Polska ma sprzyjające warunki

Transkrypt

1 egzemplarz bezpłatny NR 2/2011 luty nakład egz. PL ISSN Przydatność przechowalnicza a podatność jabłek na choroby Przydatność przechowalnicza owoców Termin ten określa możliwość przechowywania owoców do czasu, do którego ich jakość utrzyma się na dobrym poziomie, akceptowanym przez konsumenta. Cecha ta jest uwarunkowana genetycznie i na jej podstawie odmiany jabłoni dzieli się na letnie, jesienne oraz zimowe. W jabłkach odmian letnich i jesiennych faza dojrzałości zbiorczej praktycznie pokrywa się z dojrzałością konsumpcyjną. Z reguły takich jabłek nie przechowuje się, albo przechowuje się je bardzo krótko. Natomiast w przypadku jabłek odmian zimowych upływa kilka miesięcy od fazy dojrzałości zbiorczej do osiągnięcia dojrzałości konsumpcyjnej. W opisie pomologicznym każdej 4 Dr Hanna Bryk, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Od wielu lat hodowla odpornościowa jabłoni skupiona była na uzyskaniu odmian niepodatnych na parcha jabłoni, mączniaka czy zarazę ogniową. Ostatnio coraz częściej zmierza się także do otrzymania odmian o owocach odpornych na choroby przechowalnicze pochodzenia grzybowego, a zwłaszcza na gorzką zgniliznę jabłek. Polska ma sprzyjające warunki klimatyczne, ekonomiczne i doświadczenie w produkcji wiśni. Nie bez znaczenia jest również rozbudowana baza przetwórcza i możliwości kombajnowego zbioru owoców. Wiśnia wśród gatunków drzew owocowych, zarówno pod względem liczby drzew, jak i wielkości produkcji owoców zajmuje drugie miejsce po jabłoni. W ubiegłym roku można było zaobserwować tendencję do karczowania starszych nasadzeń wiśni i zdecydowanie mniejszego zainteresowania nowymi sadami. Trudno się temu dziwić, jeśli przeanalizuje się ceny uzyskiwane za te owoce na przestrzeni ostatnich lat. Wyjątkiem był ostatni 2010 rok, kiedy ceny wzrosły, ale złożyło się na to wiele przyczyn, w tym przede wszystkim nieurodzaj. Nie widać więc tendencji wzrostu nasadzeń, ale wymiana starych na nowe będzie odbywała się każdego roku. 8 Choroby grusz wirusy i inne patogeny przenoszone przez szczepienie Dr Mirosława Cieślińska, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Grusze mogą być porażane przez kilka wirusów, które na ogół nie wywołują poważnych szkód prowadzących do dużych strat plonu czy zamierania drzew. Znacznie groźniejsze dla sadów gruszowych są natomiast fitoplazmy, wiroidy oraz inne patogeny wirusopodobne o dotychczas nieznanej etiologii (tj. o nieznanym czynniku chorobotwórczym, przyczynie). Mozaika pierścieniowa gruszy Sprawca - wirus chlorotycznej plamistości liści jabłoni (Apple chlorotic leaf spot virus, ACLSV) - poraża: jabłoń, gruszę, śliwę, pigwę, czereśnię, brzoskwinię, morelę i wiele innych roślin z rodziny różowatych (Rosaceae). W sadach gruszowych wirus jest sprawcą choroby, której objawy można obserwować na liściach (fot. 1a), a u pewnych odmian także na owocach (fot. 1b). Drzewa porażone ACLSV słabiej rosną od zdrowych i łatwiej przemarzają. Owoce z chorych drzew są mniejsze i źle wybarwione, mają też niższą zawartość cukrów i ekstraktu. Fot. 1. Pinova należy do odmian podatnych na gorzką zgniliznę Cięcie i formowanie wiśni Cz. I. Młody sad Mgr Barbara Błaszczyńska, ODR Zarzeczewo Żółtaczka nerwów gruszy Sprawca - wirus jamkowatości pnia jabłoni (Apple stem pitting virus, ASPV) - poraża jabłoń i gruszę. Większość odmian jabłoni nie wykazuje objawów chorobowych, lecz w sadach gruszowych wirus wywołuje charakterystyczne symptomy na liściach (fot. 2). Dodatkowo wpływa na pogorszenie jakości materiału szkółkarskiego, co jest spowodowane słabym przyjmowaniem się oczek (zrazów) po okulizacji (szczepieniu), zahamowaniem wzrostu chorych drzewek, osłabieniem stabilności pnia oraz wyłamywaniem się okulantów. Podobnie jak ACLSV, wirus jamkowatości pnia jabłoni wpływa na zwiększenie wrażliwości drzew na przemarzanie. Oba, wyżej wymienione patogeny, przenoszone są wraz z porażonym materiałem szkółkarskim (podkładki wegetatywne, zrazy, oczka). Dotychczas nie są znane owady (tzw. wektory) rozprzestrzeniające te wirusy. Pęcherzykowate zrakowacenie gruszy Sprawca wiroid pęcherzykowatych zrakowaceń gruszy (Pear blister canker viroid, PBCVd) poraża bezobjawowo drzewa wielu odmian gruszy. Występowanie symptomów choroby i ich nasilenie zależy od odmiany, wieku drzewa i przebiegu pogody w danym sezonie. Wczesną wiosną na korze grusz wrażliwych pojawiają się niewielkie pęcherzyki, które następnie pękają, a tkanki w tych miejscach ulegają nekrozie. Transport wody i składników pokarmowych jest utrudniony, co prowadzi do zahamowania wzrostu drzewa. W wyniku zmian fizjologicznych pędy owoconośne, a niekiedy całe młode drzewa, zamierają. Wiroid przenoszony jest wraz z chorym materiałem szkółkarskim. Zamieranie gruszy Sprawca fitoplazma zamierania gruszy, Candidatus Phytoplasma pyri - jest groźnym patogenem, 6 Fot. 1 Drzewa wiśni z właściwie uformowanymi koronami w intensywnym i nawadnianym sadzie W NUMERZE: Progi zagrożenia dla szkodników gruszy 2 Systemy zapewnienia bezpieczeństwa żywności w sadownictwie 3 Cięcie i formowanie wiśni Cz. I Parch jabłoni ograniczany mocznikiem jesienią i wiosną 8 10 W rozszerzonej formule 14

2 2 Progi zagrożenia Cz. II Dla szkodników gruszy Prof. dr hab. Kazimierz Wiech, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie poprzednim numerze Informatora Sadowniczego (1/2011) opublikowaliśmy progi zagrożenia dla szkodników jabłoni. Towarzyszyły im: definicja progów zagrożenia, ogólne informacje o przyczynach konieczności ustalenia progów szkodliwości agrofagów oraz szczegółowe komentarze dotyczące zasad kontroli jabłoni na obecność szkodników W red. Jedynym gatunkiem stanowiącym istotne zagrożenie dla owocowania gruszy, i to tylko w niektórych rejonach kraju, jest miodówka gruszowa plamista, której zmiany liczebności populacji w sadzie należy śledzić przez większą część sezonu wegetacyjnego. Inny gatunek miodówka gruszowa czerwonawa wystąpić może lokalnie, zwłaszcza w sąsiedztwie iglastych lasów, ale wydając tylko jedno pokolenie w ciągu roku nie stanowi najczęściej istotnego zagrożenia dla owocowania gruszy. Liczna obecność populacji kwieciaka gruszowca ogranicza się do ogrodów przydomowych i działkowych. Z licznym występowaniem szpecieli wzdymacza gruszowego oraz podskórnika gruszowca spotkać się możemy jedynie w starych, zaniedbanych sadach lub czasami także w produkcyjnych, w których w poprzednich latach nie zwracano uwagi na występowanie tych szkodników. Obydwa gatunki, jeżeli nie zostaną w porę zauważone i zwalczone, mogą po kilku latach spowodować poważne uszkodzenie liści. Mszyce bytują na gruszy na ogół nielicznie i wymagają zwalczania wyłącznie w stwierdzonych ogniskach występowania (pojedyncze drzewa). Sporadycznie, można się także spotkać z dość licznym występowaniem pryszczarka gruszowca (zasiedla głównie liście na odrostach) oraz paciornicy gruszowianki. Pamiętać należy, że intensywna chemiczna ochrona gruszy pociąga za sobą wyniszczenie pożytecznej entomofauny (zwłaszcza drapieżnych pluskwiaków i roztoczy), co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia liczebności populacji miodówek, przędziorków i szpecieli. Gatunek owada/ roztocza Kwieciak jabłkowiec Kwieciak gruszowiec Miodówka gruszowa plamista Miodówka gruszowa plamista Miodówka czerwona Wzdymacz gruszowy Podskórnik gruszowy Pryszczarek gruszowiec Termin obserwacji Sposób przeprowadzenia obserwacji Wartość progu zagrożenia Uwagi Okres nabrzmiewania i pękania pąków Przed pękaniem pąków Po kilku pierwszych ciepłych wiosennych dniach (najczęściej na początku kwietnia) Przed kwitnieniem III dekada kwietnia Od poł. kwietnia do poł. maja Połowa maja Przed kwitnieniem Maj-czerwiec Strząsanie chrząszczy na płachtę entomologiczną: po 1 gałęzi z 35 losowo wybranych drzew Z 10 losowo wybranych drzew przejrzeć po 10 pąków kwiatowych Strząsanie dorosłych miodówek na płachtę entomologiczną: po 1 gałęzi z 35 losowo wybranych drzew Ze 100 losowo wybranych drzew pobrać po jednym 20-cm odcinku Strząsanie dorosłych miodówek na płachtę entomologiczną: po 1 gałęzi z 35 losowo wybranych drzew Na drzewach zawiesić 3 żółte tabliczki lepowe Przejrzeć pędy na 100 losowo wybranych drzewach Na 10 losowo wybranych drzewach przejrzeć po 10 rozet liściowych W młodych sadach przeglądać wierzchołkowe liście na 20 losowo wybranych drzewach 5-10 chrząszczy W sadach gruszowych występuje nielicznie i nie wymaga zwalczania 10 pąków z jajami lub larwami Więcej niż 15 miodówek Więcej niż 10 pędów z jajami/ larwami (w późniejszym okresie 10-20) 2- osobniki dorosłe (na młodych nasadzeniach) Więcej niż 3 osobniki/tabliczkę/15 dni 10% opanowanych pędów przez larwy (w młodych nasadzeniach) Średnio 30 osobników wzdymacza/rozetę lub 100 osobników podskórnika/ rozetę 10% uszkodzonych liści wierzchołkowych Ustalenie wartości progowej wymaga odpowiedniego przeszkolenia osób i dobrania sprzętu. Chrząszcz ten w sadach produkcyjnych nie powoduje szkód Najgroźniejszy szkodnik gruszy. Wymaga ciągłej kontroli przez cały sezon wegetacyjny Wymaga kontroli Żerowanie dorosłych osobników powoduje deformację pędów. Jaja składane na liściach przypominają żółty proszek lub pyłek. Skupiska larw na pędach pokryte są błyszczącą rosą miodową Określenie progu zagrożenia jest trudne dla niespecjalisty. Znacznie łatwiej obserwować liście, i w przypadku stwierdzenia występowania licznych uszkodzeń (50% uszkodzonych liści przez wzdymacza i obecność podskórnia na 50% drzew) przeprowadzić zabieg chemiczny Kontrolować drzewa systematycznie

3 Systemy zapewnienia bezpieczeństwa żywności w sadownictwie 3 Mgr inż. Anna Kusyk, Agro Quality Support Polska Sp. z o.o. Od początku lat 50. XX wieku na Zachodzie zaczęto zwracać uwagę na jakość żywności. Pewne jest, że w najbliższej przyszłości proces certyfikacji sadowników i grup producenckich owoców będzie się nasilał, bez względu na to czy system HACCP lub jakiś inny system bezpieczeństwa jakości żywności będzie w sadownictwie obligatoryjny. Konkurencja na rynku owoców oraz wzrost świadomości konsumentów spowodują, że detaliści zaczną wymuszać certyfikaty od swoich dostawców. Przedsiębiorstwa bez nowoczesnych standardów mogą być skazane na stopniowe zamykanie działalności, wchłonięcie przez większe i już certyfikowane - podmioty lub szukanie mniejszych i niewymagających rynków zbytu. Dzięki wprowadzaniu, np. standardów IFS czy BRC, sadownik lub grupa producentów owoców, ma szanse zapewnić sobie lepsze relacje z odbiorcami oraz ustabilizować swoją pozycję na rynku w kraju i zagranicą. Pierwszy był HACCP W przemyśle spożywczym przełom w produkcji bezpiecznej żywności nastąpił z inicjatywy Amerykańskiej Agencji Kosmicznej NASA oraz firmy Pillsbury Company. Amerykanie stworzyli system bezpieczeństwa żywności HACCP (z ang. Analiza Zagrożeń Krytycznych Punktów Kontroli), bo wysyłając ludzi w kosmos musieli mieć pewność, że żywność będzie bezpieczna dla astronautów. Nacisk położono przede wszystkim na zapobieganie powstawaniu ewentualnych nieprawidłowości. W tym celu, skupiono się na kontroli całego łańcucha produkcyjnego, a nie tylko gotowego produktu. Z czasem sektor żywnościowy doczekał się kolejnych systemów bezpieczeństwa, obecnie coraz częściej wymaganych także od polskich producentów owoców, którzy współpracują z sieciami handlowymi w kraju i za granicą. Skuteczność systemu HACCP została potwierdzona rozporządzeniem Komisji Europejskiej o higienie żywności 852/2004, w którego wyniku we wszystkich przedsiębiorstwach działających w UE wzdłuż całego łańcucha żywnościowego (produkcja, transport, handel i dystrybucja, gastronomia), z wyłączeniem podstawowej produkcji rolniczej (np. pakownie owoców), HACCP stał się systemem prawnie wymaganym. System HACCP odpowiada jednak tylko za bezpieczeństwo żywności, ale nie za jej jakość. Problem ten dostrzegli na początku lat 90. ub. brytyjscy przetwórcy i producenci żywności, którzy byli kontrolowani przez każdego odbiorcę z osobna. Często w jednej fabryce było po kilka audytów miesięcznie, a producent bądź grupa producencka owoców musieli się dostosować do preferencji każdego klienta z osobna (rys. 1). Wielkie koncerny jak Asda, Sainsbury oraz Tesco wyszły z założenia, że ich sieciowe standardy zbytnio nie różniły się i razem ze znaczącymi producentami żywności doszły do porozumienia o stworzeniu nowego systemu bezpieczeństwa i jakości żywności oraz jego wspólnym uznawaniu. W 1998 r. powstał nowy standard w produkcji żywności oparty w dużej mierze na ISO 9000 i HACCP pod nazwą British Retail Consortium w skrócie BRC (z ang. Brytyjskie Konsorcjum Detalistów). Zastąpił on kosztowne, wielokrotne audyty jednym, wykonywanym przez niezależną jednostkę uznawaną przez wszystkich (rys. 2). Uzyskany w wyniku takiego audytu certyfikat stał się wyznacznikiem jakości danego producenta żywności. Od 1998 r. standard BRC był już kilkakrotnie zmieniany i obecnie na świecie obowiązuje wersja BRC 5 z 2008 r. (trwają pracę nad wersją 6., która będzie obowiązywała od stycznia 2012 r.). Podpatrując pozytywne rezultaty brytyjskiego porozumienia detalistów, niemiecka federacja dostawców Hauptverband des Deutschen Einzelhandels (HDE) razem ze swoim francuskim odpowiednikiem Fédération des Entreprises du Commerce et de la Distribution (FCD) stworzyły nowy system bezpieczeństwa i jakości żywności nazywając go International Food Standard w skrócie IFS (z ang. Międzynarodowy Standard Rys. 1. Kierunek przeprowadzania drogich i częstych audytów w Anglii w latach 90. ub. wieku Rys. 2. Audyt przeprowadzony przez jednostkę certyfikującą zlikwidował, kontrole pomiędzy kontrahentami. Żywności). Na przełomie lat 2005/2006 do porozumienia przystąpili Włosi. Także ten system był uaktualniany i obecnie obowiązuje jego 5. wersja. Rys. 3. Międzynarodowe loga certyfikatów BRC oraz IFS Dla kogo BRC lub IFS? Oba standardy są szeroko stosowane w przemyśle spożywczym. W sadownictwie certyfikacji podlega już sam proces sortowania, pakowania i klasyfikacji owoców, np. jabłek bądź gruszek. Natomiast produkcję pierwotną w gospodarstwie można certyfikować przy użyciu standardu GlobalGap. Sadownik, bądź grupa producencka, przed wyborem odpowiedniego dla siebie standardu, powinni najpierw ustalić, do jakiego kraju lub krajów najwięcej eksportują obecnie bądź planują. Ma to ogromne znaczenie, biorąc pod uwagę rozpoznawalność systemów BRC i IFS w poszczególnych krajach UE, w których nastąpił niepisany podział geograficzny (rys. 4). Kraje europejskie uznające system BRC to Anglia, Irlandia, Holandia oraz kraje skandynawskie. System IFS jest rozpoznawalny głównie w Niemczech, Francji, Włoszech oraz pozostałych krajach Europy Zachodniej. W Polsce, za pośrednictwem Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji doszło wprawdzie do porozumienia pomiędzy największymi detalistami o wzajemnej uznawalności certyfikatów BRC i IFS, jednak w praktyce porozumienia te są w różnym stopniu respektowane przez poszczególne sieci handlowe. Wśród międzynarodowych koncernów, standard BRC uznają, m.in.: Ahold, Asda, Booker, Burger King, Cadbury s, Cargill, Carrefour, Coca Cola, Coles, Conagra, Costco, Delhaize, Delmonte, Disney, Iceland, Kraft, Land o Lakes, Loblaw, Metro Group, Migros, National Restaurants Association of USA, Sainsburys, Sobeys, Spar, Tesco, The Co-operative, Tyson, Unilever, United Fresh Food, US Foodservice, Waitrose, Walmart, Wegman s. Standard IFS jest wspierany głównie przez niemieckie i francuskie koncerny: Auchan, Aldi Markt, Aldi Sud, Ancd, Billa, Carrefour, Conad, Coop, Cora, Francap Distribution, Globus, Groupe Casino, Grupocarrefour Espana, Kaufland, E.Leclerc, Lidl, Match, Metrogroup, Metro Cash&Carry, Migros, Monoprix, Netto Plus, Norma, Picard.fr, Pomona, Real, Rewe group, U, Tegut, Walmart, Tengelmann, Kaiser s. Jeżeli więc sadownik, bądź grupa producencka ma zamiar zaopatrywać, np. niemiecką sieć supermarketów Lidl, łatwiej im będzie porozumieć się z koncernem mając certyfikat IFS. Z racji brytyjskich korzeni sieci Tesco, we współpracy z tą firmą bardziej odpowiednie będzie natomiast posiadanie certyfikatu BRC. BRC i IFS cechy wspólne i różnice Dla sadownika nie ma wielu różnic pomiędzy standardami BRC a IFS, ponieważ pomysłodawcy obu systemów dążyli do osiągnięcia tego samego celu, z niewielkimi odstępstwami pomiędzy oboma standardami. Jedną z różnic jest wynik ostateczny audytu i poziom uzyskanego certyfikatu. W standardzie BRC jest to ocena od A do D, gdzie przy wyniku A i B standard zostanie przyznany, a następny audyt odbędzie się dopiero za 12 miesięcy. Przy ocenie C rewizyta audytora nastąpi już po 6 miesiącach. Ocena D spowoduje automatyczne nieprzyznanie certyfikatu. W przypadku wystąpienia niezgodności z systemem, audytowana firma powinna przedstawić działania korygujące w przeciągu 28 dni. W systemie IFS ocena jest bardziej szczegółowa i zależy od procentowego spełnienia poszczególnych wymagań systemu. Certyfikat tego standardu jest przyznawany na 2 poziomach: wyższym oraz podstawowym. Na działania i przedstawienie planu działań korygujących firma będzie miała tylko 14 dni od otrzymania raportu wstępnego. Oba systemy zapewnienia bezpieczeństwa i jakości żywności skupiają się na podobnych zagadnieniach (w tym najważniejszych przepisach unijnych) z zakresu: z Systemu HACCP wdrożonego zgodnie z 7 zasadami Codex Alimentarius; z Dokumentacji (księga jakości, procedury, zapisy, nadzór nad dokumentacją); z Odpowiedzialności kierownictwa i zarządu firmy w zakresie wdrożenia, oceny i doskonalenia systemu; z Kontroli procesów (m.in. monitorowanie czasu/temperatury, nadzór nad sprzętem pomiarowym); Rys. 4. Rozpoznawalność systemów BRC i IFS w Europie. z Kontroli produktów (kontrola laboratoryjna, wymagania dotyczące opakowania produktu, terminu przydatności do spożycia, rotacji zapasów, zabezpieczenia przed zanieczyszczeniami fizycznymi, zwalniania partii do obrotu, postępowania z wyrobem niezgodnym); zwymagań dotyczących zakładu i jego otoczenia (wdrożenie zasad GMP/GHP, wymagania dotyczące przepływu surowców, produktów, ludzi, przygotowania budynków, hal produkcyjnych i wyposażenia, dokonywania przeglądów technicznych, realizacji harmonogramów czyszczenia, sposobu usuwania odpadów, nadzoru nad szkodnikami, warunków transportu surowców i wyrobów gotowych); zzarządzania zasobami ludzkimi (wymagania dotyczące higieny i zdrowia personelu, szkoleń i kwalifikacji oraz wyposażenia socjalnego). Uzyskiwanie certyfikatu O standard mogą ubiegać się sadownicy indywidualni lub zrzeszeni w grupach producenckich. W drugim przypadku standard będzie opłacalny, gdy minimalna wielkość gospodarstwa wynosi kilkadziesiąt hektarów. O certyfikację standardów BRC, lub IFS ubiegają się najczęściej duże firmy skupujące lub pośredniczące w handlu z dużymi sieciami na zachodzie Europy (rys. 5). Nasze przystąpienie do UE spowodowało, że Polski sadownik i jego kolega z Europy Zachodniej nie musiał wdrażać w swoim gospodarstwie systemu HACCP, ponieważ rolnictwo i sadownictwo kwalifikowane są, jako podstawowa produkcja rolnicza, która obejmuje nie tylko sam proces produkcji owoców, ale także ich pakowanie i sortowanie. Od 15 4

