BIULETYN. Ksiądz Jerzy Popiełuszko INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ. NR 10 (45) październik 2004

Transkrypt

1 NR 10 (45) październik 2004 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Ksiądz Jerzy Popiełuszko ISSN numer indeksu nakład 3000 egz. cena 6,50 zł (w tym 0% VAT)

2 ADRESY I TELEFONY ODDZIAŁÓW IPN W POLSCE BIAŁYSTOK GDYNIA KATOWICE KRAKÓW LUBLIN ŁÓDŹ POZNAŃ RZESZÓW WARSZAWA WROCŁAW ul. Warsztatowa 1a, Białystok tel. (0-85) ul. Witomińska 19, Gdynia tel. (0-58) fax (0-58) ul. Kilińskiego 9, Katowice tel. (0-32) ul. Reformacka 3, Kraków tel. (0-12) ul. Wieniawska 15, Lublin tel. (0-81) ul. Orzeszkowej 31/35, Łódź tel. (0-42) ul. Rolna 45a, Poznań tel. (0-61) ul. Słowackiego 18, Rzeszów tel. (0-17) pl. Krasińskich 2/4/6, Warszawa tel. (0-22) ul. Sołtysowicka 23, Wrocław tel. (0-71) BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN Zespół redakcyjny: Władysław Bułhak (redaktor naczelny), Janusz Kotański, Paweł Machcewicz, Krzysztof Madej, Bartłomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman Projekt graficzny: Krzysztof Findziński Skład i łamanie: Wojciech Czaplicki Korekta: Anna Kaniewska Adres: ul Towarowa 28, Warszawa Tel. (0-22) , fax (0-22) Barbara.Polak@ipn.gov.pl Druk: Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pułaskiego 6/10, Radom

3 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ NR 10 (45) PAŹDZIERNIK 2004 SPIS TREŚCI Ks. Jerzy Myszor Ksiądz Jerzy Popiełuszko ( )... 4 ROZMOWY BIULETYNU To on miał rację. O księdzu Jerzym Popiełuszce, jego posłudze i męczeńskiej śmierci z ks. infułatem Zdzisławem Królem, ks. prałatem Janem Sikorskim i Januszem Kotańskim rozmawiają Barbara Polak i Jan M. Ruman... 9 KOMENTARZE HISTORYCZNE Tomasz Chinciński Na tropach prowokacji Wojciech Polak Toruńskie wątki i echa sprawy księdza Jerzego Popiełuszki Grzegorz Majchrzak, Jan Żaryn Ofensywa antykościelna i śmierć księdza Jerzego Paweł Piotrowski Podpalacze Krzysztof Sychowicz Żadnych cudów Łukasz Kamiński Cztery zdjęcia z albumu UB. Poznański Maj RELACJE I WSPOMNIENIA Leszek Prusakow WOSP, ksiądz Jerzy i Monika Ks. Stanisław Małkowski Żołnierz pierwszej linii Roma Szczepkowska Uciekam przed nienawiścią DOKUMENTY Grzegorz Majchrzak, Jan Żaryn Dwa nowotwory Konrad Rokicki Skoczek i sowa WYSTAWY Kazimierz Krajewski, Jacek Pawłowicz Warszawskie Dni Powstania w Gdańsku Ewa Rogalewska Sługa Boży ksiądz Jerzy Popiełuszko ( ) Zdjęcie na okładce: Ksiądz Jerzy Popiełuszko na Helu, 1975 r., fot. z archiwum parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie. 1

4 KALENDARIUM IPN Lipiec Sierpień lipca Obchody 60. rocznicy akcji Burza w Białymstoku zorganizował miejscowy OBEP IPN oraz Zarząd Okręgu ŚZŻAK. Uroczystości rozpoczęły się sesją naukową, a następnie zaprezentowano wystawę ukazującą akcję Burza na ziemiach północno-wschodnich, aresztowanie i internowanie żołnierzy AK, liczebność transportów, rozmieszczenie obozów NKWD w ZSRS, w których więziono internowanych Polaków, oraz losy poszczególnych osób. Gośćmi honorowymi byli: ostatni Prezydent RP na Uchodźstwie Ryszard Kaczorowski z małżonką oraz wiceprezes IPN dr Grzegorz Ciecierski. 4 lipca Wystawa Arcybiskup Ignacy Tokarczuk Kościół, władza, opór społeczny, przygotowana przez OBEP IPN Rzeszów, została otwarta w domu parafialnym przy kościele pw. Opatrzności Bożej w Stalowej Woli. Zgromadzone na niej zostały dokumenty i fotografie pochodzące z prywatnego archiwum abp. Tokarczuka, obrazujące jego drogę życiową, pracę duszpasterską i naukową. Przedstawiono także dokumenty i fotografie z archiwum IPN, ilustrujące politykę prowadzoną przez władze komunistyczne wobec religii i Kościoła katolickiego. 7 lipca Przed Warszawą było Wilno to tytuł sesji Klubu Historycznego im. gen. Stefana Roweckiego- - Grota, poświęconej operacji Ostra Brama w 60. rocznicę walki o Wilno. Podczas spotkania Zarząd Klubu Grota wręczył prof. Leonowi Kieresowi sprawozdanie z 2,5-rocznej działalności lipca Prace nad Białą Księgą Obrony Katowic były powodem kwerendy archiwalnej w Federalnym Archiwum Wojskowym we Fryburgu w Niemczech prowadzonej przez Grzegorza Bębnika, pracownika OBEP, oraz Bartłomieja Warzechę, historyka OKŚZpNP z Katowic lipca Międzynarodowa konferencja Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zorganizowana wspólnie przez OBEP IPN Lublin oraz Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej odbyła się w Chełmie. Honorowy patronat nad konferencją objął prezydent Chełma pan Krzysztof Grabczuk. W konferencji wzięli udział zaproszeni naukowcy z Polski, Rosji i Ukrainy. Celem zorganizowanej w 60. rocznicę powstania PKWN konferencji nie było uczczenie okrągłego jubileuszu, lecz przedstawienie okoliczności powołania Komitetu oraz aktualnego stanu badań nad początkami Polski Ludowej i okresu przejmowania władzy przez komunistów. Konferencji naukowej towarzyszyły dodatkowe imprezy: 21 lipca 2004 r. w budynku dawnego Muzeum PKWN w Chełmie otworzono wystawę pt. Lipcowe święto. Zaprezentowano też najnowsze wydawnictwo OBEP IPN w Lublinie Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec ). 21 lipca Spotkanie z przedstawicielami Fundacji im. Heinricha Bölla, odbyło się w siedzibie IPN. Prezes IPN prof. Leon Kieres wraz z dyrektorami trzech pionów przedstawił gościom statutowe obowiązki oraz bieżące działania Instytutu. 23 lipca Wystawa UB w walce z opozycją i podziemiem niepodległościowym w woj. białostockim w latach została zaprezentowana w Gminnym Ośrodku Kultury w Kowalach Oleckich. Organizatorem wystawy jest OBEP IPN Białystok. W jej otwarciu uczestniczyli: wicestarosta powiatu oleckiego Alojzy Jurczak, przedstawiciel wójta gminy Kowale Oleckie Helena Ferenc oraz mieszkańcy gminy. 29 lipca Wystawa Dni Powstania Warszawa 1944 przygotowana przez OBEP IPN Warszawa i Gdańsk oraz Muzeum Powstania Warszawskiego i dyskusja panelowa Polskie Sierpnie: Warszawa 1944 Gdańsk 1980 odbyły się z udziałem prezesa IPN prof. Leona Kieresa w historycznej sali BHP Stoczni Gdańskiej. Patronat honorowy objęli prezydenci: m.st. Warszawy prof. Lech Kaczyński i Gdańska Paweł Adamowicz. Gościem specjalnym uroczystości był prof. Norman Davies. Przed otwarciem wystawy została zainscenizowana akcja powstańcza, przygotowana przez Trójmiejską Grupę Rekonstrukcji Historycznych, Komendę Miejską Policji w Gdańsku oraz Morski Oddział Straży Granicznej. Otwarciu wystawy towarzyszył panel dyskusyjny z udziałem prof. Jerzego Eislera, dr. Andrzeja Krzysztofa Kunerta oraz prof. Normana Daviesa. Panel poprowadził naczelnik OBEP w Gdańsku dr Janusz Marszalec. 1 sierpnia Uroczystości związane z 60-leciem operacji Ostra Brama w Wilnie oraz wybuchu Powstania Warszawskiego odbyły się w Starogardzie Gdańskim. Zorganizował je OBEP IPN Gdańsk we współpracy ze starostą starogardzkim oraz parafią św. Wojciecha. W programie literacko-muzycznym, dedykowanym tym, którzy zginęli na barykadach stolicy, Jerzy Kiszkis, Halina Winiarska i miejscowi recytatorzy przypomnieli wiersze poetów-żołnierzy: K.K. Baczyńskiego, Józefa Szczepańskiego Ziutka, Zbigniewa Jasińskiego Rudego i innych. Przedstawiono też pokaz zdjęć archiwalnych z Warszawy, z Wilna i innych miejsc w Polsce, gdzie w roku 1944 trwała akcja Burza. Do zgromadzonych przemówił ks. Marian Prusak żołnierz AK, kapelan Powstania w Batalionie Łukasiński, po wojnie więzień polityczny. Po programie odbyła się uroczysta Msza św. koncelebrowana w intencji Polaków poległych w Powstaniu Wileńskim i w Powstaniu Warszawskim oraz tych, którzy oddali swe życie za wolną Polskę w okresie instalowania się władzy komunistycznej w Polsce. 2

