podzia³u Okola na tzw. Okole 1A i Okole 1B. Powierzchnia folwarku Okole 1A wynosi³a 195 mórg magdeburskich, na których sta³y: dom mieszkalny oraz stajnia, czworaki i cegielnia, znajduj¹ce siê przy obecnej ulicy Nadrzecznej. Z kolei maj¹tek ziemski Okole 1B mia³ nieproporcjonalnie mniejszy area³, bo zaledwie 33 morgi, na których sta³y cztery domy mieszkalne...?... prawdopodobnie u zbiegu dzisiejszej ulicy Œl¹skiej i Che³miñskiej. Konkretne personalia dzier awców obu folwarków mo emy zidentyfikowaæ dopiero w 1818 roku, kiedy to pruski radca budowlany, Ernest Conrad Peterson naby³ prawo do korzystania z dziedzicznej dzier awy Okola 1A za 6000 talarów oraz Okola 1B za 1606 talarów rocznie. Prze³omowym momentem w dziejach Okola jest nabycie w pierwszej po³owie XIX wieku przez rodzinê Petersonów obu dzier awionych dot¹d maj¹tków na w³asnoœæ. Petersonowie wy- 6

7 czuli koniunkturê zwi¹zan¹ z rozwojem kolei elaznych i dorobili siê fortuny sprzedaj¹c ziemiê pod budowê linii kolejowej w kierunku Pi³y i Poznania (tzw. Ostbahn) oraz kolejki w¹skotorowej tzw. Kleinbahn, zwanej pieszczotliwie Ciuchci¹. W wyniku szeroko zakrojonej, intratnej dla Petersonów parcelacji, na Okolu, wytyczono wkrótce sieæ nowych ulic. Wzd³u nich wyros³y kamienice czynszowe oraz pojedyncze domy otoczone ogrodami. Rozmach tego wizjonerskiego iœcie przedsiêwziêcia najlepiej zilustruje nastêpuj¹ce zestawienie: o ile w 1818 roku na Wilczaku i Okolu sta³y 22 domy mieszkalne, to ju w 1860 roku na terenie samego tylko Okola zbudowano 56 budynków a w 1880 roku 160, w tym kilkanaœcie dwupiêtrowych. W tym czasie Okole i Wilczak razem posiada³y 215 zabudowanych nieruchomoœci. Mieszka³o tu wielu urzêdników i pracowników kolejowych. Byli to ludzie nieÿle sytuowani, przyzwyczajeni do okreœlonego standardu ycia. Œwiadectwem na to, e ludnoœæ dzielnicy by³a doœæ zamo na, jest dynamiczny rozwój rzemios³a i kupiectwa na prze³omie wieków. Niezast¹pione s¹ w takich przypadkach ksiêgi adresowe naszego miasta, np. ksiêga z roku 1910 informuje nas, i na Okolu dzia³a³o wtedy miêdzy innymi: 7 piekarñ, 14 wyszynków w tym 5 restauracji, 7 sklepów spo ywczych, 16 szewców, 5 krawców, 9 rzeÿników, 6 stolarni. Poza tym - jak siê dowiadujemy - prowadzili swoje zak³ady œlusarze, kowale, przedsiêbiorcy budowlani, cieœle, zduni, dekarze, istnia³y tak e sklepy specjalistyczne: apteka, drogeria, papierniczy, pasmanteria. Okole jest czêœci¹ Bydgoszczy ze wszech miar wyj¹tkow¹ i ma sw¹ niebanaln¹ historiê. Mimo, i stosunkowo póÿno sta³a siê integraln¹ czêœci¹ Bydgoszczy, to têdy przebiega³y wodne i kolejowe arterie, które nada³y rozmach rozwojowi Bydgoszczy w XIX wieku. Tu dzia³ali Buchholz, Fiebrandt, którzy rozs³awili bydgoski przemys³ w ca³ej Europie. Tutaj odkry³a swój talent gwiazda La Scali, diva operowa Caroline Dux. Tu pracowa³ wybitny dyrektor Franciszek Siemiradzki, twórca Pañstwowej Szko³y Przemys³oweji - jej wskrzesiciel po II wojnie œwiatowej. To w³aœnie na Okolu znajduje siê cmentarz starofarny - najstarsza zachowana bydgoska nekropolia. Sebastian Malinowski 7

8 8

9 Trasa spaceru 1 Koœció³ katedralny pw. œœ. Miko³aja i Marcina 2 Spichrze 3 Wenecja Bydgoska 4 Koœció³ pw. Œwiêtej Trójcy 5 Rondo Grunwaldzkie 6 Szko³a Rzemios³ i Przemys³u Artystycznego 7 Most W³adys³awa IV 8 Grunwaldzka Grunwaldzka 9 10 Kapliczka 11 ul. Grunwaldzka 42/ róg Jasna 12 Œluzy - ul. Wroc³awska 13 Widok na Stary Kana³ 14 Belma - Bank Zachodni 15 ul. Grunwaldzka 37 - apteka Pod lwem 16 ul. Grunwaldzka Wspó³czesne budynki Grunwaldzka 51a i 53a 18 Wspó³czesne budynki Czarna Droga Koœció³ p.w. œw. Wojciecha 20 Szko³a przy ul. Nowogrodzkiej 3 21 ul. Staroszkolna 8 22 Bydgoska ciuchcia 23 ul. Grunwaldzka - domy kolejarskie 24 Most kolejowy 25 ul. Graniczna - ul. Œl¹ska 26 ul. Œl¹ska - ul. Jackowskiego 27 Wie owiec przy ul. Grunwaldzkiej 28 ul. Jackowskiego ul. Jackowskiego 26/28 - Dwór Szwajcarski 30 Most Królowej Jadwigi 31 ul. Królowej Jadwigi 2 - ul. Garbary 32 ul. Garbary- ul. Naruszewicza 33 ul. Garbary 2 - Dawna willa Buchholza 34 ul. Grottgera 2 35 Multikino 9

10 10

11 Koœció³ katedralny pw.œœ.miko³aja i Marcina Id¹c star¹ œredniowieczn¹ drog¹, na osi ktorej znajduje siê dziœ most Sulimy- Kamiñskiego, wiod¹c¹ do miasta uwagê nasz¹ zwraca ceglana bry³a gotyckiego koœcio³a stoj¹ca nieopodal brzegu Brdy. Œwi¹tynia ta, dawniej fara staromiejska, dzisiaj pe³ni zaszczytn¹ rolê katedry erygowanej w 2004 roku diecezji bydgoskiej. Parafia miejska ufundowana zosta³a przez pierwszych wójtów - zasadÿców Bydgoszczy tu po otrzymaniu aktu lokacyjnego z r¹k Kazimierza Wielkiego (19 kwietnia 1346 r.). Przez dwa wieki parafia, obejmuj¹ca swym zasiêgiem tak e podbydgoskie wsie, pozostawa³a pod patronatem królów polskich. Data budowy ani forma pierwszej œwi¹tyni parafialnej nie jest znana. Z dawnych dokumentów wynika jednak, e w 1425 roku, gdy ogromny po ar strawi³ znaczn¹ czêœæ miasta, koœció³ parafialny istnia³ ju i by³ najprawdopodobniej w tym czasie jedn¹ z nielicznych municypalnych budowli murowanych. Niestety, nie uchroni³o go to przed niszczycielskim ywio³em. Dawny koœció³ sp³on¹³, jednak mieszczanie wkrótce przyst¹pili do odbudowy swej œwi¹tyni. Jeszcze dzisiaj uwa ny obserwator dostrze e na pó³nocnej œcianie korpusu nawowego, tu nad zamurowanym portalem, fragmenty niewielkich ostro³ucznych okien i inn¹ od pozosta³ej strukturê muru - to w³aœnie relikty wczeœniejszego koœcio³a wykorzystane przy wznoszeniu nowej budowli. Budowa trwa³a do lat 60. XV w. i ju wówczas przy zasadniczej czêœci koœcio³a ufundowano kaplicê œw. Anny. Szybki rozwój gospodarczy miasta pozostawi³ wyraÿny œlad w wygl¹dzie œwi¹tyni. Wkrótce po zakoñczeniu budowy, postanowiono uœwietniæ farê i nadaæ jej bardziej monumentalny charakter. Wysoki dach, piêkny zachodni szczyt schodkowy z charakterystycznie piêtrz¹cymi siê niszami zamkniêtymi oœlim grzbietem, dwie dolne kondygnacje wie y oraz misterne sklepienia gwiaÿdzisto-sieciowe pochodz¹ z przebudowy maj¹cej miejsce ok roku. W miarê up³ywu czasu œwi¹tynia powiêksza³a siê o kolejne kaplice w 1555 roku dziêki fundacji Or³owitów wystawiono now¹ kaplicê œw. Anny, w 1605 r. przy prezbiterium kaplicê œw. Szczepana, w 1612 kaplicê œw. Jana Ewangelisty fundacji Rych³owskich i kaplicê œœ. Fabiana i Sebastiana (obecnie Krzy a Œwiêtego). W po³owie XVII w. podwy szono równie wie ê do jej dzisiejszej wysokoœci, a pod koniec dobudowano kruchtê i umieszczono filigranow¹ sygnaturkê na kalenicy dachu. W XIX w. koœció³ podupad³. U ytkowano go nawet jako magazyn. W trakcie remontów trwaj¹cych w latach nieszczêœliwie rozebrano wiêkszoœæ kaplic pozostawiaj¹c tylko jedn¹ pw. Krzy a Œwiêtego. We wnêtrzu fary obejrzeæ mo emy oprócz wymienionych ju sklepieñ, modernistyczne polichromie z lat , a tak e najwiêkszy skarb Bydgoszczan - namalowany na pocz¹tku XVI w. przez Stanis³awa Skórkê obraz Matki Bo ej z ró ¹. 11