4 4 1 odmiany podane jest, jak długo można przechować jej jabłka w chłodni zwykłej lub KA. Jednak potencjalny czas przechowywania owoców zapisany w genach może być modyfikowany przez wiele czynników. Zazwyczaj ulega on skróceniu w wyniku nieodpowiednich: warunków uprawy, terminu zbioru, warunków przechowywania czy wystąpienia chorób pochodzenia grzybowego lub fizjologicznego. Hodowla odpornościowa Większość programów hodowlanych jabłoni jest ukierunkowana przede wszystkim na uzyskanie odmian odpornych na parcha, mączniaka Rys.1. Występowanie gorzkiej zgnilizny na jabłkach odmiany Pinova Rys.2. Występowanie gorzkiej zgnilizny na jabłkach odmiany Ligol Rys.3. Występowanie szarej pleśni na jabłkach odmiany Ligol i zarazę ogniową. Szczególnie w zakresie pierwszej z wymienionych chorób postęp jest bardzo duży uzyskano już kilkadziesiąt odmian odpornych na parcha jabłoni. Ostatnio coraz częściej w hodowli nowych odmian bierze się pod uwagę także podatność na choroby przechowalnicze pochodzenia grzybowego, a zwłaszcza gorzką zgniliznę jabłek, która stanowi obecnie największy problem w Polsce i wielu innych krajach europejskich, przyczynia się bowiem do znacznych strat owoców. Jak dotąd nie ma jednak odmian jabłoni o owocach genetycznie odpornych na choroby przechowalnicze. Przedmiotem zainteresowania hodowców są Tabela 1. Niektóre odmiany jabłoni wywodzące się od odmian Koksa Pomarańczowa lub Golden Delicious o owocach podatnych na gorzką zgniliznę jabłek Odmiana Pochodzenie Ariwa Golden Delicious x A849-5 Arlet Golden Delicious x Idared Delbard Jubile Golden Delicious x Lundbytrop Delblush Tentation Golden Delicious x Griffer Elise Septer Koksa Pomarańczowa Elstar Golden Delicious x Ingried Marie Gala Kidd s Orange x Golden Delicious Honeygold Golden Delicious x Haralson Jonagold Jonatan x Golden Delicious Ligol (fot. 1) Linda x Golden Delicious Ligolina Linda x Golden Delicious Mutsu Golden Delicious x Indo Pink Lady Golden Delicious x Lady Williams Pinova (fot.2) Clivia x Golden Delicious Rubin Lord Lambourne x Golden Delicious Šampion Golden Delicious x Koksa Pomarańczowa Tabela 2. Występowanie plam gnilnych szarej pleśni powstałych na skutek zetknięcia jabłek gnijących ze zdrowymi Odmiana % jabłek z plamami Ilość wosków Grubość kutikuli (μg/cm 2 skórki) (μm) Idared ,1 28,0 Gloster (fot. 3) ,6 33,4 Jonagold ,0 31,9 Cortland ,1 Ligol ,6 Elstar ,2 29,0 Gala ,0 Šampion ,4 33,2 Golden Delicious ,0 36,8 także jabłka o dobrych parametrach przetwórczych i skórce mało podatnej na uszkodzenia mechaniczne, a przez to odpornej na choroby przyranne, tzn. rozwijające się w miejscu uszkodzenia skórki. Uzyskanie takich odmian rozwiązałoby jednocześnie problem skażenia przetworów patuliną wytwarzaną przez grzyb Penicillium expansum. Rys.4. Występowanie szarej pleśni na jabłkach odmiany Gloster Choroby przechowalnicze a cechy odmian Gorzka zgnilizna. Do zakażenia jabłka dochodzi głównie przez przetchlinki i dlatego istotne są ich liczba i budowa oraz obecność i struktura wosku na owocu. Ważna jest także podatność drzewa na zgorzel kory jabłoni, gdyż zarodniki grzybów Pezicula spp. formujące się na porażonych pędach stanowią źródło infekcji jabłek. Z powodu tych cech odmiana Koksa Pomarańczowa jest bardzo podatna na gorzką zgniliznę, co stwierdzono już w latach 50. ubiegłego wieku w Anglii. Dużą podatnością charakteryzuje się również Golden Delicious. Obie odmiany są wykorzystywane w różnych programach hodowlanych jabłoni na świecie przekazując potomstwu wiele pozytywnych cech, jak doskonały smak, jakość owoców czy plenność drzew, ale niestety także tę niekorzystną dużą podatność na gorzką zgniliznę jabłek. Golden Delicious jest, na przykład, jednym z rodziców ponad 100 odmian jabłoni na świecie. Rodowody niektórych z tych odmian przedstawiono w tabeli 1, a liczne badania oraz praktyczne obserwacje wykazały, że są one podatne na gorzką zgniliznę jabłek. Rys. 5. System sprzedaży owoców na Zachód 3 września 2000 r. (z wejściem w życie ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach) nasi sadownicy zaczęli dostrzegać szansę w grupach producenkich. Ten trend trwa do dziś, ponieważ stworzone warunki przez zachęcają do korzystania z funduszy unijnych, m.in. dzięki częściowej refundacji poniesionych przez przedsiębiorcę kosztów kwalifikowanych. Wiele grup producenckich skorzystało z tego programu budując pakownie, sortownie i przechowalnie owoców czy kupując maszyny i urządzenia oraz środki transportu. Niektóre grupy i sadownicy, zaoszczędzone pieniądze, przeznaczyły na wdrożenie i certyfikację standardów GlobalGap, BRC, lub IFS, omijając w ten sposób kosztownych pośredników. Do połowy grudnia 2010 r. w Polsce przyznano 390 certyfikatów IFS i 333 certyfikaty BRC. Trudno ustalić ile z nich związanych jest z sadownictwem (pakownie, sortownie, przemysł przetwórczy), ale z mojej wiedzy wiadomo, że ta liczba z roku na roku się zwiększa. Wdrażanie wspomnianych systemów w praktyce wiąże się przede wszystkim z przygotowaniem wymaganej dokumentacji dostosowanej do wielkości firmy oraz skali produkcji. Osoba od- powiedzialna za przygotowanie odpowiednich procedur, instrukcji oraz form zapisów, zwana Pełnomocnikiem ds. Jakości, powinna mieć doświadczenie z zakresu systemu HACCP i rozumieć zasady tworzenia poszczególnych analiz ryzyka. W produkcji ogrodniczej te ostatnie obejmują podstawowe zagrożenia pochodzenia chemicznego (np. środki ochrony roślin, preparaty do mycia i utrzymania higieny w zakładzie, migracja substancji chemicznych z opakowań do produktu gotowego), fizycznego (np. zanieczyszczenie drewnem czy metalem) oraz biologicznego (np. jakość wody stosowanej do wodnego rozładunku, higiena oraz zdrowie personelu) związane z produkcją owoców. Prowadzenie zapisów z kontroli procesów i produktów wymaga czasu i systematyczności. W nowoczesnych firmach sadowniczych większość tych zapisów tworzona jest automatycznie przez zaawansowane systemy komputerowe, które oprócz kontroli parametrów (np. temperatury lub wagi pakowanego produktu gotowego) monitorują również pochodzenie produktu i datę produkcji zapisywane za pomocą kodów kreskowych. Wystarczający jest oczywiście podstawowy zapis ręczny najważniejszych informacji na raportach z danego dnia produkcji. W przypadku produkcji świeżych nieprzetworzonych owoców utrzymanie bezpieczeństwa żywności, przy zachowaniu odpowiednich wymagań, nie powinno wiązać się z dużymi problemami, gdyż owoce nie należą do kategorii produktów wysokiego ryzyka. W przypadku standardów BRC oraz IFS, które oprócz bezpieczeństwa żywności kładą także nacisk na obowiązek ciągłego doskonalenia procesów oraz jakości produktu, trudności mogą się pojawiać przy ocenie tych ostatnich parametrów. Przeprowadza się ją za pomocą analizy reklamacji, wewnętrznych audytów poszczególnych departamentów, wyciągania konstruktywnych wniosków w celu unikania powtarzalności błędów oraz systematycznego zaangażowania kierownictwa w przegląd zarządzania firmą.

5 5 Fot. 2 Ligol odziedziczył podatność na gorzką zgniliznę po jednym z rodziców odmianie Golden Delicious Szara pleśń jabłek. Zakażenie następuje już w czasie kwitnienia jabłoni i/ lub przechowywania owoców przez kontakt jabłek zdrowych z gnijącymi. Nie ma jednak danych wskazujących na różnice w podatności kwiatów jabłoni różnych odmian na zakażenie przez Botrytis cinerea, sprawcę szarej pleśni. Kwiaty jabłoni są bardzo delikatnym organem, niezależnie od odmiany. O ich zakażeniu decydują zatem obecność źródła infekcji i sprzyjające warunki pogodowe. Na zakażenie jabłek w czasie przechowywania ma wpływ budowa skórki jabłka jej grubość i obecność wosków, a także skład miąższu owoców, który jest pożywką dla grzyba. W wielu doświadczeniach wykazano, że istnieją różnice w szybkości zakażania jabłek różnych odmian przez B. cinerea na drodze kontaktu gnijących jabłek ze zdrowymi (tab. 2). W przypadku niektórych odmian (np. Golden Delicious, Šampion, Gala ) szybko dochodziło do zakażenia i powstawało wiele plam, a inne odmiany były mniej podatne na ten rodzaj zakażenia. Nie stwierdzono bezpośredniej zależności między ilością wosków i grubością kutykuli jabłek poszczególnych odmian, a ich podatnością na zakażenie przez kontakt. Prawdopodobnie te powiązania są bardziej złożone. Choroby rozwijające się w miejscu uszkodzenia skórki (mokra zgnilizna Penicillium expansum, brunatna zgnilizna Monilinia fructigena, miękka zgnilizna Mucor sp., Rhizopus sp.). O podatności jabłek na te choroby decyduje podatność skórki na mechaniczne uszkodzenia. Nie jest to równoznaczne z grubością skórki, bo np. jabłka odmiany McIntosh mają twardą i dość grubą skórkę, a jednak bardzo łatwo ulegającą przebiciu. z podatne Šampion, Elstar, Freedom z średnio podatne Jonagold, Elise, Cortland, Rajka z mało podatne Gloster, Idared, Rubinola, Enterprise. Najbardziej podatne na szarą pleśń były jabłka odmian: Ligol (rys. 3), Gloster (rys.4), Elstar, Elise. Nowe odmiany Ostatnio sporym zainteresowaniem sadowników cieszą się nowe odmiany jabłek, późno dojrzewające, o długim okresie przechowywania, takie jak Fuji, Mutsu, Braeburn, Pink Lady, Granny Smith oraz z grupy Red Delicious. Ze względu na długi okres wegetacji mogą one być z powodzeniem uprawiane tylko w niektórych rejonach kraju. Odmiany te są dopiero oceniane pod kątem przydatności przechowalniczej w warunkach Polski. Według informacji pochodzących z Instytutu CTIFL we Francji, bardzo podatne na gorzką zgniliznę jabłek Fot. 3 Gloster to odmiana podatna na szarą pleśń są Delblush Tentation, Pink Lady i Mutsu, średnio podatne Fuji i odmiany z grupy renet, a mało podat- MERPAN 80 WG zawiera 80% kaptanu ne są odmiany Braeburn i Granny Smith. fot H. Bryk Wyniki doświadczeń Na podstawie wieloletnich doświadczeń, prowadzonych w Zakładzie Ochrony Roślin ISK, nad możliwością przechowywania jabłek różnych odmian można powiedzieć na których odmianach najczęściej występują choroby przechowalnicze i wyciągnąć wniosek o podatności tych odmian. Jednakże informacje te należy traktować z pewnym przybliżeniem, bowiem na występowanie i nasilenie chorób wpływa wiele czynników, w tym: stan fitosanitarny sadu (decyduje o źródle infekcji owoców), ochrona drzew przed chorobami w czasie wegetacji, warunki atmosferyczne w czasie kwitnienia i w okresie przedzbiorczym, jakość jabłek w czasie zbioru, termin i technika zbioru, warunki przechowywania jabłek. Przy dużym źródle infekcji i sprzyjających warunkach pogodowych nawet jabłka odmian uważanych za mało podatne mogą zostać porażone. Obserwowano na przykład znaczne infekcje gorzką zgnilizną jabłek odmiany Idared, powszechnie uważanej za mało podatną na tę chorobę. Niektóre wyniki oceny występowania chorób podano na wykresach. Na podstawie tych obserwacji można ustalić następującą podatność odmian jabłek na gorzką zgniliznę: z bardzo podatne Pinova (rys. 1), Golden Delicious, Topaz, Goldstar, Gala, Ligol (rys. 2), stawiamy na jakość owoców od wczesnej wiosny aż do zbiorów

