Bazylika. Cysterski kościół opacki z XIV w., liczne zabytki średniowieczne o międzynarodowym znaczeniu
|
|
- Roman Rosiński
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Bazylika BAD DOBERAN Polski / POLNISCH PRZEWODNIK Cysterski kościół opacki z XIV w., liczne zabytki średniowieczne o międzynarodowym znaczeniu
2 Na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego północno-wschodnich Niemiec, blisko historycznego miasta hanzeatyckiego Rostok, leży miejscowość Bad Doberan. Z daleka widać sylwetkę konsekrowanego w 1368 r. kościoła dawnego opactwa cysterskiego. Było to pierwsze opactwo cysterskie w Meklemburgii, fundowane w roku 1171 r., a także ważna nekropolia książęcego rodu. Już w średniowieczu zyskało ono ogromne znaczenie polityczne i społeczne. Klasztor stanowił ważny czynnik w procesach kolonizacyjnych, przyczynił do rozwoju kulturalnego i ekonomicznego Meklemburgii i stał się centrum promieniowania wiary chrześcijańskiej na tym terenie. Monumentalna świątynia i jej okazały wystrój obrazuj szczególne znaczenie opactwa w ówczesnym świecie. Los potraktował samą bazylikę nader łaskawie, wojny, grabieże, także ślepy fanatyzm niszczący wizerunki świętych na obrazach i pobożnych rzeźbach omijały szczęśliwie kościół. Pomimo przetaczających się w ciągu stuleci przez te tereny wojen i niepokojów ocalało bez uszczerbku prawie wszystko z pierwotnego pięknego wyposażenia. Zachował się tu najbogatszy i najbardziej kompletny oryginalny wystrój spośród wszystkich kościołów cysterskich w Europie. Z pierwotnego wyposażenia świątyni na szczególną uwagę zasługuje wiele bezcennych dzieł pozostawionych przez dawnych gospodarzy, przede wszystkim: ołtarz główny, zaliczany przez historyków sztuki do najstarszych ołtarzy szafiastych, monumentalny krzyż na łuku tęczowym z ołtarza lektorium oraz rzeźba tumby grobowej, przedstawiająca duńską królową Małgorzatę Samborównę. Reformacja przyniosła kasatę klasztoru w 1552 r., jednakże świątynia pozostała nadal nekropolią książęcej rodziny oraz siedzibą zboru wspólnoty wiernych kościoła ewangelicko-luterańskiego. Fragment z opinii Krajowego Urzędu Ochrony Zabytków: Bazylika w Doberanie, uznawana za najważniejszy średniowieczny zabytek w całej Meklemburgii-Pomorzu Przednim stanowi niezrównany przykład genialnych umiejętności budowniczych, którzy w średniowieczu wznosili ku niebu najdoskonalsze budowle o najwyższym technicznym i artystycznym poziomie. Przepiękny wystrój bazyliki, który możemy podziwiać do dziś, tworzą zabytki o najwyższej artystycznej wartości, świadczące o niezrównanej biegłości i wielkim kunszcie rzemieślników, a takiej ilości nagromadzonego z czasów średniowiecza wyposażenia, służącego liturgii nie znajdziemy w żadnej świątyni w północnych Niemczech. Zachowany prawie w całości wystrój kościoła klasztornego pozwala nam odczytać zamysł tego jedynego w swoim rodzaju cysterskiego programu artystycznego i jest unikalnym zabytkiem architektury i sztuki terenu Morza Bałtyckiego. RYS HISTORYCZNY 1171 Fundacja opactwa cystersów w Althof - Doberan 1179 Zniszczenie klasztoru podczas wojen o dziedziczenie tronu 1186 Ponowna fundacja klasztoru w obecnym miejscu 1232 Konsekracja bazyliki romańskiej 1280 Przypuszczalny początek budowy kościoła gotyckiego 1291 Pożar w opactwie 1296 Zostają wzniesione mury kościoła i pokrycie dachem 1310 Pierwszy wystrój w prezbiterium 1368 Konsekracja kościoła gotyckiego 1478 Okres rozkwitu i pomyślności opactwa 1552 Kasata klasztoru w wyniku reformacji- kościół nie ulega zniszczeniu 1564 Magister Kruse zostaje pierwszym ewangelickim pastorem w Doberan 1637 Grabieże podczas wojny 30-letniej 1638 Prace zabezpieczające dach i wnętrze bazyliki 1648 Początek rozbiórki większości budynków klasztornych 1793 Doberan staje się letnią rezydencją arcyksiążąt 1900 Ukończenie prac konserwatorskich w stylu neogotyckim 1945 Kościół omijają wojenne zniszczenia i grabieże 1984 Ukończenie generalnych prac konserwatorskich - bazylika należy do trzech najważniejszych zabytków w NRD o międzynarodowym znaczeniu 2002 Rozpoczęcie dalszych prac konserwatorskich Nabożeństwa, zwiedzanie, koncerty -rocznie osób odwiedzających Planowane złożenie wniosku o wpisanie kościoła na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO 2
3 Zwiedzanie kościoła Początek przy modelu klasztoru w południowej części kościoła W czasie zwiedzania prosimy przestrzegać zakazów: fotografowania z lampą błyskową, szkodzi to drogocennej polichromii, prosimy nie opierać się o ściany, można uszkodzić bezpowrotnie wapienny tynk oraz własną odzież. 1 MODEL KLASZTORU ( patrz rzut nr 1) przedstawia stan budynku z czasów kasaty klasztoru w 1552 r. z krużgankiem i oraz wiele zabudowań z otoczenia klasztoru, część z nich istnieje do dziś jak np. latarnia zmarłych-ossarium z ok.1250 r. od północnej strony kościoła oraz spichlerz i ruiny budynku gospodarczego (z ok.1290 r.) w południowej części klasztoru. Mury obwodowe klasztoru, 1400 metrów długości, zachowane prawie w całości z czasów średniowiecza. Na ścianach z tyłu modelu zamieszczony jest przetłumaczony tekst dokumentu konsekracji kościoła z 1368 r., płyta nagrobna (XIV w.) Henryka z Weser i jego żony, epitafium Piotr Wise kupca z Lubeki i darczyńcy klasztoru ( 1338 ) i nad nim tablica epitafijna z inskrypcjami po niemiecku i po łacinie. Piotr Wise, fundator trzech ołtarzy, przedstawiony jest podług mody z ok r. 2 OŁTARZ EUCHARYSTYCZNY datowany na okres 1410/20 powstał jako jeden z pierwszych wyobrażeń tego rodzaju, prawdopodobnie fundowany przez Albrechta III Meklemburskiego i jego drugą żonę Agnieszkę. Tablica środkowa (patrz zdjęcie) ukazuje obrazowo i pouczająco przemianę Słowa w Ciało, czyli w Eucharystię. Czterech Ewangelistów wsypuje Słowo Boże do leja. Młyn symbolizuje Chrystusa i stanowi drogę przemiany, dwunastu apostołów napędza młyn a czterech 3
4 Ojców Kościoła trzyma kielich, do kielicha spływa drogocenny pokarm, który ojcowie podają wiernym. Na bocznych skrzydłach ukazane są sceny z życia św. Marcina. 3 NAGROBEK KSIĘCIA JANA ALBRECHTA II Meklemburskiego ( 1920 ) i jego żony Elżbiety księżniczki Saskiej z Weimaru i Eisenach ( 1908 ) został wykonany ok przez radę budowlaną Winter z Brunszwiku. Składa się z cokołu z norweskiego wapienia, labradoru, błękitno-sinej barwy, ponad nagrobkiem cyborium z marmuru z Werony, zdobiony bardzo cenną mozaiką ceramiczną. Jan Albrecht jako prezydent Niemieckiej Spółki Kolonialnej dużo podróżował, stąd inspiracje bizantyjskimi zabytkami z Rawenny i jej okolic. Można tu dostrzec również wpływy architektury stylu wilhelmińsko - niemieckiego. W kaplicy, odmiennie niż w całym kościele, pozostawiono neogotycką polichromię z czasów prac konserwatorskich prowadzonych przez Gotthilfa Ludwika Möckela w latach Wizerunki na ścianach przedstawiają: królową Zofię Duńską i księżniczkę Meklemburską ( 1631), małżonkę króla duńskiego Fryderyka II, a także księcia Karola I Meklemburskiego ( 1610). 4 POSĄG MAGNUSA II KSIĘCIA MEKLEMBURSKIEGO ( 1503) uchodzi za najdoskonalszy przykład epitafium. Książe trzyma w prawej dłoni sztylet głowę okala chusta pośmiertna. Magnus był bardzo energicznym władcą i wprowadził szereg dalekosiężnych reform, gospodarczych i finansowych. Dwa podobne posągi znajdują przed kaplicą Przybysława (10). 5 TUMBA KSIĘCIA ALBRECHTA III MEKLEMBURSKIEGO i KRÓLA SZWEDZKIEGO ( 1412, zdjęcie), oraz jego pierwszej żony Richildy ze Szweryna ( 1377), książę spoczywa w rodzinnym mauzoleum, w oktogonie (6), żona natomiast w Sztokholmie, nagrobek zaliczany do cennych zabytków późnogotyckiej sztuki sepulkralnej. Albrecht został obrany na króla Szwecji przez szlachtę, a po 25 latach królowania, w 1389 r. podczas wojen zostaje pokonany przez duńską królową Małgorzatę I. Ta klęska przyczynia się do osłabienia jego władzy w Meklemburgii. Figuralne przedstawienia lwa i psa symbolizują siłę i wierność. Warto spojrzeć na gotyckie okrycie Richildy, miękko spływające pofałdowanie. Ponadto w kaplicy wizerunki: księcia Ulryka III Güstrow ( 1603) -namalowany przez niderlandzkiego artystę Korneliusza Krommeny, księżnej Anny Pomorzanki ( 1626); do wystroju kaplicy należą również średniowieczne płyty nagrobne rycerza Mateusza z Axekow i jego żony Ghese, Jana i Wernera z Axekow, Mateusza i Clawes z Axekow, barokowe lico stalli oraz predella ołtarzowa, prawdopodobnie z ołtarza Eucharystycznego (2) datowana na 1410 r. 4