12 12

13 Spichrze B ydgoszcz bez spichrzy nie by³aby Bydgoszcz¹. Wznoszone nad Brd¹ przechodzi³y ró ne koleje losu. Od XIV w. a po lata 60-te XX w. pe³ni³y funkcjê magazynow¹. Sk³adowane na poszczególnych kondygnacjach worki ze zbo em i beczki oczekiwa³y na za³adunek na szkuty, a póÿniej na barki. St¹d p³ynê³y do Gdañska czy nawet do Szczecina. Przez wieki szachulcowe magazyny by³y i s¹ symbolem miasta. Do chwili wyburzenia przez okupantów nazistowskich monumentalnych kamienic zdobi¹cych ulicê Mostow¹, spichrze pozostawa³y nieco na uboczu. Dzisiaj jednak stanowi¹ g³ówny element charakteryzuj¹cy tê czêœæ miasta, bêd¹cy jednoczeœnie œwiadectwem jego wielowiekowych tradycji kupieckich. Obecne spichrze powsta³y pod koniec XVIII w. z chwil¹ uruchomienia Kana³u Bydgoskiego. Kilkadziesi¹t lat temu takich obiektów w Bydgoszczy by³o znacznie wiêcej. Stanowi³y one charakterystyczny element budownictwa gospodarczo-przemys³owego Bydgoszczy, szczególnie prze³omu XVIII/XIX w. Œciany o szkieletowej konstrukcji by³y szybko wznoszone, a po nakryciu dachem sprawnie wype³niano je ceg³¹ i czêsto tynkowano. Okoliczne lasy dostarcza³y wystarczaj¹c¹ iloœæ drewna, a liczne cegielnie, funkcjonuj¹ce na Okolu od koñca XVIII w., zapewnia³y najwy szej jakoœci ceg³y. Dziêki Brdzie lub kana- ³owi mo na by³o sprawnie przetransportowaæ materia³ budowlany na miejsce. Z tamtego okresu przetrwa³a do dzisiaj nazwa mur pruski, którym to mianem okreœlano charakterystyczn¹ konstrukcjê œcian z³o on¹ z uk³adu drewnianych s³upów i rygli wype³nion¹ czerwon¹, nietynkowan¹ ceg³¹. Jeszcze na pocz¹tku 1960 r. podobnych spichrzy by³o w tym miejscu piêæ. Niestety podczas jednej z mroÿnych zim ubieg³ego stulecia dwa uleg³y spaleniu. Znacznie wiêkszy kompleks magazynów zbo owych wznosi³ siê do 1945 r. w miejscu obecnej Opery Nova. Pomimo, i w rejonie obecnego Okola nie znajdujemy podobnych magazynów warto pamiêtaæ, e jeszcze do 1914 r. g³ówny ruch barek przechodzi³ przez po³udniow¹ czêœæ tej dzielnicy. Szyprowie i flisacy musieli siê solidnie namêczyæ, zanim pokonuj¹c 6 œluz (od ob. ul. Bronikowskiego do mostów przy ul. M. Focha ) mogli dop³yn¹æ pod magazyny przy Rybim Rynku. Znacznie trudniej by³o pokonaæ t¹ trasê od Starego Miasta w górê rzeki. Zanim pojawi³y siê statki parowe i nowsze holowniki, szyprowie czêsto dziêki sile swoim miêœni lub z pomoc¹ podnajêtych koni, ci¹gnêli z brzegu pod pr¹d swoje barki. 13

14 14

15 Wenecja Bydgoska O becna tzw. Bydgoska Wenecja to przyk³ad architektonicznego nawarstawiania siê zró nicowanej zabudowy, przez kolejne okresy dziejowe miasta. W pierwszej po³owie XIX w. dawne trzy bramy miejskie ju nie istnia³y. Zabudowa miasta wychodzi³a stopniowo poza liniê dawnych murów miejskich. Mijaj¹c teren przedmieœcia poznañskiego dostrzega³o siê wówczas pojedyncze domy mieszkalne wzniesione na stromym nadbrze u Brdy. Gdy w drugiej po³owie XIX w. liczba mieszkañców wzrasta³a, zabudowa przesuwa³a siê bli ej rzeki na teren okreœlany z racji bliskiego s¹siedztwa m³ynów Brda-M³ynówka. Chc¹c maksymalnie wykorzystaæ pod zabudowê teren nadbrze ny oko³o, 1870 r. przesuniêto liniê brzegow¹ ku pó³nocy poprzez wstawienie murowanej, opalowanej wczeœniej ³awy, na której, bezpoœrednio nad wod¹, wzniesiono liczne budynki i warsztaty. Pod koniec XIX w. w czêœci pó³nocno-zachodniej zaczêto wznosiæ du e zak³ady jak chocia by fabrykê wódek i likierów H. Frankego. Rosn¹ce zapotrzebowanie na wodê, przy jednoczesnym braku wodoci¹gów miejskich, spowodowa³o gwa³towne przesuniêcie zabudowy mieszkalno-przemys³owej w bezpoœrednie s¹siedztwo Brdy-M³ynówki. Obecna panorama Bydgoskiej Wenecji w 60% oddaje klimat sprzed 50 lat. Niezapomniane widoki i nieistniej¹ce ju budynki utrwalone zosta³y w licznych fotogramach, grafikach i obrazach. W ostatnim czasie wygl¹d Bydgoskiej Wenecji uleg³ doœæ istotnej zmianie. Przed wprowadzeniem w¹skiego chodnika wzd³u prawego brzegu, budynki tam stoj¹ce wyrasta³y prosto z wody budz¹c skojarzenia z Wenecj¹ prawdziw¹. Niestety, wprowadzenie tej, czêœciowo zacieraj¹cej dawn¹ formê, konstrukcji by³o konieczne ze wzglêdu na ratowanie ustawicznie podmywanych fundamentów, co grozi³o katastrof¹ budowlan¹. 15