6 6 FOT. 1 Objawy wywoływane przez ACLSV na: liściach (a) i owocu gruszy (b) 1 który ze względu na swoją szkodliwość, zaliczany jest do organizmów kwarantannowych. Choroba występuje w większości krajów Europy stanowiąc poważny problem szczególnie w rejonach o suchym, ciepłym klimacie. W Polsce notowana jest od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Fitoplazmy rozmnażają się głównie w wiązkach przewodzących miąższu gruszy (Pear stony pit) występują już 2-3 tygodni po kwitnieniu. Na młodych zawiązkach gruszek pojawiają się początkowo ciemnozielone przebarwienia, o zapadających się później tkankach - powstają zagłębienia. Owoce ulegają zniekształceniu (fot. 4a), a w miąższu powstają liczne skupiska nekrotycznych komórek sklerenchymatycznych (kamiennych, mian tolerancyjnych należy Bonkreta Williamsa, do wrażliwych Bera Boska i Komisówka, zaś u grusz odmian Bera Hardy, Konferencja, Triumf Packhama choroba ma łagodniejszy przebieg. Patogen przenosi się wraz z chorym materiałem szkółkarskim. Profilaktyka Opisane czynniki chorobotwórcze mogą wystąpić zarówno w uprawach szkółkarskich (plantacje podkładek generatywnych i wegetatywnych, szkółki, sad zraźnikowy), jak i w sadach. Eliminacja tych patogenów w szkółce czy sadzie nie jest możliwa ze względu na brak skutecznych środków chemicznych do ich zwalczania. Aby zmniejszyć ryzyko chorób, należy zadbać o to, by nowo posadzone drzewa były wolne od wirusów i innych patogenów przenoszonym podczas szczepienia. Dlatego materiał nasadzeniowy powinien pochodzić ze szkółek produkujących drzewka wolne od chorób wirusowych i wirusopodobnych. W takim przypadku nabywca otrzymuje świadectwo zdrowotności drzewek. Dbałość o zdrowotność młodych drzew pozwoli na uniknięcie chorób wirusowych, jednak nie zabezpieczy w pełni sadu przed rozprzestrzenieniem się fitoplazmy zamierania gruszy. Należy się liczyć z możliwością przeniesienia fitoplazmy przez miodówki z chorych drzew rosnących w sąsiedztwie sadu. Bardzo ważna jest zatem skuteczna ochrona chemiczna przeciwko tym szkodnikom, a także usuwanie drzew wykazujących objawy zamierania, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby w sadzie. Zachowanie odpowiedniej izolacji przestrzennej od starych, zaniedbanych sadów i dziko rosnących grusz stanowiących źródło fitoplazmy stanowi kolejny, ważny element ochrony drzew przed zamieraniem gruszy. Jedną z możliwości uniknięcia choro- by jest uprawa drzew szczepionych na podkładkach tolerancyjnych na zamieranie gruszy (np. Pyrus betulaefolia, siewki Pyrus communis d Anjou, Bartlett ). Obserwowanie objawów chorobowych na gruszach rosnących w szkółce lub sadzie nie może być wiarygodną podstawą do identyfikacji patogenów, zwłaszcza że bardzo często objawy ww. chorób mogą być podobne do tych wywołanych przez czynniki abiotyczne (klimatyczne i agrotechniczne, w tym nieprawidłowe nawożenie). Aby jednoznacznie określić przyczynę choroby, konieczne jest zatem przeprowadzenie specjalistycznych badań z wykorzystaniem dostępnych metod diagnostycznych (testy biologiczne, serologiczne oraz techniki biologii molekularnej), np. w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. fot. 1-4 M. Cieślińska A b FOT. 2 Żółknięcie nerwów liści gruszy wywołane przez ASPV chorych roślin, co powoduje zakłócenia w przewodzeniu wody i składników pokarmowych. Przy niedostatecznej wilgotności wody w glebie i długotrwałych upałach może dochodzić do więdnięcia i zamierania drzew porażonych przez fitoplazmę zamierania gruszy. Znane są co najmniej dwa typy choroby wywoływanej przez ten patogen: powolne (ang: slow decline) lub szybkie, gwałtowne (ang: quick decline) zamieranie drzew. Powolna forma choroby przebiega łagodniej i objawia się zahamowaniem wzrostu drzew, słabymi przyrostami pędów jednorocznych i obniżeniem plonu owoców. Liście porażonych drzew są drobne (fot. 3a), o lekko podwiniętych brzegach, jasnozielone, jednak późnym latem lub wczesną jesienią przebarwiają się na czerwono (fot. 3b). Charakterystyczne dla łagodnego przebiegu choroby jest postępujące osłabienie drzew, ich słaby wzrost i obniżenie plonowania. Często na porażonych drzewach znajdują się jednocześnie gałęzie z zielonymi liśćmi i takie, których liście są już przebarwione (fot. 3c). Chore grusze mogą wegetować przez wiele lat, a niekiedy nawet następuje pozorne wyzdrowienie drzew. Znacznie groźniejszą formą choroby jest gwałtowne, w ciągu kilku tygodni a nawet kilku dni, zamieranie drzewa (fot. 3d), które zwykle następuje w warunkach długotrwałych upałów i suszy, i często poprzedzone jest łagodniejszą formą choroby. Patogen wywołujący zamieranie gruszy przenoszony jest w sadzie przez miodówki, głównie miodówkę gruszową żółtą (Psylla pyricola). fot. 4b). Zmienione chorobowo gruszki są bardzo twarde i nie nadają się do spożycia. Podobne zniekształcenia zewnętrzne owoców mogą być wywoływane przez inne czynniki (np. uszkodzenia w efekcie żerowania owadów, inne uszkodzenia mechaniczne, niedobór boru), lecz w takich przypadkach nie występują w miąższu gruszek skupiska komórek kamiennych. Strata plonu owoców z drzew wykazujących kamienistość gruszy może sięgać 40%. Osłabione drzewa są bardziej wrażliwe na przemarzanie od zdrowych. W niektóre lata, pomimo wystąpienia choroby, nie dochodzi do zniekształcenia owoców. Do od- C FOT. 3 Objawy wywołane przez fitoplazmę zamierania gruszy: zdrobnienie liści (a), przedwczesne czerwienienie liści (b), przebarwienie liści na niektórych gałęziach (c), zasychanie drzewa (d) D Kamienistość miąższu gruszy Dotychczas nie zidentyfikowano sprawcy tej choroby. Pierwsze charakterystyczne objawy kamienistości FOT. 4 Objawy kamienistości miąższu gruszek: deformacja owocu (a) i nekrotyczne skupiska w miąższu gruszek (b)

7 7 ŚWIAT EUROPA Pink Lady rusza na Wschód Sprzedaż jabłek Pink Lady systematycznie rośnie w ostatnich kilku latach. W 2010 roku była ona o 17% większa niż w 2009 roku i aż o 30% większa niż w 2008 roku. Niemcy nadal pozostają głównym rynkiem zbytu tych owoców (w 2010 roku sprzedaż jabłek Pink Lady wzrosła tam o 36%), a na kolejnych miejscach są Francja (wzrost o 3%), Włochy (o 16%), Dania (o 46%), Holandia (o 37%), Portugalia (o 66%), Rosja (o 58%) oraz Austria (o 100%). LIMANOWA 2011 w Domu Kultury przy ul. Bronisława Czecha 4 w Limanowej nt.: Prognoza wielkości zbiorów, potrzeby i opłacalność produkcji owoców w kraju w najbliższych latach Przewiduje się także ocenę miejsca krajowego sadownictwa, przetwórstwa owocowego i szkółkarstwa sadowniczego w Unii Europejskiej w związku z przyjęciem polskiego przewodnictwa z dniem 1 lipca 2011 roku. Wykłady odbędą się w dniu 4 marca, a w dniu następnym pokaz cięcia drzew owocowych, jak co roku w sadzie Pana Adama Węgrzyna we wsi Góra Św. Jana. Czynna będzie wystawa środków produkcji oraz możliwość zakupu książek i czasopism fachowych. Informacje można uzyskać w Towarzystwie Rozwoju Sadów Karłowych w Lublinie, ul. Leszczyńskiego 58, Tel , fax , emakosz@o2.pl, trsk@trsk.pl oraz zenku@o2.pl. Owoce Pink Lady docierają już także do Azji, na Bliski Wschód oraz do krajów Europy Wschodniej. W Polsce jabłka tej odmiany dostępne są, na przykład w sieci TESCO. Przedstawiciele grupy Pink Lady podkreślają, że wzrost sprzedaży ich produktów osiągany jest przede wszystkim dzięki uważnemu przyglądaniu się rynkowi jabłek i dopasowywaniu oferty do potrzeb konsumentów. Marka Pink Lady stała się rozpoznawalna dzięki logo w kształcie serca oraz sloganowi z reklam telewizyjnych Pink Lady to jabłko, w którym się zakochasz, emitowanemu w 10 krajach i w zamierzeniu mającego dotrzeć do 230 milionów telewidzów. Co roku w okolicach Święta Zakochanych zakup jabłek Pink Lady jest też premiowany możliwością wygrania wyjazdu do Paryża dla dwojga. (WG) źródło: r. fot. Pink Lady Europe NIEMCY Słodka Sapora Sapora to handlowa nazwa jabłoni odmiany AW 106 wyhodowanej przez Gerharda Baaba z niemieckiej stacji sadowniczej Kompetenzzentrum Gartenbau des Dienstleistungszentrums Ländlicher Raum Rheinpfalz. Sapora została wyselekcjonowana z grupy siewek uzyskanych po skrzyżowaniu w 1990 roku odmian Rubinette i Fuji. Nowa odmiana tworzy bardzo słodkie owoce (sapor znaczy smak po łacinie), soczyste, kruche i aromatyczne. Wyróżnia się także ogromną plennością zbiory są regularne i w doświadczeniach wyniosły średnio 55,5 t/ha, w porównaniu ustępując jedynie odmianie Pinova (60 t/ha). Drzewa nowej odmiany rosną silnie i zdrowo, a owoce osiągają masę g i dobrze się przechowują. Wadą nowej odmiany jest dość słabe wybarwianie się owoców i konieczność kilkuetapowego zbioru. Dlatego, odmiana ta będzie raczej przydatna tylko do uprawy w wybranych regionach. W warunkach Niemiec owoce Sapory dojrzewają w drugim tygodniu października. (WG) źródło: informacje własne fot. EFM

8 8 Fot. 2 Sad właściwie przycięty po posadzeniu - wszystkie pędy boczne skrócono na 2 lub 3 oczka bez przycinania przewodnika Fot. 3 Pięknie uformowana korona powstała po przycięciu wiosną wszystkich pędów bocznych dłowo uformowane korony i dały nowe przyrosty zapewniające pierwszy dobry towarowy zbiór już w trzecim roku po posadzeniu. Dobrze uformowany szkielet korony gwarantuje właściwy rozwój drzewa i daje szanse na dobre plonowanie. Korony drzew nieciętych zagęszczają się szybko i będą miały owoce miernej jakości. Sposób cięcia i formowania młodych drzew uzależniony jest od rozstawy i od tego, czy zbiór będzie prowadzony ręcznie czy kombajnowo. W Polsce ubywa sadów tradycyjnych, sadzonych w luźnej rozstawie (5 m x 3,5 m), a przybywa intensywnych (fot. 1), z obsadą ponad 1000 drzew/ha. W przypadku Łutówki w sadach intensywnych zazwyczaj sadzi się drzewka w rozstawie 4-4,5 m x 2-2,5 m, z pewnymi odchyleniami w zależności od żyzności gleby, wymiarów ciągnika oraz przewidywanego sposobu zbioru. Gdy zakłada się sad, w którym owoce będą zbierane kombajnem, rozstawa między rzędami powinna wynosić 4 m. Jeśli intensywny sad wiśniowy przeznaczony jest do ręcznego zbioru owoców, to na mniej żyznej glebie można go posadzić gęściej - 3,5 m rząd od rzędu (chociaż w roku urodzaju gałęzie obciążone wiśniami będą się zwieszały w stronę międzyrzędzi, co może narazić je na obicie przez przejeżdżający ciągnik z opryskiwaczem w trakcie wykonywania ostatnich zabiegów na gorzką zgniliznę owoców). Odległość drzew w rzędzie również musi uwzględnić sposób zbioru. Drzewa do zbioru kombajnowego powinny mieć w miarę prosty przewodnik do wysokości 2,5 m, z osadzonymi na nim wiotkimi pędami w wieku od 1 roku do 3 lat. Łutówka na słabej glebie wytwarza jednoroczne przyrosty długości do 70 cm, lecz większość z nich mieś ci się w granicach cm. Większość pędów dwuletnich ma długość około 80 cm, a trzyletnich 120 cm. Przy takich ich wymiarach odległość 1,5 m między drzewami jest dobrze wypełniona i gwarantuje duży plon (odległość 1 m jest za ciasna, a 2 m może być za obszerna). Przy tej rozstawie nie ma miejsca na drzewo z kilkoma mocnymi konarami. Jeśli w intensywnym sadzie wiśniowym planujemy zbiór ręczny, to gałęzie drzew mogą być dłuższe i sztywniejsze niż przy zbiorze mechanicznym, a nieco szersze korony wypełnią odpowiednio 2-2,5 metrową odległość między drzewami w rzędzie. Jeśli sad planuje się posadzić na bardzo żyznej glebie, a zwłaszcza na tzw. nowinie lub na dobrym stanowisku z nawadnianiem trzeba wówczas uwzględnić silniejszy wzrost drzew. Ponadto mamy także odmiany rosnące silniej od Łutówki. Ostatnio sadzi się dużo drzew odmiany Debreceni Botermo, dla której prof. Mika poleca rozstawę 4 m x 2 m przy zbiorze kombajnem i 4 m x 2 2,5 m przy zbiorze ręcznym. Pierwsze lata po posadzeniu są najważniejsze, aby nadać koronie właściwy kształt, a przede wszystkim uformować przewodnik, który ma być trwałą częścią drzewa przez cały okres jego życia. Przy niewielkim wysiłku każde drzewo można uformować z przewodnikiem, czyli centralnym, pionowym konarem, tworzącym przedłużenie pnia. Formowanie wiśni w postaci koron z przewodnikiem nie jest jednak łatwe, ponieważ drzewa te z natury nie tworzą przewodnika. Celem cięcia młodych drzewek wiśni jest więc uformowanie kolumnowej formy korony i nadanie przewodnikowi pionowego kierunku wzrostu. Aby wyprowadzić przewodnik, sadownicy kierują się zaleceniami profesora A. Miki z ISK, który poleca (gdy planowany jest kombajnowy zbiór wiśni lub sad z gęstą obsadą drzew) w pierwszym roku po posadzeniu przycięcie wszystkich pędów bocznych krótko - na 2 lub 3 oczka, bez przycinania przewodnika (fot. 2). Po takim cięciu szybko zdobędzie on dominację i utworzy główną oś w koronie. Z każdego z pozostawionych czopów wyrośnie 1 do 2 pędów, lecz będą one słabsze od przewodnika (fot. 3). Usunie się je całkowicie dopiero po trzech latach ich wzrostu. Oczywiście na gładko należy wycinać wszystkie gałązki do wysokości 0,5 m. Dzięki takiej technice cięcia młode pędy wyrastające z przewodnika odchodzą od niego pod kątem zbliżonym do kąta prostego (fot. 4). Jest to bardzo Fot. 4 Pędy wyrastające z przewodnika odchodzą pod kątem zbliżonym do prostego - ważne dla trwałości konstrukcji korony w przyszłości co sprawia, że łatwo rozdzierają się i konar odrywa się podczas obfitego owocowania. Pamiętam młody sad wiśniowy w pierwszym roku pełnego i bardzo obfitego owocowania, który został zniszczony przez wiatr, towarzyszący burzy pędy niewłaściwie ukształtowanych drzewek, obciążone owocami zostały wyrwane z pnia (co spowodowało powstanie rozległych i głębokich ran na młodym pniu) lub złamane (fot. 6). W dodatku warto wiedzieć, że konary z ostrym kątem rozwidlenia mają skłonność do intensywnego wzrostu i późnego owocowania, natomiast konary z szerokim kątem rozwidlenia charakteryzują się umiarkowanym wzrostem i wczesnym owocowaniem. Ponadto u drzew pestkowych ostre kąty rozwidleń są często miejscem rozwoju chorób kory i drewna, niszczących całe drzewo. To dodatkowo blokuje tworzenie prawidłowego, mocnego wiązania i wpływa na żywotność drzew. Dobrze, jeśli przewodnik jest już w szkółce właściwie wykształcony i dominuje nad pędami bocznymi. Bywa jednak i tak, jak na przykład u odmian Kelleris czy Nefris, że wszystkie pędy są podobne. Wtedy trzeba wybrać przewodnik i skrócić pozostałe pędy tak, aby z nim nie konkurowały najczęściej skraca się je o dwie trzecie. W dolnej partii drzewka zostawia się dłuższe pędy, a w górnej krótsze tak, aby korona nabrała formy zbliżonej do stożka. Tak poleca się postępować sadząc drzewka w tradycyjnej, większej rozstawie. Ważne, aby w koronce nie pozostawić zbyt wielu pędów, które później szybko ją zagęszczają. Wskazane jest, aby w koronie okulantu było nie więcej niż 5 lub 6 pędów, możliwie od siebie jak najbardziej oddalonych. Pozostałe usuwamy prawie na obrączkę lub z pozostawieniem niewielkiego czopa. Nadanie przewodnikowi Łutówki pionowego kierunku wzrostu wymaga starań także w kolejnych miesiącach po posadzeniu, jak również w następnych latach. Na przełomie maja i czerwca powinno się zrobić przegląd drzewek. Na wierzchołku każdego drzewka znajdzie się w tym czasie kilka nowych pędów, rosnących pionowo do góry, o podobnej co przewodnik sile wzrostu (fot 7), a do prawidłowego uformowania koronki potrzebny jest tylko jeden silnie rosnący, przedłużający przewodnik. Te zbędne pędy Fot. 5 Przykłady źle prowadzonych drzew Fot. 6 Źle uformowane drzewko jest narażone na złamanie Fot. 7 Na wierzchołku każdego drzewka Łutówki znajdzie się kilka nowych pędów, rosnących pionowo do góry, o podobnej co przewodnik sile wzrostu 1 Istnieje dość powszechne, błędne przekonanie, że cięcie dobrze wyrośniętych w szkółce pędów okulantu wiśni może spowodować opóźnienie owocowania - drzewka owocują później od tych, których w ogóle po posadzeniu nie formowano. Nie jest to słuszny pogląd. W przypadku wiśni nie trzeba troszczyć się o plon już w drugim roku po posadzeniu. Powinniśmy przede wszystkim stworzyć warunki do tego, aby okulanty wytworzyły prawi- ważne dla trwałości konstrukcji korony w przyszłości, co zależy właśnie w dużym stopniu od kąta, pod jakim konary osadzone są na przewodniku. Jeśli kąt między przewodnikiem, a konarem jest zbliżony do prostego, to powiązanie konaru z przewodnikiem jest mocne. Konar ugina się pod ciężarem owoców i niekiedy opiera wierzchołek na ziemi, ale nie odłamuje się. Gałąź taka nie oderwie się pod ciężarem owoców. Jeśli natomiast kąt jest ostry, to powiązanie jest słabe (fot. 5a, 5b). Wiązki drzewne w takim rozwidleniu ułożone są równolegle do siebie, Fot. 8 Zbędne pędy należy zmusić do utworzenia szerokich kątów rozwidleń z przewodnikiem za pomocą klamerek do bielizny (tu na przykładzie śliwy) należy zmusić do utworzenia szerokich kątów rozwidleń z przewodnikiem za pomocą klamerek (spinaczy) do bielizny (fot. 8), lub wykałaczek zaostrzonych z obu stron, (wsuwa się je między przewodnik a młody pęd, niektórzy używają sznurków lub gumek do przyginania pędów). Po tym zabiegu pędy powinny pozostać w pozycji poziomej lub lekko skośnej, ale nie łukowatej lub zwisłej. Przyginanie pędów jest bardzo pożyteczne dla drzew, lecz niestety bardzo pracochłonne. Na dużych powierzchniach stosuje się zabieg bardziej oszczęd- Fot. 9 Niektórzy przywiązują drzewka wiśni do palików