5 2 sierpnia Wystawa Burza. Armia Krajowa w 1944 roku przygotowana przez OBEP IPN Kraków została otwarta w Pałacu Sztuki w Krakowie. Ekspozycja prezentuje wysiłek zbrojny Armii Krajowej w 1944 roku. Spotkanie kombatantów zamieszkałych poza granicami Polski z kierownictwem IPN odbyło się w siedzibie Instytutu. Wśród znakomitych gości z Australii, Europy Zachodniej, Kanady, RPA i Stanów Zjednoczonych, którzy przyjęli zaproszenie prezesa IPN, byli m.in. pani Zofia Korbońska wdowa po Stefanie Korbońskim i uczestniczka struktur Polskiego Państwa Podziemnego, Irena Renata Anders, wdowa po gen. Władysławie Andersie, grupa kobiet żołnierzy AK, jeńców obozu w Oberlangen, Zbigniew Bokiewicz prezes Zarządu Głównego Koła byłych Żołnierzy AK na Zachodzie, a także reprezentanci okręgów tego stowarzyszenia w USA i Kanadzie, przedstawiciele Stowarzyszenia Polskich Kombatantów z Wielkiej Brytanii, pracownicy Studium Polski Podziemnej w Londynie, prof. Jan Ciechanowski uczestnik powstania, historyk, członek Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej, oraz Juliusz Englert z Londynu autor wystaw i albumów poświęconych najnowszym dziejom Polski. W spotkaniu wzięli też udział wybitni przedstawiciele środowiska kombatanckiego w kraju. 12 sierpnia Wystawę Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat... Pomoc ludności żydowskiej pod oku- pacją niemiecką w województwie białostockim ( ), przygotowaną przez OBEP IPN Białystok, otwarto w Muzeum Regionalnym w Drohiczynie nad Bugiem. Podczas wernisażu Ewa Rogalewska (kierownik referatu wystaw) i Anna Pyżewska z OBEP mówiły na temat ratowania Żydów i osób odznaczonych medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Honorowym gościem spotkania była pani Janina Żero z Drohiczyna odznaczona tym medalem. 26 sierpnia Wystawa Nieobecni przygotowana przez OBEP IPN Łódź została pokazana na Starym Rynku w Łodzi w ramach obchodów 60. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto. Ekspozycję otworzył prezydent miasta Jerzy Kropiwnicki. Wśród zaproszonych gości byli: wiceprezes IPN Janusz Krupski oraz Prezes Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi Symcha Keller. Wystawie towarzyszyła prezentacja multimedialna Ulice getta oparta na montażu fotografii archiwalnych i współczesnych oraz dokumentów archiwalnych m.in. obwieszczeń ogłaszanych przez władze getta. 31 sierpnia Sesja naukowa poświęcona 65. rocznicy wybuchu II wojny światowej, poświęcona niemiecko- -sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku, odbyła się w Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu. KALENDARIUM IPN Opracowali: Elżbieta Duda, Michał Durakiewicz i Artur Gut STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKÓW O UDOSTĘPNIENIE DOKUMENTÓW/ZAPYTANIE O STATUS POKRZYWDZONEGO lipiec / sierpień 2004 r. od początku wydawania BIAŁYSTOK GDAŃSK 50 (14* + 1**) 2373 (747* + 290**) KATOWICE KRAKÓW LUBLIN ŁÓDŹ POZNAŃ RZESZÓW WARSZAWA WROCŁAW BUiAD 45 (3***) 1612 (112***) KONSULATY RAZEM WNIOSKI ZREALIZOWANE wnioski przyjmowane w delegaturach: *Bydgoszcz, **Koszalin, ***Radom 3

6 Fot. z archiwum parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie Ksiądz Jerzy Popiełuszko ( ) Urodził się 14 września 1947 r. w Okopach k. Suchowoli (woj. białostockie), jako trzecie z pięciorga dzieci Władysława i Marianny. W 1965 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Warszawie. W latach odbył służbę wojskową w specjalnej jednostce kleryckiej w Bartoszycach. Święcenia kapłańskie przyjął 28 maja 1972 r. z rąk kard. Stefana Wyszyńskiego. Jako duszpasterz pracował w podwarszawskich Ząbkach, Aninie, a następnie w warszawskich kościołach Dzieciątka Jezus, św. Anny i św. Stanisława Kostki. W 1978 r. został włączony do Referatu Duszpasterstwa Stanowego i Zawodowego przy kurii archidiecezjalnej i zajął się duszpasterstwem środowisk medycznych w Warszawie. W czasie dwóch pierwszych papieskich pielgrzymek do Ojczyzny i pogrzebu prymasa Wyszyńskiego kierował służbą medyczną. Ze względu na zły stan zdrowia otrzymał zezwolenie na ograniczone zajęcia duszpasterskie. Zamieszkał jako rezydent przy parafii św. Stanisława Kostki. W sierpniu 1980 r. przedstawiciele strajkujących hutników przyszli do prymasa Wyszyńskiego z prośbą o delegowanie 4