16 16

17 Koœció³ pw. Œwiêtej Trójcy Widoczna z daleka charakterystyczna wie a koœcio³a pw. Œwiêtej Trójcy na trwa³e wpisa³a siê w bydgoskie Okole. Gdy w1887 r. proboszcz bydgoskiej fary Józef Choraszewski postanowi³ zainicjowaæ budowê nowego koœcio³a katolickiego, spotka³ siê z du ym odzewem spo³ecznoœci polskiej. W koñcu XIX w. polscy katolicy na terenie Bydgoszczy u ytkowali jedynie farê - obecn¹ katedrê. Nic dziwnego, e w paÿdzierniku 1898 r. dozór koœcielny zaaprobowa³ budowê nowej œwi¹tyni. Wybór miejsca na wzniesienie nowej œwi¹tyni nie by³ przypadkowy - okolice ulicy œw. Trójcy zamieszkiwa³a w tamtym czasie znaczna liczba rodzin polskich. Sytuuj¹c koœció³ w tym miejscu nawi¹zano równie do dawnego cmentarza i stoj¹cego na nim póÿnogotyckiego koœcio³a pw. Œwiêtej Trójcy zburzonego przez w³adze pruskie w 1829 r. W kwietniu 1903 r. przyjête zosta³y plany i kosztorys budowy nowej œwi¹tyni, sporz¹dzone przez poznañskiego architekta Rogera S³awskiego. Warto w tym miejscu nadmieniæ, e w krajobrazie miasta dominowa³y ju w tym czasie okaza³e sylwety kilku koœcio³ów ewangelickich. W po³owie 1908 r. polscy katolicy dowiedzieli siê o zamiarze wniesienia reprezentacyjnej œwi¹tyni przez niemieckich katolików na terenie obecnego Placu Piastowskiego. Okaza³o siê wówczas, e zaprojektowany wczeœniej przez R. S³awskiego koœció³ jest zbyt ma³y i nie odpowiada polskim ambicjom. W rezultacie, w 1908 r. og³oszono specjaln¹ petycjê nawo³uj¹c¹ do sk³adania ofiar na rzecz budowy koœcio³a w oparciu o nowy projekt. Po zebraniu znacznych œrodków finansowych i otrzymaniu dodatkowego wsparcia od papie a Piusa X, na pocz¹tku maja 1910 r. rozpoczêto prace budowlane. Kamieñ wêgielny zosta³ poœwiêcony i po³o ony 5 lipca tego roku, a ju na pocz¹tku sierpnia roku nastêpnego wysok¹ wie ê przyozdobiono krzy- em. W koñcu paÿdziernika poœwiêcono i zawieszono 3 dzwony. Pierwsz¹ mszê (sumê solenn¹) odprawiono w nowowzniesionym koœciele, poœwiêconym przez ks. dziekana Antoniego Tyrakowskiego, 29 wrzeœnia 1912 roku. Uroczysta konsekracja koœcio³a odby³a siê 18 maja 1913 r. pod przewodnictwem sufragana gnieÿnieñskiego biskupa Wilhelma Kloske. Forma œwi¹tyni nawi¹zuje do modnego wówczas eklektyzmu. W¹skie tynkowane blendy (wnêki) charakterystyczne dla gotyku, wolutowe szczyty i niewielkie stercz¹ce ku niebu obeliski - elementy architektury manierystycznej, w koñcu krzywizny nadwieszonych ³uków i lekko cebulaste he³my wie znane z budowli barokowych - umiejêtnie po³¹czono tworz¹c monumentaln¹ i nieco surow¹ bry³ê. Zmierzanie do prostoty i œwiadome wyzbycie siê przez architekta zbytniej ozdobnoœci zapowiada³o ju nadchodz¹cy modernizm. 17

18 18

19 Rondo Grunwaldzkie K iedy stoimy u zbiegu ulic Królowej Jadwigi i Marsza³ka Focha patrzymy w kierunku po³udniowo-zachodnim, przed nami rozpoœciera siê rondo Grunwaldzkie, a za nim centrum handlowe. To jedyne takie miejsce w Bydgoszczy, miejsce wyj¹tkowe, bowiem wyznaczaj¹ce umown¹ granicê miêdzy Okolem, Wilczakiem Œródmieœciem i nieco oddalon¹ czêœci¹ staromiejsk¹ z bydgosk¹ Wenecj¹. Wspó³czesny krajobraz tej czêœci miasta w niczym nie przypomina tego dawnego, przyjaznego mieszkañcom i naturze. WyobraŸmy sobie, e zanim w latach 70. XX wieku urz¹dzono nowoczesny, jak na tamte lata, wêze³ komunikacyjny, tu gdzie znajduje siê obecnie jezdnia, do 1971 roku, by³o koryto kana³u bydgoskiego. Szumi¹ca woda nios³a sp³awiane têdy tratwy i barki. Dzisiejsze ulice Œw. Trójcy i Grunwaldzk¹ ³¹czy³ masywny, kamienny most W³adys³awa IV. W tygodniu nabrze e kana³u rozbrzmiewa³o gwarem pracuj¹cych tu flisaków i szyprów, a w niedzielê przeistacza³o siê w miejsce spacerów, spotkañ towarzyskich, którym sprzyja³o otoczenie. Wzd³u kana³u rozci¹ga³y siê planty, ich wspomnienie przywo³uje roz³o yste drzewo przedstawione z prawej strony rysunku. Po przeciwnej stronie widnieje wie a dawnej Królewsko-Pruskiej Szko- ³y Rzemios³ i Przemys³u Artystycznego znana dobrze bydgoszczanom jako Mechanik. Jej okaza³y gmach wzniesiony w latach do chwili obecnej stanowi charakterystyczn¹ i reprezentacyjn¹ dominantê architektoniczn¹. To œwiadectwo czasów, kiedy miejscowi budowniczowie oczami wyobraÿni widzieli piêkn¹ Bydgoszcz z okaza³ymi budowlami nawet na peryferiach miasta. Nale y bowiem pamiêtaæ, e z niedostêpnej dla przechodniów wie y rozpoœciera siê wspania³y widok na Okole, które w czasach stawiania szko³y by³o przecie podmiejsk¹ gmin¹. Wspomniane centrum handlowe wzniesiono w miejscu ogródków, mo e dla niektórych niezbyt urokliwych, ale niegdyœ otwieraj¹cych widok na Wilczak, a zarazem stanowi¹cych pendent dla po³o onego na terenie Okola cmentarza tak zwanego starofarnego. 19

20 20

21 Szko³a Rzemios³ i Przemys³u Artystycznego R ysunek przywo³uje zapomniany widok, czasy, gdy okaza³y gmach pierwotnie przeznaczony dla Królewsko-Pruskiej Szko³y Rzemios³ i Przemys³u Artystycznego [Königlich-Preussischen Handwerker- und Kunstgewerbeschule] przegl¹da³ siê w wodach p³yn¹cego przed nim kana³u bydgoskiego, którego odcinek miêdzy ulicami: Grottgera i Wroc³awsk¹ zasypano w 1971 roku w zwi¹zku z budow¹ tak zwanego grunwaldzkiego wêz³a komunikacyjnego. W 1908 roku magistrat naby³ wolny plac budowlany przy dzisiejszej ul. Œw. Trójcy wówczas Berlinerstrasse. Projekt budynku szkolnego powsta³ w Wydziale Budowlanym bydgoskiego Magistratu, kierowanym przez wieloletniego miejskiego radcê budowlanego Carla Meyera, który wspólnie z miejskim architektem Otto Brechem opracowa³ plany budowli, a z racji zajmowanego stanowiska kierowa³ ich realizacj¹. Warto zaznaczyæ, e spoœród pracowników Wydzia³u w pracach nad projektem uczestniczy³ tak e technik budowlany, póÿniejszy architekt Theodor Patzwald, autor reprezentacyjnych kamienic tak e na Okolu. W 1911 roku szko³ê oddano do u ytku. Jej monumentalna bry³a zosta³a zaakcentowana umieszczon¹ w pó³nocno-zachodnim naro u czworoboczn¹, siedmiokondygnacyjn¹ wie ¹, nakryt¹ neobarokowym he³mem. Autorzy stworzyli reprezentacyjn¹, funkcjonaln¹ budowlê, z elewacjami frontowymi utrzymanymi w stylu historyzmu z przewag¹ form neobarokowych. W okresie dwudziestolecia miêdzywojennego gmach by³ siedzib¹ Pañstwowej Szko³y Przemys³u Artystycznego, od 1923 roku nazwanej Pañstwow¹ Szko³¹ Przemys³ow¹ a po 1945 roku Techniczn¹. Ostatecznie w 1975 roku wprowadzono nazwê Zespó³ Szkó³ Mechanicznych nr 1, a w 1989 r. patronem szko³y zosta³ jej d³ugoletni dyrektor Franciszek Siemiradzki. 21