9 9 Fot. 10 W sadzie Józefa Garlickiego drut podtrzymują betonowe słupki rozstawione co 20 m Fot. 11 Pomiędzy betonowymi słupkami druty są podtrzymywane przez 3 drewniane wsporniki Fot. 12 Wsporniki są zbite z dwóch starych słupków drewnianych, w które z jednej strony wbity jest kilkudziesięciocentymetrowy pręt metalowy podtrzymujący podporę w ziemi. 1 śnięte i konkurujące z przewodnikiem, a więc wykonać tylko konieczne poprawki. Jeśli drzewko rośnie EXPERTS FOR GROWTH NOWE NASADZENIA Basacote Plus 6M dobrze, to po trzech latach korona jest w zasadzie uformowana (drzewka wypełniają wolną przestrzeń TWORZENIE PĄKA NovaTec classic KWITNIENIE Zielony pąk: Nitrophoska foliar czerwona Różowy pąk: Nitrophoska foliar fioletowa Nutribor Opadanie płatków: Basfoliar Combi-Stipp ny. W czerwcu wyrywa się 2-3 pędy z ostrymi kątami rozwidleń (szarpiąc je energicznie w dół), pozostawiając niższe tworzące szeroki kąt z przewodnikiem. Jeśli z tym zabiegiem sadownik spóźni się do drugiej połowy czerwca, to zbędne pędy lepiej wyciąć sekatorem na gładko. Jest to ważny, a często niedoceniany zabieg, który pomaga w zachowaniu wiodącej roli przewodnika. Ponadto Łutówka ma zwykle pęd główny obłożony kwiatami, które dodatkowo hamują jego wzrost, a zawiązane owoce przekrzywiają pęd na bok. W pierwszym roku uprawy Łutówki trzeba więc niszczyć kwiaty (można kwiaty wyskubać na szczycie przewodnika). Można wybrać inne rozwiązanie - skrócić obłożony kwiatami przewodnik, niekiedy o połowę lub nawet o 3/4 długości, najlepiej w tym miejscu, gdzie obok pąków kwiatowych są także pąki liściowe. Wyrosną z nich silne pędy, z których jeden poprowadzimy jako przewodnik, a pozostałe usuniemy pod koniec maja. Przy intensywnym wzroście drzew taki zabieg nie będzie konieczny, ponieważ na przewodniku pojawią się pąki liściowe i kwiatowe, a te pierwsze zapewnią odpowiedni wzrost przewodnika. W drugim roku po posadzeniu drzew przewodnik również wymaga pielęgnacji (np. krzywy przewodnik przycina się w miejscu, w którym odstaje od pionu lub skraca o około 40 cm niżej w miejscu przyrostu dwuletniego nad jakimkolwiek pąkiem liściowym). Przy formowaniu korony wiśni selekcji węgierskiej, typu Kerezer, Groniasta z Ujfehertoi czy Debreceni Botermo, nie ma tylu problemów z przewodnikiem, co z odmianą Łutówka. W sadzie wiśniowym generalnie nie stawia się palików do przywiązywania drzewek. Niektórzy sadownicy próbują jednak pomóc krzywym przewodnikom przywiązując je do palików (fot. 9) lub innych podpór. Nie muszą one stać przy każdym drzewie, są potrzebne tylko niektórym i głównie w pierwszych latach po posadzeniu. Podpory nie muszą być więc profesjonalne i super trwałe (bo takie są za drogie). Ciekawe, niedrogie rozwiązanie jest w gospodarstwie Józefa Garlickiego z Krukowa w województwie kujawsko-pomorskim. Przewodnik drzewek w części wierzchołkowej jest okręcony sznurkiem przymocowanym do drutu, rozciągniętego na wysokości około 3 m. Drut podtrzymują betonowe słupki, rozstawione co 20 m (fot. 10). Pomiędzy nimi są 3 drewniane wsporniki (fot. 11), dzięki czemu drut nie opuszcza się. Drewniane wsporniki są zbite z dwóch starych słupków drewnianych, w które z jednej strony wbity jest kilkudziesięciocentymetrowy pręt metalowy (fot. 12), podtrzymujący podporę w ziemi. Dzięki temu, że w glebie jest metal, drewniany wspornik nie jest narażony na szybkie zniszczenie. Wiosną drugiego roku nie ma wiele cięcia przy formowaniu koron osiowych. Podobnie w 3 lub 4 roku po posadzeniu wiśni przy właściwym uformowaniu korony nie zaleca się intensywniejszego cięcia. Warto natomiast w okresie wegetacji przejść się z sekatorem wzdłuż rzędów i minimalnie korygować wzrost drzew usuwając pędy nadmiernie wyrokompleksowe nawożenie sadów jabłoniowych WZROST ZAWIĄZKÓW DO FAZY ORZECHA WŁOSKIEGO Nitrophoska foliar fioletowa Basfoliar Combi-Stipp Basfoliar Aktiv w rzędach i dorastają do wysokości 2 m), ale jeśli wegetacja jest słaba, to na formowanie trzeba poświęcić WZROST OWOCÓW DO WYBARWIANIA Basfoliar Combi-Stipp Nitrophoska foliar zielona Basfoliar Aktiv COMPO EXPERT PRZED ZBIOREM Nitrophoska foliar fioletowa jeszcze czwarty rok życia drzewek. fot B. Błaszczyńska PRZED OPADANIEM LIŚCI Nitrophoska foliar czerwona Nutribor Blaukorn classic Dystrybucja w Polsce: K+S Polska sp. z o.o. COMPO Expert Więcej informacji na stronie pl. Wiosny Ludów 2, Poznań tel. (61) , fax (61) K+S Polska Sp. z o.o. compo.expert@ks-polska.com pl.wiosny Ludów Poznań tel. (61) fax (61) compo.expert@ks-polska.com

10 10 Parch jabłoni ograniczany zabiegami mocznikiem jesienią i wiosną Dr Beata Meszka, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Wykonanie zabiegu mocznikiem, w celu ograniczenia źródła infekcji grzybem Venturia inaequalis, sprawcą parcha jabłoni, zalecam zwykle jesienią. Może się jednak zdarzyć, że z różnych przyczyn jesienne opryskiwanie ulistnionych jeszcze drzew tym nawozem było niemożliwe. Dlatego w sadach, w których parch jabłoni wystąpił w dużym nasileniu w 2010 r., warto wykonać zabieg późnozimowy lub wczesnowiosenny np. w lutym lub marcu br. Rozwiązanie takie w sezonie 2011 może okazać się konieczne także w tych sadach, w których wykonano jesienny zabieg mocznikiem w 2010 r., ale ze względu na bardzo duże nasilenie parcha jabłoni, warto wzmocnić wyniszczanie patogenu rozwijającego się na opadłych liściach. Parch jabłoni jest chorobą, która corocznie zagraża sadom jabłoniowym. Nasilenie jej występowania jest ściśle uzależnione od poziomu źródła infekcji czyli liczby zarodników workowych (askospor) uwalnianych w poszczególnych sadach lub w ich sąsiedztwie, podatności odmiany, a przede wszystkim od warunków pogodowych, o czym można było przekonać się w minionym sezonie. Sezon 2010 okazał się niezwykle trudny w ochronie jabłoni przed parchem. Pomimo surowej zimy (spadki temperatury dochodziły do minus 30 C), na liściach wytworzyła się duża liczba owocników grzyba (fot. 1). Ich rozwój następował sukcesywnie, bez żadnych zahamowań. Pierwsze worki i zarodniki workowe uformowały się w owocnikach już pod koniec marca. Natomiast maksimum ich dojrzałości obserwowano na przełomie kwietnia i maja (wykres 1). Wykres 2. Średnia liczba owocników/cm 2 plamy parcha jabłoni na liściach odmiany McIntosh nietraktowanych i traktowanych jesienią 5% roztworem mocznika Wykres 1. Dynamika dojrzewania pseudotecjów V. inaequalis (skala dojrzałości 1-5) na liściach jabłoni odmiany McIntosh, sezon 2010 Liście nietraktowane mocznikiem McIntosh Liście traktowane mocznikiem Stadium dojrzałości Stadia rozwojowe owocników: 1 owocniki bez worków; 2 owocniki z workami; 3 owocniki z 1-10% worków z zarodnikami workowymi; Termin obserwacji 4 owocniki z 10-30% worków z zarodnikami workowymi; 5 owocniki z ponad 30% worków z zarodnikami workowymi. Tabela 1. Zawartość azotu w liściach różnych odmian jabłoni po jesiennym zabiegu 5% roztworem mocznika Termin opryskiwania Zawartość azotu wyrażona w % suchej masy liści drzew roztworem mocznika Elstar Jonagold Szampion Spartan Drzewa kontrolne, nieopryskiwane 1,8 1,7 2,0 1,9 mocznikiem Drzewa opryskiwane mocznikiem w I fazie opadania liści (koniec października) 2,7 2,1 2,5 2,6 Sprzyjające warunki pogodowe, z dużą liczbą opadów, jakie wystąpiły w tym czasie, spowodowały masowe wysiewy zarodników. Ponieważ zbiegło się to z dużą liczbą okresów krytycznych, można było mówić o epidemicznym wystąpieniu parcha jabłoni. Ze względu na wysoką wilgotność powietrza, która z małymi przerwami utrzymywała się aż do października, zarodniki konidialne zachowały żywotność i zdolność do zakażania tkanek do samych zbiorów jabłek. W drugiej części sezonu objawy parcha wtórnego obserwowano zarówno na liściach, zwłaszcza wierzchołkowych, jak i na owocach. Wiadomo, że owocniki grzyba na opadłych liściach jabłoni najliczniej rozwijają się właśnie na plamach parcha powstałych w wyniku późnoletnich lub jesiennych infekcji. Takie późno porażone liście stanowią zatem największe źródło zarodników workowych na przyszły rok. Epidemiczne wystąpienie choroby w ubiegłym sezonie wskazuje, że w 2011 roku, źródło infekcji w wielu sadach będzie bardzo duże. Warto więc zrobić wszystko, aby je ograniczyć. Agrosimex Nordox Zakres stosowania Jabłoń parch jabłoni. Grusza parch gruszy. Wiśnia rak bakteryjny drzew pestkowych. Pomidor (w gruncie) bakteryjna cętkowatość pomidora, zaraza ziemniaka, alternarioza. Ziemniak zaraza ziemniaka. Jesienne zastosowanie mocznika Jednym z dobrych sposobów redukcji źródła zakażenia jest opryskiwanie drzew mocznikiem jesienią. Taki zabieg w sezonie 2010 był konieczny praktycznie we wszystkich sadach. Mocznik powoduje wyraźny wzrost zawartości azotu w liściach jabłoni. Ilość tego składnika w liściach traktowanych mocznikiem wzrasta z 1,7% do 2,7% (tabela 1), w zależności od terminu zabiegu i odmiany jabłoni. Największy procent zaabsorbowanego azotu stwierdzano w liściach opryskiwanych w pierwszej fazie ich opadania. Przypuszcza się, że duża zawartość azotu w liściach może powodować zahamowanie rozwoju owocników grzyba oraz zwiększenie liczby bakterii. Mocznik poprzez stymulację rozwoju mikroorganizmów, przyspiesza rozkład liści. Szczególną rolę odgrywają bakterie z rodzajów Pseudomonas i Erwinia. Produkują one duże ilości enzymów pektolitycznych, odpowiedzialnych właśnie za rozkład tkanek. Zabieg mocznikiem daje najlepsze efekty w hamowaniu wytwarzania owocników, kiedy przynajmniej 95% liści znajduje się jeszcze na drzewach. Uchwycenie tego momentu w praktyce jest niekiedy trudne. W związku z tym niektórzy badacze, oceniając skuteczność mocz-

11 11 Wykres 3. Dynamika dojrzewania owocników V. inaequalis na liściach odmiany McIntosh nietraktowanych i traktowanych 5% roztworem mocznika późną zimą Fot. 1 Owocniki grzyba V. inaequalis (ciemne punkty) uformowane na liściu jabłoni nika przeprowadzali dwa zabiegi, pierwszy we wrześniu (tydzień po zbiorze owoców), a drugi w połowie października. Dalsze opóźnianie opryskiwania drzew tym nawozem powodowało znaczny spadek skuteczności zabiegu. Sutton i inni (2000) stwierdzili, że mocznik zastosowany w listopadzie, w momencie, gdy z drzew spadło już ponad 90% liści, spowodował redukcję liczby zarodników workowych tylko w 50%. Znacznie lepszy efekt (ograniczenie 66% liczby askospor) uzyskano wówczas, gdy mocznik zastosowano w kwietniu, opryskując liście leżące pod drzewami. W badaniach przeprowadzonych w Chile stwierdzono z kolei, że zabiegi 2% roztworem mocznika wykonane dwu- i trzykrotnie po zbiorach owoców, powodowały redukcję źródła infekcji, odpowiednio, w 67% i w 94%. Badania nad wpływem mocznika na ograniczanie liczby tworzących się na liściach owocników grzyba, a tym samym zarodników workowych, prowadzone są w Polsce już od kilku lat. Uzyskiwane wyniki są bardzo zadowalające liczba formujących się owocników w każdym z sezonów była zredukowana w 80-90% (wykres 2). Nieliczne z owocników, które wytworzyły się na liściach opryskanych mocznikiem, były najczęściej spasożytowane przez bakterie. W tylko 1-5% dochodziło do formowania worków i zarodników workowych, ale te ostatnie często nie osiągały pełnej dojrzałości, w czego wyniku nie były zdolne do wysiewu (fot. 2) lub dojrzewały znacznie później od tych nietraktowanych mocznikiem (fot. 3). O wymiernych korzyściach jesiennego zabiegu 5% roztworem mocznika przekonało się już wielu sadowników, którzy z powodzeniem stosują go od kilku lat. Obserwują oni dużo mniej liści w sadzie, poprzez ich rozkład, a w konsekwencji mniejsze źródło zakażenia jabłoni przez grzyb V. inaequalis. A małe źródło infekcji, to słabsza presja chorobowa i lepsza efektywność ochrony w kolejnym sezonie. Opryskiwanie drzew mocznikiem, obok działania ograniczającego źródło infekcji patogenu, korzystnie wpływa na kondycję drzew. Oland (1960 r., 1963 r.) stwierdził, że zabieg 4% roztworem mocznika wykonany po zbiorach owoców, zwiększył plonowanie jabłoni w porównaniu do doglebowego zastosowania saletry amonowej. Także wyniki badań innych autorów wskazywały na korzystny wpływ pozbiorczych zabiegów mocznikiem na silniejszy przyrost pędów oraz lepsze zawiązywanie owoców (w kolejnym sezonie) w porównaniu do drzew kontrolnych, nietraktowanych żadnym nawozem azotowym lub nawożonych doglebowo roztworem mocznika (tabela 2). Dolistne nawożenie drzew roztworami nawozów mineralnych czy opryskiwanie pni i gałęzi drzew w okresie spoczynku należą do zabiegów znanych w praktyce sadowniczej (Pieniążek, 1958 r.). Stwierdzono na przykład korzystny wpływ opryskiwania 20-letnich jabłoni odmiany McIntosh roztworem mocznika na wzrost plonów, wielkość liści, siłę wzrostu drzew i lepszą kondycję pąków kwiatowych. Wiosenne zastosowanie mocznika Może się jednak zdarzyć, że z różnych przyczyn wykonanie jesiennego zabiegu mocznikiem było niemożliwe. Wówczas w sadach, w których parch jabłoni wystąpił w dużym nasileniu, warto wykonać zabieg późnozimowy lub wczesnowiosenny np. w lutym lub marcu. Zabieg taki w nadchodzącym sezonie może okazać się konieczny także w tych sadach, w których Stadia dojrzalości zarodników, patrz wykres 1 stosowano jesienią mocznik, ale ze względu na bardzo duże nasilenie parcha jabłoni w ubiegłym sezonie, warto wzmocnić wyniszczanie patogenu rozwijającego się na opadłych liściach. Zabieg ten pozwoli na redukcję liczby wytwarzanych owocników i/ lub ewentualne zahamowanie rozwoju tych, które już uformowały się na opadłych liściach. Pamiętajmy, że najwięcej owocników tworzy się przy temperaturze od 4 C do 10 C, 12 CATANE 800 EC jakościowo najlepszy olej parafinowy do wczesnowiosennego stosowania w walce ze szkodnikami upraw sadowniczych