7 księdza, który odprawiłby mszę św. niedzielną na terenie zakładu. Kard. Wyszyński zlecił to ks. Bronisławowi Piaseckiemu, a ten zaproponował ks. Popiełuszce. Od kwietnia 1982 r. wraz z proboszczem parafii św. Stanisława Kostki, ks. Teofilem Boguckim, organizował Msze św. za Ojczyznę. Na mszach gromadzili się nie tylko mieszkańcy Warszawy, ale także działacze zdelegalizowanej Solidarności z całego kraju. Jego działalność stała się solą w oku władz. Służba Bezpieczeństwa próbowała go zastraszyć, m.in. nieustannie inwigilując, uszkadzając samochód, rzucając kamienie w okno i organizując prowokację na ul. Chłodnej. Do znajdującego się tam mieszkania ks. Popiełuszki podrzucono amunicję, materiały wybuchowe i antypaństwowe publikacje. Na tej podstawie ks. Popiełuszko został aresztowany (przebywał w Pałacu Mostowskich od 12 do 13 grudnia 1983 r.). Wysuwa się często sugestię, że w otoczeniu ks. Popiełuszki był konfident SB. Być może chodzi o agenta o pseudonimie Vacat, na którego ślad trafił prokurator Andrzej Witkowski. Dzięki zabiegom Sekretariatu Episkopatu nie doszło do procesu, a księdza objęła amnestia z 21 lipca 1984 r. Wśród wielu artykułów, jakie prasa rządowa, a także moskiewskie Izwiestia poświęciły działalności ks. Jerzego Popiełuszki jesienią 1984 r., znalazł się także tekst rzecznika rządu Jerzego Urbana, opublikowany (pod pseudonimem Jan Rem) w tygodniku Tu i teraz (nr 38 z 19 września1984 r.). J. Rem pisał m.in.: Ks. Jerzy Popiełuszko jest więc organizatorem sesji politycznej wścieklizny. [...] Bardzo to smutne, ale prawdziwe, póki ma swoją klientelę ks. Popiełuszko i wzięciem cieszą się jego czarne msze, do których Michnik służy i ogonem dzwoni. Działalność ks. Popiełuszki była wielokrotnie podnoszona przez władze państwowe w rozmowach z abp. Bronisławem Dąbrowskim. 9 października 1984 r. na kolejne skargi ze strony gen. Zenona Płatka abp Dąbrowski powiedział, że po otrzymaniu wiadomości od pewnej grupy panów z otoczenia ks. Popiełuszki, obawiających się o jego bezpieczeństwo, powstał plan wysłania go na studia do Rzymu: Ks. Jerzy się waha, ale oświadczył mi, że jeżeli ks. Prymas zdecyduje pojedzie. Przestańcie więc demonizować ks. Popiełuszkę i dokuczać mu. Mimo tak wyraźnej deklaracji strony kościelnej, że ks. Popiełuszko dla swego bezpieczeństwa zostanie odsunięty od duszpasterstwa robotników zaczęto realizować plan morderstwa. 19 października 1984 r. ks. Popiełuszko odprawiał mszę św. w kościele Braci Męczenników na Wyżynach w Bydgoszczy. Wieczorem wsiadł do samochodu, który prowadził Waldemar Chrostowski, i udał się w drogę powrotną do Warszawy. Tuż po opuszczeniu granic miasta został uprowadzony przez funkcjonariuszy IV Departamentu MSW: kapitana Grzegorza Piotrowskiego i poruczników Leszka Pękalę i Waldemara Chmielewskiego. W trakcie jazdy skuty kajdankami Chrostowski, siedzący na tylnym siedzeniu, zdołał wyskoczyć z pędzącego samochodu, gdy tymczasem ksiądz leżał pobity i związany w bagażniku. Na przedmieściach Torunia przy hotelu Kosmos ks. Popiełuszko zdołał wydostać się z bagażnika i zaczął wołać pomocy, ale nikt go nie słyszał lub nie chciał słyszeć. Po ucieczce Chrostowskiego Grzegorz Piotrowski zadecydował o wrzuceniu skrępowanego i wielokrotnie bitego ks. Popiełuszki do zalewu wiślanego na tamie pod Włocławkiem. 19 października wieczorem żyjącego jeszcze ks. Popiełuszkę wrzucono do wody. Być może mógłby zostać uratowany, ponieważ samochód wiozący sprawców i porwanego księdza był zatrzymywany przez patrol milicji, jednakże nie był przeszukiwany, gdyż kierowca wozu posiadał specjalną przepustkę W, pozwalającą na swobodne poruszanie się. U podstaw zbrodni, jak ustalił sąd, leżało przynajmniej sześć celów: ujęcie ks. Popiełuszki, wydobycie z niego informacji m.in. na temat depozytu pieniężnego Solidarności Regionu Mazowsze, zamordowanie ofiary, kompromitacja jego osoby, zastraszenie innych księży oraz 5

8 zastraszenie środowisk opozycyjnych. Jak ustalił sąd, spośród kilku księży, których mógł spotkać los ks. Popiełuszki (ks. Małkowski, ks. Kutermag, ks. Osiński, ks. Liniewski), sprawcy planowo, spokojnie i zupełnie na zimno wybrali ks. Popiełuszkę. Chociaż główny oskarżony Grzegorz Piotrowski twierdził, że ks. Popiełuszko zginął przypadkowo, to jednak sąd nie dał wiary wyjaśnieniom, przypominając słowa sprawcy: góra chce, aby ks. Popiełuszko zginął raz na zawsze. Przewód sądowy nie ustalił, kto należy do owej góry. Na życie ks. Popiełuszki podjęto kilka zamachów. Jeden z wcześniejszych planów zakładał wypchnięcie go z pociągu, którym miał swego czasu jechać do Katowic. 13 października 1984 r. podjęto kolejny zamach na jego życie, rzucając cegłę w stronę samochodu, w którym jechał, aby w ten sposób spowodować śmiertelny nieszczęśliwy wypadek. Po uprowadzeniu i zdobyciu pożądanych informacji ks. Popiełuszko miał zostać porzucony w jednym z bunkrów Kazunia Polskiego. Jednakże po ucieczce Chrostowskiego Grzegorz Piotrowski zadecydował, że ksiądz zostanie utopiony w zalewie wiślanym. O zamiarze dokonania zbrodni świadczy fakt, że sprawcy mieli przygotowane dwa worki z kamieniami, które miały obciążyć ciała Chrostowskiego i ks. Popiełuszki wrzucone do Wisły. Ks. Popiełuszko, zanim stracił życie, był torturowany, duszony i bity pałką po głowie i po całym ciele przez Piotrowskiego. 30 października 1984 r. z zalewu na Wiśle we Włocławku wyłowiono zwłoki ks. Popiełuszki. Pogrzeb odbył się 3 listopada 1984 r. Zamordowany kapłan został pochowany przy kościele św. Stanisława Kostki na Żoliborzu. Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył ks. prymas kard. Józef Glemp. W pogrzebie wzięli ponadto udział przedstawiciele Episkopatu Polski, członkowie zdelegalizowanej Solidarności, przedstawiciele władz państwowych i korpusu dyplomatycznego oraz setki tysięcy wiernych. Waldemar Chrostowski natychmiast po ucieczce poinformował władze kościelne i milicję, dzięki czemu uprowadzenie i jak się wkrótce okazało zamordowanie ks. Popiełuszki zostało nagłośnione, a władze resortu bezpieczeństwa w krótkim czasie zdołały schwytać bezpośrednich sprawców. O uprowadzenie, torturowanie i pozbawienie życia ks. Popiełuszki (a także o uprowadzenie i usiłowanie pozbawienia życia Waldemara Chrostowskiego oraz wcześniejsze usiłowanie pozbawienia życia ks. Popiełuszki, Chrostowskiego i Seweryna Jaworskiego) oskarżono trzech funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa pracujących w IV Departamencie MSW: Grzegorza Piotrowskiego, Waldemara Chmielewskiego i Leszka Pękalę. Aktem oskarżenia objęto także Adama Pietruszkę pełniącego funkcję zastępcy dyrektora departamentu w MSW, któremu podlegał szef wydziału w departamencie IV Grzegorz Piotrowski. Zdaniem sądu Adam Pietruszka bezpośredni przełożony Piotrowskiego był właściwym inicjatorem zbrodni i jej inspiratorem wobec pozostałych oskarżonych. Adam Pietruszka ułatwiał przeprowadzenie zbrodni, osłaniał bezpośrednich sprawców, a po zbrodni zacierał jej ślady. Rozprawa toczyła się przed Sądem Wojewódzkim w Toruniu od 27 grudnia 1984 do 7 lutego 1985 r. Skład sądu: przewodniczący prezes Sądu Wojewódzkiego Artur Kujawa, sędzia sprawozdawca Jurand Maciejewski; prokurator: Leszek Pietrasiński z Prokuratury Generalnej i Zygmunt Kołacki z Prokuratury Wojewódzkiej w Toruniu. Jako oskarżycieli posiłkowych dopuszczono rodziców i brata ks. Popiełuszki oraz Waldemara Chrostowskiego. Ich pełnomocnikami byli adwokaci Andrzej Grabiński, Jan Olszewski, Krzysztof Piesiewicz i Edward Wende. Obrońcy oskarżonych: Janusz Ilasz, Eugeniusz Graczyk, Zygmunt Pubanc, Barbara Marczuk i Jerzy Kwietnicki. Prawomocnym wyrokiem sądu w Toruniu z 7 lutego 1985 r., a 22 kwietnia 1985 r. wyrokiem Sądu Najwyższego Grzegorz Piotrowski został skazany na 25 lat więzienia, Adam 6