22 22

23 Most W³adys³awa IV W ielu mieszkañców Okola i Bydgoszczy pamiêta do dziœ tramwaj linii 5 wolno wje d aj¹cy na jeden z mniejszych mostów miasta, który spina³ dwa brzegi zasypanego obecnie kana³u bydgoskiego. Niejednokrotnie s³ychaæ by³o specyficzny zgrzyt kó³ wbijaj¹cych siê w metalowe szyny. Ten charakterystyczny most jeszcze w 1971 r. zlokalizowany by³ w rejonie obecnych przystanków tramwajowych przy Rondzie Grunwaldzkim. Po uruchomieniu Kana³u Bydgoskiego w 1774 r., chc¹c utrzymaæ dogodne po³¹czenie w kierunku Koronowa, wzniesiony zosta³ w tym miejscu pierwszy most drewniany. W koñcu XVIII w. po modernizacji kana³u i œluz, koryto kana- ³u lekko przesuniêto w kierunku po³udniowym ku nowym, murowanym œluzom. W miejscu starego mostu pojawi³ siê ziemny nasyp z drog¹ prowadz¹ca do nowego, równie drewnianego mostu nad przesuniêtym korytem kana³u. Funkcjonowa³ on do roku 1841, kiedy to w³adze miasta z uwagi na nasilaj¹cy siê ruch i du e obci¹ enie starej konstrukcji podjê³y decyzjê o wybudowaniu tym razem mostu kamiennego. Wkrótce masywna, dwuprzês³owa konstrukcja spiê³a brzegi kana³u, który w tym miejscu posiada³ szerokoœæ ponad 18 m. D³ugoœæ mostu wynosi³a m, a szerokoœæ ok m. Od dna kana³u most wznosi³ siê na wysokoœæ 6.12 m. Przez most poprowadzono jezdnie i chodniki zabezpieczone metalowymi balustradami. Wjazd po obu stronach oœwietla³y lampy gazowe. uki przêse³ wykonane by³y z ceg³y. Pó³nocne przês³o, szersze i wy sze od pozosta³ych, umo liwia³o przep³yniêcie barkom rzecznym. Masywnoœæ konstrukcji mostu umo liwi³a na pocz¹tku XX w., po³o enia na nim torowiska tramwajowego, dochodz¹cego do linii kolejowej przy zbiegu ul. Grunwaldzkiej z ul. Staroszkoln¹. W okresie miêdzywojennym most otrzyma³ imiê króla W³adys³awa IV. Na pocz¹tku wrzeœnia 1939 r. wycofuj¹ce siê oddzia³y Wojska Polskiego wysadzi³y po³udniowe przês³o, które zosta³o prowizorycznie naprawione w 1940 r. W takiej formie most dotrwa³ do pocz¹tku lat 70. ubieg³ego wieku. Koryto kana³u zosta³o zasypane, most rozebrano, a w jego miejscu po³o ono torowisko tramwajowe wraz z przystankami w bliskim s¹siedztwie Ronda Grunwaldzkiego. Jedynym, niemym œwiadkiem minionych lat jest roz³o ysty ponad 300 letni d¹b pamiêtaj¹cy czasy budowy kana³u oraz wznoszenia mostu W³adys³awa IV. 23

24 24

25 ul. Grunwaldzka 1-3 Pó³nocn¹ stronê obecnego Ronda Grunwaldzkiego zajmuje okaza³a naro na kamienica, wniesiona w 1910 roku. Ten obecnie bardzo ruchliwy, pe³en spalin i ha³asu fragment miasta wygl¹da³ wówczas zgo³a inaczej. W miejscu ronda p³yn¹³ leniwie kana³ bydgoski, a przeje d aj¹cy ulic¹ samochód by³ ogromn¹ atrakcj¹. Budynek zajmowa³ rozleg³¹ parcelê miêdzy ówczesn¹ Berlinerstrasse, a Schleusenanlagen. W³aœcicielami posesji byli bracia Gustaw, Rudolf i Oskar Goltz, przedsiêbiorcy budowlani, prowadz¹cy wiele budów na terenie miasta. Kierownikiem budowy by³ Rudolf Golz, a wykonawc¹ przedsiêbiorstwo budowlane braci. Projekt kamienicy wykona³ zapewne bydgoski architekt Teodor Patzwald. Obiekt prezentowa³ nowoczesne jak na tamte czasy formy wczesnego, klasycyzuj¹cego modernizmu. Strefa parteru mieszcz¹ca wejœcia do budynku i okna witryn stanowi swoisty cokó³ dla pozosta³ych kondygnacji, oddzielony od nich szerokim, wieloprofilowym gzymsem. W wy szych piêtrach zastosowano wyraÿne, pionowe podzia³y œcian za pomoc¹ w¹skich lizen, rozdzielaj¹cych piony okien oraz w¹skich ryzalitów i wykuszy, nadaj¹ce budynkowi strzelistoœci. Ca³oœæ zrównowa ono nakrywaj¹c kamienicê wysokim, masywnym, ³amanym dachem. Do wnêtrza prowadzi³y cztery wejœcia, dwa od strony ulicy i dwa tylne. Dobr¹ komunikacjê zapewnia³y dwie obszerne klatki schodowe. Budynek mieœci³ komfortowe mieszkania o zró nicowanej wielkoœci, z ³azienkami i toaletami. Czêœæ parteru zajmowa³y lokale sklepowe. W lipcu 1912 roku w naro niku domu urz¹dzono restauracjê i kawiarniê o nazwie Parkhaus, a teren przed nim zagospodarowano, wykorzystuj¹c go na letni ogród. Posadzono tam niewielkie drzewka i krzewy, ustawiono donice z kwiatami, a ca³oœæ ograniczono ywop³otem i ogrodzono niewysokim p³otkiem. Miêdzy zieleni¹ znajdowa³y siê nakryte kolorowymi obrusami stoliki, ustawione pod pasiastymi parasolami. W tak mi³ym i spokojnym otoczeniu bydgoszczanie mogli przyjemnie spêdziæ czas przy kawie i ciastku. Dwa lata po wybudowaniu kamienicy bracia Goltz sprzedali j¹ C. A. Frankemu. W budynku znajdowa³o siê biuro Królewskiej Szko³y Rzemios³ Artystycznych. Mieszka³ tam wówczas tak e projektant domu, architekt Teodor Patzwald z rodzin¹. W okresie miêdzywojennym ulica nazywa³a siê pocz¹tkowo Berliñska, potem Œwiêtej Trójcy. Dopiero od pocz¹tku lat trzydziestych XX wieku obowi¹zywa³ obecny adres. W³aœcicielem kamienicy by³ wtedy August Latte, który prowadzi³ tu miêdzy innymi hurtowniê i fabrykê sera oraz sprzeda wêdlin, marynat i konserw rybnych. Restauracjê z kawiarni¹ znan¹ pod polsk¹ nazw¹ Dom Parkowy dzier awi³ T. Sikorski. Obecnie, po zasypaniu kana³u i wybudowaniu tu wêz³a komunikacyjnego, ten niegdyœ cichy i piêkny zak¹tek straci³ bezpowrotnie swój urok. 25