12 12 + Nowa rejestracja! Dimilin Mistrzowskie rozdanie Skuteczne zwalczanie miodówek Teraz lepsza skuteczność insektycydu Dimilin dzięki zwilżaczowi Silwet Gold Zalecana dawka zwilżacza 0,125 l/ha sadu Nowa płynna formulacja SC Nowość Tabela 2. Wpływ mocznika stosowanego jesienią na wzrost i owocowanie jabłoni Red Wealthy Traktowanie drzew Saletra amonowa wiosną, doglebowo (50 g/drzewo; 100 g/ drzewo starsze, 6-letnie) 0,5% mocznik 6 x w sezonie od końca kwitnienia (28 g/drzewo 3-letnie i 56 g/ drzewo 6-letnie) 5% mocznik jesienią (46 g/ drzewo 3-letnie i 92 g/drzewo 6-letnie) Suma przyrostów pędów (cm)/5 lat Suma plonu (kg/ drzewo) Zawartość azotu w liściach (% suchej masy liści) ,4 2, ,5 2, ,9 2,42 Tabela 3. Liczba wytworzonych owocników V. inaequalis/cm 2 plamy parcha na liściach odmiany McIntosh nietraktowanych i traktowanych 5% roztworem mocznika późną zimą i wczesną wiosną Termin traktowania liści roztworem mocznika Liście nietraktowane mocznikiem Liście traktowane mocznikiem w lutym Liście traktowane mocznikiem w marcu Średnia liczba sztuk pseudotecjów na 1 cm 2 plamy parcha w poszczególnych terminach obserwacji 1.IV 8.IV 13.IV 21.IV 29.IV 6.V 13.V 20.V 27.V 2.VI 9.VI 18.VI 22.VI 90,8 85,6 74,2 55,1 61,4 73,6 51,6 62,8 35,0 25,6 9,4 18,5 9,8 10,3 6,4 3,7 4,8 3,9 8,3 6,3 5,7 4,5 2,2 2,5 1,6 0,5 45,1 62,8 49,5 65,9 52,5 68,8 55,6 19,2 36,5 17,9 20,5 17,4 7,2 Fot. 2 Owocnik ze zniszczonymi zarodnikami workowymi, pochodzący z liścia traktowanego mocznikiem wiosną Chemtura Europe Limited Sp. z o. o. ul. Czerwona 22, Skierniewice tel.: , fax: a taką zanotowano w listopadzie 2010 r. oraz w trakcie krótkich ociepleń styczniowych br. Wiosenne traktowanie liści roztworem mocznika, jak wskazują wyniki wielu prac, wpływa ograniczająco na tworzenie się pseudotecjów (owocników) V. inaequalis. Vojvodic (1970 r.) w trakcie dwuletnich badań stwierdził, że wiosenny zabieg 5% roztworem mocznika powodował ograniczenie liczby owocników tego grzyba w 84% i 96%. Podobne wyniki uzyskał Tkaczev (1981 r.). Wczesnowiosenny zabieg 5% roztworem mocznika zredukował liczbę owocników na liściach jabłoni w 90%, a na liściach gruszy w 60%. Zabieg ten powodował zarówno zahamowanie rozwoju, jak i destrukcję już wytworzonych pseudotecjów, które w efekcie stawały się ciemne i zdeformowane. Wynikiem tego zabiegu był wyraźny spadek liczby wysiewających się zarodników workowych. Także wyniki innych badań polowych, w których wczesną wiosną opryskano leżące pod drzewami liście jabłoni 7% roztworem mocznika (2000 l cieczy roboczej/ha), wykazały obniżenie liczby wysiewających się zarodników workowych z zalegających liści jabłoni odmiany Golden Delicious o około 70%, w porównaniu do drzew kontrolnych (Seidl, 1983 r.). Skuteczność zabiegów prowadzonych późną zimą (luty, marzec) sprawdzano także w warunkach Polski. Stwierdzono ograniczenie liczby tworzących się owocników oraz zahamowanie ich rozwoju. Wyższą efektywnością charakteryzował się zabieg wykonany w lutym niż w marcu (tabela 3), co wynikało z bardziej zaawansowanego już w marcu rozwoju owocników. Opryskiwanie mocznikiem leżących pod drzewami liści w marcu nie mogło mieć już wyraźnego wpływu na liczbę wytworzonych pseudotecjów, gdyż one w tym momencie w większości przypadków się uformowały. Jednak zabiegi w obydwu terminach miały szczególnie duży wpływ Fot. 3 Worki i zarodniki workowe na liściach nietraktowanych mocznikiem na dalszy ich rozwój. Dojrzewanie owocników, a więc proces, w którym tworzą się worki, a następnie zarodniki workowe, został silnie zahamowany zarówno po zabiegu wcześniejszym w lutym, jak i późniejszym w marcu (wykres 3). W tym drugim przypadku owocniki ulegały silnej destrukcji i zarodniki nie były zdolne do wydostawania się z worków. Skuteczność wczesnowiosennego zabiegu jest jednak mniejsza niż jesiennego, ze względu na utrudnione dotarcie mocznika do wszystkich opadłych liści jabłoni. Dlatego zabieg ten powinien być traktowany jedynie jako awaryjny lub dodatkowy uzupełniający jesienne opryskiwanie mocznikiem. W celu uzyskania dobrych efektów ograniczających źródło infekcji grzybem V. inaequalis zaleca się stosowanie roztworu mocznika w stężeniach od 3% do 5%, co pozwala na wyraźną redukcję liczby wytwarzanych przez grzyb pseudotecjów, jak również na zahamowanie ich dojrzewania, a więc ograniczenie liczby zarodników workowych zdolnych do wysiewu. Dalsze obniżanie stężenia roztworu mocznika prowadzi do znacznego spadku jego efektywności i z punktu widzenia praktyki nie jest wskazane. fot. 1-3 B. Meszka

13 Jak zmniejszyć nakłady robocizny w sadzie? O tych m.in. tematach dyskutowali 12 grudnia 2010 roku w Lublinie członkowie grupy Młodych Sadowników na swoim pierwszym spotkaniu szkoleniowo-konferencyjnym, zorganizowanym po konferencji Jakość owoców wymagania prawa i rynkowa konieczność (czyt. też. str. 20). W spotkaniu tej ważnej bo najpewniej decydującej o przyszłości polskiego sadownictwa - organizacji uczestniczyło około 60 młodych producentów z całej Polski. Wcześniej tego samego dnia, w sadzie Andrzeja Rozwałki przyglądali się oni pokazowi cięcia jabłoni, który poprowadził holenderski doradca Peter van Arkel. Regulowanie wzrostu jabłoni i grusz Peter van Arkel przedstawił sposoby, jakimi można regulować wzrost drzew jabłoni i grusz. Należą do nich: wykorzystywanie słabo rosnących podkładek (w Holandii nie używa się już podkładek M27 i P22, bo wprawdzie ograniczają one wzrost, ale także plonowanie; dla Jonagoldów popularna jest tzw. wysoka okulizacja gdy podkładka wystaje w 25% ponad glebę, wzrost drzew można ograniczyć o 15%); gęstsze sadzenie drzew; dobre i regularne plonowanie (to zdaniem prelegenta najlepsza metoda kontroli wzrostu; jego zdaniem, w polskich sadach brakuje zapylaczy i to było najważniejszą przyczyną słabego zawiązania owoców w minionym sezonie 2 razy na każde 10 lat, to zapylacze decydują o wysokości plonu); cięcie korzeni (najważniejszy i już standardowy zabieg w Holandii i w Belgii; prelegent podkreślał, że błędna jest opinia sadowników, iż takie drzewa mogą łatwiej przemarzać); nacinanie pni (zabieg ten, choć wymaga dużych nakładów pracy, jest bardzo dobry dla grusz, zwłaszcza dla Komisówki, którą trudno jest szybko wprowadzić w okres owocowania); kontrola chemiczna (najważniejszym preparatem pozostaje Regalis 10 WG, który jednak trzeba umiejętnie stosować, aby nie doszło do skracania międzywęźli oraz wyrastania pionowych pędów bez pąka kwiatowego; jeżeli już używamy tego środka to zawsze w połączeniu z cięciem korzeni, których wzrostu ten preparat niestety nie ogranicza; wieloletnie stosowanie Regalisu 10 WG może doprowadzić do późniejszego wybarwiania się owoców i wcześniejszego kwitnienia drzew). P. van Arkel podkreślał, żeby nie przesadzać z kontrolą wzrostu, bo dla dobrego plonowania i uzyskania owoców wysokiej jakości pewien wzrost musi być utrzymany. Wspomniał też o mechanicznym cięciu drzew, które jego zdaniem, będzie niedługo bardzo ważne, gdyż utrzymywane przez kilka lat osłabia siłę wzrostu drzew i poprawia regularność plonowania. W rejonie, z którego pochodzi prelegent, w ten sposób tnie już około 20% sadów. W Polsce jego zdaniem, taki sposób cięcia byłby bardzo dobry dla kwater z odmianami Mutsu, Ligol oraz mutantami Jonagolda. Zbiór wózki i platforma czy może kombajn? Wystąpienie Stanisława Mączewskiego, członka Młodych Sadowników, było związane z wizytą we Włoszech, gdzie polscy producenci zwrócili uwagę na powszechność używania kombajnów do zbioru jabłek w sadach. S. Mączewski, który planuje w przyszłości przejście na zbiór kombajnowy, spróbował wyliczyć opłacalność użytkowania tych maszyn w polskich warunkach dla gospodarstwa z 25 ha sadu oraz średnim plonem 40 t/ha. W założeniach przyjął, że wydajność pracownika zbierającego jabłka do pojemników (10 kg) wynosi 200 kg/h, z platformy 240 kg/h, a z kombajnu 270 kg/h. Z przedstawionych obliczeń wynika, że użycie kombajnu do zbioru jabłek może być w przeliczeniu na koszt zbioru tony owoców z uwzględnieniem amortyzacji tańsze niż korzystanie z ciągników, wózków sadowniczych oraz platformy (zbiór dwufazowy). Z wyliczeń wynika także jasno, że opłacalność zbioru kombajnami będzie szybko rosnąć wraz ze wzrostem płac w naszym kraju, czego nie możemy w przyszłości uniknąć. Do zalet zbioru kombajnowego należą: uśrednienie wielkości, stopnia dojrzałości i wybarwienia jabłek w skrzyniopaletach (bo owoce zbierane są 13 równocześnie z całej korony, a nie jedynie z jej górnej lub dolnej części); zmniejszenie uszkodzeń owoców; skrócenie czasu pracy; zmniejszenie liczebności załogi; mniejsze zmęczenie pracowników; ułatwiona kontrola zbieraczy (każdy odpowiada za swój podajnik). Jako wady zbioru kombajnowego S. Mączewski wymieniał: konieczność zwożenia pełnych skrzyniopalet z międzyrzędzi; trudność w manewrowaniu kombajnem na wąskich uwrociach małą prędkość przejazdową. Ze wzrostem poziomu płac w Polsce, użycie kombajnów do zbioru jabłek będzie bardziej opłacalne niż korzystanie ze zbioru dwufazowego (wózki plus platforma). (WG) Macie 5 lat Znaczenie wspólnego działania Młodych Sadowników podkreślił profesor Eberhard Makosz, który nie ukrywał, że dla tej branży ogrodnictwa nadchodzą coraz gorsze czasy. Możemy się spodziewać coraz większych problemów. Podawał przykład holenderskich producentów owoców, którzy zawsze byli pionierami sadownictwa w Europie, a obecnie stanęli w miejscu i nie wiedzą, co robić dalej. W tym kraju jest już zaledwie około 1,5 tysiąca gospodarstw sadowniczych. Musimy się przygotować na to, że spadek liczby gospodarstw czeka też i nas. Tym bardziej docenić trzeba chęci młodych ludzi, którzy chcą pracować i inwestować w tej branży. Profesor radził im śledzić zmiany zachodzące nie tylko w kraju, ale i w Europie oraz na całym świecie (czytać, uczestniczyć w zagranicznych targach i konferencjach, dbać o kontakty z sadownikami spoza Polski, integrować się). Macie szanse, których wasi koledzy z Holandii i Francji już nie mają i 5 lat na to, żeby te szanse wykorzystać albo trzeba będzie sobie szukać innej pracy. Korzystajcie ze środków pomocowych w ramach PROW na ile tylko możecie zakończył prof. Makosz. ŚRODEK OWADOBÓJCZY Mordercza skuteczność wobec szkodników sadów Wyjątkowa odporność na warunki atmosferyczne i elastyczność stosowania Absolutna łagodność wobec pszczół, organizmów pożytecznych, ludzi i środowiska SUMI AGRO POLAND SP. Z O.O. ul. Bonifraterska Warszawa tel.: OKRES PREWENCJI DLA PSZCZÓŁ: NIE DOTYCZY! ZABÓJCZY DLA SZKODNIKÓW, BEZPIECZNY DLA PSZCZÓŁ!

14 14 W rozszerzonej o warzywnictwo formule Katarzyna Kupczak Od kilku lat firma Agrosimex organizuje targi połączone z upowszechnianiem wiedzy na temat nowoczesnych rozwiązań. Początkowo odbywały się one w Ossie, koło Rawy Mazowieckiej. Z czasem, gdy konieczna była większa kubatura, zarówno dla uczestników, jak i wystawców, przeniesiono je do Warszawy. W tym roku Agrosimex zaskoczył po raz kolejny rozszerzając formułę targów. Dotychczasowym adresatom sadownikom, towarzyszyli uprawiający warzywa. A te Warszawskie Targi Sadownictwa i Warzywnictwa (fot. 1) odbyły się 5 i 6 stycznia. Głównymi partnerami targów były firmy Syngenta Crop Protection (fot. 2) i Syngenta Seeds, a głównymi sponsorami Yara Poland i Löwe. Patronat sprawował Związek Sadowników Rzeczpospolitej Polskiej. W ciągu obu Fot. 1 Uczestnicy targów przed stoiskiem organizatora Charakterystyka odmian czereśniuprawianych w Belgii (wg. B. Liesenborghs a) Okno zbiorcze Nazwa Uwagi (tydzień) 1 Sweet Early Earlise riveder Bardzo wczesne, ale owoce gorszej jakości od Big Burlat Big Burlat Uprawiana na niewielkim areale 2 Merchant Uprawiana na niewielkim areale Samba Umiarkowanie plenna, owoce duże, jędrne, mało podatne na pękanie 3 Plenna, wcześnie kwitnie, kwiaty wrażliwe na przymrozki, owoce duże, Vanda mało podatne na pękanie Zapylacz dla Korvik, samopylna, bardzo plenna, owoce duże, jędrne, Grace Star mało podatne na pękanie 4 Korvik Bardzo plenna, owoce dobrej jakości, mało podatne na pękanie Summit Zapylacz dla Kordii 4/5 Satin Średnio plenna, owoce duże, jędrne, średnio podatne na pękanie 5 Sylvia Zapylacz dla Reginy 5/6 Kordia Bardzo popularna, bardzo plenna, kwiaty wrażliwe na przymrozki, owoce duże, jędrne, średnio wrażliwe na pękanie 6 Schneiders Sp. Kn. Zapylacz dla Kordii 6/7 Lapins Samopylna, nawet przy obfitym plonowaniu owoce dobrze wyrastają, nie drobnieją Karina Zapylacz dla Reginy 7/8 Samopylna, bardzo plenna, owoce duże, jędrne smaczne, podatne na Skeena pękanie. Konieczne systemy ochrony owoców, ale warto ponieść takie koszty 8 Regina Najpopularniejsza, późno kwitnie, owoce poszukiwane przez konsumentów, duże, mało podatne na pękanie 8/9 Sweetheart Zapylacz dla Samby, najpóźniej dojrzewająca czerwona podstawowa; niebieskie drugorzędne; fioletowe perspektywiczne, godne uwagi Fot. 2. Stoisko głównego partnera targów dni liczne stoiska (ponad 100), na których prezentowano środki ochrony roślin, nawozy, nasiona warzyw, materiał szkółkarski, maszyny, narzędzia i akcesoria do produkcji sadowniczej i warzywniczej oraz wyposażenia przechowalni owoców i warzyw, odwiedziło łącznie ponad 5 tysięcy osób, w tym dość licznie Białorusini, Litwini, Czesi, Słowacy, Węgrzy, Niemcy, Holendrzy, Belgowie. Podczas uroczystego otwarcie targów (fot. 3) i inauguracji obchodów 20-lecia istnienia firmy Agrosimex, jej prezes Leszek Barański nawiązał do przygnębiających wydarzeń ubiegłego roku, które dotknęły wielu polskich ogrodników. Powodzie niejednokrotnie zniszczyły dorobek wielu lat pracy. Aby ułatwić uruchomienie Fot. 3 Podczas uroczystego otwarcia TSW od lewej: Janusz Miecznik, Leszek Barański, Maciej Sroczyński 54 Ogólnopolska Konferencja Ochrony Roślin Sadowniczych Strategia ochrony upraw sadowniczych przed agrofagami w świetle aktualnych uwarunkowań ekonomiczno-środowiskowych Technika wykonywania oprysków w sadzie Integrowana ochrona roślin, szanse i korzyści Odporność agrofagów na środki ochrony roślin Sygnalizacja pojawu agrofagów podstawą racjonalnej ochrony Środki ochrony roślin a nowości polskiego rynku preparatów Centrum Kongresowe OSSA k. Białej Rawskiej produkcji wsparł finansowo, za pośrednictwem TRSK, reprezentowanego przez prof. dr hab. Eberharda Makosza (fot. 4), dotkniętych tych żywiołem ogrodników. Targi skupiające dwa filary polskiego ogrodnictwa sadownictwa i warzywnictwa zaszczycił swą obecnością Franciszek Adamicki (fot. 5), tymczasowy kierownik funkcjonującego od 1 stycznia br. Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, powstałego z połączenia Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa z Instytutem Warzywnictwa. Jak zapowiedział, mimo początków organizacji tej nowej jednostki, fachowcy z obu składowych instytucji nieprzerwanie, bez zakłóceń służą ogrodnikom radą. Organizowane przez Agrosimex targi nie są traktowane wyłącznie jako miejsce do ekspozycji środków produkcji. Są one okazją do zaprezentowania także osiągnięć niematerialnych upowszechniania nowoczesnych technologii produkcji warzyw i owoców opracowanych przez polskich i zagranicznych naukowców. To także dobre miejsce na doradztwo, w tym w aspekcie ekonomicznym. O tym jak produkować aby odnieść finansowy sukces poprzez zadowolenie konsumentów z kraju i z zagranicy mówił prof. E. Makosz. Według prelegenta, mimo wyższych tegorocznych cen płodów rolnych, ale niższych zbiorów, wiele gospodarstw ma poważne problemy ekonomiczne. W tym roku najwyżej 30% sadowników może być zadowoloych z efektów produkcji. Jedną