9 Zdjęcie wykonane przez jednego z księży obecnych na sekcji zwłok, opublikowane przez Paris Match Pietruszka na 25 lat, Leszek Pękala 15 lat, Waldemar Chmielewski 14 lat. W 1986 r. wszystkim trzem sprawcom złagodzono karę: Pietruszce karę 25 lat zamieniono na 15 lat, Pękali z 15 lat obniżono do 10 lat, Chmielewskiemu z 14 lat do 8. W grudniu 1987 r. sprawców objęła kolejna amnestia Adamowi Pietruszce złagodzono karę z 15 do 10 lat (wyszedł na wolność w 1995 r); Pękali z 10 do 6 lat, Chmielewskiemu z 8 do 4 lat i 6 miesięcy. Grzegorzowi Piotrowskiemu zamieniono karę z 25 na 15 lat, wyszedł na wolność w 2001 roku. Mimo przyznania się sprawców do winy nie zostały wyjaśnione wszystkie okoliczności zbrodni, a zwłaszcza motywy oraz zleceniodawcy. Nie wyjaśniono roli w podżeganiu do zabójstwa gen. Władysława Ciastonia, wiceministra spraw wewnętrznych i szefa Służby Bezpieczeństwa, i Zenona Płatka dyrektora IV Departamentu MSW (w czasie gdy został zamordowany ks. Popiełuszko). Po 1989 r. powstała możliwość ponownego rozpatrzenia sprawy. Od 24 lipca 1990 r. śledztwem w procesie gen. Ciastonia i Płatka, którym postawiono zarzut kierowania uprowadzeniem i zabójstwa ks. Popiełuszki, kierował prokurator Andrzej Witkowski. W dniu 3 grudnia 1990 r., krótko po tym, gdy przedstawił plan poszerzenia czynności śledczych o osoby stojące wyżej w kierownictwie władzy, został odwołany. W 1994 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie uniewinnił obu generałów od zarzutu podżegania do zabójstwa. Sąd apelacyjny uchylił wyrok i nakazał powtórzyć proces. W styczniu 2000 r. sąd wyłączył z postępowania chorego Zenona Płatka, i pod koniec października 2000 r. rozpoczął się proces gen. Ciastonia, oskarżonego między innymi o kierowanie zabójstwem ks. Popiełuszki i podżeganie funkcjonariuszy SB do tzw. prowokacji na ul. Chłodnej. Mimo ustaleń sądu toruńskiego nadal trwają spekulacje nad motywami zbrodni. Istnieje szereg hipotez, które na łamach Tygodnika Powszechnego sformułował Edward Wende. Według pierwszej uprowadzenie ks. Popiełuszki miało wywołać zamieszanie, które osłabi podziemie solidarnościowe. W przygotowaniu i uprowadzeniu mieli brać udział funkcjonariusze KGB. Twórcą tej wersji wydarzeń jest Adam Pietruszka, który wraz z Zenonem Płatkiem miał dojść do wniosku, iż zepchnięcie winy na towarzyszy radzieckich wymusi zatuszowanie sprawy. W trakcie śledztwa oskarżeni przyznali, że ich zeznania dotyczące udziału KGB były zmyślone. Według drugiej hipotezy morderstwo mogło być efektem paniki, jakiej ulegli funkcjonariusze po ucieczce Waldemara Chrostowskiego. Tej hipotezie przeczy fakt, iż sprawcy przed porwaniem czynili faktyczne przygotowanie do popełnienia zbrodni (worki z kamieniami, sznur samozaciskający). Akcja mogła wynikać też z chęci wykazania się przed własnym kierownic- 7

10 twem. Niewykluczone, że sprawę można by traktować także jako osobiste porachunki: Grzegorz Piotrowski zeznał, że traktował ks. Popiełuszkę jako osobistego wroga. Trzecia hipoteza: Grzegorz Piotrowski twierdził, że działanie zabójców nie było aktem samowoli, lecz czynnością służbową. Pietruszka utrzymywał, że został zmuszony do wzięcia na siebie roli, która zatrzyma dochodzenie i uniemożliwi wykrycie rzeczywistych sprawców. Również Chmielewski był zdania, że działania podjęte w październiku 1984 r. musiały być zainicjowane przez najwyższy szczebel dowodzenia w resorcie. Odmówił jednak podania nazwisk osób, które miałyby sprawować nadzór nad akcją. Inna hipoteza zakłada, że morderstwo miało być sygnałem dla środowisk opozycyjnych, iż władze przechodzą do akcji pozaprawnych, a śmierć ks. Popiełuszki miała być początkiem spirali represji. Generał Czesław Kiszczak sugeruje, że zamach na księdza miał prowadzić do zamieszania, w efekcie którego doszłoby do zmiany ministra spraw wewnętrznych i osłabienia frakcji reformatorskiej z Kiszczakiem i Jaruzelskim na czele. W rozmowie z abp. Dąbrowskim w lutym 1985 r. stwierdził, że proces nie wyświetlił wszystkich okoliczności zbrodni, a mianowicie nie wskazał na właściwych inicjatorów; Pietruszka nie mógł być dla Piotrowskiego autorytetem. Inicjatorem zdarzeń mógł być gen. Mirosław Milewski, którego pozycja została zagrożona przez ujawnienie afery Żelazo. Spekuluje się także, że przewidywany wyjazd ks. Popiełuszki do Rzymu na studia miał stać się dla SB okazją usadowienia swego agenta blisko papieża. Odmowa współpracy, a być może i groźba ujawnienia złożonej ks. Popiełuszce propozycji, miała być przyczyną zabójstwa. Ani proces toruński, ani proces gen. Ciastonia nie odpowiadają na zasadnicze pytanie o inspiratorów zbrodni. W krótkim czasie grób ks. Popiełuszki znajdujący się przy kościele św. Stanisława na Żoliborzu stał się celem licznych pielgrzymek nie tylko członków Solidarności, ale także wiernych przekonanych o męczeńskiej śmierci duchownego, który naczelną zasadą swej kapłańskiej posługi uczynił słowa: Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj. 14 czerwca 1987 r. w czasie kolejnej pielgrzymki do Ojczyzny przy grobie ks. Popiełuszki modlił się papież Jan Paweł II. Archidiecezjalny proces beatyfikacyjny ks. Jerzego Popiełuszki rozpoczął się 8 lutego 1997 r. Pierwszy etap procesu beatyfikacyjnego zakończono w lutym 2001 r. 3 maja 2001 r. w Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych rozpoczęto czytanie i analizę akt procesowych nadesłanych z Polski. oprac. ks. Jerzy Myszor Bibliografia: Katalog Archidiecezji Warszawskiej [...] 1981, Warszawa 1981, s. 86, 147. J. Popiełuszko, Kazania , Warszawa 1992; idem, Zapiski , Paryż 1985; K. Daszkiewicz, Uprowadzenie i morderstwo ks. Jerzego Popiełuszki, wyd. III, Poznań 1990; eadem, Kulisy zbrodni: dziewiąty rok od morderstwa ks. Jerzego Popiełuszki, Poznań 1994; P. Raina, Kościół w Polsce , Londyn 1985; idem, Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu, t. 2, Warszawa 1995, s. 54, 84 i n.; idem, Wizyty Apostolskie Jana Pawła II w Polsce. Rozmowy przygotowawcze Watykan PRL Episkopat, Warszawa 1997, s. 153 i n.; idem, Droga do Okrągłego Stołu. Zakulisowe rozmowy przygotowawcze, Warszawa 1999, s. 61 i n.; E. Wende, Kto zabił? Nieznany ks. Jerzy Popiełuszko, Tygodnik Powszechny, 28 XI 1999; J. Ordyński, Prokurator oskarża, Ciastoń nie przyznaje się. Zabójstwo księdza Popiełuszki, Rzeczpospolita, 31 X