26 26

27 ul. Grunwaldzka 9 Kamienica przy ulicy Grunwaldzkiej 1 rozpoczyna ci¹g okaza³ych budynków wzniesionych oko³o 1910 roku. Zamyka go dom pod numerem dziewi¹tym, wybudowany jako jeden z pierwszych w pierzei. Jeszcze w 1905 roku ca³y ten teren by³ jedn¹ dzia³k¹ oznaczon¹ numerem 12 przy Berlinerstrasse i nale ¹c¹ do rentiera Gustava Schmidta. Budowê rozpoczêto w 1906 roku, na zlecenie wy ej wspomnianego w³aœciciela posesji, a wykonawcami byli mistrz ciesielski Fr. Lork i mistrz murarski Oskar Goltz. Rysunki budynku oraz obliczenia statyczne wykona³ zapewne technik budowlany Max Koernig. W 1906 roku w domu zamieszkali pierwsi lokatorzy oraz jego w³aœciciel. Obiekt ten w przeciwieñstwie do kamienicy pod numerem jeden by³ typowym budynkiem mieszkalnym. Wzniesiony zosta³ w stylu zmodernizowanego historyzmu. Fasadzie nadano jeszcze tradycyjny, symetryczny uk³ad, jednak rozmieszczenie otworów okiennych i dekoracja œwiadcz¹ ju o pewnym d¹ eniu do form wczesnego modernizmu. Parter i pierwsze piêtro pokryto boniowaniem, natomiast okna drugiej i trzeciej kondygnacji po³¹czono w pionowe grupy, z bogato zdobionymi p³ycinami nad - i podokiennymi. Bry³ê budynku urozmaicono dwoma dwupiêtrowymi wykuszami, ponad którymi umieszczono fantazyjne szczyty. Wœród ró norodnych motywów dekoracyjnych fasady mo na znaleÿæ zarówno formy roœlinne jak i geometryczne. Portal ujêty zosta³ fantazyjnymi splotami roœlinnymi, na skrajnych osiach widaæ miêdzy innymi wieñce ujête w girlandy oraz maszkarony, natomiast w wykuszach i czêœci œrodkowej u yto motywów geometrycznych jak kwadraty, ko³a i odcinki prostych, w¹skich gzymsów. W szczytach wieñcz¹cych wykusze zastosowano znów dekoracjê o formach historyzuj¹cych - owalne lustra i kampanule. Widaæ tu swoist¹ mieszankê XIX wiecznej tradycji i nadchodz¹cej nowoczesnoœci, charakterystyczn¹ dla wielu budynków wzniesionych na pocz¹tku XX wieku. Wnêtrze kamienicy rozplanowano ju doœæ nowoczeœnie. Na ka dym piêtrze mieœci³y siê po dwa du e, przestronne mieszkania z ³azienkami. W tylnym trakcie, naprzeciwko wejœcia znajdowa³a siê obszerna klatka schodowa. Gustav Schmidt by³ w³aœcicielem kamienicy jeszcze w latach dwudziestych XX wieku, kiedy to ulica Grunwaldzka na tym odcinku nosi³a nazwê Œwiêtej Trójcy. Tu przed drug¹ wojn¹ œwiatow¹ posesja maj¹ca ju obecnie obowi¹zuj¹cy adres nale a³a do mistrza rzeÿnickiego Hugo Oecka. 27

28 28

29 Kapliczka T ak naprawdê nie wiadomo kto, kiedy i dlaczego wystawi³ na terenie Okola przydro n¹ kapliczkê. Jeœli wierzyæ umieszczonej na niej dacie dzia³o siê to w 1663 roku. Pierwotnie sta³a na rozstajach dróg, z których jedna prowadzi³a do Nak³a a druga do Koronowa, co zosta³o skrzêtnie odnotowane w opisie drogi na Czy kówko z 1732 r. Przez ponad sto lat by³a dla podró uj¹cych drogowskazem, póÿniej, gdy przekopano kana³, wiod¹ca ko³o niej droga do Nak³a straci³a na znaczeniu. Jednak charakterystyczna, przysadzista sylweta kapliczki sta³a siê dla szyprów znakiem mijanego Okola. Up³ynê³o znów trochê czasu, nadszed³ rok 1809 i na rozleg³ym terenie rozpoœcieraj¹cym siê w po³udniowo-zachodniej czêœci obecnej dzielnicy powsta³ cmentarz parafialny. Gdy po latach otoczy³o go okaza³e ogrodzenie, kapliczka znalaz³a siê w naro u cmentarza i ju nie jako przydro na lecz cmentarna nadal trwa³a w krajobrazie Okola. Mija³y dziesiêciolecia, kapliczka zaczê³a popadaæ w ruinê, powstawa³ tak zwany grunwaldzki wêze³ komunikacyjny na potrzeby którego rozebrano mur okalaj¹cy cmentarz. Bezpowrotnie zniszczono najwartoœciowsz¹ czêœæ starej nekropolii z zabytkowymi grobowcami zas³u onych bydgoszczan, likwiduj¹c j¹ w celu urz¹dzenia jezdni. Kapliczka cudem ocala³a z tego pogromu. Jednak jeszcze d³ugo niszcza³a zapomniana, stoj¹c w k¹cie cmentarza. Dopiero u progu XXI wieku poddana konserwacji odzyska³a blask. Dziœ stoi, po lewej stronie wejœcia na cmentarz. Ta niegdyœ przydro na kapliczka charakteryzuje siê skromn¹, prost¹ bry³¹. Jest niedu a, murowana, umieszczona na niskim s³upie, posiada formê czworoboku, nakrytego namiotowym daszkiem i zwieñczonym elaznym krzy em. Z ka dej strony pó³koliœcie zamkniêtej niszy znajduje siê rzeÿba œwiêtego. W cztery strony œwiata zwracaj¹ siê figury Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, œw. Józefa, œw. Miko³aja Biskupa i nieokreœlonego œwiêtego Biskupa. Wiele jeszcze zmieni siê w pejza u Okola, lecz kapliczka przetrwa, nawet przenoszona z miejsca na miejsce, przekszta³cana. Jest przecie niemym œwiadkiem historii i najstarszym zabytkiem dzielnicy. 29

30 30

31 ul. Grunwaldzka 42/róg ul. Jasna U zbiegu obecnych ulic Grunwaldzkiej i Jasnej rzuca siê w oczy doœæ okaza³a kamienica, z du ymi lokalami handlowymi na parterze. W czasie, gdy zosta³a wzniesiona, po³o ona by³a ju poza granicami miasta, na przedmieœciu Schleusenau, przy Chaussestrasse 8. Równie ulica Grunwaldzka nazwana wtedy w na tym odcinku Chaussestrasse wygl¹da³a wówczas nieco inaczej. By³a znacznie wê sza i przebiega³a du o dalej od linii zabudowy. Posesja przez wiele lat pozostawa³a w rêkach kupieckiej rodziny Raddatzów. Na prze³omie wieków jej w³aœcicielem by³ handlarz galanteri¹ Hienrich Raddatz. Budowê stoj¹cej tu do dziœ kamienicy rozpoczêto w 1905 roku. Zaprojektowa³ j¹ na zlecenie rodzeñstwa Raddatz, bydgoski architekt F. Pretzel. 4 maja 1905 roku pani Marie Raddatz z³o y³a wniosek o zezwolenie na budowê nowego domu o funkcji mieszkalno-handlowej. Budowê ukoñczono w nastêpnym roku. Wzniesiono dwuskrzyd³owy budynek frontem skierowany ku ulicy Grunwaldzkiej, ze skrzyd³em zachodnim rozci¹gniêtym wzd³u ulicy Jasnej. Kamienica prezentuje formy nieco zmodernizowanego historyzmu, czêsto w tym czasie stosowane w bydgoskim budownictwie mieszkaniowym. Jej masywn¹, przysadzist¹ bry³ê urozmaicono balkonami, wysokim dachem z facjatami oraz trzyosiowym wykuszem umieszczonym w elewacji od strony ulicy Jasnej. Strefê parteru naro nika i elewacji od strony ulicy Grunwaldzkiej przepruto du ymi, ³ukowo zwieñczonymi witrynami sklepowymi, wykoñczonymi plastycznym boniowaniem. Swoje sklepy prowadzili tu cz³onkowie rodziny. Dekoracjê elewacji utrzymano w doœæ skromnym tonie, nadaj¹c jej tym samym szlachetniejsz¹ formê. Czêœæ otworów okiennych ujêta zosta³a prostymi, szerokimi opaskami z kluczami na osiach. Bardziej ozdobnie potraktowano jedynie grupy okien w wykuszu oraz elewacji frontowej, umieszczaj¹c miêdzy otworami pierwszego i drugiego piêtra dekoracyjne p³yciny. Dodatkow¹ ozdobê fasady stanowi ujêta sp³ywami wolutowymi facjata, umieszczona nad pionem balkonów na osi elewacji. We wnêtrzu, oprócz dwóch lokali handlowych mieœci³y siê przestronne mieszkania. Dobr¹ komunikacjê zapewnia³y trzy klatki schodowe; g³ówna po³o ona centralnie i dwie boczne na krañcach skrzyde³. Maria Raddatz by³a w³aœcicielk¹ posesji jeszcze w 1936 roku. Oprócz niej w kamienicy mieszkali jeszcze inni cz³onkowie rodziny - kupcowa Berta, krawcowa Magdalena, robotnik Pawe³ oraz urzêdnik Johannes. W lokalach handlowych rodzina prowadzi³a sklep z towarami krótkimi i galanterj¹. W okresie miêdzywojennym zmieni³ siê adres budynku. W latach dwudziestych mieœci³ siê on przy ulicy Berliñskiej 42. Obecny adres obowi¹zywa³ dopiero od pocz¹tku lat trzydziestych. 31