15 15 Fot. 4 Leszek Barański i Eberhard Makosz Natomiast Šampion, Jonagold i Elstar ze względu na smak i konsystencję często nie odpowiadają konsumentom brytyjskim. Jeśli znajdą się w sklepach, to tylko w opakowaniach ekonomicznych. Nieco inaczej pod względem popytu na odmiany wygląda sytuacja w Niemczech. Tam Royal Gala, Jonagold i Elstar są popularne wśród klientów. Šampion natomiast wydaje się być nieznany. Niemniej Niemcy przywiązani są bardzo do lokalnych produktów, które są silnie promowane. Dlatego w ich sieciach możemy zaistnieć wówczas, gdy z ceną ulokujemy się na niższym poziomie, utrzymując oczywiście nienaganną jakość towaru. Sytuacja na rynku holenderskim kształtuje się podobnie jak w przypadkach wcześniej wymienionych. Ze względu na dużą Fot. 5 Sala wykładowa, w pierwszym rzędzie Wiesława Barańska (właścicielka firmy Agrosimex), Eberhard Makosz, Kazimierz Adamicki 16 z przyczyn dekoniunktury w branży rolniczej jest panująca od kilku lat aura niekorzystna dla produkcji polowej. Profesor apelował do właścicieli gospodarstw dobrze prosperujących w tym roku, aby zainwestowali w systemy ochronne, zabezpieczające uprawy wieloletnie przed suszą, przymrozkami, gradobiciem, czy niepożądanymi zwierzętami. Nieopłacalność produkcji zmusiła też wielu ogrodników do zaprzestania ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami. Drastyczne tego efekty widoczne są szczególnie w sadach wiśniowych, czasami także jabłoniowych oraz jagodnikach. Profesor przestrzegał, że osłabione przez agrofagi drzewa zawiązują niewielką liczbę pąków, a dodatkowo są podatne na przemarznięcia. Skutkiem takiego stanu będzie z pewnością słabe owocowanie w kolejnym sezonie, a także zła jakość zebranego plonu. Sukces natomiast wróżył tym, którzy nie oszczędzali a produkowali, inwestowali w gospodarstwo mimo nieopłacalności w poprzednich latach. W tym roku uzyskują, za owoce wysokiej jakości, nareszcie adekwatne ceny. Wg profesora 10 zabiegów dodatkowych w ochronie to koszt 2,5 tys. złotych na hektar. To nie jest drastyczny wydatek. Problemem jest wytrwałość w kontynuowaniu zabiegów mówił E. Makosz. Profesor zwrócił uwagę na jeszcze jedno niepokojące zjawisko, niespotykane dotychczas bardzo niewielki tonażowo skup jabłek. W kraju i za granicą sprzedano w zeszłym roku w grudniu tylko 35 tys. ton. Obecnie zapasy w Polsce wynoszą 415 tys. ton. Polacy nie chcą sprzedawać dzisiaj jabłek (oferowana cena 2 zł/kg) do krajów wschodnich oczekując na wyższą cenę. Profesor upatruje niebezpieczeństwo w podobnym postępowaniu. Jeśli polscy sadownicy nie zweryfikują swojego stanowiska, to inni stratedzy mogą okazać się lepsi. Za taką cenę można bowiem kupić jabłka włoskie, o wiele lepszej jakości niż polskie. Ze względu właśnie na jakość, przegrywamy już bowiem konkurencję na rynkach krajów Zachodniej Europy. Pan Marek Łuczak (fot. 6) z firmy Syngenta poparł tę opinię wynikami analiz przeprowadzonych w sieciach handlowych. Ekskluzywne Waitrose i Marks & Spencer handlują bowiem głównie tradycyjnymi odmianami pochodzącymi od ogrodników z Wielkiej Brytanii i nie są zainteresowani sprzedażą naszego asortymentu. Co-op, i Sainsbury s także promują brytyjski produkt, chociaż dostrzegają polskie jabłka, które stanowią dla obu towar 4 lub 5 kolejności. Generalnie wśród sieci o brytyjskich korzeniach najwięcej o polskich owocach wiedzą handlowcy z Tesco. W ich sklepach nasze jabłka sprzedawane są regularnie w ofercie standardowej i ekonomicznej, chociaż czynnikiem limitującym często bywa niedostateczna jakość i zbyt mały zakres produkowanych w Polsce odmian. Jak twierdzą eksperci tej sieci, jedynie Royal Gala jest w stanie sprostać jakością wymaganiom rynku. SHAVIT nowa odsłona mocniejszy granulat niezmiennie skuteczny na parcha i mączniaka Shavit 72 WG działa zapobiegawczo na parcha i mączniaka oraz interwencyjnie na parcha w zarejestrowanych dawkach 1,5-2,0 kg/ha. Niższe dawki można stosować zapobiegawczo przy mniejszym zagrożeniu parchem i mączniakiem. Dawkę 2,0 kg/ha warto stosować zapobiegawczo w okresach największego zagrożenia infekcją parcha i mączniaka oraz interwencyjnie do 72 godzin po infekcji parcha.

16 16 Fot. 6 Marek Łuczak z firmy Syngenta Fot. 7 Beata Meszka Fot. 8 Manfred Hilweg Fot. 9 Jef Verkammen 15 podaż rodzimych owoców, polskie jabłka plasowane są jedynie w segmentach ekonomicznych lub nie ma zainteresowania tym towarem. Pod względem preferencji odmianowej, sytuacja wygląda podobnie jak w Niemczech. Do podobnych wniosków dochodzą również zachodni importerzy polskich owoców, przy czym oni doceniają przynajmniej wstępną bardzo dobrą jakość surowy materiał potrafi być doskonały. Etap przechowywania kończy się jednak porażką, gdyż jak twierdzą, po dostarczeniu jabłek do odbiorcy, zaledwie 30% owoców ma dobrą jakość, reszta średnią do słabej. Widzą w nas jednak potencjał na najbliższe 5 lat, przy czym konieczna jest poprawa produkcji pod względem jakości finalnego towaru. Niektórzy zachodni importerzy sugerują nawet polskim ogrodnikom wprowadzenie zmian w asortymencie odmian oraz metod uprawy. Wzrasta bowiem zapotrzebowania na małe owoce, przy czym wiadomo, że czasami trudno takie uzyskać. Mimo to może warto zatem podjąć ryzyko? Według profesora Makosza, mamy szanse na rozwój produkcji owoców, w przeciwieństwie do innych krajów unijnych. Przemawiają za tym wciąż niskie koszty uprawy i, przede wszystkim, chęci wśród młodej grupy sadowników, których planem jest zajęcie pozycji partnera a nie konkurenta dla zachodnich kolegów po fachu. Jakość owoców jest wypadkową wielu czynników. Podczas sesji wykładowej duży nacisk kładziono na zależność od stanu fitosanitarnego roślin. Dr Beata Meszka (fot. 7) z Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, specjalizująca się w ochronie roślin sadowniczych przed chorobami, udzielała wskazówek na nadchodzący sezon. Jej zdaniem źródło większości chorób, w tym parcha jabłoni, będzie duże. Jest to wynikiem, trudnej sytuacji w ochronie spowodowanej zeszłorocznymi warunkami pogodowymi uniemożliwiającymi skuteczną walkę, a także rezygnacją z wykonywania zabiegów, czego przyczyną często były względy finansowe. Wśród wielu rad doktor Meszki, znalazły się i takie, by nie nadużywać środków należących do tych samych grup chemicznych i ograniczyć ich stosowanie do najwyżej 2 lub 3 zabiegów w sezonie. Efektem nieprzestrzegania tych zaleceń może być bowiem uodpornienie się agrofagów. Rada ta dotyczy wszystkich preparatów, zarówno kontaktowych, jak i układowych, których wg prelegentki należy użyć dopiero w warunkach wskazujących, że doszło do infekcji. Do tej grupy środków należy, m.in. triazolowy fungicyd Score 250 EC, który w ofercie głównego partnera targów firmy Syngenta, znajduje się już od 20 lat. Jak informowała dr Meszka, to że środek jest wciąż niezmiennie popularny wśród sadowników i skuteczny, wynika z przestrzegania powyższych zaleceń oraz uwzględnienia przez praktyków rad, aby środki o specyficznym, jak chociażby triazole (IBE), mechanizmie działania stosować łącznie z fungicydami zachowującymi się inaczej, np. kontaktowymi (powierzchniowymi). Synergizm dwóch fungicydów skutkuje wydłużeniem i poprawą działania każdego z nich. Apel o konieczności przemiennego stosowania środków ochrony roślin wygłosił także dr Manfred Hilweg, który analizował przyczyny słabych efektów zwalczania przędziorków. Najlepszym rozwiązaniem w strategii antyodpornościowej jest stosowanie środka z danej grupy chemicznej tylko raz w sezonie i konieczność rotacji nawet w sąsiednich latach, o ile to możliwe. Polscy sadownicy są pod tym względem w dobrej sytuacji, mają bowiem do dyspozycji dość dużo środków należących do różnych grup chemicznych i o odmiennych mechanizmach działania podkreślał prelegent. W niektórych krajach europejskich sadownicy nie mają tak korzystnej sytuacji. M. Hilweg przestrzegał jednak przed zmniejszaniem zalecanej dawki cieczy użytkowej akarycydów oraz zbyt późnym terminem zabiegu. Uspokajał, że walka z tą grupą szkodników wcale nie musi być trudna, jeśli w sadzie jest spora populacja naturalnych wrogów przędziorków. Aby nie czynić spustoszenia w faunie pożytecznej zalecał ograniczenie użycia lub nawet wyeliminowania pyretroidów w sadach. Do środków ochrony roślin wpływających na jakość owoców należą, zarejestrowane po raz pierwszy w ubiegłym roku, preparaty gibere- Fot. 10 Bart Liesenborghs linowe z grupy regulatorów wzrostu. Jef Vercammen (fot. 9) po wieloletnich doświadczeniach prowadzonych w Belgii z tymi środkami wie, jak wykorzystać wszystkie ich zalety. Zdaje sobie jednak sprawę z różnic rejestracyjnych w poszczególnych krajach, stąd nie do wszystkich badanych przez niego celów gibereliny można wykorzystać. Użycie tych środków bezpośrednio po przymrozkach wpływało na zwiększenie liczby i masy zawiązanych owoców, czego nie obserwowano po zastosowaniu tydzień po przymrozkach. Do kolejnych zalet należy regulacja kształtu i masy owoców, a także ich wpływ na jakość skórki. Eliminują bowiem stopień jej ordzawienia. Polscy sadownicy coraz częściej i chętniej różnicują asortyment uprawianych gatunków. Tym też należy tłumaczyć dużą frekwencję na wykładzie dotyczącym najnowszych, perspektywicznych odmian czereśni, które prezentował Bart Liesenborghs (fot. 10). Jego zdaniem do zasługujących na uwagę należą obecnie odmiany o ciemnoczerwonej skórce owoców, ŚWIAT NIEMCY Ślad węglowy jabłek Ilość zużytej energii oraz dwutlenku węgla uwolnionego przy produkcji oraz transporcie, np. produktów rolnych czyli tzw. ślad węglowy - to temat, na który coraz częściej zwraca się uwagę w krajach rozwiniętych. W niektórych na opakowaniach przeznaczonych dla klienta detalicznego podawana jest nawet miara śladu węglowego wyrażona w tonach ekwiwalentu dwutlenku węgla (pozwala porównywać emisje różnych gazów na wspólnej skali, np. tona metanu odpowiada 25 tonom CO 2 ). Na Zachodzie, gdzie bardziej niż u nas popularne są jabłka importowane z południowej półkuli, trwa dyskusja, które owoce mniej szkodzą środowisku jabłka produkowane lokalnie w Europie i przetrzymywane przez 6 miesięcy w kontrolowanej atmosferze czy te przewożone do Europy przez tysiące kilometrów statkami. Odpowiedzi poszukiwał Michael Blanke z Uniwersytetu w Bonn, porównując ślad węglowy jabłek z niemieckich sadów (przetrzymywanych w kontrolowanej atmosferze przez 6 miesięcy) oraz owoców importowanych z Nowej Zelandii i Republiki Południowej Afryki. Okazało się, że wyrażona w magadżulach (MJ) suma energii zużytej do produkcji i transportu jabłek wynosi 4,4 MJ/kg dla owoców wyprodukowanych w Niemczech i odpowiednio 6,3 MJ/kg oraz 5,5 MJ/kg dla jabłek z Nowej Zelandii oraz z RPA. (WG) źródło: EFM 1/2011 fot. EFM CHINY Chińskie truskawki wracają na rynki dużej miąższości i średnicy przynajmniej 28 mm. Przy czym jak stwierdzał, każde zwiększenie średnicy o kolejne 2 mm, to wzrost ceny kilograma owoców o 1 euro. Podstawą produkcji w Belgii są wciąż cztery odmiany (tabela). Pozostałe stanowią uzupełnienia, albo są w trakcie badań przydatności do wielkotowarowej produkcji. fot K. Kupczak Produkcja świeżych truskawek w Chinach w 2010 roku została oszacowana na 1,35 mln ton, co oznacza spadek o 10% w stosunku do zbiorów z 2009 roku, głównie z powodu niekorzystnej pogody w trakcie zbiorów. Chociaż produkcja mrożonych truskawek w Chinach w 2010 roku będzie również o 10% niższa niż w 2009 r. i wyniesie 130 tys. ton., eksport tych produktów z Chin będzie jednak o 9% większy i sięgnie 105 tys. ton. Przyczyną jest głównie zwiększony popyt na mrożone truskawki w Europie Zachodniej z powodu niższych zbiorów tych owoców w Polsce. Największym rynkiem zbytu chińskich mrożonych truskawek są Holandia, Niemcy oraz Japonia. W porównaniu do danych z 2009 roku eksport z Chin do Niemiec i Rosji wzrósł, odpowiednio o 97% i o 159%. Chińczycy spodziewają się, ze przy niedoborze polskich truskawek, ceny mrożonych truskawek wzrosną i wrócą do satysfakcjonującego dla nich poziomu. Według chińskich organów celnych, ceny mrożonych truskawek w pierwszej połowie 2010 roku wyniosły średnio 840 USD/t, podczas gdy w analogicznym okresie 2009 roku były o blisko 17% wyższe. (WG) źródło: USDA report r.