11 TO ON MIAŁ RACJĘ O KSIĘDZU JERZYM POPIEŁUSZCE, JEGO POSŁUDZE I MĘCZEŃSKIEJ ŚMIERCI Z KS. INFUŁATEM ZDZISŁAWEM KRÓLEM, KS. PRAŁATEM JANEM SIKORSKIM I JANUSZEM KOTAŃSKIM ROZMAWIAJĄ BARBARA POLAK I JAN M. RUMAN KSIĄDZ I POLITYKA B.P. Chcemy czytelnikom Biuletynu przypomnieć osobę księdza Jerzego Popiełuszki, duchownego zwykłego i niezwykłego jednocześnie. Myślę, że również Kościół był zaskoczony obecnością męczennika. Jego życie i praca były rozpięte pomiędzy posługą ka- płana a wydarzeniami, które uwikłały go w politykę... ROZMOWY BIULETYNU Z.K. Zawsze mnie denerwuje umieszczanie go w polityce. Sprzeciwiam się temu jako ówczesny kanclerz kurii, który musiał z nim wtedy dyskutować na temat jego posługi. On stał się duszpasterzem hutników nie z własnego wyboru. Znalazł się wśród nich przez przypadek. Kiedy ks. Bronisław Piasecki, kapelan prymasa Wyszyńskiego, pojechał do kościoła św. Stanisława Kostki bo strajkujący z Huty Warszawa prosili o duszpasterza tak Pan Bóg sprawił, że pierwszym księdzem, którego spotkał, zanim dotarł do proboszcza ks. Teofila Boguckiego, był ks. Jerzy. Zasygnalizował mu po prostu, o co chodzi, i zapytał, czy poszedłby tam. I tak Jurek się tam znalazł. Był człowiekiem autentycznym i przez to konsekwentnym, przez dzieciństwo, młodość, wojsko jeżeli się w coś angażował, to robił to do końca. Nie udawał, że coś robił. Zaangażował się w odpowiedzialność za tych ludzi, których mu Kościół powierzył. To Kościół mu powierzył, prymas Wyszyński go posłał do robotników. Nie traktuję Jerzego jako polityka. Były pewne rzeczy, które ja jako kanclerz kurii czy abp Bronisław Dąbrowski (który dyskutował z nim wiele razy po rozmowach z rządem) musieliśmy mó- Fot. z archiwum parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie 9

12 ROZMOWY BIULETYNU Przez krzyż idzie się do zmartwychwstania. Innej drogi nie ma. Ks. Jerzy Popiełuszko, 26 września 1982 r. wić Jerzy, to dotyka spraw trudnych. Musieliśmy go ostrzegać, żeby nie został zmanipulowany, wykorzystany przez jakąś grupę. Dzisiaj, po czasie, kiedy pojawia się ocena tamtej jego działalności, dostrzegamy, jak ten ksiądz, bardzo prosty w swoim działaniu, bo on nie był wyrafinowanym inteligentem, jak jednak dokładał starań, żeby to, co robi, nie było polityką, ale duszpasterską troską o ludzi, którzy walczą o prawdę, dobro, sprawiedliwość. Walczą z zakłamaniem, obłudą. Gdy dziś czytamy jego kazania, okazuje się, że w nich jest bardzo wiele troski o to, żeby przesłanie płynące od kapłana do wiernych znalazło się na pierwszym miejscu. B.P. Nie miałam na myśli tego, że ks. Jerzy uprawiał politykę. Powiedziałam, że ks. Jerzy został wciągnięty do polityki. Choćby przez to, że został wybrany na tego, kto zapłacił najwyższą cenę w grze rozgrywanej przez władzę ze społeczeństwem, bo był jego przedstawicielem, obdarzonym ogromnym autorytetem. Z.K. Pamiętam taką rozmowę, pomiędzy tym zamachem na niego, jak jechał z Gdańska, a jego śmiercią. Był to wtorek, nie pamiętam, czy na dwa tygodnie, czy więcej przed jego śmiercią. Przyszedł do mnie, do gabinetu kanclerskiego prosto od Prymasa. Miał wtedy gorycz i taki niesmak po rozmowie z Księdzem Prymasem że Prymas był dla niego surowy. Świadkami tej rozmowy było trzech kapłanów: ks. Edward Żmijewski, ks. Włodzimierz Jabłonowski i ks. Grzegorz Kalwarczyk. Dyskutowaliśmy, jak to jest z tą jego pracą, jak on się broni przed tym, żeby nie być politykiem. Sądzę, że ktoś mógłby napisać pracę magisterską o tym, jak rodziło się kazanie ks. Jerzego na Mszę św. za Ojczyznę. Do kogo on chodził, komu je czytał, jakich szukał rad. Proszę zauważyć, że autorami cytowanymi przez Jurka w jego wszystkich kazaniach byli Jan Paweł II i kardynał Stefan Wyszyński i ewentualnie któryś z wielkich klasyków literatury. Tam nie ma zdania, które mogłoby budzić jakąś wątpliwość. To bardzo ważna rzecz. Sam, mówiąc kazania, często mam świadomość, że jedno zdanie powiedziałem za dużo, że ono było niepotrzebne, mogło kogoś urazić. A on się przed tym uchronił. To był jego wielki sukces. Głosząc kazania, był autentycznym księdzem i zależało mu na tym, żeby nie padło nic niepotrzebnego. Denerwuje mnie to nawet mówiłem o tym kiedyś Wałęsie że od razu ogłoszono go patronem Solidarności. Był kapelanem w hucie i Solidarność miała z nim więzy szczególne, ale jego przesłanie jest szersze niż przesłanie Solidarności bronił suwerenności, niepodległości, godności człowieka. Ponieważ byłem jego przełożonym jako kanclerz, wiele razy rozmawiałem z nim na temat tych Mszy św. za Ojczyznę. Dzisiaj chętnie uciekamy od tego, cośmy wtedy robili a przecież czasami atakowaliśmy go, nie mając racji. Nie mieliśmy tej odwagi, którą on miał. Uważaliśmy, że jeśli w pewnych momentach wyciszymy nasze działania, to nie będzie to ze szkodą dla nikogo. Ile razy szedłem do Urzędu do spraw Wyznań, gdzie mówiono mi: no tak, proszę księdza, nie możemy tego 10