32 32

33 Œl uzy - ul. Wroc³awska Z nik³y z Brdy i kana³u stare barki i tratwy, a w nurcie rzeki odbijaj¹ siê elewacje dawnych magazynów. Œluza przy ul. Wroc³awskiej i widoczna z mostu przy ul. Wroc³awskiej komora œluzowa do 1971 r. posiada³a okreœlenie 3. œluzy Kana³u Bydgoskiego. Istnia³a wówczas 1. œluza przy ul. Grottgera oraz 2. œluza w rejonie obecnego Ronda Grunwaldzkiego. Obie œluzy, wraz z ok. 500 m odcinkiem Starego Kana- ³u, zosta³y ca³kowicie zasypane nieomal w przeddzieñ 200 setnej rocznicy wybudowania i uruchomienia Kana³u Bydgoskiego ( ). W 1774 r. wszystkie œluzy wykonane by³y z drewna, a koryto kana³u przeprowadzono z nieznacznym tylko odchyleniem od linii prostej. Na podstawie kartografii mo na obecnie okreœliæ lokalizacjê 3. drewnianej œluzy, której komora znajdowa³a siê bli ej ul. Nakielskiej. Nietrwa³oœæ drewna i pod³o a sprawi³a, e w 1792 r. sprowadzony zosta³ do Bydgoszczy mistrz kieruj¹cy tego typu pracami Johann Philipp Peterson. Dziêki jego dzia³aniom do 1801 r. wykonane zosta³y w wiêkszoœci nowe, ceglano-kamienne œluzy. Poniewa w trakcie prac murarskich kana³ funkcjonowa³ na bazie starych, drewnianych œluz, koniecznym by³o wykonanie krótkich, nowych przekopów (z ma³ym odchyleniem na pó³noc) do murowanych œluz. Trwa³ym œladem tych prac jest odejœcie w rejonie obecnych œluz od pierwotnego, prostego przebiegu kana³u. Dawna 3. œluza, podobnie jak wiêkszoœæ tego typu urz¹dzeñ w tym okresie otwierana i zamykana by³a rêcznie. Dwuskrzyd³owe wrota do komory otwieraj¹ siê w kierunku wy szego poziomu wody - lustra kana³u. W po³owie lat 90-tych XX w. powa nie zniszczona i uszkodzona zosta³a wyremontowana i zrekonstruowana wraz z pozosta³ymi œluzami w tym rejonie. Jej ceglano-kamienna konstrukcja jest pierwszym, murowanym przyk³adem budownictwa hydrotechnicznego z koñca XVIII w. na terenie by³ego pañstwa pruskiego. Wartoœci temu obiektowi dodaje zachowany uk³ad mechaniczny zasuw pochodz¹cy z kolejnej modernizacji œluz maj¹cej miejsce w 1872 roku. 33

34 34

35 Widok na Stary Kana³ R ysunek przedstawia fragment panoramy Starego Kana³u pomiêdzy dawn¹ 3, a 4 œluz¹ przy ul. Czarna Droga. Kiedy w 1772 roku na dworze króla pruskiego Fryderyka Wielkiego zapad³y decyzje o budowie 26 kilometrowego kana³u pomiêdzy Bydgoszcz¹ a Nak³em z 9 drewnianymi œluzami, nikt w najbli szym otoczeniu monarchy nie przewidzia³ ogromu prac i trudnoœci z tym zwi¹zanych. Nawet g³ówny pomys³odawca - tajny radca finansowy Franz Balthasar von Brenc-kenhoff, w trakcie 2 letnich prac boryka³ siê z ró norodnymi trudnoœciami, najczêœciej finansowymi. To one w³aœnie sprawi³y, e w obliczu ograniczeñ wydatków na kana³ ze strony króla w koñcowym etapie prac, finansowanie przedsiêwziêcia wzi¹³ na siebie sam von Brenc-kenhoff. W po³owie 1772 r. pruski kartograf G.C. Schultze wykona³ dok³adn¹ mapê z przebiegiem kana³u. Pod koniec tego roku zgromadzono w okolicach Nak³a niezbêdn¹ iloœæ materia³u budowlanego, g³ównie drewna. Ekipa robotników sformowana w oparciu o werbunek w ró nych czêœciach Europy rozpoczê³a prace 1 marca 1773 r. w Nakle. Po 18 miesi¹cach ciê kiej pracy kilkunastutysiêcznej, wielonarodowoœciowej grupy robotników, w dniu 14 wrzeœnia 1774 r. przez Kana³ Bydgoski przep³ynê³y pierwsze barki. Pierwotne projekty kana³u i œluz wykona³ H. Jawein, zaœ pochodz¹ce z pocz¹tku lat 90. XVIII w. projekty modernizacji mistrz budow-nictwa wodnego David Gillye. Nadzór nad modernizacj¹ (budow¹ œluz murowanych) sprawowa³ w latach J. P. Peterson. Okreœlenie Stary Kana³ pojawi³o siê po 1914 r., kiedy pomiêdzy Okolem i Czy kówkiem uruchomiony zosta³ nowy odcinek Kana³u Bydgoskiego u³atwiaj¹cy pokonanie czêœci wodnego szlaku tylko poprzez 2 du e œluzy, a nie jak wczeœniej poprzez 6 ma³ych. W tym czasie przebudowano i unowoczeœniono wszystkie œluzy a do Nak³a. Najstarszy fragment dawnego XVIII wiecznego kana³u pozosta³ do dziœ w granicach Bydgoszczy. Biegn¹c przez park przy ul. Nakielskiej urozmaica krajobraz tej zielonej osi zachodniej Bydgoszczy. Od kilku lat prowadzone s¹ w tym rejonie prace porz¹dkowe i renowacyjne. Poœrodku tafli wody zainstalowano nawet dwie fontanny, które mimo, e nie nawi¹zuj¹ do historycznej funkcji kana³u, podkreœlaj¹ malowniczoœæ tego miejsca. 35

36 36

37 P Belma - Bank Zachodni race przy wznoszeniu okaza³ego budynku po³o onego przy ul. Grunwaldzkiej 50 rozpoczêto w drugiej po³owie 1958 r. Nie zachowa³a siê adna dokumentacja budowlana z tego okresu i trudno dzisiaj ustaliæ autora projektu. Na pocz¹tku 1959 r. dzia³aj¹ce od lat powojennych Bydgoskie Fabryki Sygna³ów Kolejowych rozpoczê³y swoj¹ produkcjê ju pod now¹ nazw¹ jako Bydgoskie Zak³ady Elektro-Mechaniczne Belma. Nieistniej¹ca obecnie bydgoska BELMA swoimi korzeniami i tradycj¹ siêga³a 1874 roku, kiedy Carl Fiebrandt, uruchomi³ zak³ad œlusarski rozbudowuj¹c go w nastêpnych latach do du ej firmy, zwanej potocznie fabryk¹ Fiebrandta. Dwa lata przed wybuchem I wojny œwiatowej, w 1912 r. udzia³y posiada³y w niej dwie firmy - Siemens i Halske z Berlina oraz Max Judel S.A. z Brunszwiku. Po 1920 r. wszystkie udzia³y w Fabryce Sygna³ów Kolejowych C. Fiebrandta przejê³y Polskie Zak³ady Siemensa w Warszawie. Rok 1945 przyniós³ upañstwowienie wiêkszoœci du ych bydgoskich zak³adów, w tym i dawnej fabryki C. Fiebrandta, która do 1958 r. znana by³a w kraju jako Bydgoska Fabryka Sygna³ów Kolejowych. Du a liczba pracowników sprawi³a, i wzniesiono dla nich i okolicznych mieszkañców Dom Kultury. Nowy budynek od 1959 r. otworzy³ swoje podwoje jako zak³adowa placówka kultury i oœwiaty. Przez wiele dziesiêcioleci dom kultury bydgoskiej Belmy s³u y³ nie tylko pracownikom tego zak³adu, ale i uczniom z okolicznych szkó³. Obiekt posiada³ du ¹ salê widowiskow¹, ze scen¹. Dziœ po bydgoskiej Belmie pozosta³y wspomnienia i architektoniczny przyk³ad budownictwa socrealistycznego. Du y budynek jest cofniêty w stosunku do ulicy i chodnika. Posiada d³ug¹, dwukondygnacyjn¹, zryzalitowan¹, elewacjê frontow¹. Wejœcie poprzedzone zosta³o du ym portykiem, wspartym na 4 prostych kolumnach. Ca³oœæ nakryta jest wysokim dachem, z ma³ymi lukarnami po bokach. Na terenie Bydgoszczy jest to drugi po Filharmonii Pomorskiej obiekt tzw. u ytecznoœci publicznej z koñca lat 50-tych XX w. o takiej skali. I choæ obecnie jest siedzib¹ Urzêdu Skarbowego, wielu mieszkañców Okola i Bydgoszczy pamiêta z dzieciñstwa odbywaj¹ce siê tu spektakle teatru lalek i projekcje filmowe. 37