5 Ołtarz Tajemnic Radosnych Różańca ( XV w.) pochodzi z któregoś z dawniejszych ołtarzy bocznych, które po kasacie klasztoru, nie będąc używane niszczały bądź uległy całkowitemu zniszczeniu. 6 OKTOGON - kaplica na planie ośmiokąta jest mauzoleum 13 meklemburskich książąt, zbudowana ok r., do jej budowy wtórnie użyto późnoromańskich kolumn i głowic przypuszczalnie z ok r. Usytuowane z tyłu ołtarza stanowiło uprzywilejowane miejsce spoczynku pod ołtarzem. Na uwagę zasługują późnogotyckie rzeźbione zdobienie balustrady. Na ścianach mauzoleum dekoracja malarska, odrestaurowana w 2004 r. przedstawia krόla Albrechta III Szwedzkiego ( 1412) oraz książąt: Henryka III ( 1383), Jana IV ( 1422) oraz Magnusa I Meklemburskiego ( 1384). 7 GROBOWIEC I KRYPTA KSIĘCIA ADOLFA FRYDERYKA I Meklemburskiego ( 1658 r.) i jego żony Anny Marii Fryzyjskiej ( 1634), wykonany w 1634 r. przez rzeźbiarzy Juliusza Döteber z Lipska i Daniela Wernera z Rostoku, styl przejściowy między renesansem a barokiem. Nagrobek wykonany z wapienia, pokrywa z drewna, w której zdobienia masy perłowej. Posągi książęce, autentycznej wielkości, przedstawione wedle mody hiszpańskiej, w charakterystycznym dla tego okresu stylu. Adolf Fryderyk w 1637 r. nakazał odnowić dachy i wystrój kościoła, zniszczone przez grabieże podczas wojny 30-letniej. 8 RZEŹBA Z TUMBY KRÓLOWEJ M A Ł G O R Z A T Y DUŃSKIEJ ( 1282), zdjęcie) wykonana z drewna dębowego w stylu pόźnoromańskim i wczesnogotyckim. Uchodzi za najstarszą rzeźbę M e k l e m b u r g i i - P o m o r z a Przedniego oraz za najstarszą rzeźbę kobiecą z wszystkich klasztorów cysterskich w Europie. Ponieważ króla Krzysztofa I Duńskiego, męża Małgorzaty zamordowano jego własnej ojczyźnie, królowa po powrocie z podróży do Rzymu dożywa swoich dni w klasztorze cysterek św. Krzyża w Rostoku. Pochowano ją jednak w pierwotnym romańskim kościele w Doberanie, głównym miejscu spoczynku możnych poprzedników z jej rodu. Po prawej stronie za nagrobkiem środkowa kwatera z ołtarza Ukrzyżowania przez cnoty (ok r.), przedstawia scenę Ukrzyżowania Chrystusa przez postacie kobiece uosabiające siedem cnót: posłuszeństwo, wytrwałość, miłosierdzie, miłość, pokorę, sprawiedliwość, pokój. To bardzo rzadkie przedstawienie cnόt znajdujemy u Izajasza 4,1, toczą one walkę o ludzkie dusze. Chrystus, uosobienie wszelkich cnót umarł za nas na krzyżu, cnoty pomagają nam zwyciężać grzech, zwycięstwo cnót zapowiada nadchodzące Królestwa Bożego. Na bocznej wewnętrznej stronie retabulum postacie proroków: Izajasza, Eliasza, Jeremiasza oraz Daniela. Na bocznej zewnętrznej sceny: Zwiastowania Maryi Pannie, Narodzin Jezusa oraz Pokłonu Trzech Króli i Ofiarowania Jezusa w świątyni. Ołtarz odnawiano w latach Ołtarz Złotego Anioła z XIV w. tylko częściowo zachowany, posiada predellę z innego bocznego ołtarza Ołtarz Bożego Ciała, kwatera środkowa przedstawia 5
6 Ostatnią Wieczerzę (ok r., zdjęcie). Malarstwo tablicowe tego typu to jedno z najstarszych w Meklemburgii. Przypuszczalnie za czasów klasztornych znajdował się w kaplicy bramnej przy zach. bramie klasztoru, związany był z szerzącym się w Doberanie kultem relikwii Świętej Krwi. Tablica inskrypcyjna pochodzi z 2-giej połowy XIV w. Lewa część brakowała już ok r. Wizerunki książąt: Jan Albrecht I Meklemburski ( 1576) i jego małżonka Anna Zofia Pruska ( 1591). Ponadto w kaplicy znajdujemy ozdobne szczytnice ze średniowiecznych stalli z XIV w. 9 GROBOWIEC hrabiego Samuela von Behr ( 1621) wykonany przez Juliusza Dötebera z Lipska, baldachim z 1626 r. wykonany przez Cheer Evert Pilot. Samuel von Behr był kanclerzem, marszałkiem, ministrem, mistrzem dworskim oraz wychowawcą księcia Adolfa Fryderyka (7). Książę w dowód wdzięczności polecił wykonać ten grobowiec. Obok grobowca, po prawej stronie pozostałości barokowego ołtarza. Po prawej stronie kaplicy poroże jelenia z łabędziem przypominają legendę związaną z powstaniem klasztoru: po zniszczeniu pierwszego klasztoru książę Mikołaj z Rostoku szukał miejsca na nową fundację. Miejsce to miał wskazać pierwszy upolowany jeleń. Książe zabił jelenia w tym miejscu, jednak zakonnikom nie odpowiadał bagienny teren pod budowę przyszłego klasztoru. Nagle wyleciał z gęstwiny łabędź i wydał okrzyk dobr, dobr ( po słowiańsku dobry), mnisi uznali to za znak z nieba i postawili tutaj klasztor. dobr --> Doberan (po słowiańsku = dobre miejsce). 9a DREWNIANY KANDELABR (ok r.) Stał on prawdopodobnie przy książęcych grobowcach, obok średniowieczna drewniana stela. Po przeciwnej stronie umieszczono odrestaurowaną w 2004 r. płytę nagrobną Henryka z Lühe; inskrypcja głosi W Roku Pańskim 1401 w dniu św. Wincentego męczennika zmarł dobry Henryk z Lühe, szczery przyjaciel klasztoru, spoczywa pod tym kamieniem. Pokój jego duszy. Amen. 10 KAPLICA PRZYBYSŁAWA była mauzoleum i kaplicą rodową meklemburskich książąt od roku 1302, nazwana od księcia Przybysława, fundatora klasztoru, zmarłego w 1178 r. w Lineburgu. Jego doczesne szczątki sprowadzono do Doberanu dopiero w 1219 r. 6
7 W kaplicy liczne godne uwagi zabytki: na wschodniej ścianie fragment średniowiecznego witraża, w nim przedstawienie figuralne Matki Bożej z dzieciątkiem Jezus, Boga Ojca i Ewangelisty św. Jana (figuralne, XVI w.) Na pierwszym planie znajduje się pόźnogotycki krzyż (ok.1480 r.) pochodzi z Lubeki, pierwotnie stał w wirydarzu oraz dwie szafy na naczynia liturgiczne (XIV w.). Przed ołtarzem znajduje się nagrobek pierwszego luterańskiego administratora biskupiego, Magnusa III. ( 1550) zaprzyjaźnionego z Filipem Melanchtonsem, oraz nagrobek księżnej Urszuli, matki Magnusa III. Na ścianie pόłnocnej renesansowe epitafium poświęcone Magnusowi III., napisy po łacinie i niemiecku z herbem książęcym, obok z lewej strony trzy pamiątkowe tablice upamiętniające spoczywające osoby z książęcego rodu, pod nimi średniowieczne kamienne epitafia(z XIV w.), wskazujące na miejsce książęcych grobów, epitafia z herbami z postaciami zwierząt. Pod emporą organową portret Wielkiego Księcia Fryderyka Franciszka I Meklemburskiego, założyciela w 1793 r. pierwszego uzdrowiska nadmorskiego w Niemczech, Heiligendamm, pod portretem piękna płyta nagrobna księżnej Anny Meklemburskiej ( 1464), córki Henryka IV i siostry Magnusa II. W sarkofagu z marmuru spoczywa księżniczka Teodora z Reuss ( 1918), małżonka księcia Adolfa Fryderyka Meklemburskiego, w północnej części okno zdobione herbami z 1852 r., (zdjęte w 1976 r., odrestaurowane i ponownie zamontowane w 2005 r.) W posadzce omyłkowo w XIX w. położono ponad grobowcem księcia Henryka I Pielgrzyma Meklemburskiego ( 1302) epitafium księcia Przybysława ( 1179 ) Na podłuczach przęseł, w kierunku prospektu organowego zachowana bezcenne cienne malowidła ścienne z XV w. ścienne z wicią winorośli i wizerunkiem Vir Dolorum Mąż Boleściwy czyli Chrystusa Bolejącego. Na filarze w obejściu prezbiterium epitafia książąt Baltazara ( 1507) i Eryka ( 1508 ), pochodzą z przełomu gotyku i renesansu i przedstawiają epitafium w swej szczytowej formie. Barwna polichromia na centralnym filarze w transepcie (zdjęcie), (analogiczny filar znajduje się w południowej nawie poprzecznej), powstała już w XIV w., wzorce czerpano z Orientu. Filar centralny, łuki rozporowe nawy krzyżowej, belki przęseł pod sklepieniem oraz przypory stabilizowały konstrukcję kościoła zbudowanego na bagiennym terenie. 11 KAPLICA BÜLOWA nazwa od rodziny Bülowów, z której wywodzili się w XIV w. przez prawie 75 lat biskupi ze Schwerina. Barwna dekoracja ścienna w kaplicy wykonana w 1873 roku, gdyż średniowieczne freski uległy w większości zniszczeniu. Postacie m. in. biskupów oraz członków rodziny a na ścianie wschodniej - scena z Ukrzyżowania Chrystusa ze św. Janem i Maryją oraz postaci dwóch świętych, św. Tomasza Kantuaryjskiego i rycerza św. Olafa. 7
