Struktura i awaryjność systemu dystrybucji wody wodociągowej w Bydgoszczy

Transkrypt

1 TOTCZYK Grażyna 1 PASELA Rafał 1 Struktura i awaryjność systemu dystrybucji wody wodociągowej w Bydgoszczy WSTĘP Bydgoszcz jest największym miastem województwa kujawsko-pomorskiego i ósmym na liście największych miast polskich. Zajmuje powierzchnię ha i liczy około 359 tys. mieszkańców. Pierwsze urządzenia wodociągowe w Bydgoszczy wybudowano w XIV, wieku za panowania króla Zygmunta Starego. Wodę pobierano wówczas bezpośrednio z rzeki Brdy. Ówczesne wodociągi wytrwały tylko kilkanaście lat. Istotny rozwój wodociągów nastąpił w XIX wieku. W 1900 roku uruchomiono stację wodociągową Las Gdański, ujmującą i uzdatniającą wodę podziemną. Jednocześnie wybudowano 30 km sieci wodociągowej i wieżę ciśnień. W 1957 roku rozpoczęto budowę drugiej stacji uzdatniania wody na Czyżkówku, z ujęciem wód powierzchniowych z rzeki Brdy. Obydwa ujęcia po rozbudowie i modernizacji eksploatowane są do dnia dzisiejszego. Ze względu na zróżnicowanie wysokościowe położenia miasta Bydgoszczy, system dystrybucji wody pracuje w dwóch strefach ciśnienia. Pierwsza strefa obejmuje tereny położone w dolinie rzeki Brdy i jest zasilana pompowniami zlokalizowanymi na stacjach wodociągowych "Czyżkówko" i "Las Gdański". Druga strefa obejmuje obszary zlokalizowane na: południowym tarasie doliny, gdzie ciśnienie podnoszone jest za pomocą pompowni strefowej mieszczącej się przy ulicy Filareckiej, górnym tarasie dzielnicy Piaski zasilanej przez hydrofornię przy ulicy Smukalskiej, górnym tarasie Osowej Góry zasilanej przez przepompownię przy ulicy Linowej. Na terenie miasta funkcjonuje 11 studni awaryjnych, które wykorzystywane są dla potrzeb awaryjnego zaopatrzenia w wodę oraz w warunkach specjalnych. System dystrybucji wody w Bydgoszczy w 2013 r. dostarczał 16,1 mln m 3 wody do zarejestrowanych odbiorców, w tym [9]: stanowili odbiorcy indywidualni; zakłady przemysłowe; pozostali odbiorcy; 4 - gminy. Celem pracy jest analiza strukturalna sieci dystrybucyjnej wody wodociągowej w Bydgoszczy i ocena jej awaryjności w okresie r. Pracę napisano na podstawie danych udostępnionych przez Miejskie Wodociągi i Kanalizacje w Bydgoszczy. 1. CHARAKTERYSTYKA BYDGOSKIEJ SIECI WODOCIĄGOWEJ 1.1. Długość sieci wodociągowej Wraz z rozwojem miasta, rozbudową ujęć i stacji uzdatniania wody, w Bydgoszczy następowała rozbudowa sieci wodociągowej. W 2011 r. stopień zwodociągowania był równy 99,21 %, a liczba mieszkańców podłączonych do sieci wodociągowej wynosiła osób. Długość przewodów sieci wodociągowej systematycznie wzrasta. Największa dynamika dotyczy wzrostu długości przewodów rozdzielczych, co można stwierdzić na podstawie danych przedstawionych w tabeli 1. 1 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Wydział Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska, Bydgoszcz, Al. Prof. S. Kaliskiego 7. Tel , grato@utp.edu.pl 6236

2 Tab. 1. Zmiany długości przewodów bydgoskiej sieci wodociągowej w ostatnim dziesięcioleciu [9] Długość przewodów Rok Długość sieci ogółem [km] [km] magistralnych rozdzielczych przyłączy ,50 108,60 534,40 254, ,30 108,60 548,10 257, ,18 119,78 551,96 259, ,92 119,79 559,07 262, ,36 119,79 563,00 265, ,92 119,79 565,96 270, ,27 119,79 580,95 273, ,56 123,05 590,37 277, ,38 123,65 607,07 279, ,30 123,65 608,42 282, ,70 123,65 614,08 283,93 W 2013 roku łączna długość sieci wodociągowej wynosiła 1021,7 km, w tym największy udział wynoszący 60,1% miały przewody rozdzielcze. Udział procentowy poszczególnych rodzajów przewodów w ogólnej długości sieci wodociągowej w 2013 