17 17 POLSKA Jabłka w Polsce o 340% tańsze niż we Francji jest ona równie duża, co ma wpływ na poziom cen powiedział Andrzej Faliński, dyrektor generalny Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji. Ceny żywności w Polsce są niższe nie tylko od tych w Europie Zachodniej, ale także w naszym regionie kontynentu. Węgrzy mają jedynie tańsze niż u nas piwo i wino, a Czesi i Słowacy napoje gazowane. Zdaniem Andrzeja Kalickiego z Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA) dane Euromonitora nie świadczą, że Polska jest cenowym rajem. Jeżeli odniesiemy ceny do naszej siły nabywczej, to okaże się, że wcale nie są one dla nas takie niskie - powiedział. (WG) źródło: PAP, Rzeczpospolita, r. Powstał Instytut Ogrodnictwa Minister Marek Sawicki wręczył akt powołania na stanowisko kierownika Instytutu Ogrodnictwa prof. dr hab. Franciszkowi Adamickiemu. Jest to nowa jednostka, która rozpoczęła swoja działalność 1 stycznia 2011 r. i powstała w wyniku połączenia Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka z Instytutem Warzywnictwa im. Emila Chroboczka roku w siedzibie Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa odbyło się spotkanie grona kierowniczego obu łączonych jednostek, w którym uczestniczył podsekretarz Prof. dr hab. Franciszek Adamicki, kierownik Instytutu Ogrodnictwa stanu Tadeusz Nalewajk. W podziękowaniu za dotychczasowe sprawne kierowanie instytutami, ustępującym dyrektorom wiceminister wręczył okolicznościowe dyplomy. Tadeusz Nalewajk życzył prof. Adamickiemu wielu sukcesów oraz wytrwałości w pracy nad organizowaniem jednostki. Natomiast do pracowników zwrócił się z prośbą o twórczą współpracę oraz wspieranie nowego kierownictwa tak, by instytut mógł skutecznie i na wysokim poziomie realizować badania naukowe i prace rozwojowe, przyczyniając się do zwiększenia konkurencyjności branży ogrodniczej.(wg) fot. K. Kupczak źródło: MRiRW, r. Za większość produktów spożywczych w Polsce płacimy mniej niż konsumenci w innych krajach Zachodniej Europy. Taki wniosek wynika z danych firmy Euromonitor International, które opublikowała Rzeczpospolita. To, że mamy zdecydowanie najtańsze jabłka nie dziwi autorów raportu, gdyż jesteśmy sadowniczym zagłębiem. Na przykład, Włosi i Francuzi za kilogram tych owoców muszą w sklepie zapłacić średnio o 340% więcej niż Polacy. Mamy też jednak wśród 11 analizowanych krajów zdecydowanie najtańszą herbatę (o 14% droższa jest nawet w słynącej z upodobania do tego napoju Wielkiej Brytanii, a w Niemczech aż 585%) oraz cukier, pomidory, mleko, mięso drobiowe, mąkę czy masło. Jedynie w przypadku kawy i wina, nie mamy najniższych cen, ale i tak plasujemy się w okolicach średniej. Zwalcza choroby grzybowe i bakteryjne. Zawiera wodorotlenek miedzi. Wyróżnia się znakomitą trwałością na roślinie oraz odpornością na zmywanie. FUNGICYD 90% żywności na naszym rynku pochodzi z produkcji krajowej, gdzie panuje ogromna konkurencja. W handlu ŚWIAT CHILE Stały wzrost produkcji borówek Według danych Chilean Blueberry Commitee (organizacji ds. marketingu owoców borówki w Chile), w tym roku kraj ten wyprodukuje znacznie więcej tych owoców niż w 2010 r. Spodziewane zbiory mają wynieść 64 tysiące ton i być o 30% wyższe niż w 2010 roku. W najbliższych pięciu latach produkcja owoców borówki wysokiej w Chile może się zwiększyć aż dwukrotnie w stosunku do bieżącego sezonu i sięgnąć 110 tys. ton w sezonie 2014/15. Chociaż aż 80% chilijskich borówek trafia do Stanów Zjednoczonych, kraj ten wciąż poszukuje nowych rynków eksportowych. Dzięki prowadzonej wspólnie z Urugwajem i Argentyną kampanii promującej w Europie borówki z Ameryki Południowej, w minionym sezonie Chilijczycy sprzedali ich na naszym kontynencie aż o 36% więcej niż przed dwoma laty (łącznie 5 tys. ton w sezonie 2009/2010). Powoli chilijskie borówki stają się również dostępne w krajach azjatyckich. (WG) źródło: Chilean Blueberry Commitee fot. W. Górka F&N Agro Polska Sp. z o. o. ul. Twarda 30, Warszawa tel

18 18 Szkodniki żyjące w glebie Dr hab. Barbara H. Łabanowska prof. nadzw., Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Od kilkunastu lat wzrasta zagrożenie upraw przez gatunki owadów, które żerując niszczą korzenie roślin. Przyczyną tego jest nagromadzenie się znacznej liczby osobników na jednostce powierzchni, których zwalczenie, zwłaszcza w obecności roślin uprawnych, jest bardzo trudne, a niejednokrotnie nawet niemożliwe. Kurczy się bowiem liczba dostępnych, zarejestrowanych do tego celu substancji aktywnych. Dlatego, aby uniknąć strat w produkcji, bardzo ważne są wszelkie zabiegi zapobiegające zasiedleniu gleby przez szkodniki. Gatunki Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha) należy do rzędu chrząszczy (Coleoptera), rodziny żukowatych (Scarabaeidae). W Polsce występuje powszechnie. Jest poważnym zagrożeniem na terenie Polski północnozachodniej, lokalnie również w środkowej części kraju, na południu oraz południowym zachodzie. Bardzo liczny bywa w lasach liściastych, na drzewach w parkach i sadach, w szkółkach oraz na wielu gatunkach roślin zielnych. Niebezpieczne dla roślin są zarówno osobniki dorosłe, jak i larwy. Chrząszcze żerują na drzewach liściastych (np. dębach, topolach, jabłoniach, wiśniach), pozostawiając z liści zasiedlonych roślin tylko fragmenty nerwów głównych (dochodzi do gołożeru ). Roślina pozbawiona liści w maju, wydaje przyrosty wtórne, co ją bardzo osłabia. Larwy (zwane pędrakami) chrabąszcza majowego żyją w glebie, w obrębie różnych upraw, także roślin sadowniczych (jabłoni, wiśni, śliw, grusz, borówki, leszczyny, malin, truskawek i innych). Uszkodzone rośliny zielne np. truskawki, gwałtownie więdną i zasychają, łatwo wyrwać je z gleby gdyż są pozbawione korzeni. Czasami takie rośliny leżą obok miejsca,w którym rosły, gdyż ptaki wyciągają je z gleby by wydobyć larwę. Najczęściej przez pędraki niszczone są kolejne rośliny w rzędzie (fot. 1). Najbardziej zagrożone są uprawy znajdujące się obok lasów oraz te, założone na glebie, w której występują starsze, najbardziej żarłoczne larwy. W szkółkach oraz młodych, a nawet 5-6-letnich sadach, pędraki ogryzają korę z szyjki korzeniowej drzewek i z grubszych korzeni, zjadają też drobniejsze korzenie, co prowadzi do stopniowego więdnięcia i zamierania rośliny. Uszkodzone drzewka i krzewy łatwo można wyciągnąć z gleby, a w zasięgu korzeni znajduje się nawet kilka pędraków. Chrząszcz chrabąszcza majowego jest dość duży (20-25 mm długości ciała), czarny, ale pokrywy jego skrzydeł, wachlarzowate duże czułki i nogi są brązowobrunatne. Charakterystyczne są rzędy białych, trójkątnych plam po obu stronach odwłoka. Larwa (fot. 2) początkowo jest biaława, później kremowobiała, z dużą brunatną głową i trzema parami silnych nóg tułowiowych. Chrząszcze pojawiają się zwykle pod koniec kwietnia i w pierwszej połowie maja. Po ich wyjściu z gleby widoczne są na jej powierzchni otwory, lokalnie nawet kilka lub kilkanaście na 1 m 2 pola, zależnie od liczebności populacji szkodnika w glebie. Ich lot trwa 2-3 tygodni. W ciągu dnia kryją się pomiędzy liśćmi na drzewach. Uaktywniają się o zmroku, wieczorem i nocą. Po zapłodnieniu samice składają jaja do gleby w pobliżu korzeni roślin. Jedna samica składa około 50 jaj (w grupach po sztuk) i ginie. Po upływie 3-4 tygodni wylęgają się pędraki, które żyją w glebie i przez 3-4 lat żerują zjadając korzenie różnych roślin. W czerwcu ostatniego roku rozwoju ciało pędraka dorasta do około 50 mm długości. Larwa schodzi na głębokość około 0,5 m i się przepoczwarcza. W sierpniu z poczwarek wychodzą młode chrząszcze, ale pozostają w glebie do wiosny. Ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola) należy do tej samej rodziny, co wcześniej opisany gatunek. W Polsce występuje powszechnie, chrząszcze nalatują na jabłoń, porzeczkę, truskawkę, malinę. Niebezpieczne dla roślin są zarówno chrząszcze, jak i larwy. Chrząszcze powodują znaczne szkody w sadach, niszcząc zawiązki owoców i liście. Larwy odżywiające się podziemnymi częściami roślin, częściej żerują w obrębie trawników i terenów zachwaszczonych. Chrząszcze mają ciało dłogości mm. Ich pokrywy są kasztanowobrązowe, natomiast głowa i przedplecze zielononiebieskie, błyszczące. Młode pędraki trudno odróżnić od larw chrabąszcza majowego. Dorosłe są jednak znacznie mniejsze od wcześniej opisanego gatunku dorastają do 20 mm długości. W sezonie 2010 lot chrząszczy trwał około 4 tygodnie od końca maja prawie do końca czerwca, z maksimum w połowie maja. Chrząszcze są aktywne w ciepłe, słoneczne dni. Jaja składają do gleby. Rozwój pędraków ogrodnicy niszczylistki trwa jeden sezon. Przepoczwarczają się wczesną wiosną. Fot. 1 Przerzedzenie rzędów roślin w efekcie żerowania pędraków Guniak czerwczyk (Rizotrogus solstitialis) powoduje podobne szkody jak wcześniej opisane gatunki. Chrząszcz ma ciało długości mm, pokryte licznymi żółtymi włoskami, pokrywy miodowo brązowe. Larwa jest podobna do larwy chrabąszcza majowego, ale mniejsza 30 mm długości. Chrząszcze pojawiają się około połowy czerwca. Samice składają jaj do gleby. Pędraki rozwijają się w niej przez 2-3 lat. Sprężykowate (Elateridae), to rodzina w której szkody na roślinach wyrządzają larwy zwane drutowcami. Najbardziej znanym przedstawicielem jest osiewnik rolowiec (Agriotes lineatus). Drutowce występują na terenie całego kraju, najczęściej na polach zaperzonych, na łąkach, ugorach i uprawach wieloletnich, gdzie mają doskonałe warunki do rozwoju. Żerują na korzeniach wielu roślin, jak np. ziemniaków, sałaty, pomidorów, buraków, ozdobnych, chwastów, głównie perzu. Największe szkody wyrządzają na najmłodszych plantacjach truskawek, niszcząc rośliny w pierwszym roku po założeniu plantacji. Największe straty roślin notowano na plantacjach zakładanych na polu zaperzonym, gdzie perz zniszczono przy użyciu herbicydów, a drutowce pozostały. Larwy drążą korytarze wzdłuż szyjki korzeniowej lub wgryzają się do niej z boku. Uszkodzone rośliny gwałtownie więdną i zamierają. Zniszczone bywa kilka lub kilkanaście procent roślin, ale na stanowiskach po likwidowanych ugorach i nieużytkach, straty roślin uprawnych osiągały poziom nawet 90%. Warto dodać, że drutowce wgryzają się też do leżących na ziemi owoców, głównie podczas suszy, co dyskwalifikuje plon. Niektórzy odbiorcy owoców wymagają zaświadczenia, że na polach, z których pochodzą owoce, Fot. 2 Chrabąszcz majowy pędrak nie ma drutowców. Chrząszcz ma ciało wąskie, płaskie, barwy brunatnoczarnej (fot. 3), długości 7,5-10 mm i małą głowę. Na liściach roślin chrząszcze spotyka się w maju i czerwcu. Larwy drutowce są walcowate, długości do 25 mm, ich ciało pokrywa gruby oskórek chitynowy, barwy żółtawej do lekko brązowawej (fot. 4). Drutowce żyją w glebie, a ich pełny rozwój trwa około 5 lat. Przepoczwarczają się również w glebie, ale chrząszcze wychodzą z niej dopiero wiosną następnego roku. Opuchlak rudonóg (Otiorhynchus ovatus) jest dominującym gatunkiem na plantacjach truskawek. Może występować także na plantacjach owocowych roślin z rodziny wrzosowatych. Należy do rodziny ryjkowcowatych (Curculionidae). Występuje powszechnie. W zależności od okresu duże szkody notowano w północno-wschodniej Polsce, w rejonach białostockim, lubelskim, poznańskim, w centralnej części kraju. Ciało owada dorosłego (chrząszcza) ma długość około 5 mm, jest czarne (fot. 5), ale pokryte szarożółtymi, delikatnymi włoskami. Głowa zakończona jest charakterystycznym grubym, ale krótkim ryjkiem. Larwa beznoga, rogalikowato zgięta, kremowobiała z brązowawą głową, dorasta do 7 mm długości. Poczwarka podobnej wielkości, jasnokremowa również znajduje się w glebie. Dla roślin niebezpieczne są głównie larwy, chociaż chrząszcze również powodują uszkodzenia, ale nie zakłóca to procesów życiowych rośliny. Larwy żerują na korzeniach truskawek. Tam, gdzie występują opuchlaki obserwuje się placowe więdnięcie i zamieranie roślin (fot. 6) w końcu maja i na początku czerwca. W tym czasie wyrośnięte larwy zjadają znaczną ilość korzeni. Uszkodzone rośliny ze zniszczonymi korzeniami bardzo łatwo wyrwać z gleby. W pierwszej połowie czerwca pod roślinami w glebie można znaleźć larwy i poczwarki, a także pojedyncze owady dorosłe, które są kremowobiałe lub rude, natomiast po wyjściu z gleby stają się czarne. Na plantacjach zasiedlonych przez liczną populację szkodnika na korzeniach pojedynczych roślin znajdowano nawet 120 larw, poczwarek i chrząszczy, natomiast widoczne uszkodzenia mogą wyrządzić już nawet 2-4 larw opuchlaka żerujące na roślinie. Od końca czerwca na roślinach dominują chrząszcze (w populacji są tylko samice, opuchlaki rozmnażają się partenogenetycznie), które żerują na truskawce do września, wyjadając zakola na brzegach blaszki liściowej, co nie ma znaczenia gospodarczego. Zaniepokojone spadają na glebę, i udają martwe. Samica składa od 300 do 600 jaj do gleby przy roślinach. Larwy wylęgają się po kilku dniach. Żerują na korzeniach truskawki do jesieni, a następnie zimują w glebie. Opuchlak truskawkowiec (Otiorhynchus sulcatus) występuje także dość powszechnie i coraz liczniej. Uszkadza wiele gatunków roślin, np. winorośl, porzeczkę, agrest, malinę, truskawkę, borówkę, rośliny ozdobne. Fot. 3 Osiewnik rolowiec chrząszcz na liściu maliny Ciało chrząszcza ma 7-10 mm długości, pokrywy wyraźnie bruzdkowane, czarne (fot. 7), błyszczące, z żółtawobrunatnymi włoskami. Larwa i poczwarka podobne są do poprzedniego gatunku, ale większe, do 8-10 mm długości. Szkodliwe dla roślin są chrząszcze i larwy. Larwy żerując uszkadzają korzenie truskawki, w czego efekcie roślina więdnie i zamiera. Chrząszcze wiosną oraz w lecie wygryzają, począwszy od brzegów liścia, zatoki. Zimują larwy i chrząszcze pod roślinami. Większość osobników dorosłych tego opuchlaka pojawia się na truskawce w maju i czerwcu, ale pojedyncze także wiosną. Chrząszcze opuchlaków nie latają, przemieszczają się wędrując po powierzchni gleby lub po roślinach. Na winorośli, porzeczce, borówce oraz w sadach chrząszcze mogą ogryzać korę z pędów i szyjki korzeniowej roślin, co prowadzi do osłabienia lub zamierania pędów, a nawet całych roślin (np. sadzonki porzeczki, winorośli, borówki). Opuchlak chropawiec (Otiorhynchus raucus, chrząszcz szarobrązowy, owalny, długości około 7 mm; larwa kremowobiała, długości około 7 mm) oraz opuchlak lucernowiec (Otiorhynchus ligustici, chrząszcz długości mm, ciemny, pokryty szarożółtymi włoskami) mogą pojawić się lokalnie na plantacjach. Powodują one podobne uszkodzenia roślin jak opuchlak rudonóg. Progi zagrożenia Standardowa metoda kontroli polega na sprawdzeniu obecności i liczebno-