8 Przed kaplicą płyta nagrobna mistrza Hermana Kruse ( 1599). Był to pierwszy duchowny protestancki w Doberanie, pełniący od 1564 r. swe obowiązki. Przedstawienie protestanckiego pastora Kruse ze świeckim kielichem było programowe. Stanowiło wyznanie nowej wiary protestanckiej. Takie wyobrażenie kielicha to rodzaj pomnika wiary protestanckiej, będącej wyrazem prawowierności. Okrągła forma czaszy kielicha była poręczniejsza przy rozdzielaniu wiernym. Nad kaplicą Bülowów umieszczono w 1980 roku organy wykonane przez firmę Schuke z Poczdamu. W 1600 r. kościół otrzymuje pierwsze organy, następne zbudowała firma Friese ze Schwerina. Dzisiejsze mają ok piszczałek, 44 rejestry oraz trzy klawiatury. Rozbrzmiewają podczas nabożeństw, medytacji i koncertów. Od maja do września w każdy piątek o godz odbywają się w bazylice koncerty. Obecna empora organowa była przypuszczalnie w średniowieczu emporą książęcą możnych meklemburskich. 12 W oknach wmontowano w latach cenne pozostałości średniowiecznych witraży (1300 r.). Klasztor posiadał już w XIII w. własne dwie huty szkła. Bezbarwne podgrzewane szkło z barwiono pigmentami z metalu i elaza, miedzi, następnie poszczególne kawałki łączono ramkami ołowianymi (zw. dwutówkami) w rozmaite kompozycje ornamentalne lub figuralne i osadzano między żelaznymi sztabami, dzielącymi je na kwatery. Już w XIV w. w całym kościele były barwne witraże, niezgodne z zasadami zakonu. Przedstawienia figuralne u góry ukazują nam św. Jana Chrzciciela, Maryję z małym Jezusem w Betlejem, św. Jana Ewangelistę oraz na dole księżnę Anastazję Meklemburską ( 1317), fundatorkę witraża (na zdjęciu). Poniżej znajdują się kamienne epitafia poświęcone pamięci ofiar wojen. Dwie płyty umieszczono w 1985 r, 40 lat po zakończeniu II wojny światowej przez tutejszą gminę protestancką. Na nich nazwy miejsc mordów i kaźni- stanowią ostrzeżenie i wezwanie do pokoju i sprawiedliwości. 12a Kilka kroków stąd nawa boczna, w niej umieszczono w latach według nowej koncepcji ŚREDNIOWIECZNE EPITAFIA OPACKIE. Płyty te znajdowały się pierwotnie na krużgankach, później w okresie po reformacji w posadzce kościoła i dopiero w XIX w. zostały umieszczone przez radcę budowlanego Möckela w ścianie nawy bocznej. Po konserwacji, usunięciu warstwy soli znalazły swe miejsce w pewnej odległości od ściany zapewniającą cyrkulację powietrza. Po prawej umieszczono dwa epitafia opatów nieznanych z imienia oraz opatów: Marcina I ( 1339), Jakuba( 1361), Marcina II ( 1391), Jana ( 1420), oraz proboszcza Hermana Giwertze z Neuburga ( 1449); po lewej opatów: Gottschalka ( 1391), Hermana Bockhold ( 1423), Bernarda ( 1441), Jana Wilkens ( 1489), Franciszka Meyne ( 1499) i Henryka Mützel ( 1504 r.). 8
9 Nad epitafiami wizerunki książęce: księżnej Anny Brandenburskiej ( 1567) - małżonki Albrechta VII., oraz książąt meklemburskich: księcia Albrechta VII ( 1547), Jana VI ( 1474), Albrechta VI ( 1483), Jana V ( 1422), Henryka IV Grubego ( 1477), Albrechta II Wielkiego ( 1379), Przybysława, księcia Obotryckiego fundatora klasztoru w Doberanie i pierwszego chrześcijańskiego władcy tych ziem ( 1178) oraz Niklota I, księcia Obodrzyców ( 1160). 13 GRANITOWY SARKOFAG Wielkiego Księcia Fryderyka Franciszka I Meklemburskiego ( 1837) umieszczono w 1843 r., po 16 latach prac przed ołtarzem głównym, w 1976 r. przeniesiony na obecne miejsce do zachodniej części kościoła. Fryderyk Franciszka I to pierwszy Arcyksiążę na tych ziemiach. W 1793 r. założył pierwsze uzdrowisko nadmorskie Heiligendamm, Doberan uczynił letnią rezydencją książąt meklemburskich, tym samym przyczyniając się do wzrostu prestiżu tej niewiele nieznaczącej od kasaty klasztoru miejscowości. 14 OKNO ZACHODNIE z XIX w. to największe okno kościoła, odrestaurowane w 1996 r. Stalle książęce (XIX w.) posiadają pozostałości średniowiecznych stalli. Przeznaczone dla książęcej rodziny stalle znajdowały się między południowymi stallami zakonników a stallami dla konwersów, ukośnie do ambony (18). 15 Nad wejściem zachodnim znajduje się TARCZA ZEGARA ASTRONOMICZNEGO, zniszczonego w czasie wojny 30- letniej (zdjęcie). Wykonany ok roku przez Mikołaja Lilienfelda, zgodnie z geocentrycznym poglądem na świat, posiadał zapewne kalendarz. Zegar znajdował się wcześniej na ścianie zachodniej południowej nawy poprzecznej, przy schodach do dormitorium (24). W czterech narożach postacie sławnych filozofów i astronomów ze świata antyku i średniowiecza. 16 ZACHODNIA CZEŚĆ KOŚCIOŁA aż do lektorium i do ołtarza św. Krzyża, ta część w klasztorach średniowiecznych przeznaczona była dla konwersów i dla gości klasztoru. Tutaj modlili się i uczestniczyli w liturgii. W całości zachowane stalle konwersów pochodzą z wyposażenia pierwotnego kościoła datowane na rok Na tak wczesne pochodzenie wskazują pełne łuki ścianek działowych, formy wspornikowe misericordie (podparcia) oraz małe romańskie półkolumienki. Baldachimy z bogatą dekorację rzeźbiarską, wzorowane na stallach zakonnych ze wschodniej części świątyni, uzupełniono później. Warto zatrzymać przy stallach aby zachwycić się kunsztowną dekorację rzeźbiarską lica zwieńczenia stalli. Ta z wyobrażeniem orła (blisko nr 15), z liśćmi dębu i drzewa figowego przedstawia scenę kuszenia konwersa. Napis głosi Bracie, co tu robisz, chodź ze mną! Niezłomny brat na to odpowiada: Do mnie nie ma przystępu żadne zło, idź precz obmierzła bestio! 9
10 Lico stalli z pelikanem przedstawia pelikana jako symbol ofiary Chrystusa, Na zwieńczeniu z lwem przedstawienie lwa jako symbolu Zmartwychwstania Pańskiego. Na licu z wilkiem (zdjęcie) znajduje się przedstawienia wilka i smoka, z ich paszczy wyrastają wici winorośli i chmielu. W ten sposób również złe zwierzęta wprzęga się na służbę Dobru. Romańska chrzcielnica z czaszą w formie kielicha z XIII w, wykonana z wapienia gotlandzkiego, pochodzi z kościoła Najświętszej Marii Panny z Wismaru. Kościół częściowo zniszczony w podczas II - wojny światowej, nawę kościoła, w której stała chrzcielnica wysadzono w czasach NRD. Dwustronny ołtarz św. Krzyża (zdjęcie) i dawniejsze lektorium to elementy architektoniczne oddzielające od wschodu chór zakonny i prezbiterium, a od zachodu chór konwersów. Ołtarz powstał przypuszczalnie pod kierunkiem warsztatu z Czech lub z południowych Niemiec, przy współpracy północnoniemieckiego mistrza Bertrama z Minden. Datowany na lata Przedstawia najbardziej monumentalne epokowe dzieło tego rodzaju w Europie. Był z pewnością prawie ukończony na uroczystość konsekracji kościoła w 1368 r. Najważniejszym wyróżnikiem w stosunku do wcześniejszych dzieł to umiejętność obserwacji natury i ich zastosowanie w sztuce. To mistrzowskie dzieło stanowi punkt zwrotny w sztuce północnych Niemiec. Wyróżnić należy następujące części ołtarza: od strony Chrystusa ku zachodowi: predella, retabulum (nastawa) krzyż tryumfalny, po stronie Matki Bożej ku wschodowi relikwiarz, retabulum, oraz w formie krzyża Arbor Bona, drzewo mające odniesienie do symboliki Maryjnej. Przedstawienie krzyża jako Drzewo Życia - wedle słów Chrystusa: Ja jestem krzewem winnym, a wy latoroślami ( św. Jan 15,5). Przedstawienie Chrystusa jako życiodajnego i tryumfującego nad szatanem drzewa należy do najważniejszych symboli chrześcijańskich. Śmiercionośny krzyż to już nie narzędzie męki lecz dzięki Zmartwychwstaniu symbol Życia Wiecznego. W sztuce cysterskiej spotykamy się typologiczną interpretacją zbawienia, gdzie wydarzenia i osoby ze Starego Testamentu i osoby i wypowiedzi z Nowego Testamentu tworzą przez symetrię całość znaczeniową. Postacie i wydarzenia Starego Testamentu (typy) mają swe odpowiedniki (antytypy) w wydarzeniach i osobach z Nowego Testamentu. Sentencja po łacinie między krzyżem a ołtarzem Effigiem Christi qui transis pronus adora sed non effigiem sed quem designat adora wyraża treść: Módl 10
11 się nabożnie do wizerunku Chrystusa obok którego przechodzisz, módl się nie do wizerunku, lecz do Tego, Kogo on przedstawia. Wić winorośli oplatającą krzyż odnowiono w 1982 r. według średniowiecznej metody powlekania farbą ceramiczną - lustrem. Wyrzeźbione w drewnie dębowym liście zagruntowano kredą, następnie powleczono cienką warstwą metalu i grynszpanem szlachetnym uzyskując patynę. Powlekanie lustrem to w złotnictwie trudniejsza i kosztowniejsza zastępująca emalię technika, droższa od pozłacania analogicznej powierzchni. Nie zadowalający jest jednak, uzyskany poprzez utlenianie, odcień patyny na odnawianej powierzchni. Kontrast podkreśla tępe złocenie obrazów ołtarzowych z XIX w. Znajdujące się poniżej pozostałości średniowiecznego złoceń lśnią złotym blaskiem. Zielony kolor lustra był pierwotnie bardziej stonowane, a złocenia jaśniejsze i bardziej błyszczące. Przedstawienia z obrazu ołtarza od strony Chrystusa, od lewej kolejno: Chrystus na Gόrze Oliwnej (Mt 26,36-46), Eliasz na Górze Karmel (2 Krl. 1), Chrystus przed Piłatem (Mt 27, 24-26), Biczowanie Chrystusa (Mt 27, 26-30), Historia Hioba (Hi, 2, 1-10), Jezus niesie krzyż (Mt 27, 31-32), Grzech pierwo- 11
12 rodny (Rdz 3,1-5); następnie w kolejności od dołu ku górze: Abraham składa ofiarę z Izaaka (Rdz 22,9-14), walka Jakuba i drabina Jakubowa (Rdz 32, 23-33; 28,11-22), Samson u bram Gazy (Sdz 16, 1-3), Abel i Melchizedek (Rdz 4,4 ; 14, ), Chrystus na krzyżu (obraz centralny), Mojżesz czyni cud z wodą na pustyni (2.Wj 17, 1-7), Eliasz i wdowa z Sarepty (1 Krl 17, 10-24), opieczętowanie sług (Ap 7), z lewej: spiżowy wąż, po prawej: Dawid zabija Goliata (1. Sm 17, 4 (38-51) 58). Na ramionach krzyża znajdują się głowy proroków ujęte w półokrągłe obramienia. Przedstawienia z ołtarza św. Krzyża od strony Maryjnej (zdjęcie), na retabulum od lewej: Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie (Łk 1, 26-38), Anioł zjawia się przed Gedeonem (Sdz 6, 36-40), Narodzenie Jezusa (Łk 2,6-16), Powołanie Mojżesza przy gorejącym krzaku ciernistym (Wj 3,1-8), Ofiarowanie Jezusa w świątyni (Łk 2, 22-35), Ofiarowanie Samuela (1. Samuel 1,24-28), Ucieczka do Egiptu (Mt ); następnie sceny na krzyżu patrząc od dołu ku górze: Cuda z wodą Mojżesza i Aarona (Wj 20,1-13), św. Mateusz Ewangelista (Anioł), Posłaniec z winogronem (Lb 13, 17-33), Judyta i Holofernes (Jdt 13), Maryja z Dzieciątkiem Jezu (centralny obraz), Estera przed królem Aswerusem (Est 5, 1-89), św. Jan Ewangelista (Orzeł), Ukoronowanie Maryi (bez biblijnego tła), na lewo: zakwitająca laska Aarona (Lb 17, 16-28), św. Marek Ewangelista (Lew), na prawo: św. Łukasz Ewangelista ( Wół), Zamknięte bramy (Ez 44, 1-3). 12