13 kościoła budować, bo ks. Popiełuszko znów powiedział to i to, ks. Niedzielak powiedział to, ks. Sikorski to, ks. Tadeusz Sitko to, a ks. Małkowski to. Oni mi ich ciągle cytowali, więc czasami Jerzy musiał się bronić przed nami, bo myśmy go atakowali. Wtedy, nie uprawiając żadnej gry, autentycznie chciałem go utemperować. Oceniając to, teraz widzimy jego opatrznościowe działanie, jego patriotyzm, miłość, którą okazał Kościołowi. Dzisiaj widzę, że to on miał rację, a nie my. SKAŻENIE J.R. Ks. Jerzy nie uprawiał polityki, on nawet nie używał takich słów jak komunizm, całej listy słów, których używali wtedy inni ka- płani. Z jednej strony był wokół niego krąg osób, które upominały ks. Jerzego, choć jak ks. kanclerz powiedział okazało się, że to on miał rację. Z drugiej strony był krąg osób, które uznały, że trzeba z nim być. Pojawiał się na Mszach św. za Ojczyznę biskup Miziołek czy biskup Kraszewski, pojawiało się bardzo wielu księży. To pewnie była też najlepsza metoda ochrony tego człowieka i dzieła, które tworzył, po prostu być z nim. Czy nie było możliwe, żeby na takiej mszy pojawił się Ksiądz Prymas? Z.K. To jest trudna sprawa. Trudno powiedzieć, jakby to by było. Prowadzić Kościół i naród w tak trudnej sytuacji, jak była wówczas prowadzić przez pustynię, prowadzić przez Morze Czerwone, to było ogromnie trudne zadanie. Jerzy czasami przychodził do mnie popłakać sobie. Dzisiaj wszyscy mienią się jego wielkimi przyjaciółmi. Rzeczywiście był przez ludzi bez przerwy oblegany. Ale wiele razy widziałem jego samotność i wewnętrzną walkę, bo on miał świadomość, że nie jest akceptowany. A zależało mu na aprobacie jego działań, przynajmniej w kręgach kościelnych. Uważam, że gdyby miał większą akceptację, byłoby mu lżej. Prosimy o wewnętrzną radość, bo jest ona najgroźniejszą bronią przeciwko szatanowi, który smutny jest z urodzenia. Ks. Jerzy Popiełuszko, 26 września 1982 r. ROZMOWY BIULETYNU J.S. My wszyscy ulegaliśmy propagandzie. Ksiądz kanclerz wspomniał, że w rozmowach były naciski ze strony władz państwowych. Oni stwarzali pewien obraz sytuacji w oczach kurialistów, biskupów. To był obraz skrzywiony. Ja również uległem tej propagandzie. Na przykład kiedy słyszałem o Mszach za Ojczyznę na Żoliborzu, początkowo nie chciałem na nie chodzić. Mówiono, że to są mityngi antykomunistyczne, i nie chciałem tam pójść. Wydawało mi się, że tam dzieje się coś złego. Kiedyś jednak poszedłem. Pamiętam, był to sierpień. Nawróciłem się natychmiast. Podszedłem do księdza Jerzego i powiedziałem: słuchaj, ty jesteś mały papież, a ten plac to się będzie nazywał twoim imieniem. Nawróciłem się w jednym momencie, kiedy dotknąłem prawdy i stałem się wielkim orędownikiem tej mszy świętej. Od tego czasu miałem bliski kontakt z księdzem Jerzym i zapraszałem go na msze św. do kościoła seminaryjnego. 11

14 ROZMOWY BIULETYNU Jeżeli prawda jest dla nas taką wartością, dla której warto cierpieć, warto ponosić ryzyko, to wtedy przezwyciężamy lęk, który jest bezpośrednią przyczyną naszego zniewolenia. Ks. Jerzy Popiełuszko, 31 października 1982 r. Z.K. Władze nas za to atakowały, za wychowywanie młodych księży w duchu zaangażowania patriotycznego. J.S. Bardzo cierpiałem z tego powodu, byłem wtedy ojcem duchownym, takim opiekunem kleryków, w seminarium warszawskim. Przypadek zrządził, że byłych internowanych, którzy się spotkali w kościele św. Marcina, zaprosiłem na mszę św., już w drzwiach kościoła, kiedy wszyscy zaczynali się rozchodzić. Zapytali mnie: czy to już koniec naszego duszpasterstwa? Powiedziałem, nie, możecie przyjść do mnie do kościoła. Kiedy? Nie miałem kalendarza przy sobie, krzyknąłem tylko w pierwszą niedzielę po trzynastym. Spodziewałem się, że będzie kilkanaście czy kilkadziesiąt osób. Okazało się nagle, że przyszedł tłum ludzi. Byłem zaskoczony ogromną liczbą tych ludzi. Kiedy przyszedł również ks. Popiełuszko, zobaczyłem wtedy, kim on dla nich jest. Ta msza i tak miała swój klimat, ale kiedy pokazał się ks. Jerzy, to jakby iskra przeszła, wszyscy powstali i zaczęli na jego cześć wiwatować, zapowiedziano go jako kapelana Solidarności i powitano oklaskami. Zobaczyłem wtedy, jak on jest kultowo traktowany. To było pod koniec 1982 r., po uwolnieniu internowanych. Ks. Jerzy został porwany przez tę żywiołową rzeczywistość, podobnie stało się ze mną. J.R. Księża mieli nieco inną sytuację niż partnerzy rozmów z rządem. J.S. My byliśmy wolni od tych nacisków, którym oni podlegali, bo nie musieliśmy prowadzić takich rozmów. Byliśmy bardziej czyści i patrzyliśmy na tę rzeczywistość od strony zwykłych ludzi i bolesnych faktów, które wtedy miały miejsce. Ks. Jerzy był w znacznej mierze wewnętrznie odporny na naciski ze strony kościelnej i pogróżki ze strony państwa. Jego myślenie było nieskażone. A jednak płakał i u mnie po spotkaniu z Księdzem Prymasem. Byłem przypadkowym świadkiem tego spotkania. Wychodziłem z nim z seminarium, kiedy z przeciwka szedł Ksiądz Prymas i natknęliśmy się na siebie. I powiedział: a to chodź, to porozmawiamy, i wziął go Ksiądz Prymas do rozmównicy. Jerzy potem przyszedł do mnie do mieszkania, był bardzo przejęty tym, że jak mówił nie został zrozumiany. Sądzę, że Prymas mógł być naciskany przez władze państwowe i jego ocena sytuacji była tym trochę ukierunkowana. Natomiast Jerzy miał tę przejrzystość faktów i ludzi, i polityki. I to było u niego bardzo piękne. Taką postawę zawsze traktowałem jako znak Bożej Opatrzności. Proszę zobaczyć, że w naszej historii zawsze, jeżeli coś się ważnego z narodem działo wtedy, jako pewien symbol pojawiał się kapłan. Wspomnę dawne czasy: na przykład kardynał Ledóchowski. Potem, w czasie ostatniej wojny, męczeństwa obozów koncentracyjnych i oporu wobec Niemców jako symbol staje ojciec Kolbe. Przychodzi czas samoobrony przed komunizmem, pojawia się kardynał Wyszyński. 12

15 B.P. Jak kamienie milowe. J.S. Przychodzi czas Solidarności. I tutaj znowu Pan Bóg jakby palcem pokazał, spójrzcie na ks. Jerzego. Wydaje mi się, że on był jednym z tych ostatnich kamieni milowych. Z.K. Uważam, że w wielu wypadkach można było stanąć przy Jerzym mocniej, nie narażając tych wielkich spraw. Mogliśmy stanąć przy nim, nie mieć tego przerażenia, które czasami nas ogarniało. Powiedzmy może tak za bardzo serio traktowaliśmy komunistów, jako partnerów. Byliśmy skażeni rozmowami z nimi. Jeżeli mówią to, co mówią, to znaczy, że mają jakieś racje. A oni mówili, i tylko mówili. ROZMOWY BIULETYNU J.S. Cieszę się, że to mówisz, ja cały czas miałem takie wrażenie, że za bardzo się przejmujecie tym, co oni mówią. Za bardzo na serio to traktowaliście. Z.K. Tak, za bardzo na serio. J.S. W stanie wojennym oni byli po prostu śmieszni w tej swojej sile i tych zakutych, nawet w sensie dosłownym, łbach. Czując to właśnie tak, starałem się rozbawiać ludzi na koniec Mszy św. za Ojczyznę, czytając ogłoszenia. Chodziło mi o to, żeby wychodzili radośni i patrzyli na tamtych bez przerażenia. Z.K. Tak, Jan robił to regularnie. Ja też się starałem tak działać 1 maja, gdy widziałem, że w kościele jest wielu agentów stali z pałkami w rękawach, groteskowo usztywnieni wykpiłem ich wtedy. To była najlepsza metoda. To też potwierdza moją tezę, że w wielu innych wypadkach myśmy traktowali ich za bardzo na serio. J.R. Powróćmy do postawy władz kościelnych wobec księdza Je- rzego. Z.K. My w kurii analizowaliśmy pewne zdania i decyzje Prymasa czy on najlepiej się zachował wobec Jurka. Ja widziałem, że Prymas to ogromnie przeżywał. Nie wiem, czy pamiętają państwo, że głos mu się załamał w tym momencie, kiedy mówił w maju 2000 r.: nie udało mi się uratować życia ks. Jerzego. Prymas odkrył nam pewne swoje tajemnice, które miał, bo jednak był zawsze mądrzejszy od nas o tę jedną przesłankę, coś tam więcej wiedział w tym wszystkim niż my. Idea, która potrzebuje broni, by się utrzymać, sama obumiera. Idea, która utrzymuje się tylko przy użyciu przemocy, jest wypaczona. Idea, która jest zdolna do życia, podbija sobą. Za nią spontanicznie idą miliony. Ks. Jerzy Popiełuszko, 26 grudnia 1982 r. B.P. O jaką przesłankę? Z.K. On wiedział, co grozi Jurkowi, myśmy nie wszystko wiedzieli. Przecież Prymas spotykał się z Jaruzelskim. Ja wracam do momentu po 13