roku przedstawia rysunek 1. Rys. 1. Procentowy udział długości przewodów wodociągowych w 2013 r Struktura materiałowa Analiza struktury materiałowej sieci wodociągowych w Polsce w 2011 r. [6] wykazuje, że w ostatnich latach w większości dużych miast do budowy sieci i wymiany starych przewodów stosuje się głównie rury i kształtki z polietylenu (PE) oraz polichlorku winylu (PVC). W 2011 r. w strukturze materiałowej sieci stanowiły one odpowiednio 15,1% i 27,3%. Mimo tego nadal duży udział procentowy w tym czasie miały tradycyjne materiały, takie jak żeliwo szare 36,9% i stal 12,7%. W eksploatacji występowały także przewody azbestocementowe, stanowiąc 4,4% udziału. Struktura materiałowa sieci bydgoskiej różni się od przedstawionej wyżej struktury sieci w większych miastach Polski, gdyż w sieci bydgoskiej dominują przewody z żeliwa szarego (47,6%) i PE (33,5%), natomiast przewody ze stali i PCV mają stosunkowo niewielki udział, wynoszący odpowiednio 7,1% i 9,9%. Poza tym już od 2010 roku w strukturze materiałowej bydgoskich wodociągów nie występuje azbestocement, ponieważ wykonane przewody z niego zostały wymienione na przewody z PE. Struktura materiałowa bydgoskiej sieci wodociągowej zmieniała się na przestrzeni lat. Przed 1939 r. sieć składała się głównie z rur żeliwnych. W połowie ubiegłego stulecia preferowano rury stalowe i żeliwne, a w latach w dzielnicach, które znajdowały się na peryferiach miasta stosowano popularne wówczas rury azbestocementowe. Następnie w okresie r. przewody rozdzielcze wykonywano głównie z tworzyw sztucznych, a magistrale z żeliwa i stali. W latach dziewięćdziesiątych do budowy sieci stosowano rury z żeliwa sferoidalnego, a aktualnie najczęściej stosowane są rury z polietylenu (PE). O powszechnym zastosowaniu rur i kształtek z tego materiału 6237

3 do budowy infrastruktury wodociągowej zadecydowały liczne zalety PE np.: odporność na korozję i na ścieranie, bardzo dobre właściwości hydrauliczne, nietoksyczność, elastyczność i mały ciężar. W analizowanym okresie obejmującym lata , zmiany w strukturze materiałowej najwyraźniej były widoczne w odniesieniu do dwóch materiałów PE i AC (azbestocementu). Zgodnie z tendencją ogólnopolską udział sieci wykonanej z PE systematycznie wzrastał, co wynika z faktu stosowania tego materiału do wymiany przewodów wykonanych z AC oraz do budowy nowej sieci. Jeszcze w 2007 r. 117,4 km sieci stanowiły przewody azbestocementowe, stanowiąc 17,2% udziału w strukturze materiałowej. W tym samym roku długość przewodów z PE wynosiła 11,3%. Proces ich wymiany zakończył się w 2010 r., przy 32,2% udziale przewodów z PE. W kolejnych latach ten udział nadal się zwiększał, dochodząc w 2013 r. do 33,5%, co odpowiadało 339,8 km długości sieci. Zmiany zachodzące w latach w strukturze materiałowej sieci dystrybucyjnej wody wodociągowej przedstawiono na rysunku 2. Rys. 2. Struktura materiałowa przewodów sieci wodociągowej w Bydgoszczy w latach Wyraźnie widoczny jest na nim przebieg procesu wymiany rur AC na PE oraz sukcesywny, niewielki spadek udziału przewodów z żeliwa szarego w ogólnej długości sieci. Ponadto na podstawie tego rysunku można stwierdzić, że w 2013 r. bydgoska sieć wodociągowa zbudowana była głównie z rur wykonanych z żeliwa szarego i PE, a przewody wykonane z tych materiałów stanowiły 81,1% całkowitej długości sieci Struktura wiekowa Wiek przewodów istotnie wpływa na ich stan techniczny, a tym samym na awaryjność sieci wodociągowej. Długi okres eksploatacji przewodów powoduje nadmierne zużycie materiału spowodowane ciągłym oddziaływaniem czynników fizycznych i chemicznych, tak