13 17 W tym miejscu, w górnym oknie umieszczono w XIX w. pozostałości cennych ŚREDNIOWIECZNYCH WITRAŻY (datowane na 1300 r.), m.in. też figuralne przedstawienie Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Pod oknem znajdowała do lat 70-tych ubiegłego stulecia kaplica rodziny Oertzenów. Zachowało się jednak tylko okno z XIX wieku, z lewej strony średniowieczne epitafium przedstawiciela szlacheckiego rodu, po prawej dalsze epitafia: Zygfryda ( 1441) i Hermana Oertzena ( 1386) z inskrypcją: W roku Pańskim 1441 przy 11 dniu kalendarzowym czerwca w Ziemi Świetej zmarł Zygfryd Oertzen, pochowany u franciszkanów na Gόrze Syjon. W roku Pańskim 1386 zmarł giermek Herman Oertzen. 17a Kilka kroków dalej w prawo, w południowej nawie bocznej znajdują się na ścianie RENESANSOWE DREWNIANE EPITAFIA (XVI w., odnowione w 2005 r.), w większości łacińskie inskrypcje o sławnych czynach meklemburskich władców. Pierwotnie rozproszone po całym kościele, w XIX w. umieszczono je w porządku chronologicznym w tym miejscu. 17b Cofając się kilka kroków do tyłu w południowej nawie bocznej ujrzymy EMPORĘ ŚPIEWACZĄ z XIX wieku. Pod nią znajdowało się z czasów klasztoru przejście z krużganka do świątyni. 18 AMBONA z nawy głównej nader pomyślnie wkomponowana w 1868 roku przez Tobiasza Weisa z Monachium do średniowiecznych stalli zakonnych. Na ambonie przedstawienia czterech Ewangelistów, Mojżesza głoszącego kazanie na Górze, oraz scena rozesłania w świat uczniów przez Jezusa. Liczące prawie 700 lat stalle zakonne zachowały się w bardzo dobrym stanie. Służyły one zakonnikom podczas modlitw siedem razy w ciągu dnia, wykonane w latach Pierwotnie znajdowały się kilka metrόw dalej na wschόd w kierunku ołtarza głównego. Ustawienie wzdłużne pomagało zakonnikom w gregoriańskich naprzemiennych śpiewach liturgii godzin. Baldachim (zwieńczenia) stalli z misternie rzeźbionymi różami /rozetami/ to skomplikowane elementy wykończeniowe w tzw. miękkim stylu z lat 1380/ Ażurowa dekoracja przeźroczy stylistycznie nawiązuje do ołtarza św. Krzyża (ok r.), jest starsza od tej w oktogonie (ok r.). Spójrzmy na kunsztowną dekorację rzeźbiarską lica stalli: przedstawienie na licu pelikana z winoroślem i bluszczem oraz lico z rybą-orłem. Na wysokości pulpitu do lektora (19) przedstawienia na licu lili i zakonników (ok. 1310). Dekoracje ostatnie to u góry scena Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny a u dołu św. Benedykt, założyciel zakonu benedyktynów i autor Reguły Zakonnej, zgodnie z którą żyli także cystersi, oraz św. Bernard z Clairvaux, ojca duchowego zakonu cystersów. 19 PULPIT Z ORŁEM w prezbiterium (zdjęcie) wykonana w XIX w. przez kowala z Doberanu o nazwisku Steusloff. Wykonana z miedzi, wzorowana na ambonie z katedry w Hildesheim. Orzeł symbolizuje Chrystusa i wiarę, która zwyciężą zło. Odnowiona w 2002 r. 13
14 Za nią znajdują się grobowce księcia Henryka II Lwa Meklemburskiego ( 1329 r.) oraz Nicolaide z Werle (XIV w.). Grobowce ze średniowiecznymi mozaikowymi zdobieniami, zabezpieczone przez współczesne metalowe kraty. Powyżej wiszące dawniejsze tabernakulum (zdj.), zwane obecnie świecznikiem Naświętszej Maryi Panny z ok r w późnoromańskim-wczesnogotyckim stylu. Od ok r figura Matki Bożej to pierwotne tabernakulum, centralnie umieszczone w ołtarzu głównym. Ok r. zawieszono figurę Matki Bożej tworząc ozdobione świecami wiszące tabernakulum/ stąd nazwa świecznik Naświętszej Maryi Panny. Rzeźba nawiązuje do apokaliptycznego(z końca czasów) wizerunku Maryi z koroną z gwiazd, słońcem i księżycem, z Apokalipsy św. Jana 12,1: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu. Na baldachimie napis AVE MARIA (Zdrowaś Maryjo) jako wyraz nieustannej modlitwy cystersów do ich głównej patronki. 20 STALLE DLA DIAKONÓW z pocz. XIV w, baldachim to rekonstrukcja dziewiętnastowieczna. Potrójne miejsca podczas mszy św. rezerwowano dla kapłana, diakona i subdiakona. Obok z lewej strony znajduje się SZAFA NA NACZYNIA LITURGICZNE z ok r. Należy do pierwotnego gotyckiego wystroju bazyliki i jak większość średniowiecznego wyposażenia wykonana z drewna dębowego. Służyła do przygotowania naczyń do liturgii sprawowanej przy głównym ołtarzu. 21 OŁTARZ GŁÓWNY (zdjęcie) to tryptyk wykonany przez nieznanych mistrzów około roku Należy do najstarszych ołtarzy szafiastych nie tylko w Niemczech, lecz także w całej historii sztuki. Kwatery górne i środkowe pochodzą z XIV w. Cykl przedstawień z Nowego Testamentu w górnym rzędzie są w związku typologicznym ze cyklem starotestamentowym w środkowym rzędzie. Do Nowego Testamentu należy odnieść cykl związany Matką Bożą, na lewym skrzydle Tajemnice Różańca Radosne, a na prawym Tajemnice bolesne. W retabulum, znajdowała się, będąca również tabernakulum, centralnie umieszczona figura Najświętszej Maryi Panny. Około 1400 r. zawieszono figurę Matki Bożej tworząc wiszące tabernakulum/nazywane obecnie świecznikiem/. Wówczas zastąpiono przypuszczalnie drewnianą rzeźbę posrebrzaną figurą Matki Bożej, oraz dodano do środkowej części wyobrażenia świętych. W środkowej części retabulum przechowywano relikwie i monstrancje, utracone w większości podczas wojny 30- letniej. Około roku 1350 dodano dolny rząd apostołów oraz patronów opactwa, św. Sebastiana i papieża św. Fabiana. 14
15 W ołtarzu przedstawienia: lewe skrzydło górny rząd: św. Jan Chrzciciel, Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie, Narodzenie Chrystusa, Ofiarowanie Jezusa w świątyni; prawe skrzydło: Biczowanie Jezusa, Niesienie Krzyża, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie; lewe skrzydło środkowy rząd: Ewa, Sara, Brama Zamknięta, Gorejący krzew ciernisty, Ofiarowanie Samuela; prawe skrzydło: Cuda z wodą, Cierpienia Hioba, Abraham ofiaruje Izaaka, Spiżowy wąż, Samson u bram Gazy; dolny rząd lewe skrzydło: Św. Fabian, apostołowie: św. Bartłomiej, św. Tomasz, św. Szymon, św. Marek, św. Andrzej, św. Piotr; prawe skrzydło apostołowie: św. Paweł, św. Jakub Starszy, św. Jan Ewangelista, św. Filip, Judasz Iskariota, św. Mateusz, oraz św. Sebastian. 22 WIEŻA TABERNAKULUM wykonana w latach w formie bardzo smukłej gotyckiej monstrancji. Artysta to zapewne ten sam mistrz, który wyrzeźbił dolne partie w głównym ołtarzu. Wolnostojąca rzeźbiona w drewnie dębowym i wysoka na 11,60 m. wieżyczka to najstarsze w Niemczech wolnostojące tabernakulum. Na poziomie figury Matki Bożej (zdjęcie) znajduje się schowek, w nim przechowywano aż do kasaty klasztoru w 1552 r konsekrowane hostie. Poziom wyżej służył do wystawiania monstrancji z Najświętszym Sakramentem. Przedstawienia w tabernakulum związane z Ostatnią Wieczerzą i sakramentem Eucharystii. Zgodnie z ruchem wskazówek zegara wizerunki: na dole król Dawid z harfą, Abel z barankiem ofiarnym, Mojżesz z manną, św. Bernard, prorokini Debora, królewski kapłan Melchizedek; nad nimi: Matka Boża, św. Jan Chrzciciel, św. Piotr św. Jakub, św. Paweł, św. Jan Ewangelista. 15
16 SZAFA NA KIELICHY z ok.1310 r. z lewej strony tabernakulum to nadzwyczaj rzadko spotykany element wyposażenia. Przechowywano w niej dwadzieścia naczyń liturgicznych (kielichy, pateny, ampułki, łyżeczki) prawdopodobnie służyła dwόm ołtarzom głównym i 18 bocznym. Ceglane ślady na bocznych ścianach wskazują na jej pierwotnie usytuowanie w nieistniejącej ścianie lektorium. Spójrzmy na piękną dekorację figuralną zewnętrznych drzwi, z której niewiele ocalało: Matka Boża, Chrystus, św. Paweł i Ezechiel, zauważmy oryginalną polichromię na wewnętrznej stronie (nigdy nie była odnawiana, tylko oczyszczana). Są na nich Abel ( zdjęciu) z barankiem, Melchizedek z kielichem symbolizującym Najświętszą Ofiarę Chrystusa. Na zwieńczeniu przedstawienie Chrystusa błogosławiącego z księgą. 23 Po prawej stronie przy wejściu do świątyni wiszą wizerunki książęce: Krystiana Ludwika Meklemburskiego ( 1692), Adolfa Fryderyka I Meklemburskiego ( 1658) i jego żony Anny Marii z Fryzji Wschodniej ( 1634). W południowo-zachodnim narożniku kolumna z wapienia z XIII w, pochodzi przypuszczalnie z nie istniejących budynków klasztornych. Na ścianie obok książęce epitafium zbiorowe, składające się z czterech oddzielnych płyt marmurowych. Renesansową opraw wykonano w 1583 r. na polecenie księcia Ulryka i jego małżonki Elżbiety, księżnej Meklemburskiej, księżniczki duńskiej. Epitafium (odnowione w 2006 r.) upamiętnia wszystkich z książęcego rodu, pochowanych w świątyni i zarówno formą i jak treścią przewyższa wszystkie pozostałe. Nad epitafium odkryta w 2005 r. płycina okienna, pochodząca zapewne z XIV w. 24 Po lewej stronie wejścia głόwnego znajdują się płyta nagrobna JANA MOLTKE ( 1388) i jego małżonki MAŁGORZATY ( 1391), obok po lewej płyta nagrobna rycerza Henryka Moltke oraz Katarzyny Moltke. 16