16

17 Fot. z Archiwum parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie

18 ROZMOWY BIULETYNU Zło, które znosiło się jako coś nieuniknionego, staje się nieznośne na myśl, że można się od niego uwolnić. Ks. Jerzy Popiełuszko, 30 stycznia 1983 r. porwaniu Jerzego. Zadzwonił Kiszczak do bp. Romaniuka do seminarium i kiedy przyjechałem za pół godziny do Romaniuka, to on tak rozłożył ręce i mówi Chyba ks. Jerzy nie żyje. Rozmawiałem z Kiszczakiem i wynika z tej rozmowy, że on nie żyje. Ja jako kanclerz wiedziałem znacznie więcej niż przeciętny ksiądz, ale wiedziałem tylko to, co mi powiedziano. Ksiądz Prymas na pewno miał większą wiedzę. J.R. Ale o jaką przesłankę tu chodzi? Zastanawiające jest, że nawet po latach podczas nabożeństwa pokutnego na placu Teatral- nym Ksiądz Prymas wypowiada te dramatyczne słowa, że nie udało mu się ocalić życia księdza Jerzego. Dramatyczne także w tym sensie, że ta refleksja brzmi: myślałem tylko o jego życiu. Ks. Popiełusz- ko myślał kategoriami wiary, myślał o tym, że nie wolno mu, jeżeli Kościół go posłał do konkretnych ludzi i on z tymi ludźmi był, nie wolno mu ich zdradzić, natomiast Ksiądz Prymas nawet po latach myśli o tym, co ksiądz kanclerz powiedział, o tej jednej przesłance więcej. Jakiej? Nie o przesłance wiary, ale przesłance wynikającej z informacji ze strony przeciwnej. Czy nie jest tak, że takie przesłan- ki i ich ziemska logika okazują się istotniejsze niż logika wiary? Z.K. Proszę pamiętać, że w chrześcijaństwie nie wolno nikomu nakazać heroicznego działania. To jest podstawowa rzecz. Wolno od nas wymagać, żebyśmy bronili prawdy, dobra, ale heroiczne działanie jest wyborem każdego człowieka i nie może zostać nikomu nakazane. Ksiądz Prymas musiał myśleć w kategoriach ochrony życia kapłana. Gdybyśmy rozważali pewne szczegóły, to widzimy, że Prymas kiedyś i to powiedział: mogłem mu nakazać wyjazd do Rzymu, ale nie mogłem mu tego zrobić, ponieważ byłoby to zwycięstwo wrogów Kościoła. Oni by to wykorzystali, ta rzesza słuchająca Jerzego zostałaby obrócona przeciwko Kościołowi. Ja chciałem zdaje się mówić Prymas ratując go, pozostawić mu wybór i decyzja należała do niego. Oni wykorzystywali wszystko, wypowiedzi biskupa, że działalność księdza Jerzego rodzi problemy, wykorzystaliby także ewentualny nakaz wyjazdu jako potwierdzenie tego. J.S. Pamiętam, że nawet po śmierci księdza Jerzego praca jego proboszcza ks. Boguckiego była postrzegana jako działanie, które szkodzi Kościołowi. Z całą odpowiedzialnością o tym mówię, mówił mi to ks. Bogucki ze łzami w oczach. W tym momencie były rozmowy na szczycie i ustalanie pewnych rzeczy. Działania takie jak ks. Boguckiego czy ks. Popiełuszki i innych szkodziły tym wzajemnym układom. Chcąc, nie chcąc, człowiek ulega rozmówcy. Jeżeli rozmówca wmawia, że byłoby lepiej, gdyby..., to w którymś momencie przejmuje się to zdanie jako własne, że byłoby lepiej, gdyby ci księża przestali tak działać. Dobrze, że ksiądz infułat wspomniał o tym skażeniu tymi rozmowami z władzami. Ono u władz Kościoła z konieczności istniało. 16

19 Z.K. Za bardzo wierzyliśmy w autentyzm komunistów. J.S. Dam przykład tej strategii, nie wiążący się ściśle z ks. Jerzym. Rozmawiam w więzieniu w Białołęce z internowanymi, a oni mówią, proszę księdza, to skandal, przychodzi abp. Dąbrowski (który notabene ze skóry dla nich wychodził, oddałby za nich swoje życie, bardzo dużo dla nich robił, od interwencji, przez starania o leki, aż po pomoc w sprawach rodzinnych), przychodzi i mówi: słuchajcie, ja mogę wam załatwić zwolnienie pod warunkiem wyjazdu za granicę. I w tym momencie pierwszy chyba Michnik zaklął szpetnie: to po co ja tu siedzę? Nie po to, żeby własną skórę ocalić. Zobaczyłem wtedy ten kontrast, z którego, podejrzewam, że obie strony nie zdawały sobie sprawy, zarówno ks. arcybiskup, jak i internowani. Ten robił wszystko, żeby im było dobrze i ich jakoś uratować, a oni myśleli innymi, szerszymi kategoriami. To samo było z Kornelem Morawieckim. Było oburzenie na księdza arcybiskupa, czy on zrobił dobrze, czy źle. To było pod wpływem presji chwili, on chciał zrobić to, co było możliwe. B.P. Jednak intencja księdza Jerzego była inna. A ci, o których ksiądz mówi, część z nich robiła i chciała robić kariery polityczne, więc ta analogia nie jest do końca pełna. J.S. I teraz pytanie, czy oni nie chcieli tej pomocy przyjąć ze względu na kariery, które robili, czy ze względów czysto patriotycznych. Na ten temat nie chcę się wypowiadać. Szczerze powiem, że ja wtedy byłem przeciw stanowisku arcybiskupa. RZYM B.P. Mówiło się o wyjeździe księdza Jerzego do Rzymu. Jak to było? Czyj to był pomysł? Dlaczego nie pojechał? Z.K. Ja nie wiem, i nikt z nas naprawdę nie wie, jak było z tym wyjazdem Jurka do Rzymu. I Prymas nie wie dokładnie, i my w kurii nie wiedzieliśmy dokładnie. Ośmioro ludzi przyszło z kościoła św. Stanisława Kostki, rozmawiali z Prymasem na temat ewentualnego wyjazdu księdza Jerzego do Rzymu, żeby go uratować. Bo wszyscy mieliśmy świadomość, że oni chcą go zamordować. Mieliśmy przecieki, mieliśmy podrzucane taśmy z ich tajnych narad. Wiedzieliśmy, o czym rozmawiają i jakie są ich zamiary. Oni mieli listę księży, których chcieli zlikwidować. ROZMOWY BIULETYNU Szatan będzie umacniał swoje królestwo na ziemi i w naszej Ojczyźnie, królestwo zakłamania, nienawiści i zastraszenia, jeżeli my wszyscy nie będziemy na co dzień stawali się coraz silniejsi Bogiem i Jego łaską. Ks. Jerzy Popiełuszko, 27 lutego 1983 r. J.K. Czy to znaczy, że decyzja o wyjeździe do Rzymu nie zapadła? Ksiądz Jerzy rozmawiając z ks. Antonim Ponińskim we wrześniu na propozycję, żeby wygłosił rekolekcje adwentowe, odpowiedział: Mnie już tu nie będzie, nie mogę przyjąć twojego zaproszenia, bo będę w Rzymie. Czyli on do ostatniej chwili się nie zdecydował? 17