19 19 ści szkodników w glebie. W tym celu wykopuje się po przekątnej 1-hektarowego pola 32 dołki (o wymiarach 25 cm długość, 25 cm szerokość, 30 cm głębokość łącznie obejmujące ok. 2 m 2 ). Pobraną glebę przesiewa się przez sito lub wyrzuca, np. na folię i liczy znalezione osobniki szkodników. Okresy lustracji i progi zagrożenia szkodników glebowych Fot. 4 Drutowce w glebie Nazwa szkodnika Okres lustracji Próg zagrożenia Pędraki chrabąszcza majowego maj lub sierpień; pędraki są wówczas niezbyt głęboko, w sierpniu znajduje się także młode 1 pędrak w glebie pobranej losowo łącznie z 2 m 2 osobniki, wylęgłe z jaj złożonych w maju maj, czerwiec, zawiesić pułapki z feromonem brak Ogrodnica niszczylistka do odłowu chrząszczy i sprawdzać ich obecność 2 razy w tygodniu Guniak czerwczyk czerwiec, obserwować obecność chrząszczy brak na roślinach Drutowce maj do sierpnia 1 drutowiec w glebie pobranej losowo łącznie z 2 m2 przed sadzeniem truskawek 5-10 larw opuchlaków na 1 m2 koniec maja-czerwiec, sprawdzać obecność Brak Opuchlak rudonóg larw w glebie po zbiorze owoców, sprawdzać obecność brak chrząszczy na roślinach Opuchlak truskawkowiec Po zbiorze owoców, sprawdzać obecność Brak chrząszczy na roślinach Fot. 5 Chrząszcz opuchlaka rudonoga zarejestrowany do stosowania w sadach, tylko przed sadzeniem drzewek. Lokalnie, w rejonach szczególnie zagrożonych, może być potrzebne zwalczanie chrząszczy podczas ich masowego lotu i żerowania na liściach i zawiązkach owoców. Najlepsze efekty można uzyskać opryskując rośliny Fot. 6 Obecność larw opuchlaków na plantacji objawia się placowym zamieraniem roślin truskawek Fot. 7 Opuchlak truskawkowiec na liściu truskawki preparatem kontaktowym lub kontaktowo-wgłębnym, w ciągu dnia, kiedy odpoczywają na nich chrząszcze. Zwalczanie drutowców. Zagrożenie gleby przez drutowce sprawdza się jednocześnie podczas kontroli gleby pod względem obecności pędraków. Jeżeli na polu występują drutowce, nie należy zakładać na nim plantacji. Podczas zabiegów chemicznych zwalczających (ograniczających) pędraki, redukowana jest także liczebność drutowców (zwykle w mniejszym stopniu niż pędraków), ale nie ma szans na całkowite ich zniszczenie. Chcąc ograniczyć wgryzanie się drutowców do owoców, zaleca się ściółkowanie plantacji, np. słomą. Zwalczanie opuchlaków nie jest łatwe, ale możliwe. Bardzo ważne jest, by nowe plantacje zakładać na polu wolnym od tych szkodników. Należy unikać terenów po roślinach wieloletnich, jak np. koniczyna, lucerna, po zlikwidowaniu zasiedlonych przez opuchlaki plantacji truskawek oraz w sąsiedztwie takich upraw. Po stwierdzeniu opuchlaków trzeba zmienić pole lub zniszczyć szkodnika przed sadzeniem roślin stosując, np. Dursban 480 EC i koniecznie zmieszać go z glebą. Zgodnie z obowiązującym programem ochrony roślin, wiosną, przed kwitnieniem truskawek, nie ma zarejestrowanych środków do zwalczania larw opuchlaków pod roślinami. Na zagrożonych uprawach możliwe jest zwalczanie metodą biologiczną stosując preparat Larvanem, który zawiera nicienie patogeniczne w stosunku do opuchlaków. Należy go zastosować dokładnie według instrukcji na opakowaniu, na wilgotną i ciepłą glebę, jednak zabieg jest kosztowny i nie zawsze opłacalny. Warto natomiast zwalczać chrząszcze po zbiorze owoców, nawet, jeśli planuje się likwidację plantacji. Ogranicza się w ten sposób liczebność szkodnika na polu. Do opryskiwania roślin i gleby pod nimi (tam w ciągu dnia przebywają chrząszcze) dozwolony jest Mospilan 20 SP (0,3 kg/ha) i Sumitox 20 SP (0,3 kg/ha) oraz Dursban 480 EC i jego odpowiedniki: Golden Pyriyfos 480 EC, Pyrinex Extra 480 EC i Owadofos Extra 480 EC (wszystkie w dawce 2-3 l/ha). Zabieg najlepiej wykonać przed wieczorem lub w dzień pochmurny, kiedy chrząszcze są bardziej aktywne, stosując np. opryskiwacz z belką Fragaria lub opryskiwacz Sepia. fot. 1, 2, 6 B. Łabanowska fot. 3-5, 7 G. Łabanowski Profilaktyka i zwalczanie Zwalczanie szkodników z rodziny żukowatych. Od wielu lat pędraki powodują duże szkody na plantacjach roślin uprawnych, jednak ciągle brakuje w pełni skutecznych metod ich zwalczania. Bardzo ważne jest, by w zagrożonych rejonach sprawdzać obecność pędraków w glebie przed posadzeniem roślin, tak jak opisałam powyżej. Jeżeli stwierdzi się pędraki, warto wybrać inne, wolne od nich pole, a jeśli to niemożliwe, trzeba ograniczyć ich populację podczas przygotowania gleby przed założeniem uprawy. Zaleca się walkę mechaniczną, tzn. uprawę gleby maszynami z ostrymi elementami, np. glebogryzarką, talerzówką. Ponadto pędraki wyrzucone podczas tych uprawek na powierzchnię gleby są wybierane i zjadane przez ptaki. Zaleca się także uprawę gryki na glebie zasiedlonej przez pędraki. Roślina ta zawiera taniny, związki niekorzystne dla pędraków. Larwy żerujące na korzeniach gryki mają zakłócony rozwój, nie osiągają stadium owada dojrzałego. Uzupełnieniem omówionych metod jest walka chemiczna, czyli opryskiwanie gleby (również zachwaszczonej). Zabiegi mechaniczne i chemiczne powinno się wykonać wiosną, np. w końcu kwietnia lub pierwszych dniach maja, po ogrzaniu się gleby, kiedy pędraki rozpoczęły już żerowanie, albo w sierpniu (jeśli jest ciepło, najpóźniej w pierwszych dniach września), przed zejściem pędraków na zimowanie. Zaleca się do tego celu preparat Dursban 480 EC w dawce 5 l/ha, w 1000 l wody, a następnie jak najszybsze zaoranie pola, by maksymalnie wykorzystać gazowe działanie chloropiryfosu (substancja aktywna). Przemieszcza się on pomiędzy grudkami gleby i niszczy obecne tam pędraki. W 2011 roku na rynku mogą być dostępne odpowiedniki Dursbanu 480 EC, a mianowicie Golden Pyrifos 480 EC, Pyrinex Extra 480 EC i Owadofos Extra 480 EC (uwaga, nie mylić z wcześniej znanym Owadofosem 540 EC, który zawierał fenitrotion i był polecany do zwalczania wielu szkodników żerujących na nadziemnej części roślin). Korzystnie jest wykonać zabieg w dzień pochmurny lub podczas drobnej mżawki, gdyż w takich warunkach preparat wolniej paruje. Chloropiryfos użyty przeciwko pędrakom, ogranicza także żyjące w glebie drutowce (larwy sprężykowatych), larwy opuchlaków, pędraki ogrodnicy niszczylistki i guniaka czerwczyka oraz krocionogi. W doświadczeniach prowadzonych kilka lat temu w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach do zwalczania pędraków w młodych nieowocujących sadach stosowaliśmy Dursban 480 EC metodą iniekcji doglebowych, ale preparat nie został

20 20 ChLodnym okiem Zimowe miesiące sprzyjają spotkaniom na licznych targach i konferencjach, krajowych oraz zagranicznych. Gdyby tak popatrzeć wstecz i przeanalizować, co pokazywali wystawcy i czego mogliśmy wysłuchać na wykładach kilka, a nawet kilkanaście lat temu, zobaczymy wyraźnie jak wielkie zmiany nastąpiły w naszym sadownictwie. I to zmiany na lepsze. Bo jak wielką sensacją były pierwsze generatory azotu, płuczki CO 2, zagraniczne ciągniki sadownicze (z kabiną i klimą ) czy platformy robocze? Jak szybko zmieniły się informacje o typach sadów, systemach ich prowadzenia czy efektywnej ochronie sadów? Co nowego działo się u naszych sąsiadów i konkurentów co sadzą, a czego się pozbywają? Nasi sadownicy szybko dostrzegli i zrozumieli, że wiedza to też kapitał. Trzeba być na bieżąco nie tylko z tym co dzieje się w naszym sadzie, ale i spojrzeć z szerszej perspektywy wysłuchać opinii innych, podyskutować o najważniejszych problemach. Czołowe firmy za zagranicy (choćby z Włoch czy Holandii) są obecne na polskich imprezach sadowniczych, co potwierdza znaczenie Polski, jako ważnego gracza na rynku sadowniczym. Cieszy też to, że dużo sprzętu czy proponowanych rozwiązań jest całkowicie polskich. Patrząc na frekwencję na ostatnich targach (szczególnie po stronie odwiedzających) widać, że na stałe wpisały się one do kalendarzy naszych sadowników. Oczywiście wiele rzeczy można by było jeszcze poprawić, choćby po stronie logistyki czy miejsc parkingowych. Rozmawiałam z kilkoma zagranicznymi gośćmi targów byli pod wrażeniem organizacji i tego co mogli zobaczyć. Wszystkie etapy produkcji sadowniczej mieliśmy zgromadzone w jednym miejscu od materiału szkółkarskiego poprzez ochronę, mechanizację, przechowywanie po dystrybucję i sprzedaż. Była możliwość bezpośredniej rozmowy i porównania wielu ofert pod jednym dachem. Ciekawa była opinia jednego z Włochów, który obserwując tłumy zwiedzających i pełną salę konferencyjną mówił, że rozumie teraz w pełni, co decyduje o sile i jednocześnie o słabości polskiego sadownictwa. Był pod wrażeniem tego, że tak wielu młodych ludzi odwiedziło targi. Oznacza to, że w polskim sadownictwie jest potencjał, nowa siła otwarta na zmiany i nowe sposoby produkcji. Jest też szansa, że młode pokolenie będzie chciało pracować razem. Według mojego rozmówcy, jest to szansa na zwalczenie największej słabości naszego ogrodnictwa rozdrobnienia. Miał na myśli nie tylko wielkość gospodarstw, ale także wielość odmian, brak wyrównanej jakości i ciągle niewystarczające usprzętowienie. Podawał przykład Południowego Tyrolu, gdzie duże grupy są jedyną szansą na korzystne ceny i przyzwoite zyski także dla sadowników. Co ciekawe w dyskusji z kilkoma naszymi sadownikami namawiał na tworzenie silnych grup, ale przestrzegał przed przeinwestowaniem. Supernowoczesne linie sortownicze, wielkie obiekty przechowalnicze czy maszyny do pakowania muszą na siebie zarabiać. Dotacje w wysokości do 75% kuszą, ale bez dobrej jakości, bez kontaktów handlowych, a przede wszystkim bez rynków zbytu, te nowoczesne obiekty szybko mogą stać się tylko wielkim problemem i obciążeniem dla członków grupy. Decyzja o tworzeniu grupy producenckiej powinna więc być przemyślana i przeanalizowana, przede wszystkim pod względem finansowym. Niech magiczne 75% dotacji nie przesłoni nam późniejszych wyzwań i trudności związanych ze skutecznym zarządzaniem grupą i utrzymaniem się na coraz bardziej konkurencyjnym rynku. Informator Sadowniczy Nr 2/ egzemplarz bezpłatny Wydawca: Agrosan sp. z o.o. ul. A. Mickiewicza 47a/ Sandomierz Wojciech Górka redaktor naczelny wojciech.gorka@agrosan.pl tel Katarzyna Kupczak katarzyna.kupczak@agrosan.pl tel Informacje o reklamach: Leaf Media, Kinga Barańska kinga.baranska@leafmedia.pl Nakład: egz. Druk: Eurodruk Kraków Jakość owoców wyzwaniem dla polskich sadowników Wojciech Górka 10 grudnia 2010 r. w Lublinie odbyła się XIII Międzynarodowa Konferencja Sadownicza pt. Jakość owoców wymagania prawa i rynkowa konieczność. Organizatorem tej imprezy byli, m.in. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie oraz Towarzystwo Rozwoju Sadów Karłowych. Podczas spotkania starano się znaleźć odpowiedź na pytanie, co zrobić, aby jakość owoców produkowanych w naszym kraju mogła dorównać tej w krajach o wysoko rozwiniętym sadownictwie. Zdaniem prof. dr hab. Eberharda Makosza, jakość owoców, przede wszystkim jabłek pozostaje obecnie naszym największym wyzwaniem, gdyż produkcja owoców niskiej jakości była i będzie w kolejnych latach nieopłacalna. Wyjątkiem są takie sezony jak ostatni, gdy nieurodzaj decyduje o wysokich cenach i pozwala łatwiej zagospodarować plony. Musimy się przyzwyczaić, że w latach z normalną wielkością produkcji o zakupie krajowych owoców powoli przestanie decydować cena detaliczna produktów, a w większej mierze ich jakość. Klienci preferują bowiem dobrze wyrośnięte i wybarwione owoce, odpowiednio soczyste i jędrne, a przede wszystkim smaczne. Dobrym przykładem mogą być chociażby czereśnie. Ostatnie lata pokazały, że ci, którzy dostarczają dorodnych owoców czereśni nowych odmian mogą je bez problemów drogo sprzedać, podczas, gdy niewielkie, niskiej jakości owoce starych odmian z trudem znajdują nabywców, nawet gdy oferuje się je bardzo tanio. Trwający obecnie sezon, w którym nie ma problemów ze zbytem jabłek (bo jest ich mało) nie powinien nikogo zmylić. Taka sytuacja na pewno nie powtórzy się już bowiem w latach, w których przebieg pogody pozwoli zebrać normalny plon. Na marginesie, warto się zastanowić czy tegoroczny sezon nie spowoduje drastycznego spadku spożycia jabłek (z niektórych źródeł wynika, że ich sprzedaż w supermarketach już bardzo się obniżyła). Przeciętny polski klient częściej bowiem sięgnie, chociażby po pomarańcze oferowane po 2 zł/kg niż po polskie jabłka w granicach 4 zł/kg. Z kolei klient, dla którego cena nie jest aż tak ważna, głęboko się zastanowi czy wybrać importowane jabłka wysokiej jakości (w detalu około 6 zł/kg) czy nieco tańsze, ale gorzej wyglądające owoce krajowe. Oczywiście, zawsze możemy powiedzieć, że za rok będzie inaczej. Trzeba jednak pamiętać, że przyzwyczajenia nabywców, zwłaszcza tych młodszych, tak szybko się nie zmieniają. Zdaniem profesora Makosza Fot. 1 Zdaniem prof. dr hab. Eberharda Makosza, jakość jabłek jest naszym największym wyzwaniem A Fot. 2 Jakość jabłek w polskich sklepach (a) jest zdecydowanie gorsza od jakości na Zachodzie (b) Należy jak najlepiej wykorzystać środki pomocowe dostępne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , aby zwiększyć plon owoców uzyskiwany z jednostki powierzchni oraz ich jakość. Za opłacalny plon owoców deserowych wysokiej jakości w najbliższych latach można uznać: jabłka ponad 30 t/ha, wiśnie i truskawki 12 t/ha, a maliny 8 t/ha. Oczywiście plon ogólny we wszystkich przypadkach musiałby być o 20-30% wyższy. Dobrze wyprodukowane owoce trzeba jednak przechować w odpowiednich warunkach, a potem właściwie przygotować do sprzedaży. Do tego potrzebne jest zwiększenie pojemności chłodni z kontrolowaną atmosferą. W Polsce z około 1 mln ton jabłek, które przechowujemy, możemy w takich pomieszczeniach umieścić obecnie do 45% owoców. Na Zachodzie udział ten wynosi 70-80%. Z kolei do lepszego przygotowania owoców ważnymi inwestycjami są nowoczesne urządzenia do sortowania i pakowania jabłek. Technologia Prof. dr hab. Kazimierz Tomala zwracał uwagę na czynniki determinujące jakość, czyli przede wszystkim wielkość, wybarwienie oraz jędrność jabłek. Zdaniem tego prelegenta, o jabłonie należy zadbać: z od początku do końca kwitnienia m.in. wykonać oprysk preparatem Goëmar BM86, zadbać o obecność owadów zapylających (np. wykorzystywać trzmiele, gdy zawodzi pogoda); zdbać o liście intensywna fotosynteza sprzyja uzyskiwaniu wyższych plonów owoców o większej średnicy (np. opryskiwać liście glinką kaolinową podczas letnich upałów); z dbać o zawiązki (opryski nawozami Seniphos, Rosafos, Kalcifos czy preparatem Nectar Intense mogą poprawić wybarwienie owoców); z dbać o jabłka przed i po zbiorze (chronić przed chorobami grzybowymi, które ujawniają się w czasie przechowywania; wykorzystywać preparat SmartFresh, zapobiegać uszkodzeniom jabłek przez nadmiar CO 2 w atmosferze). Prof. dr hab. Augustyn Mika podkreślał, że jedną ze słabych stron naszego sadownictwa jest lekceważenie roli światła słonecznego w sadzie. W tym celu należy dbać o utrzymywanie stożkowych koron z wysmukłym wierzchołkiem przez cały okres eksploatacji drzew. Korony mogą się stykać u podstawy, ale wyżej muszą być między nimi prześwity. Polscy sadownicy na pierwszym miejscu stawiają zwykle walkę z parchem, ale niestety nie przywiązują tak wielkiej wagi do przerzedzania zawiązków owocowych. Wreszcie niezbędne jest dbanie o liście, które muszą być nie tylko zdrowe, ale i sprawne w procesie fotosyntezy. Profesor Mika podkreślał, że nawet jeśli przerzedzimy zawiązki, to owoce i tak nie dorosną, jeśli w koronie nie będzie nowych przyrostów. Zdaniem holenderskiego doradcy Peter van Arkel z holenderskiej firmy Fruit Advies Zuid-Limburg zsumował niezbędne według niego działania, które mogą poprawić jakość owoców w Polsce: z zakładać nowe i nowoczesne sady; zusuwać stare nasadzenia, które dają jedynie owoce przemysłowe; z sadzić odmiany wybierane przez klientów; z poszukiwać nowych odmian, odpowiednich do polskich warunków, np. kandydatek na polskie odmiany klubowe); B z stworzyć i respektować krajowe standardy jakości; z wdrażać nowe technologie uprawy; z zadbać o dobre doradztwo (powinny powstać polskie organizacje doradcze); z w ramach współpracy handlowej polskich grup producenckich stworzyć markę polskich owoców wysokiej jakości (sięgnąć po dobre przykłady z Włoch, np. markę Melinda). Fot. 3 Melinda marka jabłek kojarzona przez większość Włochów owocami najwyższej jakości Zarządzanie jakością i bezpieczeństwem owoców Dbałość o jakość i bezpieczeństwo owoców dla zdrowia nabywcy należy do obowiązków każdego producenta. Tylko ten drugi warunek jest jednak prawnie wymagany i w Unii Europejskiej regulowany przepisami prawa żywnościowego. Choć produkcja pierwotna jest teoretycznie wyłączona z obowiązku wdrażania i utrzymania systemu HACCP, wielu odbiorców w owoców nie chce ich już kupować od dostawców, którzy takiego systemu nie wprowadzili na terenie pakowni czy sortowni owoców. Więksi, tak krajowi, jak i zagraniczni odbiorcy często pytają też o inne zabezpieczenia bezpieczeństwa zdrowotnego (np. certyfikaty GlobalGap, ISO ) lub bezpieczeństwa zdrowotnego i jakości równocześnie (BRC, IFS czy Tesco Food Manufacturing Standard). W Lublinie mówili na ten temat prof. dr hab. Tadeusz Sikora z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Miroslaw Maziarka z Tesco czy Maria Kosik z TÜV NORD Polska Sp. z o.o. Ta ostatnia prelegentka podała np., że w 2009 roku w Polsce wydano 994 certyfikaty GlobalGAP, podczas gdy we Włoszech , w Hiszpanii , a w Grecji Te liczby świadczą jak ważny jest ten dokument dla wielu europejskich producentów rolnych oraz odbiorców ich produktów. fot. 1-3 W. Górka