17 BUDOWA I ARCHITEKTURA W SKRÓCIE trόjnawowa bazylika, przekryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym dziewięcioprzęsłowe prezbiterium, zamknięte półkoliście pięcioma bokami ośmiokąta prezbiterium z obejściem, do ambitu przylega wieniec kaplic/pięć/ trzyczęściowy podział pionowy ścian: strefa arkad, pozorna strefa triforium/ malowana/, strefa okien długość 79m, szerokość 39m, wysokość środkowej nawy 26,5m, wysokość wieży 72m rekonstrukcja średniowiecznej kolorystyki wnętrza po odkryciach w latach zewnętrzna forma architektoniczna skromna, zgodnie z regułą cysterska oryginalny fryz okalający z kształtek ceramicznych z motywem trójliścia szczyt zachodni i szczyt nawy poprzecznej zdobią płyciny z rozetą fundamenty głębokości 5 m, wypełnione kamiennym gruzem zalewanym rozgrzanym do 160º С wapnem ( tzw. rzymski beton) 17
18 INFORMACJE PRAKTYCZNE Zwiedzanie codziennie w miesiącach: maj - wrzesień pon sob 9.oo 18.oo niedziele i święta 11.oo 18.oo marzec - kwiecień pon sob 10.oo 17.oo niedziele i święta 11.oo 17.oo październik - luty pon sob 10.oo 16.oo niedziele i święta 11.oo 16.oo Opłata za zwiedzanie kościoła przeznaczona jest na koszty utrzymania. W miesiącach od kwietnia do września największe nasilenie ruchu ma miejsce w godz Prosimy wykorzystać również spokojniejsze pory dnia. W Wielki Piątek i Wigilię Bożego Narodzenia kościół czynny tylko podczas nabożeństw. Zwiedzanie z przewodnikiem codziennie w jęz. niemieckim, w jęz. angielskim po uprzednim zgłoszeniu Nabożeństwa ewangelickie w niedziele i święta o godz Koncerty w świątyni od maja do września piątki w o godz Informacje dodatkowe na stronie Po koncertach piątkowych bezpłatne autobusy w kierunku Heiligendamm, Külungsborn, Rerik, Nienhagen i do Warnemünde. Rezerwacja biletów na koncerty i na przejazdy - tel. 0049/ , fax 0049/ lub pod adresem Polecamy przejażdżkę do Bad Doberan np. kolejką Molli o godz z Kühlungsborn-West, o godz odjazd z Heiligendamm. Prace budowlane i konserwatorskie Pierwotny kościół opacki jest od wielu wieków znakiem wiary i nadziei, miejscem spotkań a także symbolem rozwoju ludzkości. Zabytkowa świątynia, jej wnętrze i wyposażenie to wspólnym dzieło wielu pokoleń. Ten międzynarodowy i narodowy zabytek, pomimo ustawicznych wysiłków, nosi w na sobie ślady upływającego czasu. Wielu zniszczeń nie widać na pierwszy rzut oka. Zadanie utrzymania bazyliki przerasta możliwości zboru ewangelicko-luterańskiego w Bad Doberan. Na następne lata planowane są dalsze niezbędne prace konserwatorskie wyposażenia kościoła. Na renowacje potrzeba rocznie ok euro, dotacje ze środków publicznych i różnych fundacji przyznawane są tylko przy wystarczających środkach własnych. Dziękujemy za wszelką pomoc! Można nas wesprzeć poprzez: 1. Wrzucenie datków do jednej z puszek w kościele. 2. Przelewem na konto: Ev.-luth. Kirchgemeinde, Acredobank Nürnberg, BLZ: (nr banku) , nr konta: Kontakt i informacja pod adresem: Münsterverwaltung, kustosz Martin Heider, Klosterstraße 2, Bad Doberan, tel Każda pomoc finansowa jest ważna. Bardzo dziękujemy! 18
19 POŁOŻENIE I DOJAZD na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego pόłnocnych Niemiec (kraj związkowy Meklemburgia- Pomorze Przednie) położenie na obszarze dużego klasztornego założenia parkowego, blisko centrum dojazd autostradą A 20 (Lubecka- Rostock- Szczecin) - oznakowany zjazd w kier. Bad Doberan drogą krajową B 105 Rostock (15 km) - Wismar (40 km) drogą nadmorską do uzdrowisk nadmorskich Warnemünde i Kühlungsborn w odległości 6 km do najstarszego niemieckiego uzdrowiska Heiligendamm linią kolejową Rostock Wismar ( co godzinę ) polecamy wycieczkę kolejką wąskotorową Molli na trasie z Kühlungsborn lub z Heiligendamm do Bad Doberan i z powrotem MAPA OKOLICY Nota wydawnicza BAZYLIKA W BAD DOBERAN - PRZEWODNIK. Wydanie I, 2006 r. Wydawca: Zbór Ewangelicko - Luterański/Bazylika w Doberan Klosterstraße 2, Niemcy Bad Doberan Tel (0) Fax:0049 (0) Internet: verwaltung@doberanermuenster.de Tekst/projekt okładki: Martin Heider, kustosz kościoła Druk: Altstadt- Druck GmbH Rostock Zdjęcia: Martin Poley (Wismar), Martin Heider (Bad Doberan) Opracowania: W. Erdmann: Opactwo cystersόw w Doberan, Königstein/Taunus Wilhelm Kühne: Kościół w Bad Doberan, wyd. 2, Rostock F. Schlie: Sztuka i zabytki historyczne Wielkiego Księstwa Meklemburskiego i Schwerina, t. 3, Schwerin Przedruk i kopiowanie za zezwoleniem autora Tłumaczenie: Bernadeta Sturzbecher (Poznań) Współpraca: Andrzej Ciagło, Frederik Jabs, 19
20
Kraków ul. św. Jana 7. Kościół pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (Siostry Prezentki)
Kraków ul. św. Jana 7 Kościół pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (Siostry Prezentki) Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Krakowie został ufundowany w XII wieku przez
Bardziej szczegółowoRadomsko. Ikonografia w Kościele OO. Franciszkanów pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Ważnym elementem wystroju kościelnego,
Radomsko Ikonografia w Kościele OO. Franciszkanów pw. Podwyższenia Krzyża Świętego Ważnym elementem wystroju kościelnego, kaplic i ołtarzy są obrazy, figury, freski i witraże świętych Postaci Kościoła.
Bardziej szczegółowoPrzedbórz. kościół pw. św. Aleksego
Przedbórz kościół pw. św. Aleksego Kościołów pw. św. Aleksego jest w Polsce tylko kilka; początki budowy kościoła z Przedborza sięgają 2. poł. XIII wieku. Wieża z czerwonego piaskowca z detalami ciosu
Bardziej szczegółowoWSTĘP STANOWISKO POMORSKICH TEOLOGÓW PROTESTANCKICH W SPRAWIE SZTUKI KOŚCIELNEJ 35
SPIS TREŚCI WSTĘP 11 1. KOŚCIÓŁ NA POMORZU W XVI IXVII WIEKU 21 1.1. POCZĄTKI REFORMACJI NA POMORZU 21 1.2. POMORSKI KOŚCIÓŁ KRAJOWY W DOBIE KONFESJONALIZACJI 24 1.3. POMORSKI KOŚCIÓŁ KRAJOWY W DOBIE UKSZTAŁTOWANEJ
Bardziej szczegółowoŚwięta Anna ul. Aleksandrówka Przyrów (Woj. Śląskie) Sanktuarium Świętej Anny
Święta Anna ul. Aleksandrówka 42 41-248 Przyrów (Woj. Śląskie) Sanktuarium Świętej Anny Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 45-46 więcej:
Bardziej szczegółowoKościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina w Chojnacie
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina w Chojnacie Chojnata jest starą wsią. Powstała nie później niż w XIII w. Niegdyś posiadała duże znaczenie dzięki zakonowi benedyktynów, którzy posiadali tutaj
Bardziej szczegółowoPolnisch Polski. Przewodnik. Bazylika. Bad Doberan. Cysterski kościół opacki z XIII w., liczne zabytki średniowieczne o międzynarodowym znaczeniu
Polnisch Polski Przewodnik Bazylika Bad Doberan Cysterski kościół opacki z XIII w., liczne zabytki średniowieczne o międzynarodowym znaczeniu Na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego północno-wschodnich
Bardziej szczegółowoIkonostas w Cerkwi p.w. Św. Bazylego Wielkiego w Koniecznej
IKONOSTAS Ikonostas w Cerkwi p.w. Św. Bazylego Wielkiego w Koniecznej Ikonostas (gr. eikón oznaczające obraz oraz stásis czyli pozycja, umiejscowienie) ściana z ikonami, która w cerkwi oddziela miejsce
Bardziej szczegółowoWycieczki Benedyktyńskie Opactwo Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Tyńcu Przewodnik: Wanda Koziarz Kraków (8 czerwca 2017 roku)
Wycieczki S@S Benedyktyńskie Opactwo Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Tyńcu Przewodnik: Wanda Koziarz Kraków (8 czerwca 2017 roku) 8 czerwca 2017 roku Sekcja Krajoznawcza Szkoły @ktywnego Seniora zorganizowała
Bardziej szczegółowoCzytanie ze zrozumieniem - test dla kl VI
Literka.pl Czytanie ze zrozumieniem - test dla kl VI Data dodania: 2005-12-20 09:00:00 Sprawdzian tej zawiera test czytania ze zrozumieniem dla klas VI szkoły podstawowej. Jego poziom trudności jest średni.
Bardziej szczegółowoUmowy dotacyjne MKZ
Umowy dotacyjne MKZ - L.p. Nr konkursu Nazwa konkursu Nazwa własna zadania NR umowy Nazwa podmiotu Kwota dotacji Data rozpoczęcia Data zakończenia 1 1471 2 1471 3 1471 4 1471 III EDYCJA. III EDYCJA. III
Bardziej szczegółowoPiękna nasza Rydzyna cała
Piękna nasza Rydzyna cała Historia Ciekawostki Zabytki Rydzyna jest miastem zabytkiem. Objęta jest opieką konserwatorską z uwagi na zachowany XVIII - wieczny układ przestrzenny oraz liczne zabytkowe budowle.