38 38

39 ul. Grunwaldzka 37 apteka Pod lwem F igura majestatycznego lwa, symbolizuj¹ca si³ê i wytrzyma³oœæ strze e kamienicy i mieszcz¹cej siê w niej apteki Pod Lwem. Któ nie zna w Bydgoszczy domu Pod Lwem, to god³o starsze chyba ni sam budynek, bowiem przypuszczalnie dr L. Tonn zacz¹³ prowadziæ w tym miejscu aptekê, przed wybudowaniem kamienicy, jeszcze w starym domu. Natomiast okaza³y, eklektyczny budynek o bogatej dekoracji zdominowanej przez elementy zaczerpniête z okresu charakterystycznego dla baroku, rokoka i manieryzmu wybudowa³ na zlecenie L. Tonna bydgoski mistrz murarski, a zarazem znany przedsiêbiorca Carl Rose. Kto by³ projektantem trudno ustaliæ, nie wykluczone, e móg³ nim byæ budowniczy Józef Œwiêcicki lub architekt Carl Bergner, obaj pochodz¹cy z Bydgoszczy. Na pewno plany kamienicy, której parter w ca³oœci zosta³ przewidziany na potrzeby apteki, drogerii i laboratorium powsta³y w czerwcu 1893 r. a rok póÿniej budowa musia³a byæ ukoñczona. W marcu 1894 roku nazwa firmy L. Tonna brzmia³a nastêpuj¹co Apteka pod Lwem Laboratorium Badañ Chemicznych i Mikroskopijnych (Löwen Apotheke Laboratorium für chemische und mikroskopische Untersuchungen. Dr L. Tonn). RzeŸba wspomnianego lwa by³a widoczna z daleka, bowiem umieszczono j¹ na podstawie poprzedzaj¹cej p³ytê okaza³ego balkonu. To sprawi³o, e do czasów obecnych jest najbardziej wysuniêtym motywem poprzedzaj¹cym jak¹kolwiek elewacjê na ca³ej d³ugoœci ulicy. Ka dy widz¹c majacz¹c¹ w dali z³ot¹ figurê bez trudu móg³ trafiæ do apteki, ale nie tylko, gdy w budynku mieœci³y siê tak e gabinety lekarskie. Przyk³adowo w maju 1926 roku w kamienicy pod Lwem, obecnie ul. Grunwaldzka 37, otworzy³ gabinet dr Teofil Kowalski z Warszawy, który przej¹³ praktykê po doktorze Keslingerze, Niemcu z Gdañska. Obok lwa charakterystycznym elementem kamienicy jest wie yczka nakryta neobarokowym he³mem na szczycie którego znajduje siê wiatrowskaz. 39

40 40

41 ul. Grunwaldzka 53 Pod koniec XIX stulecia ulica Grunwaldzka wygl¹da³a nieco inaczej ni dzisiaj. Przed domami rozci¹ga³y siê szerokie przedogrody, od po³udniowej strony bieg³y tory kolejki w¹skotorowej, a znacznie wê sza ni obecnie, na tym odcinku nazwana Lindenstrasse ulica obsadzona by³a z obu stron drzewami. W tak sielskim i spokojnym krajobrazie przedmieœcia Okollo, póÿniej od 1895 r. Schleusenau swój dom przy Lindenstrasse 17 wznios³a rodzina Schulzów. Pod koniec XIX wieku Lindenstrasse w³¹czono do Chaussestrasse, a opisywana kamienica otrzyma³a nr 99. Po kolejnej zmianie numeracji nadano jej numer 136. Obecny adres zacz¹³ obowi¹zywaæ dopiero na pocz¹tku lat trzydziestych XX stulecia. Niewielka, eklektyczna kamienica zbudowana zosta³a na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XIX wieku, zapewne w miejscu wczeœniejszej zabudowy. Inwestorem by³ sekretarz na kolei Eduard Schulz, wieloletni w³aœciciel posesji. Budynek prezentuj¹cy typowe dla architektury bydgoskiej z tego okresu formy eklektyczne, na przedmieœciu wyró nia³ siê bogat¹ dekoracj¹. Szeœcienn¹ bry³ê wzbogacono dwoma ryzalitami, usytuowanymi na skrajach symetrycznie rozplanowanej fasady. Strefê parteru pokryto plastycznym boniowaniem i oddzielono wydatnym profilowanym gzymsem. Na osi elewacji umieszczono wejœcie do budynku ujête kolumnami zwieñczonymi g³owicami w typie korynckich, dÿwigaj¹cymi pseudobelkowanie z trójk¹tnym naczó³kiem. Ponad nim znajdowa³a siê loggia, ujêta analogicznymi kolumnami i zwieñczona odcinkiem ³uku. Oœ zakoñczono okr¹g³ym okienkiem umieszczonym w kwadratowej p³ycinie w strefie drugiego piêtra. Równie bogat¹ oprawê zyska³y równomiernie rozmieszczone okna. Na pierwszym piêtrze ujêto je p³askimi pilastrami i zwieñczono trójk¹tnymi tympanonami. Zupe³nie inn¹ formê nadano oknom trzeciej kondygnacji. Zamkniête zosta³y ³ukiem pe³nym i przedzielone po œrodku w¹skimi s³upkami. Pomiêdzy oknami umieszczono prostok¹tne p³yciny. Ca³oœæ zwieñczono szerokim, profilowanym gzymsem koronuj¹cym. Kamienica o bardzo bogatej dekoracji, wyró nia³a siê bogactwem i ró norodnoœci¹ form u ytych do ozdobienia elewacji wœród otaczaj¹cych j¹ niewielkich budynków, znajduj¹cych siê w s¹siedztwie w koñcu XIX wieku. Wystrój fasady przypomina nieco realizacje znanego bydgoskiego budowniczego Józefa Œwiêcickiego. Budynek poprzedza³ szeroki ogród, ogrodzony niewysokim, kutym p³otem. Posesja pozostawa³a w rêkach rodziny Schulzów jeszcze w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego. Po Eduardzie kamienicê odziedziczy³a Ida Schulz. 41