wewnętrznych i zewnętrznych, zwiększając ryzyko awarii sieci wodociągowej [13]. Z tego powodu przewody sieci wodociągowych powinny być poddawane renowacjom, a najstarsze odcinki wymianie na nowe. Na podstawie przeprowadzonych badań [3] stwierdzono, że w dużych miastach Polski na początku XXI w. przewody wodociągowe funkcjonujące ponad 50 lat stanowiły nawet 50% całkowitej długości sieci, natomiast przewody w wieku lat w większości tych miast obejmowały 30 45% długości sieci. Zmiany w strukturze wiekowej przewodów tworzących sieć dystrybucji wody wodociągowej w Bydgoszczy w okresie r. (2007 r. brak danych) przedstawiono na rysunku

4 Rys. 3. Struktura wiekowa przewodów sieci wodociągowej w Bydgoszczy w latach W latach 2008 i 2009 najwięcej przewodów było w grupie wiekowej od 30 do 40 lat (odpowiednio 23,8% i 24,5%), a najmniejszy udział (12,4% i 12,9%) miały przewody, których wiek mieścił się w przedziale do 10 lat. Istotna zmiana w strukturze wiekowej nastąpiła w 2010 r., co było wynikiem zakończenia prac związanych z wymianą przewodów z AC na nowe - z PE oraz z ogólnym przyrostem długości sieci, który w tym czasie wyniósł 34 km. Przewody nowe - do 5 lat stanowiły wówczas 23,2% całkowitej długości sieci wodociągowej i ta struktura wiekowa utrzymywała się do 2012 roku. W 2013 r. udział przewodów z najmłodszej grupy wiekowej obniżył się do 17,2%, lecz biorąc pod uwagę że blisko połowa, bo aż 47,1% przewodów nie przekroczyła 20 lat, sieć bydgoską należy uznać za młodą. Tak niewielki wiek sieci był wynikiem przeprowadzonej wymiany i budowy nowych przewodów w ramach Programu Inwestycyjnego finansowanego z funduszy UE Bydgoski System Wodny i Kanalizacyjny, zakończonego w 2009 r. Biorąc pod uwagę wiek sieci bydgoskiej oraz to, że przyjmowane w kraju okresy trwałości technicznej przewodów z żeliwa szarego wynoszą lat i równie długie są dla przewodów z PE można stwierdzić, że w najbliższym czasie do wymiany kwalifikować się będzie niewielki odsetek przewodów 2. AWARYJNOŚĆ SIECI WODOCIĄGOWEJ Pod pojęciem awarii sieci wodociągowej rozumie się taki stan techniczny przewodu lub uzbrojenia, który uniemożliwia właściwe funkcjonowanie systemu dystrybucji i wymaga naprawy z odcięciem dopływu wody. Najczęściej dotyczy to braku szczelności oraz uszkodzeń przewodów i uzbrojenia. Przyczyną awarii może być: zmiana cech wytrzymałościowych materiału; nadmierne obciążenia statyczne, dynamiczne i termiczne przewodu; wady materiałowe; uszkodzenia mechaniczne; warunki gruntowe, gdy przewody ułożone są w gruntach naturalnych wykazujących własności korozyjne np. humus, torf czy namuły; zużycie techniczne w wyniku starzenia się przewodów i armatury; nadmierne ciśnienie wody w sieci i jego zmiany w cyklu dobowym. Często przyczynami awarii jest nieodpowiednia jakość wykonania, niewłaściwa eksploatacja i wadliwe projektowanie [12]. W celu oceny stanu technicznego sieci, a także w celu planowania prac remontowych korzysta się z jednostkowego wskaźnika intensywności uszkodzeń, nazywanego 6239

5 również wskaźnikiem awaryjności. Określa on liczbę awarii przypadających na 1 kilometr długości sieci w ciągu roku, a obliczany jest na podstawie wzoru [8]: λ(t) = n(t) / (L t ) (1) gdzie: λ(t) jednostkowa intensywność uszkodzeń, uszk./(km rok); n(t) liczba uszkodzeń w przedziale czasu t; L długość badanych przewodów w przedziale czasu t, km; t rozpatrywany przedział czasu, rok. Wyznaczone wartości jednostkowego wskaźnika intensywności uszkodzeń umożliwiają porównanie awaryjności przewodów różniących się wiekiem, materiałem z którego zostały zbudowane, czy eksploatowanych w