Bardziej szczegółowoArchitektura romańska
Architektura romańska Romanizm Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - styl w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach
Bardziej szczegółowoChełmno ul. Franciszkańska 8. kościół pw. Wniebowzięcia NMP i Sanktuarium MB Bolesnej ("Fara")
Chełmno ul. Franciszkańska 8 kościół pw. Wniebowzięcia NMP i Sanktuarium MB Bolesnej ("Fara") Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 74-75,
Bardziej szczegółowoTrzebnica Woj. Dolnośląskie. Bazylika pw. św. Jadwigi i św. Bartłomieja
Trzebnica Woj. Dolnośląskie Bazylika pw. św. Jadwigi i św. Bartłomieja Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 173, 175 lub: Jadwiga Śląska,
Bardziej szczegółowoJAKIE SĄ NAJSTARSZE KOŚCIOŁY W BIELSKU BIAŁEJ?
JAKIE SĄ NAJSTARSZE KOŚCIOŁY W BIELSKU BIAŁEJ? MENU: 1.Bielsko-Biała 2. Kościół św. Stanisława 3. Katedra św. Mikołaja 4. Kościół Trójcy Przenajświętszej 5. Kościół św. Barbary Bielsko-Biała miasto na
Bardziej szczegółowoKOSZTORYS NA WYKONANIE PRAC KONSERWATORSKICH
KOSZTORYS NA WYKONANIE PRAC KONSERWATORSKICH PRZY OBIEKTACH ZABYTKOWYCH W KOŚCIELE PARAFIALNYM PW. ŚW. WAWRZYŃCA W MĄCZNIKACH woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp., gm. Środa Wlkp. 1. OŁTARZ GŁÓWNY 2. OŁTARZ
Bardziej szczegółowoSOŁECTWO KRZYWORZEKA I i KRZYWORZEKA II
SOŁECTWO KRZYWORZEKA I i KRZYWORZEKA II INSTYTUCJE, ORGANIZACJE SPOŁECZNE INSTYTUCJE: 1. Publiczna Szkoła Podstawowa w Krzyworzece w roku szkolnym 2007/2008-6 oddziałów, 60 uczniów. 2. Publiczne Przedszkole
Bardziej szczegółowoKOSZTORYS NA WYKONANIE PRAC KONSERWATORSKICH
KOSZTORYS NA WYKONANIE PRAC KONSERWATORSKICH PRZY OBIEKTACH ZABYTKOWYCH W KOŚCIELE PARAFIALNYM PW. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA W DOMACHOWIE woj. wielkopolskie, pow. gostyński, gmina Krobia 1.Ołtarz główny 2.Ołtarz
Bardziej szczegółowoRadomsko. ikonografia w radomszczańskiej kolegiacie
Radomsko ikonografia w radomszczańskiej kolegiacie Kościół par. pw. św. Lamberta zbudowany został w latach 1869-76 staraniem ks. Wincentego Gajewskiego, na miejscu zrujnowanej fary według projektu Konstantego
Bardziej szczegółowoKościoły. Kościół Parafialny w Kamieńcu
Kościoły Kościół Parafialny w Kamieńcu Tutejsza parafia istnieje już od XII wieku. Pierwszą świątynię pod Świętego Wawrzyńca wzniesiono w 1510 roku. Nowy neogotycki kościół wzniesiono 400 lat później w
Bardziej szczegółowoWybory Prezydenckie - 24 maja 2015 r.
Nr. 5/116 17 maj 2015 Wybory Prezydenckie - 24 maja 2015 r. Dobrowolna rezygnacja z udziału w wyborach jest grzechem zaniedbania, ponieważ jest odrzuceniem odpowiedzialności za losy ojczyzny. Ludzie wierzący
Bardziej szczegółowoIkona obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub
Ikona obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich Kościołów
Bardziej szczegółowoSZTUKA. opracowała Elżbieta Anioła
SZTUKA ŚREDNIOWIECZA opracowała Elżbieta Anioła ARCHITEKTURA architektura sakralna; bazyliki (m. in.hagia Sophia w Konstantynopolu, św. Apolinarego w Rawennie); katedra (m. in. Notre Dame w Paryżu, św.
Bardziej szczegółowovia sacra PODRÓŻOWANIE BEZ GRANIC.PRZEZ WIEKI. W ZADUMIE.
via sacra PODRÓŻOWANIE BEZ GRANIC.PRZEZ WIEKI. W ZADUMIE. W dniach od 23.08.2014 roku do 28.09.2014 roku, w Bazylice Mniejszej Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu trwać będzie wystawa, pt. Spotkania,
Bardziej szczegółowoTrasa wycieczki: Zabytki sakralne Łomży. czas trwania: 5 godzin, typ: piesza, liczba miejsc: 8, stopień trudności: bardzo łatwa
Trasa wycieczki: Zabytki sakralne Łomży czas trwania: 5 godzin, typ: piesza, liczba miejsc: 8, stopień trudności: bardzo łatwa Opis wycieczki to duże miasto w województwie podlaskim nad rzeką Narwią. Historia
Bardziej szczegółowoSerwis Internetowy Gminy Lutomiersk
Zabytki Zabytki na terenie Gminy Lutomiersk: Parki zabytkowe: Na terenie gminy znajduje się kilka parków zabytkowych i wiejskich. Parki te są bowiem dziełem natury oraz twórczej i artystycznej działalności
Bardziej szczegółowoCzęstochowa (Woj. Śląskie)
Częstochowa (Woj. Śląskie) Sanktuarium NMP Częstochowskiej Jasnogórska Bazylika pw. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia NMP Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle
Bardziej szczegółowoGidle bazylika pw. Wniebowzięcia NMP
Gidle bazylika pw. Wniebowzięcia NMP Wiosną 2016 roku obchodzony był w Gidlach jubileusz 500-lecia objawienia Matki Bożej Gidelskiej. Objawienie zapoczątkowało wydarzenie z początku maja 1516 roku, kiedy
Bardziej szczegółowoKraina UNESCO KRAINA UNESCO
Środa, 8 czerwca 2016 Kraina UNESCO KRAINA UNESCO Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO to lista obiektów objętych szczególną ochroną międzynarodowej organizacji UNESCO, ze
Bardziej szczegółowoGimnazjum kl. I, Temat 29
Rok liturgiczny Okres zwykły Wielki Post Okres Bożego Narodzenia Triduum Paschalne Okres wielkanocny Adwent Okres zwykły Dopasuj nabożeństwo do okresu liturgicznego. Dopisz kolor szat liturgicznych obowiązujący
Bardziej szczegółowoSkoczów miasto urodzenia Jana Sarkandra
Skoczów miasto urodzenia Jana Sarkandra Opis miasta: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, s. 197-198 (wydanie papierowe) lub: Jan Sarkander, Skoczów - http://sancti_in_polonia.wietrzykowski.net/2j.html
Bardziej szczegółowoLubasz Sanktuarium Matki Bożej Królowej Rodzin w Lubaszu.
Lubasz W kościele katolickim sanktuaria to miejsca święte, gdzie w sposób szczególny Bóg udziela swojej łaski. Takim miejscem, które pragniemy Państwu przedstawić jest Sanktuarium Matki Bożej Królowej
Bardziej szczegółowoPrzed Wami znajduje się test złożony z 35 pytań. Do zdobycia jest 61 punktów. Na rozwiązanie macie 60 minut. POWODZENIA!!!
Przed Wami znajduje się test złożony z 35 pytań. Do zdobycia jest 61 punktów Na rozwiązanie macie 60 minut. POWODZENIA!!! 1 1. Podaj imię i nazwisko burmistrza Gostynia i starosty Powiatu Gostyńskiego.
Bardziej szczegółowoL.p. Beneficjent dotacji Zadanie Kwota dotacji w zł
Wykaz dotacji celowych udzielonych przez Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w 2016 r. na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku wpisanym do
Bardziej szczegółowoTemat: Przestrzeń celebracji - prezbiterium, ołtarz, ambona, miejsce przewodniczenia
Temat: Przestrzeń celebracji - prezbiterium, ołtarz, ambona, miejsce przewodniczenia 1. Zapalenie świecy. 2. Modlitwa do Ducha Świętego. 3. Wprowadzenie w tematykę spotkania: - wszystkie miejsca, w których
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA Z RELIGII NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE IV
WYMAGANIA Z RELIGII NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE IV Rozdział I Żyję w przyjaźni z Jezusem - charakteryzuje postawę przyjaciela Jezusa - wymienia warunki przyjaźni z Jezusem praktykowanie pierwszych piątków
Bardziej szczegółowoWykaz udzielonych dotacji celowych na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków.
Wykaz udzielonych dotacji celowych na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Rok 2016 Uchwałą nr XIX/124/16 Rada Powiatu Opolskiego w dniu
Bardziej szczegółowoPraca na konkurs pn. By czas nie zaćmił
Praca na konkurs pn. By czas nie zaćmił Temat pracy: Historia i stan aktualny zabytków architektonicznych na terenie mojej miejscowości. Wykonanie: Ewelina Aftańska i Aleksandra Ambroziak Uczennice klasy
Bardziej szczegółowoNiedziela Chrztu Pańskiego (2) Mt 3, Nowe stworzenie II Niedziela Zwykła J 1, Rozpoznać Jezusa III Niedziela Zwykła Mt 4,
3 5 Spis treści Wstęp 11 Ku przemienionemu człowiekowi I Niedziela Adwentu Mt 24, 37-44 15 Czuwać to myśleć o Bogu II Niedziela Adwentu Mt 3, 1-12 19 Jan Chrzciciel Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi
Bardziej szczegółowoSCHEMAT KALENDARZA LITURGICZNEGO NA ROK PAŃSKI 2013 STYCZEŃ
SCHEMAT KALENDARZA LITURGICZNEGO NA ROK PAŃSKI STYCZEŃ 1 ŚWIĘTEJ BOŻEJ RODZICIELKI MARYI 3 4 (pierwszy piątek) 6 Niedziela po Narodzeniu Pańskim: OBJAWIENIE PAŃSKIE (adoracja Najśw. Sakramentu) 3 Niedziela
Bardziej szczegółowoSCHEMAT KALENDARZA LITURGICZNEGO NA ROK PAŃSKI 2014 STYCZEŃ
SCHEMAT KALENDARZA LITURGICZNEGO NA ROK PAŃSKI 0 STYCZEŃ ŚWIĘTEJ BOŻEJ RODZICIELKI MARYI (pierwszy piątek) NIEDZIELA PO NARODZENIU PAŃSKIM 6 OBJAWIENIE PAŃSKIE Niedziela po Narodzeniu Pańskim: CHRZEST
Bardziej szczegółowoPOMORZE ZACHODNIE. Pomorze Zachodnie - pielgrzymka SZCZECIN ŚWINOUJŚCIE KAMIEŃ POMORSKI. Przekładamy na następny rok 1 / 11
Pomorze Zachodnie - pielgrzymka SZCZECIN ŚWINOUJŚCIE KAMIEŃ POMORSKI Przekładamy na następny rok 1 / 11 DZIEŃ 1.12..09.2015 r., sobota LISÓW SZCZECIN 2 / 11 Godz. 22:45 - Zbiórka uczestników Godz. 23:00
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne dla klasy V z religii
1 Wymagania edukacyjne dla klasy V z religii 1. Zna podział Pisma Świętego: Stary Nowy Testament. Wie, kto jest autorem Ewangelii. Zna księgi Nowego Testamentu: Listy Apostolskie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa
Bardziej szczegółowoTrasa wycieczki: Siemiatycze na Podlasiu. czas trwania: 3 godziny, typ: piesza, liczba miejsc: 8, stopień trudności: bardzo łatwa
Trasa wycieczki: na Podlasiu czas trwania: 3 godziny, typ: piesza, liczba miejsc: 8, stopień trudności: bardzo łatwa Opis wycieczki Zapraszamy Państwa do Siemiatycz, miasta powiatowego na Podlasiu. Historię
Bardziej szczegółowoMATKI BOŻEJ MIKOŁOWSKIEJ
ODPUST KU CZCI MATKI BOŻEJ MIKOŁOWSKIEJ MATKI MIŁOSIERDZIA INFORMACJE O LITURGII Bazylika św. Wojciecha w Mikołowie 4 sierpnia 2019 r. 1 INFORMACJE OGÓLNE Przewodniczy abp Wiktor Skworc, metropolita katowicki
Bardziej szczegółowoROK SZKOLNY 2017/2018 WYMAGANIA EDUKACYJNE I SPOSOBY SPRAWDZANIA WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI
Klasa- Oddział Przedszkolny - Pan Bóg stworzył świat i nas. - Każdy z nas ma swojego Anioła Stróża. - Modlitwa różańcowa. - Pismo święte słowem Pana Boga. - Nasza codzienna modlitwa. - Uroki pór roku stworzonych
Bardziej szczegółowoNiedziela Chrztu Pańskiego Łk 3, Trzy chrzty II Niedziela Zwykła J 2, Wszystko i cokolwiek III Niedziela Zwykła Łk 1, 1-4; 4,
5 Spis treści Wstęp 11 Ku przemienionemu człowiekowi I Niedziela Adwentu Łk 21, 25-28. 34-36 15 Oczekiwać z nadzieją II Niedziela Adwentu Łk 3, 1-6 19 Między marketingiem a pustynią Niepokalane Poczęcie
Bardziej szczegółowoROK SZKOLNY 2016/2017
ROK SZKOLNY 2016/2017 Podstawowe kryteria przedmiotowego systemu oceniania z religii dla klas I Ocena celująca: uczeń: spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą; czynnie uczestniczy w życiu swojej parafii;
Bardziej szczegółowoJak odmawiać Koronkę do Miłosierdzia Bożego oraz Różaniec Święty?
