Małgorzata Stanek Sędzia Sądu Apelacyjnego w Łodzi

Transkrypt

1 Małgorzata Stanek Sędzia Sądu Apelacyjnego w Łodzi Materiały szkoleniowe WYBRANE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE ROZWODU I SEPARACJI 1. Tryb procesowy postępowania w sprawach o rozwód i separację (art kro, art. 436 i nast. k.p.c. według przepisów postępowania odrębnego w sprawach małŝeńskich (art k.p.c.):. Odrębność postępowania rozwodowego: a) zgodnie z art. 426 k.p.c., do reprezentacji strony konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do danej sprawy; - od dnia 10 września 2005 roku pełnomocnikiem procesowym moŝe być równieŝ radca prawny (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 30 czerwca 2005 r. Dz. U. Nr 163, poz. 1361); b) posiedzenia sądowe odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba Ŝe obie strony Ŝądają publicznego rozpoznawania, a sąd uzna, Ŝe jawność nie zagraŝa moralności ( art. 427 k.p.c.); c) jeŝeli istnieją widoki na utrzymanie małŝeństwa, sąd moŝe skierować strony do mediacji ( art k.p.c.); d) istnieją specyficzne rygory w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie merytoryczne ( art. 428 k.p.c.); e) wprowadzono ograniczenia dotyczące dowodu ze świadków małoletnich; a mianowicie małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu - nie mogą być przesłuchani w charakterze świadków (art. 430 k.p.c.); 1

2 f) jeŝeli sąd nabierze przekonania, Ŝe istnieją widoki na utrzymanie poŝycia małŝeńskiego, zawiesza postępowanie ( art. 440 k.p.c.); g) strona moŝe być ukarana grzywną, jeśli będąc wezwaną do osobistego stawiennictwa, nie stawi się na posiedzeniu bez usprawiedliwionych powodów (art. 429 k.p.c.); h) w kaŝdej sprawie o rozwód sąd zarządza (obligatoryjnie) przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron ( art. 432 k.p.c.); i) wyrok zaoczny moŝe być wydany, ale po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ( art. 431 k.p.c.); j) powództwo wzajemne o rozwód jest niedopuszczalne, ale strona pozwana moŝe - w formie wniosku - Ŝądać rozwodu ( art. 439 k.p.c.); k) zachodzą specjalne wymagania ustawowe co do postępowania dowodowego; sąd moŝe teŝ przeprowadzić wywiad środowiskowy w celu ustalenia, w jakich warunkach Ŝyją i wychowują się dzieci stron ( art. 441 i 434 k.p.c.); Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 10 grudnia 1998 r. - I CKN 912/1997 OSNC 1999/6/117, Biul. SN 1999/4/10, M. Prawn. 1999/6/7 Wykładnię art. 441 k.p.c. naleŝy "zakotwiczać" w sferze ogólnych zasad postępowania dowodowego, obowiązujących w procedurze cywilnej. Chodzi zatem o to, aŝeby wynikającą z wymienionego artykułu kierunkową dyrektywę, Ŝe w sprawach o rozwód postępowanie dowodowe ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu poŝycia, rozpatrywać w ścisłym powiązaniu zarówno z tym, Ŝe cięŝar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie spoczywa na stronie, która z tych faktów wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c. i art. 227 k.p.c.), jak i z tym, iŝ to strony obciąŝa obowiązek wskazania dowodów potrzebnych do rozstrzygnięcia sprawy (art. 3 i 232 k.p.c.). Dlatego teŝ, jeŝeli w procesie rozwodowym postępowanie dowodowe, którego zakres współokreśliły wnioski stron, dostarczyło materiału wystarczającego do ustalenia przyczyn rozkładu poŝycia małŝeńskiego oraz do ustalenia, Ŝe 2