42 42

43 Wspó³czesne budynki ul. Grunwaldzka 51a i 53a Wyznacznikiem przemian zachodz¹cych w obrêbie dzielnicy jest przede wszystkim architektura. Niegdyœ, gdy Okole by³o podmiejsk¹ gmin¹, dominowa³y tutaj skromne parterowe domy kryte wysokimi, dwuspadowymi dachami, póÿniej zaczêto wznosiæ budynki czynszowe i coraz bardziej okaza³e kamienice. By³y one bardzo czêsto zbli one wystrojem i form¹ do tych budowanych w œródmieœciu Bydgoszczy. Okole pozostaj¹ce poza granicami miasta zaczê³o przybieraæ, zw³aszcza w czêœci bezpoœrednio s¹siaduj¹cej ze œródmieœciem, kszta³t zró nicowanego pod wzglêdem stylistycznym wielkomiejskiego osiedla. Aktualnie w krajobraz dzielnicy wkomponowywane s¹ wspó³czesne bloki mieszkalne. Czêœæ nowej zabudowy koliduje jednak z formami historycznego charakteru Okola. Na szczêœcie nie zawsze tak siê dzieje. Powstaj¹ te obiekty, których projektanci, wykorzystuj¹c walory otoczenia, tworz¹ nowe kreacje przestrzeni na zasadzie symbiozy tradycji i nowoczesnoœci. Przyk³adem takiego wspó³istnienia s¹ miêdzy innymi dwa du e bloki, wybudowane przy ul. Grunwaldzkiej pod numerami 51 a i 53 a, usytuowane nad kana³em, na zapleczu historycznych posesji, otoczone starodrzewem swoim lokatorom zapewniaj¹ komfort mieszkania przy ruchliwej arterii w enklawie ciszy i w bliskim s¹siedztwie zabytkowych domów. Przyk³adowo od strony ul. Grunwaldzkiej pod numerem 53 po³o ona jest okaza³a neobarokowa kamienica, obok której przez parcelê 51 prowadzi lokalna aleja umo liwiaj¹ca mieszkañcom bloków przejœcie do g³ównej ulicy Okola, swobodnie mog¹ te dojœæ do ulicy Kana³owej i Nowogrodzkiej. Równie interesuj¹co w zastan¹ strukturê architektoniczno-krajobrazow¹ wpisano kompleks budynków przy ul. Czarna Droga 11. Wydzielony estetycznym ogrodzeniem teren wokó³ posesji wzbogacono zieleni¹ i œcie kami. Bry³y wzbogacono przeszklonymi pionami przechodz¹cymi przez ca³¹ wysokoœæ elewacji, zamkniêtymi ³ukami aneksami wejœæ na klatki schodowe, wnêkami balkonów. Z okien w tylnej elewacji rozci¹ga siê widok na Kana³ Bydgoski. Budynki wzniesiono w 1998 roku wed³ug projektu bydgoskiej Autorskiej Pracowni Architektonicznej Vector S.C. 43

44 44

45 bêdzie dodatkowa grafika 45

46 46

47 Koœció³ pw. Œwiêtego Wojciecha J u w 1888 roku gmina ewangelicka na bydgoskim Okolu powo³a³a komitet maj¹cy zaj¹æ siê budow¹ w³asnej œwi¹tyni. Dogodne miejsce znaleziono w okolicach ulicy Nowogrodzkiej i tam w³aœnie w 1896 roku zakupiono trzy dzia³ki pod przysz³¹ budowlê. Mimo wydanych ju w 1906 roku zezwoleñ na budowê zboru, prace rozpoczê³y siê dopiero w maju 1912 roku, co spowodowane by³o koniecznoœci¹ zebrania odpowiednio wysokich funduszy na jego budowê. Nowo wzniesiony koœció³ poœwiêcono 18 grudnia 1913 roku, zaœ jego patronem ustanowiono œw. Jana Aposto³a co upamiêtnia figura œwiêtego góruj¹ca nad portalem g³ównego wejœcia. Niestety, do dzisiaj nazwisko projektanta œwi¹tyni pozostaje nieznane. Koœció³ wzniesiony zosta³ w stylistyce nawi¹zuj¹cej do klasycyzuj¹cego baroku charakterystycznego dla terenów dawnych Prus mniej wiêcej od 2 po³owy XVIII wieku. co dowodzi, i bydgoscy ewangelicy odwo³ywali siê tak e do innej ni tak przez nich lubianej stylistyki neogotyckiej. Specyfik¹ tego stylu jest powtórzona w bydgoskim koœciele spokojna, wrêcz uboga forma z podzia³em œcian jedynie lizenami i malowanymi, tzw perumtacyjnymi ramami. Bardziej zdobne akcenty widoczne s¹ g³ównie piaskowcowych, architektonicznych obramieniach portali wykorzystuj¹cych dekoracyjne motywy kartuszy, konsol, festonów i wolut. Nad ca³oœci¹ góruje niezwykle masywna, wysoka wie a. Co ciekawe, bry³ê koœcio³a wieñcz¹ nietypowe, mansardowe dachy bardziej odpowiednie dla rokokowych budowli. Trójnanwowe wnêtrze obiega tak charakterystyczna dla architektury ewangelickich koœcio³ów drewniana empora wsparta na wielobocznych i spiralnych kolumnach z joñskimi kapitelami. Zbór s³u y³ ewangelikom bydgoskim a do 1945 roku, po tej dacie przydzielony zosta³ rzymsko-katolickiej parafii œw. Trójcy i otrzyma³ nowego patrona, œw. Wojciecha. Wnêtrze koœcio³a zosta³o nieznacznie przekszta³cone i przystosowane do nowych potrzeb, w o³tarzu g³ównym przyby³a rzeÿba œw. Wojciecha, zaœ œciany prezbiterium przyozdobione zosta³y freskami obrazuj¹cymi ycie i mêczeñsk¹ œmieræ nowego patrona. 47

48 48

49 Szko³a przy ul. Nowogrodzkiej 3 Ilu mieszkañców Okola zdobywa³o wiedzê w murach szko³y przy ul. Nowogrodzkiej 3? W odleg³ych czasach, prawie ka dy okolanin w³aœnie tutaj rozpoczyna³ naukê i st¹d wyrusza³ w doros³y œwiat. Na przestrzeni lat zmieni³o siê bardzo wiele: dzielnica rozros³a siê, powsta³y inne gmachy szkolne, a budynek przy ul. Nowogrodzkiej sta³ siê siedzib¹ III Liceum Ogólnokszta³c¹cego im. Adama Mickiewicza. W latach 90. XIX stulecia na terenie Bydgoszczy utworzono kilka nowych szkó³ ludowych. Wówczas te powsta³a gminna szko³a na Okolu (Gemeindeschule Schleusenau). Projekt gmachu podwójnej szko³y dla dziewcz¹t i ch³opców musia³ zostaæ opracowany w krêgu Wydzia³u Budowlanego bydgoskiej Regencji, w uzgodnieniu z zarz¹dem gminy reprezentowanym przez ówczesnego wójta Rogallê. Plany budowy sporz¹dzone w 1897 roku zatwierdzi³ radca budowlany Johannes Schwarze. Natomiast g³ównym wykonawc¹ robót budowlanych zosta³ bydgoski mistrz ciesielski Bruno Wiese. Budynek wzniesiony w stylu historyzmu otrzyma³ jednorodn¹ stylistycznie, zwart¹, proporcjonaln¹ i symetryczn¹ bry³ê, która ukszta³towaniem i rozcz³onkowaniem elewacji odpowiada rozwi¹zaniom architektonicznym charakterystycznym dla budynków oœwiatowych z 4. æwierci XIX wieku. Gmach przeznaczono na siedzibê niezale nych oddzia³ów szkolnych dla dziewcz¹t i ch³opców. Podzia³ ten zosta³ odzwierciedlony w kompozycji ceglanych, symetrycznych elewacji: frontowej i tylnej, zaakcentowanych parami ryzalitów mieszcz¹cych odrêbne wejœcia do ka dej ze szkó³. Równie rozplanowanie wnêtrza oparto na zasadach symetrii przeznaczaj¹c dla ka dego z oddzia- ³ów maj¹cego liczyæ oko³o 530 uczniów osiem sal lekcyjnych i pokój nauczycielski. Jedynie na drugim piêtrze znalaz³a siê, wspólna dla obu szkó³, reprezentacyjna aula. Podwójna Szko³a Ludowa powita³a pierwszych uczniów jesieni¹ 1898 roku. W okresie dwudziestolecia miêdzywojennego w gmachu funkcjonowa³a VII klasowa Publiczna Szko³a Powszechna Mêska im. Adama Mickiewicza. Ciekawostk¹ jest brzmienie nazwy ulicy, bowiem dzisiejszej Nowogrodzkiej pierwotnie nadano niemieckie miano Neue Schulstrasse czyli ulica Nowoszkolna. 49