Jak odmawiać Koronkę do Miłosierdzia Bożego oraz Różaniec Święty? - *** - Jak odmawiać Koronkę lub Różaniec? Pytanie to może wyda Wam się banalne, ale czy takie jest w rzeczywistości. Wielu ludzi bardzo
Bardziej szczegółowoJak nazywa się księga liturgiczna zawierająca teksty Ewangelii, używane podczas sprawowania liturgii?
Jak nazywa się księga liturgiczna zawierająca teksty Ewangelii, używane podczas sprawowania liturgii? Wymień kolory szat liturgicznych. Kiedy w Liturgii używa się białego koloru szat liturgicznych? /3
Bardziej szczegółowoPARAFIA PW. NARODZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY W PEŁCZYCACH
PARAFIA PW. NARODZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY W PEŁCZYCACH ul. Kościelna 4 PEŁCZYCE 73-260 tel. 95 7685315 wik. 957685015 Kościół parafialny: Pw. Narodzenia NMP w Pełczycach - poświęcony: 8 IX 1946 r.
Bardziej szczegółowoROK Rok Z budżetu Gminy Strzegom udzielono dotacji celowej dla: Rzymskokatolickiej Parafii
WYKAZ UDZIELANYCH DOTACJI NA PRACE KONSERWATORSKIE, RESTAURATORSKIE ORAZ ROBOTY BUDOWLANE PRZY ZABYTKACH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKÓW ZNAJDUJĄCYCH SIĘ NA TERENIE GMINY STRZEGOM. ROK 2008 1.Gmina Strzegom
Bardziej szczegółowoWydawnictwo WAM, 2013 HOMILIE NA ROK B; Andrzej Napiórkowski OSPPE. Spis treści
5 Spis treści Wstęp 11 Ku przemienionemu człowiekowi I Niedziela Adwentu Mk 13, 33-37 15 Czuwać nad sobą! II Niedziela Adwentu Mk 1, 1-8 19 Wyznać grzechy Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny
Bardziej szczegółowoLITERATURA cz. II. Wybrane wizerunki Św. Jana Nepomucena na Śląsku i w Polsce.
LITERATURA cz. II. Wybrane wizerunki Św. Jana Nepomucena na Śląsku i w Polsce. Figura Św. Jana Nepomucena znajduje się w kościele pw. Św. Jana Nepomucena w Lisowicach. Figurę zakupił w 1903 r. ówczesny
Bardziej szczegółowoJemielnica Europejska gmina ze śląską duszą turystyczna alternatywa dla znudzonych miastem
Jemielnica Europejska gmina ze śląską duszą turystyczna alternatywa dla znudzonych miastem Urząd Gminy Jemielnica ul. Strzelecka 67 47-133 Jemielnica www.jemielnica.pl GMINA JEMIELNICA położenie Gmina
Bardziej szczegółowoMsze roratnie najczęściej są odprawiane we wczesnych godzinach porannych, lampionami.
Kiedy nadchodzi adwent, a więc czas oczekiwania na święta Bożego Narodzenia, Kościół celebruje wyjątkowe msze święte, odprawiane o wschodzie Słońca, które poświęcone są Matce Boskiej, a ich nazwa to właśnie
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z RELIGII DLA KLASY I SP Zgodne z programem nauczania nr AZ-1-01/10
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z RELIGII DLA KLASY I SP Zgodne z programem nauczania nr AZ-1-01/10 Celujący: ze zrozumieniem wykonuje znak krzyża św. samodzielnie odtworzy z pamięci modlitwę Aniele Boży, Zdrowaś
Bardziej szczegółowoKościół p.w. Podwyższenia Krzyża w Lubiechni Małej
Kościół w Lubiechni Małej położony jest w niewielkiej wsi odległej o 7 km na północ od Rzepina. Jest to niewielki kościółek wzniesiony w konstrukcji ryglowej w drugiej połowie XVII wieku z drewnianą wieżą
Bardziej szczegółowoBRĄZOWNICTWO Stanisław Czajka. Glorie
BRĄZOWNICTWO Stanisław Czajka lorie 01 odlew z mosiądzu 02 odlew z mosiądzu Szerokość 300 cm 03 odlew z mosiądzu Szerokość 150 cm 04 drzewo życia odlew z mosiądzu Wysokość 150 cm 05 kompozycja odlew z
Bardziej szczegółowoWycieczki Klasztor oo. Kamedułów na Bielanach Kraków (9 lipca 2017 r.)
Wycieczki S@S Klasztor oo. Kamedułów na Bielanach Kraków (9 lipca 2017 r.) Po zwiedzeniu w czerwcu br. Tynieckiego Opactwa Benedyktynów, przyszedł czas na kolejny klasztor. W niedzielę 9 lipca 2017 r.
Bardziej szczegółowoNowy kościół w skansenie w Kłóbce
Nowy kościół w skansenie w Kłóbce W sobotę 30 września br. o godz. 11.00 w Kujawsko-Dobrzyńskim Parku Etnograficznym w Kłóbce odbędzie się uroczystość otwarcia zabytkowego kościoła z Brzeźna. Pobłogosławienia
Bardziej szczegółowo1) Zapalenie świecy i wypowiedzenie słów Światło Chrystusa (uczestnicy odpowiadają Bogu niech będą dzięki ).
Temat: Struktura Mszy Świętej Modlitwa Eucharystyczna. Do spotkania należy przygotować: świecę, zapałki, porozcinaną tabelkę z ostatniej strony potrzebną do aktywizacji grupy, długopisy i kartki do konkursu.
Bardziej szczegółowoVierzehnheiligen. Bazylika Czternastu Świętych
POS ANIEC SERCA JEZUSOWEGO PAŹDZIERNIK 2014 1 podróże Vierzehnheiligen Bazylika Czternastu Świętych Od ponad pięciu i pół wieku wierni licznie pielgrzymują do miejsca objawień Czternastu Świętych Wspomożycieli
Bardziej szczegółowoW MARYJNEJ SZKOLE MIŁOSIERDZIA Materiały duszpasterskie
W MARYJNEJ SZKOLE MIŁOSIERDZIA Materiały duszpasterskie Przygotował zespół: ks. Marek Chmielewski (redaktor) Anna Gąsior ks. Jerzy Karbownik ks. Janusz Królikowski ks. Piotr Turzyński Ostra Brama Skarżysko-Kamienna
Bardziej szczegółowo1. Zwiedzanie Bazyliki Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach. 2. Zwiedzanie klasztoru 3. Spacer po przypałacowym parku
1. Zwiedzanie Bazyliki Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach 2. Zwiedzanie klasztoru 3. Spacer po przypałacowym parku 4. Zawody cysterskie 5. Zwiedzanie Stacyjkowa 6. Zabawa w parku linowym Kościół
Bardziej szczegółowoKraków ul. Bożego Ciała 26. baz. pw. Bożego Ciała
Kraków ul. Bożego Ciała 26 baz. pw. Bożego Ciała Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 351, 352 więcej: Stanisław Kazimierczyk - http://sancti_in_polonia.wietrzykowski.net/2s.html
Bardziej szczegółowoPełen refleksji DOLNY ŚLĄSK Pielgrzymki 2013
Pełen refleksji DOLNY ŚLĄSK Pielgrzymki 2013 Pielgrzymka dla grup wyjeżdżających z Poznania Książ - Krzeszów - Wambierzyce Kłodzko - Bardo Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Krzeszowie Krzeszów to unikatowy
Bardziej szczegółowoDrewniane perełki Gliwic
Opublikowano na Miasto Gliwice (https://gliwice.eu) Strona główna > Drewniane perełki Gliwic Drewniane perełki Gliwic Dodano: 08.09.2017 / Sekcja: / drukuj [1] / pdf [2] W Gliwicach są dwa drewniane kościoły.
Bardziej szczegółowoAkt zawierzenia Modlitwy Różańcowej Rodziców w intencji dzieci
Akt zawierzenia Modlitwy Różańcowej Rodziców w intencji dzieci Niepokalana Dziewico Maryjo! Królowo Rodzin, Królowo Pokoju! Zawierzam Ci swoje dzieci i wszystkie dzieci objęte modlitwą w RóŜach RóŜańcowych
Bardziej szczegółowoŚREDNIOWIECZNE MALOWIDŁA ŚCIENNE KOŚCIOŁA W MARIANCE. Joanna M. Arszyńska 2016
ŚREDNIOWIECZNE MALOWIDŁA ŚCIENNE KOŚCIOŁA W MARIANCE Joanna M. Arszyńska 2016 2007 2007 WSTĘPNE ROZPOZNANIE 2007 MALOWIDŁA ŚCIENNE - dekoracja ścian nawy (XV w.) - dekoracja ściany zachodniej (kotara XIX
Bardziej szczegółowoKraków pl. Wszystkich Świętych 5. bazylika pw. św. Franciszka z Asyżu franciszkanie
Kraków pl. Wszystkich Świętych 5 bazylika pw. św. Franciszka z Asyżu franciszkanie Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 131, 132, 337.