różnych warunkach. Zalecane wartości wskaźnika intensywności uszkodzeń wg kryteriów europejskich wynoszą [1]: przewody magistralne λ 0,3 uszk./(km rok); przewody rozdzielcze λ 0,5 uszk./(km rok); przyłącza wodociągowe λ 1,0 uszk./(km rok). W tabeli 2 zestawiono długość i liczbę awarii oraz wartości wskaźnika awaryjności określone dla całej sieci, przewodów magistralnych i rozdzielczych oraz przyłączy wodociągowych w Bydgoszczy. Wynika z niej, że w analizowanym okresie siedmiu lat żadna z obliczonych wartości wskaźnika intensywności uszkodzeń nie przekroczyła zalecanych w tym zakresie kryteriów europejskich. Maksymalne wartości wyznaczonych wskaźników były znacznie od nich niższe i wynosiły: dla przewodów magistralnych 0,19, rozdzielczych 0,38, a dla przyłączy wodociągowych 0,82. Tab. 2. Długość przewodów wodociągowych, liczba awarii i współczynnik awaryjności sieci bydgoskiej latach [9] Rok Rodzaj przewodów Długość przewodów [km] ogółem 948,36 955,92 974,27 990, , , ,70 magistralne 119,79 119,79 119,79 123,05 123,65 123,65 123,65 rozdzielcze 563,00 565,96 580,95 590,37 607,07 608,42 614,08 przyłącza 265,57 270,17 273,53 277,14 279,66 282,23 283,93 Liczba awarii [uszk.] ogółem magistralne rozdzielcze przyłącza Współczynnik awaryjności [uszk./km rok] ogółem 0,43 0,45 0,45 0,31 0,27 0,22 0,21 magistralne 0,19 0,07 0,04 0,13 0,02 0 0,02 rozdzielcze 0,38 0,37 0,36 0,23 0,2 0,15 0,15 przyłącza 0,64 0,79 0,82 0,58 0,51 0,46 0,42 Największe wartości współczynnika awaryjności dotyczyły przyłączy wodociągowych, gdyż zawierały się w przedziale od 0,42 w 2013 r., do 0,82 w 2009 r. Wynika to z faktu, że ponad połowa wszystkich awarii dotyczyła zdarzeń na przyłączach. Podkreślić należy, że awarie tego typu nie powodują dużych strat wody oraz nie wpływają istotnie na funkcjonowanie systemu dystrybucji wody jako całości. Przewody rozdzielcze, pracujące w warunkach dynamicznie zmieniającego się ciśnienia i przepływu, ulegały często uszkodzeniom i dlatego ich współczynnik awaryjności zawierał się w przedziale 0,38-0,15. Najniższą awaryjnością w sieci dystrybucyjnej odznaczały się przewody magistralne, których intensywność uszkodzeń zmieniała się w przedziale 0,0 0,19 uszk/(km rok). Wartość tego 6240

6 współczynnika uległa wyraźnemu zmniejszeniu w 2011 r., a więc po zakończeniu prac związanych z realizacją Programu Inwestycyjnego Bydgoski System Wodny i Kanalizacyjny. Obejmował on renowację metrów magistralnych przewodów wodociągowych i był tym samym jednym z największych takich projektów realizowanych na terenie Europy. Modernizacja miejskiej sieci wodociągowej obejmowała oczyszczenie i uszczelnienie magistral wodociągowych, co przyczyniło się do zwiększenia niezawodności ich działania i wyeliminowania zjawiska wtórnego zanieczyszczenia wody. Dzięki przeprowadzonym pracom uzyskano wodę pitną lepszej jakości oraz obniżono koszty eksploatacyjne sieci [2]. Na rysunku 4 przedstawiono przebieg zmian wartości współczynnika awaryjności wszystkich rodzajów przewodów w latach Rys. 4. Wartości współczynnika awaryjności bydgoskiej sieci wodociągowej w latach W tabeli 3 dokonano zestawienia porównawczego wartości współczynnika awaryjności różnych sieci wodociągowych określone w latach 1998 i 2006, z wartościami współczynnika awaryjności sieci bydgoskiej w 2013 r. Zawarte w niej pozwalają stwierdzić, że awaryjność wszystkich rodzajów przewodów ulegała sukcesywnemu i wyraźnemu spadkowi na przestrzeni lat. Ta pozytywna tendencja spowodowana była najprawdopodobniej stosowaniem coraz lepszych rozwiązań materiałowych (np. tworzyw termoplastycznych tj. PE, PCV), wyższej