20 ROZMOWY BIULETYNU Z.K. Ciągle była dyskusja, ale decyzji nie było. Wracam do tego zdania, gdy Jerzy powiedział: nie mogę tych ludzi zdradzić, nie mogę ich zostawić. Mówił, że jego wyjazd do Rzymu byłby ucieczką z miejsca, w którym go Kościół postawił. Taka była jego świadomość. To nie były wyliczenia, wyrachowanie czysto ludzkie. W Jerzym nigdy nie było postanowienia wyjazdu. I moim zdaniem, Ksiądz Prymas takiej decyzji też nie podjął. Nie mamy takiej wiedzy ani z Rzymu, ani w żadnej notatce kurialnej, ani prawdopodobnie w sekretariacie Prymasa. Była ciągła dyskusja, ale Jerzy nie miał takiej woli. J.S. O tym, czy wyjedzie do Rzymu, więcej mówiło się na zewnątrz niż wewnątrz Kościoła. Służyć Bogu, to szukać dróg do ludzkich serc. Służyć Bogu, to mówić o złu jak o chorobie, którą trzeba ujawnić, aby móc leczyć. Służyć Bogu, to piętnować zło i wszelkie jego przejawy. Ks. Jerzy Popiełuszko, 27 marca 1983 r. B.P. Drążenie tej sprawy nie jest zaspokajaniem jakiejś czczej cie- kawości, tylko próbą wyjaśnienia takiej sytuacji, w której z jednej strony ks. Jerzy jest odpowiedzialny za tę część Kościoła, to duszpa- sterstwo i misję, którą mu powierzył Kościół, ale z drugiej strony on przecież jest temu Kościołowi posłuszny. Taki wyjazd można mu było wręcz nakazać. Z.K. Oczywiście, wtedy by wyjechał, można byłoby to zrobić. Myśmy się zastanawiali nad tym, ale myśląc o tym nakazie, wiedzieliśmy, że zrobimy krzywdę sprawie. Bo czy on wyjedzie, czy nie wyjedzie, wtedy już nie byłoby istotne, natomiast SB i IV Departament byłyby usatysfakcjonowane, że rządzą w Kościele. Echo tego byłoby fatalne. B.P. A więc wtedy takie było myślenie, że to jest pokazanie we- wnętrznej siły Kościoła? J.S. Tak, że to był odpór dany próbie mieszania się w wewnętrzne sprawy Kościoła. Takie próby były podejmowane cały czas, ale chodziło o to, by nie były one udane. J.R. W którym momencie księża towarzyszący, będący razem z księ- dzem Jerzym, poczuli, że zagrożenie księdza Jerzego nie polega już na tym, że mogą go napaść czy oskarżać, ale że to jest poważne zagrożenie życia, że on może być zamordowany? J.S. Dla mnie to był moment, kiedy po mszy św. zobaczyłem go otoczonego przez dziennikarzy z całego świata, reporterów, telewizje. Dziennikarze ominęli obecnych tam wybitnych opozycjonistów i pobiegli za nim. Widzę, że jest szczelnie otoczony tym wianuszkiem, z drugiej strony kolejny wianuszek przyjaciół i trzeci, który widziałem okiem wyobraźni ludzi władzy, którzy na to patrzą. Ten obraz był dla mnie przeciwstawieniem tych dwóch potęg państwa i komunizmu, a z drugiej strony siły ducha tego człowieka, przy całej jego kruchości. Pamiętam, że pa- 18

21 Na progu rodzinnego domu w Okopach ROZMOWY BIULETYNU Fot. z archiwum parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie 19

22 ROZMOWY BIULETYNU Chcemy, by państwo zrozumiało, że może być silne tylko w oparciu o społeczeństwo. A do tego prowadzi droga przez poszanowanie człowieka, jego sumienia i przekonań. Ks. Jerzy Popiełuszko, 26 czerwca 1983 r. trzyłem na to i myślałem sobie co z tego będzie? Ty już, bracie, nie możesz się z tego wycofać. To nie była refleksja związana z przeczuciem końca, to trochę przerastało moją wyobraźnię. Ale myślałem do czego to doprowadzi? J.R. To, że księża przychodzili tam, czy to była tylko chęć służenia tym tłumom, czy też motywacją księży było to, żeby w tym trudnym czasie, kiedy zagrożenie narastało, być przy nim, żeby on nie był sam? J.S. Z racji swojego powołania jesteśmy pasterzami trzód, odczuwamy poprzez trzodę. Jeżeli ktoś czuł się naprawdę związany z wiernymi, z Polską, po prostu nie mógł tam nie być. To był jakiś wewnętrzny imperatyw, bo tam się coś ważnego dzieje dla całego kraju. Nie wszyscy to czuli. Dla mojego pokolenia, które przeżyło czas okupacji, Powstania Warszawskiego, to wszystko, co było związane z przeżyciami patriotycznymi, z Polską, to tu po prostu nie było dyskusji trzeba było brać w tym udział. Nieraz się dziwiłem, że u niektórych księży Msze za Ojczyznę nie wywoływały takiego rezonansu. Jerzy, bez doświadczenia wojny, miał to poczucie polskości może dlatego, że otaczali go ci wszyscy ludzie. B.P. Zobaczył, jak dla tamtych ludzi to są ważne sprawy. J.S. Poczuł to nerwem duszpasterza. Z.K. Potem już, pomiędzy tym pierwszym zamachem a śmiercią Jerzego ci, którzy o tym wiedzieli, natrętnie zaczęli przekonywać go do wyjazdu, zostawienia całej sprawy, ucieczki. Każdy na swój sposób. On wtedy mówił tak ja to z gotowością złożenia przysięgi powtarzam to jest ogromnie istotny moment. No dobrze, byłem z nimi w chwilach trudnych i teraz mam ich zostawić? Co im Kościół da to, że ucieknę? Że ich zdradzę? Jemu płynęły łzy z oczu. A przecież on miał świadomość zagrożenia. Jerzy regularnie przychodził do spowiedzi, bo był człowiekiem wiary i miał świadomość, że w każdej chwili będzie musiał rozliczyć się ze swoim życiem. Można powiedzieć ot, chodził do spowiedzi jak każdy ksiądz. Ale on tak tego pilnował, strzegł, ciągle się przygotowywał. Ktoś zacytował to jego zdanie, że jestem gotowy na wszystko, ale on był gotów w tym sensie, że wiedział, że UB nie żartuje. Oni nie szantażują, oni wykonują to, co powiedzą. Jemu było dlatego tak trudno, że on miał świadomość, że mogą go zamordować, i mimo to się nie wycofał. Tutaj dotykamy jego heroizmu, męczeństwa. Nie dlatego, że dadzą mi krzyż, zasługę itd., ale dlatego, że nie wolno zdradzić ludzi, którzy szukają dobra, prawdy, którzy szukają oparcia, chcą mieć zaufanie do Kościoła. Kilka razy ksiądz Jerzy mówił o tym do mnie tak mocno, bo myśmy trochę go traktowali z przymrużeniem oka w pewnych momentach... 20