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR V/25/15/2016 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO. z dnia 27 czerwca 2016 r.
UCHWAŁA NR V/25/15/2016 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO w sprawie przyznania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane w roku 2016 przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków
Bardziej szczegółowoTemat: Sakrament chrztu świętego
Temat: Sakrament chrztu świętego UWAGA! Do spotkania należy przygotować obrzędy chrztu świętego (powinny być dostępne w zakrystii) oraz w miarę możliwości drugą część spotkania przeprowadzić w kościele
Bardziej szczegółowoRenesans i Barok - style architektoniczne
Renesans i Barok - style architektoniczne Wykonali uczniowie: Jakub Smal, Jakub Bielecki, Bartosz Wieczorek, Kacper Niziołek. Opiekun: Jadwiga Sochacka Renesans w architekturze stanowił odzwierciedlenie
Bardziej szczegółowoChrześcijaństwo skupia w sobie wiele odłamów, które powstały przez lata, opierający się jednak na jednej nauce Jezusa Chrystusa.
Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo jest jedną z głównych religii monoteistycznych wyznawanych na całym świecie. Jest to największa religia pod względem wyznawców, którzy stanowią 1/3 całej populacji. Najliczniej
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z RELIGII I SPOSOBY SPRAWDZANIA WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI Oddział Przedszkolny
Oddział Przedszkolny - Pan Bóg stworzył świat i nas. - Każdy z nas ma swojego Anioła Stróża. - Modlitwa różańcowa. - Pismo święte słowem Pana Boga. - Nasza codzienna modlitwa. - Uroki pór roku stworzonych
Bardziej szczegółowoPORADNIK WERTOWANIA W MSZALE I JEGO BUDOWA
Diecezjalna Szkoła Ceremoniarza i Animatora PORADNIK WERTOWANIA W MSZALE I JEGO BUDOWA Do użytku wewnętrznego dla potrzeb Kursu Ceremoniarza Liturgicznego Diecezji Tarnowskiej Opracował: Artur Gondek Poradnik
Bardziej szczegółowoCzy znacie kogoś kto potrafi opowiadać piękne historie? Ja znam jedną osobę, która opowiada nam bardzo piękne, czasem radosne, a czasem smutne
Czy znacie kogoś kto potrafi opowiadać piękne historie? Ja znam jedną osobę, która opowiada nam bardzo piękne, czasem radosne, a czasem smutne historie. Tą osobą jest Maryja, mama Pana Jezusa. Maryja opowiada
Bardziej szczegółowoWycieczki Zwiedzanie Kościołów św. Józefa i św. Benedykta w Krakowie-Podgórzu rok
Wycieczki S@S Zwiedzanie Kościołów św. Józefa i św. Benedykta w Krakowie-Podgórzu 27.04.2017 rok 27 kwietnia 2017 roku Sekcja Krajoznawcza Szkoły @ktywnego Seniora zorganizowała zwiedzanie z przewodnikiem
Bardziej szczegółowoTrasa wycieczki: Szlakiem romańskich i gotyckich kościołów Pomorza Zachodniego
Trasa wycieczki: Szlakiem romańskich i gotyckich kościołów Pomorza Zachodniego czas trwania: 5 godzin, typ: samochodowa, liczba miejsc: 8, stopień trudności: łatwa Opis wycieczki Tak bywa, że miejsca położone
Bardziej szczegółowoSpis treści MARYJNE I HAGIOGRAFICZNE. Kazanie do Mszy Świętej o NMP z Wieczernika Kazanie na nabożeństwo do Matki Bożej Pocieszenia...
3 Spis treści MARYJNE I HAGIOGRAFICZNE O. KRZYSZTOF CZEPIRSKI OMI Ochrzczeni Duchem Świętym Kazanie do Mszy Świętej o NMP z Wieczernika... 7 Maryja mistrzynią dobrych spotkań z ludźmi Kazanie na nabożeństwo
Bardziej szczegółowoSzczepanów (Woj. Małopolskie)
Szczepanów (Woj. Małopolskie) Bazylika pw. śś. Marii Magdaleny i Stanisława BM Sanktuarium św. Stanisława BM Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków
Bardziej szczegółowoDukla ul. Bernardyńska 2. Sanktuarium św. Jana z Dukli Bernardyni
Dukla ul. Bernardyńska 2 Sanktuarium św. Jana z Dukli Bernardyni Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 201-202 więcej: Jan z Dukli http://sancti_in_polonia.wietrzykowski.net/2j.html
Bardziej szczegółowoŚladami Benedykta XVI w Austrii i Bawarii
Śladami Benedykta XVI w Austrii i Bawarii Österreich Werbung/ Popp & Hackner Pielgrzymki 2013 Pielgrzymka dla grup wyjeżdżających z Poznania Wiedeń Mariazell Marktl - Altötting Austrian National Tourist
Bardziej szczegółowoKatolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej ul. Bpa Dominika 11; Pelplin
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej ul. Bpa Dominika 11; 83-130 Pelplin e-mail: ksmdp@o2.pl www.pelplin.ksm.org.pl Nr rachunku: 18 1160 2202 0000 0000 5342 0223 Kalendarz formacyjny
Bardziej szczegółowoBp Tomasik: Fundamentem świątyni jest wiara
Biskup Henryk Tomasik konsekrował kościół Św. Rafała na radomskim Ustroniu. Uroczystości odbyły się w ostatnią niedzielę września i zgromadziły w świątyni całą wspólnotę parafialną. Zostały również wprowadzone
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR IX/59/15 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO z dnia 27 kwietnia 2015 r.
UCHWAŁA NR IX/59/15 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO z dnia 27 kwietnia 2015 r. w sprawie udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru
Bardziej szczegółowoW drodze do Petersburga
W drodze do Petersburga W drodze do Petersburga - 7 dni Podróż autokarem Dzień 1: Droga na wschód wyjazd w godzinach porannych przejazd do Tallina zakwaterowanie w hotelu w Tallinie Dzień 2: Tallin śniadanie
Bardziej szczegółowoVII PIELGRZYMA ŻYWEGO RÓŻAŃCA
ZELATOR październik2016 www.zr.diecezja.pl 8 VII PIELGRZYMA ŻYWEGO RÓŻAŃCA W Roku Nadzwyczajnego Jubileuszu Miłosierdzia zelatorzy i członkowie Żywego Różańca Archidiecezji Krakowskiej przeżywali swoją
Bardziej szczegółowoSZTUKA ŚREDNIOWIECZA
SZTUKA ŚREDNIOWIECZA STYL ROMAŃSKI X XIII UWAGA! czerwoną gwiazdką oznaczyłam zabytki, które należy umieć rozpoznawać (nazwa, autor o ile jest podany, miejscowość o ile jest podana, epoka) Funkcje sakralnej
Bardziej szczegółowoSZCZECIN ŚWINOUJŚCIE KAMIEŃ POMORSKI MIĘDZYZDROJE r.
Pomorze Zachodnie - pielgrzymka SZCZECIN ŚWINOUJŚCIE KAMIEŃ POMORSKI MIĘDZYZDROJE 16 18.09.2016 r. 1 / 8 DZIEŃ 1. LISÓW SZCZECIN 15.09.2016 r. czwartek Godz. 22:45 - Zbiórka uczestników 2 / 8 Godz. 23:00
Bardziej szczegółowoKraków ul. Reformacka 4. kościół pw. św. Kazimierza Królewicza Reformaci
Kraków ul. Reformacka 4 kościół pw. św. Kazimierza Królewicza Reformaci Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 55, 239 więcej: Kazimierz
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z katechezy dla uczniów klas I IV szkoły Podstawowej w Mysłowicach.
Wymagania edukacyjne z katechezy dla uczniów klas I IV szkoły Podstawowej w Mysłowicach. Klasa IV I. ocena celująca: Wszystkie punkty jak do oceny bardzo-dobrej, oraz udział w konkursach, zaangażowanie
Bardziej szczegółowoKALENDARIUM ZAMIERZEŃ DUSZPASTERSKICH wrzesień sierpień 2017
KALENDARIUM ZAMIERZEŃ DUSZPASTERSKICH wrzesień 2016 - sierpień 2017 Data Temat Przedsięwzięcie wrzesień 1. Czwartek Wspomnienie św. Bronisławy 77.rocznica wybuchu II wojny św.; Nowy Rok Szkolny 2016/17
Bardziej szczegółowoArchidiecezjalny Program Duszpasterski ROK B OKRES PASCHALNY. Komentarze do niedzielnej liturgii słowa
Archidiecezjalny Program Duszpasterski ROK B OKRES PASCHALNY Komentarze do niedzielnej liturgii słowa Poznań 2008/2009 17 18 II Niedziela Wielkanocna 19 kwietnia 2009 Dz 4,32-35 Ps 118 1 J 5,1-6 J 20,19-31
Bardziej szczegółowo2 sierpnia Najświętsza Maryja Panna, Królowa Aniołów Odpust Porcjunkuli
2 sierpnia Najświętsza Maryja Panna, Królowa Aniołów Odpust Porcjunkuli Porcjunkula we wnętrzu Bazyliki MB Anielskiej U stóp Asyżu wznosi się bazylika Matki Bożej Anielskiej, wybudowana w XVI wieku. W
Bardziej szczegółowoPROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH EMPORY ORGANOWEJ BAZYLIKI NAJŚWIĘTSZEGO ZBAWICIELA I WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W DOBRYM MIEŚCIE
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH EMPORY ORGANOWEJ BAZYLIKI NAJŚWIĘTSZEGO ZBAWICIELA I WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W DOBRYM MIEŚCIE Pracownia Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki RESTAURO Przemysław Gorek ul. Klaudyny
Bardziej szczegółowoDotacje przyznane w latach na remont zabytków w powiatach nakielskim, sępoleńskim, tucholskim
Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego Dotacje przyznane w latach 2009-2012 na remont zabytków w powiatach m, m, tucholskim 2009 r. Wnioskodawca Gmina Nazwa obiektu Nazwa zadania Kwota udzielolnej
Bardziej szczegółowoMaciej Tokarz, kl. VIa Zabytkowy kościół p.w. św. Mikołaja w Tabaszowej
Maciej Tokarz, kl. VIa Zabytkowy kościół p.w. św. Mikołaja w Tabaszowej Piękno rzeczy śmiertelnych mija, lecz nie piękno sztuki. Leonardo da Vinci 1 Tabaszowa - miejscowość w powiecie nowosądeckim (województwo
Bardziej szczegółowo