jakości wykonawstwa oraz skuteczniejszej kontroli robót. Tab. 3. Zmiany wartości współczynnika awaryjności różnych sieci wodociągowych na przestrzeni lat Wartość Rok Rodzaj przewodów [uszk./km rok] ogółem 1, (średnia intensywność magistralna 1,14 uszkodzeń dla sieci miast Polski o rozdzielcza 2,01 łącznej długości km) [4] przyłącza wodociągowe 2, (średnia intensywność uszkodzeń dla sieci miast Polski o łącznej długości km [12] 2013 (średnia intensywność uszkodzeń dla sieci w Bydgoszczy o łącznej długości 1021,7 km ogółem 0,67 magistralna 0,16 rozdzielcza 0,46 przyłącza wodociągowe 0,70 ogółem 0,21 magistralna 0,02 rozdzielcza 0,15 przyłącza wodociągowe 0,

7 Stwierdzono [11], że udokumentowane awarie sieci wodociągowej nie wpływały istotnie na straty wody, miały natomiast duży wpływ na ciągłość dostawy wody do odbiorców. Z tego względu należy dążyć by prace naprawcze wykonywane były w jak najkrótszym czasie. Z rysunku 5 przedstawiającego czas usuwania awarii bydgoskiej sieci wodociągowej wynika, że najszybciej naprawiano uszkodzenia w 2007 r., gdyż ponad 63% awarii usuwano w czasie do 8 godzin. Natomiast najwięcej czasu na naprawę potrzebowano w 2010 r., co związane było z prowadzonymi w tym okresie pracami modernizacyjnymi sieci. Rys. 5. Czas usuwania awarii sieci wodociągowej w Bydgoszczy w latach Analizując te dane należy pamiętać, że czas usuwania awarii zależy od wielu czynników, np. od [10]: czasu powiadomienia o uszkodzeniu, lokalizacji awarii, czasu naprawy; typu uszkodzenia, stanu przewodu, średnicy i materiału użytego do budowy przewodu; liczby równoczesnych awarii, wyposażenia i fachowości brygad remontowych, sposobu organizacji pracy. WNIOSKI Na podstawie przeprowadzonej analizy struktury i awaryjności sieci wodociągowej w Bydgoszczy obejmującej lata , sformułowano następujące wnioski: 1. Wraz z rozwojem miasta następowała rozbudowa sieci wodociągowej. W 2013 roku łączna długość sieci wodociągowej wynosiła 1021,7 km, w czym największy udział wynoszący 60,1 % miały przewody rozdzielcze. 2. W strukturze materiałowej bydgoskiej sieci wodociągowej nie występowały przewody azbestocementowe, natomiast dominowały przewody wykonane z żeliwa szarego (47,6 %) i PE (33,5%). Przewody ze stali i PCV miały stosunkowo niewielki udział, wynoszący odpowiednio 7,1% i 9,9%. 3. Bydgoska sieć wodociągowa jest sukcesywnie odnawiana o czym świadczy fakt, że w 2013 r. udział przewodów z grupy wiekowej do 5 lat wynosił 17,2%, a blisko połowa, bo aż 47,1% długości przewodów, nie przekroczyła 20 lat. 4. W analizowanym okresie siedmiu lat maksymalne wartości wskaźników intensywności uszkodzeń wynosiły: dla przewodów magistralnych 0,19, rozdzielczych 0,38, a dla przyłączy wodociągowych 0,82 i tym samym spełniały kryteria europejskie. 6242

8 Streszczenie Praca napisana została na podstawie danych udostępnionych przez Miejskie Wodociągi i Kanalizacje w Bydgoszczy. W artykule przedstawiono strukturę wiekową i materiałową sieci wodociągowej zaopatrującej w wodę miasto o 360 tys. mieszkańców. Stwierdzono, że w 2013 roku łączna długość sieci wodociągowej wynosiła 1021,7 km, w czym największy udział wynoszący 60,1% miały przewody rozdzielcze. Przewody z najmłodszej grupy wiekowej do 5 lat stanowiły w tym czasie 17,2 %, a 47,1% przewodów nie przekroczyła 20 lat. W 2013 r. bydgoska sieć wodociągowa zbudowana była głównie z rur wykonanych z żeliwa szarego i PE. W sumie przewody wykonane z tych materiałów stanowiły 81,1% całkowitej długości sieci. Na podstawie udostępnionych danych z lat dotyczących liczby awarii oraz długości sieci wyznaczono współczynnik