3 rozkład ten jest zupełny i trwały (art. 56 i nast. k.r.o.), sąd nie ma obowiązku przeprowadzania z urzędu innych jeszcze dowodów. l) jeŝeli pozwany uznaje Ŝądanie pozwu, sąd moŝe ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron ( art. 442 k.p.c.); m) w sprawie o rozwód, jako w sprawie, którą mogą wszcząć tylko małŝonkowie, interwencja uboczna jest niedopuszczalna; n) prawomocny wyrok rozwodowy ma skutek erga omnes ( art. 435 k.p.c.); nie dotyczy to części zawierającej orzeczenie o prawach i roszczeniach majątkowych, których zaspokojenia poszukiwano łącznie z prawami niemajątkowymi; n) w razie śmierci jednego z małŝonków postępowanie się umarza (art. 446 k.p.c.); o) gdy po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego strona zawrze nowy związek małŝeński, nie jest dopuszczalne wznowienie postępowania; p) niedopuszczalne jest łączenie z powództwem o rozwód - dochodzenia innych roszczeń niŝ te, które zostały wymienione w art. 58 k.r.o.: Skierowanie stron do mediacji (art. 436 k.p.c.): a/ odpowiednie stosowanie przepisów o mediacji do postępowania w sprawach o rozwód lub separację; b/ zakres mediacji w sprawach o rozwód lub separacji; c/ relacja pomiędzy przepisem art. 436 k.p.c. a 440 k.p.c.; d/ odrębności dotyczące mediatorów w sprawach o rozwód i separację; e/ analiza prawnoporównawcza mediacji jako alternatywnej formy rozstrzygania sporów w sprawach rodzinnych. Postępowanie zabezpieczające sprawach o rozwód: a/ konsekwencje uchylenia art. 443 k.p.c. czy uchylenie tego przepisu ma charter jedynie formalny i porządkujący, czy teŝ zmiana ta tworzy nową sytuację prawną w postępowaniu odrębnym w sprawach małŝeńskich; 3

4 b/ interes prawny jako przesłanka udzielenia zabezpieczenia w sprawie o rozwód (art k.p.c.); Wybrane problemy tzw. integralności (niepodzielności) wyroku rozwodowego: Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu NajwyŜszego z dnia 12 października 1970 r. III CZP 6/1970 OSNC 1971, z. 7-8 poz.117. ( ) sprawa rozwodowa nie jest w ujęciu polskiego ustawodawcy sprawą, w której chodzi wyłącznie o ewentualne rozwiązanie małŝeństwa, lecz sprawą, w której sąd w związku z taką decyzją orzeka takŝe o całości spraw rodziny. Prawo polskie realizuje więc załoŝenie, które określa się jako zasadę integralności wyroku rozwodowego. Teza: Gdy zawarte w wyroku orzekającym rozwód rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji o winie stron, o władzy rodzicielskiej nad wspólnym dzieckiem albo o obowiązku ponoszenia przez kaŝdego małŝonków kosztów utrzymania i wychowania ich dziecka jest wadliwe, a nie ma podstaw do orzeczenia co do istoty sprawy, sąd rewizyjny uchyla wyrok w całości i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 12 grudnia 1997 r. II CK 481/1997 OSNC 1998, nr 6 poz.102. Teza: JeŜeli przedmiotem zaskarŝenia kasacją jest tylko, zawarte w wyroku rozwodowym, wydane w trybie art k.r.o., orzeczenie o eksmisji jednego z małŝonków ze wspólnego mieszkania, to o dopuszczalności kasacji decyduje, zgodnie z art. 393 pkt 1 k.p.c., wartość przedmiotu zaskarŝenia. Z uzasadnienia: ( ) ZaskarŜenie jedynie orzeczenia eksmisyjnego, zawartego w wyroku rozwodowym, powoduje, Ŝe pozostała część tego wyroku, zawierająca orzeczenie rozwodu oraz inne konieczne rozstrzygnięcia wskazane w art k.r.o. staje się prawomocna, a postępowanie odwoławcze 4

5 obejmuje juŝ tylko roszczenie o eksmisję. Sprawa taka w postępowaniu odwoławczym nie moŝe być juŝ traktowana jako sensu stricto sprawa rozwodowa, skoro orzeczenie rozwodu uprawomocniło się. Staje się ona w istocie jedynie sprawą o eksmisję, to jest o opróŝnienie i wydanie lokalu mieszkalnego ( ). Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 5 kwietnia 2001 r. IV CZ123/2000 LEX Teza: JeŜeli przedmiotem zaskarŝenia kasacją jest tylko, zawarte w wyroku rozwodowym, wydane w trybie art k.r.o. orzeczenie o eksmisji jednego z małŝonków ze wspólnego mieszkania, to o dopuszczalności kasacji decyduje, zgodnie z art. 393 pkt 1 k.p.c, wartość przedmiotu zaskarŝenia. Tego rodzaju rozstrzygnięcie nie jest konieczną częścią wyroku rozwodowego i moŝe być przedmiotem odrębnego zaskarŝenia, bez zaskarŝania wyroku rozwodowego jako całości. ZaskarŜenie jedynie orzeczenia eksmisyjnego, zawartego w wyroku rozwodowym, powoduje, Ŝe pozostałe części tego wyroku, zawierające orzeczenie rozwodu (art. 56 i 57 k.r.o.) oraz inne konieczne rozstrzygnięcia wskazane w art k.r.o., stają się prawomocne, a postępowanie odwoławcze obejmuje juŝ tylko roszczenie o eksmisję. Sprawa taka w postępowaniu odwoławczym nie moŝe być juŝ traktowana jako sensu stricte sprawa rozwodowa, skoro orzeczenie rozwodu uprawomocniło się. Staje się ona w istocie jedynie sprawą o eksmisję, to jest o opróŝnienie i wydanie lokalu mieszkalnego. Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 1 października 1999 r. - II CKN 907/1998 OSNC 2000/4/69, Biul. SN 2000/1/9, M. Prawn. 2000/3/177 Teza: W sprawie o zmianę rozstrzygnięcia zawartego w wyroku rozwodowym co do sposobu korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małŝonków, kasacja nie przysługuje. Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 25 marca 1999 r. III CK124/ OSNC 1999/10/182, Biul. SN 1999/7/7, Wokanda 1999/7/8 Teza: 5

6 Zmieniony w wyniku apelacji wyrok rozwodowy w części dotyczącej wysokości świadczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci ma byt samodzielny. Z uzasadnienia: W aktualnym stanie prawnym, po zmianach wprowadzonych ustawą z dnia 1 marca 1996 r., zwłaszcza, kiedy to sąd drugiej instancji jako sąd odwoławczy zobligowany został do usuwania wadliwości w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, takŝe w sferze orzekania, przewidziane w art k.r.o. rozstrzygnięcie o obowiązku ponoszenia przez rozwodzących się małŝonków kosztów utrzymania i wychowania dzieci zyskało byt samodzielny. 1. P. Pogonowski: Wyrok rozwodowy w myśl utrwalonych przez dziesięciolecia zapatrywań orzecznictwa stanowi niepodzielną, jednolitą całość. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia judykatura i doktryna prawa postępowania cywilnego dotycząca przedmiotowego zagadnienia dopuściła wcale liczne wyjątki w zakresie niepodzielności całości wyroku rozwodowego. Ma to znaczenie m.in. w przypadku roztrząsania problemu związania sądu odwoławczego w postępowaniu rozwodowym wyraŝonym w art. 384 k.p.c. zakazem reformationis in peius. JeŜeli bowiem przyjmiemy niepodzielność wyroku naleŝy wyłączyć moŝliwość związania sądu II instancji zakazem, jeŝeli zaś uznamy Ŝe części wyroku rozwodowego mają odrębny był prawnoprocesowy wówczas aktualnym staje się problem związania takiego sadu zakazem pogarszania sytuacji prawnej strony jedynie skarŝącej w przypadku zaskarŝenia samodzielnego postanowienia sądu w wyroku rozwodowym (Wybrane problemy tzw. integralności (niepodzielności) wyroku rozwodowego. Zakaz reformationis in peius w postępowaniu rozwodowym Palestra 2004, nr 7-8, s ); 6