awaryjności, który w 2013 r. wynosił dla całej sieci 0,21, dla przewodów magistralnych 0,02, rozdzielczych 0,15, a dla przyłączy wodociągowych 0,42. Stwierdzono, że analizowany system dystrybucji wody charakteryzował się małą awaryjnością, a więc dobrym stanem technicznym gwarantującym świadczenie usług na wysokim poziomie niezawodności. Słowa kluczowe: dystrybucja wody wodociągowej, sieć wodociągowa, struktura wiekowa, struktura materiałowa, współczynnik intensywności uszkodzeń Abstract The paper has been developed drawing on the data made available by the Municipal Water and Sewerage Company in Bydgoszcz. The article demonstrates the age and material structure of the water supply network supplying the city with 360 thousand residents. It was found that in 2013 a total length of the water supply network was km, with the highest share of 60.1% of the distribution pipes. The lowest-age-category pipes, up to 5 years, at that time accounted for 17.2%, and 47.1% of the pipes did not exceed 20 years. In 2013 the Bydgoszcz water supply network was mostly built from the pipes made of grey cast iron and PE. In total the pipes made of those materials accounted for 81.1% of the entire network length. With the data made available on the number of breakdowns and the network length, there was determined the failure rate which for the entire network in 2013 was 0.21, for water mains 0.02, distribution pipes 0.15, and for water supply connections It was found that the water distribution system analysed showed a low failure rate; hence a good technical condition which would guarantee rendering high-reliability services. Keywords: tap water distribution, water supply network, age structure, material structure, failure BIBLIOGRAFIA 1. Bergel T., Pawełek J., Straty wody w systemach wodociągowych-charakterystyka, wielkość, wykrywanie i ograniczanie. Materiały III Konferencji Naukowo-Technicznej Błękitny San, Dubiecko Chwiałkowska J., Bezwykopowe metody renowacji sieci wodociągowej na przykładzie miasta Bydgoszczy. Inżynieria i Ochrona Środowiska 2012 nr Dohnalik P., Straty wody w miejskich sieciach wodociągowych. Polska Fundacja Ochrony Zasobów Wodnych, Bydgoszcz Dohnalik P., Jędrzejewski A., Efektywna eksploatacja wodociągów. Wydawnictwo LEMtech Konsulting Sp. z o.o., Kraków Kwietniewski M., Rurociągi polietylenowe w wodociągach i kanalizacji rozwój rynku w Polsce i niezawodność funkcjonowania. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2004, nr Kwietniewski M., Awaryjność infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej w Polsce w świetle badań eksploatacyjnych. Materiały XXV Konferencji Naukowo-Technicznej AWARIE BUDOWLANE 2011, Międzyzdroje Kwietniewski M., Zastosowanie wskaźników strat wody do oceny efektywności jej dystrybucji w systemach wodociągowych. Ochrona Środowiska 2013, nr Kwietniewski M., Rak J., Niezawodność infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej w Polsce. PAN, Komitet Inżynierii Wodnej i Lądowej, Instytut Podstawowych Problemów Techniki, Warszawa Materiały źródłowe. Miejskie Wodociągi i Kanalizacja w Bydgoszczy. 10. Piechurski F.G., Awarie w systemie dystrybucji wody. Inżynier Budownictwa 2014, nr

9 11. Rak J., Sypień Ł., Analiza strat wody w wodociągu miasta Jasła. Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Ąrchitektury 2013 t. XXX, z Sozański M., Wodociągi i kanalizacja w Polsce, tradycja i współczesność. Polska Fundacja Ochrony Zasobów Wodnych. Poznań-Bydgoszcz Tchórzewska-Cieślak B., Ryzyko awarii sieci wodociągowych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2010, nr