7 2. A. Zieliński: wyrok rozwodowy, tak jak kaŝdy inny wyrok, podlega ogólnej zasadzie, według której orzeczenie staje się prawomocne w części niezaskarŝonej (art k.p.c.). Oczywiście, nie dotyczy to sytuacji, kiedy strona (strony) zaskarŝa wyrok w części orzekającej rozwiązanie małŝeństwa (Granice prawomocności wyroku rozwodowego w wypadku jego zaskarŝenia - Przegląd Sądowy 1999, nr 5, s. 42 i n.). Tryb procesowy w sprawach o separację: a/ przesłanki rozpoznanie Ŝądania orzeczenia separacji w postępowaniu procesowym (art k.r.o.); b/ zastosowanie przepisów postępowania odrębnego w sprawach małŝeńskich (art k.p.c), znowelizowanych przez ustawę o separacji. uchwała SN z r., III CZP 23/05, OSNC Nr 4/2006, poz. 65 Teza: W sprawie o separację nie jest dopuszczalna w postępowaniu apelacyjnym zmiana powództwa na Ŝądanie orzeczenia rozwodu. Z uzasadnienia: W obecnym stanie prawnym umoŝliwienie pozwanemu zgłoszenia w instancji odwoławczej przeciwstawnych w stosunku do Ŝądań rozwodu albo separacji stawiałoby powoda, pozbawionego prawa do zmiany na tym etapie postępowania pierwotnego Ŝądania, w gorszej sytuacji procesowej i prowadziłaby do nierównego traktowania stron. Nie jest natomiast moŝliwość zgłoszenia przez pozwanego takŝe przed sądem apelacyjnym w sprawie o rozwód Ŝądania rozwodu lub w sprawie o separację Ŝądania separacji. śądanie rozwodu lub separacji przeciwne do zgłoszonego przed sądem I instancji, pozwany małŝonek moŝe zgłosić do momentu zamknięcia rozprawy przed sądem I instancji. RównieŜ przed sądem I instancji dopuszczalna jest zmiana powództwa przez Ŝądanie rozwodu zamiast separacji i odwrotnie. Uprawnienia stron 7

8 w powyŝszym zakresie dostatecznie realizują cel dostosowania rozstrzygnięcia do aktualnych Ŝądań i potrzeb małŝonków. Glosa A. Zielińskiego Przegląd Prawniczy 19/2006 Ze stanowiskiem Sądu NajwyŜszego nie sposób się zgodzić. Rozstrzygające znaczenie w omawianej materii posiada prawidłowe określenie stosunku przepisu art KPC do przepisu art. 383 KPC. Nie moŝna tracić z pola widzenia charakteru postępowania apelacyjnego. Postępowanie apelacyjne, w przeciwieństwie do poprzedniego postępowania rewizyjnego (obowiązującego do r.) jest dalszym ciągiem (kontynuacją) merytorycznego postępowania w sprawie. a) wzajemne relacje między orzeczeniami sądu opiekuńczego i rozwodowego w zakresie alimentów i władzy rodzicielskiej (art. 445, art k.p.c.); - kontakty rodzica z dzieckiem a władza rodzicielska uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 8 marca 2006 roku sygn. III CZP 98/05; kontakty w obecności kuratora; kontakty na terenie Poradni Psychologiczno- Pedagogicznych i Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno- Konsultacyjnych /podstawy kierowania, koszty/ Kontakty osobiste rodziców z dziećmi w polskim prawie rodzinnym oraz w świetle europejskich standardów prawnych. - Konstytucja RP - art. 72 ust Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. KaŜdy ma prawo Ŝądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. 2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. 3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę moŝliwości uwzględnienia zdania dziecka. 8

9 - kodeks rodzinny i opiekuńczy prawo rodzica do osobistej styczności z dzieckiem jako prawo kontaktowania się matki i ojca z małoletnim, nie stanowiące atrybutu władzy rodzicielskiej; - art. 113 k.r.o. - ingerencja sądu opiekuńczego w sferę styczności rodziców z dziećmi jedynie w razie pozbawienia władzy rodzicielskiej oraz w razie jej ograniczenia polegające na umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej; - zasada 6 rekomendacji nr R (84) w sprawie władzy rodzicielskiej z dnia 28 lutego 1984 r. (przyjętej przez Komitet Ministrów Rady Europy) zapewnia rodzicowi niewychowującemu dziecka prawo do utrzymywania z nim kontaktów osobistych, z wyjątkiem sytuacji, w których kontakty te powaŝnie szkodzą interesom dziecka; - Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989 roku przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych: art we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka, art dziecko, którego rodzice przebywają w róŝnych państwach, będzie miało prawo do utrzymywania regularnych, z wyjątkiem okoliczności nadzwyczajnych, osobistych stosunków i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców; - Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzona w Hadze dnia 25 października 1980 roku: - z preambuły ( ) interes dziecka ma podstawowe znaczenie we wszystkich sprawach dotyczących opieki nad nim ( ); - art. 1 przedmiotem konwencji jest zapewnienie niezwłocznego powrotu dzieci bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych ( ) oraz upewnienie poszanowania praw do opieki i odwiedzin ( ). - Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzona w Luksemburgu dnia 20 maja 1980 r.: 9

10 z preambuły ( ) w państwach członkowskich Rady Europy dobro dziecka ma zasadnicze znaczenie przy wydawaniu orzeczeń dotyczących ustanowienia nad nim pieczy ( ), prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem jest naturalną konsekwencją prawa do sprawowania pieczy, ( ) ustanowienie środków zapewniających w szerszym zakresie uznawanie i wykonywanie orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem zapewni lepszą ochronę interesów dziecka; Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r. : Z preambuły ( ) prawa i dobro dzieci powinny być chronione i promowane i w tym celu dzieci powinny mieć moŝliwość wykonywania swoich praw, w szczególności w toku dotyczących ich postępowań w sprawach rodzinnych, ( ) dzieci powinny otrzymywać istotne informacje, aby ich prawa i dobro mogły być promowane i Ŝe trzeba przykładać naleŝytą wagę do stanowiska dzieci, Art. 3 Prawo do bycia informowanym i do wyraŝania stanowiska w toku postępowania. Dziecko, uznane według prawa wewnętrznego za mające wystarczające rozeznanie, w dotyczącym go postępowaniu przed organem sądowym powinno mieć przyznane i samo moŝe Ŝądać przyznania następujących praw: a) do otrzymywania wszystkich istotnych informacji, b) do pytania go o zdanie i do wyraŝania swojego stanowiska; c) do bycia informowanym o ewentualnych skutkach jego stanowiska oraz o ewentualnych skutkach kaŝdej decyzji. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej Artykuł 24 Prawa dziecka 1. Dzieci mają prawo do ochrony i opieki, jaka jest konieczna dla ich dobra. Mogą swobodnie wyraŝać swoje poglądy. Poglądy te są brane pod uwagę w sprawach, które ich dotyczą, stosownie do ich wieku i stopnia dojrzałości. 10

11 2. Wszystkie działania dotyczące dzieci, zarówno podejmowane przez władze publiczne, jak i instytucje prywatne, naleŝy podporządkować najlepszym interesom dziecka. 3. KaŜde dziecko ma prawo do utrzymywania stałego, osobistego związku i bezpośredniego kontaktu z obojgiem rodziców, chyba Ŝe jest to sprzeczne z jego interesami. Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małŝeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000: z preambuły: ( ) Rada Europejska potwierdziła zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych jako warunku utworzenia autentycznej przestrzeni sądowniczej, oraz nazwała priorytetowymi prawa do odwiedzin. ( ) Podstawy jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są w świetle najlepszych interesów dziecka, w szczególności na podstawie kryterium bliskości. Ustalenie sposobu kontaktowania się rodziców z dzieckiem w toku postępowania o rozwód (separację): Postępowanie w sprawie o rozwód toczy się zawsze przed sądem okręgowym (art. 17 pkt 1 k.p.c.). Sprawy dotyczące ustalenia sposobu kontaktowania się rodziców z małoletnim dzieckiem naleŝą zaś do właściwości sądów rejonowych jako sądów opiekuńczych (art. 568 k.p.c.). Obydwie kategorie spraw (tj. o rozwód oraz o uregulowanie sposobu kontaktowania się z małoletnim dzieckiem) mogą zawisnąć przed odpowiednimi sądami w róŝnych wzajemnych relacjach czasowych. Wniosek o uregulowanie sposobu kontaktowania się z dzieckiem moŝe wpłynąć do sądu po wytoczeniu powództwa o rozwód, równocześnie z pozwem o rozwód, bądź teŝ moŝe poprzedzać powództwo o rozwód. - stosunek wzajemny obu postępowań; 11

12 - wykładnia przepisów art. 445 k.p.c. i k.p.c., zakres kompetencji sądu rozwodowego i spraw, które sąd rejonowy moŝe przekazać sądowi okręgowemu na podstawie art. 445 k.p.c.; Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 21 października 2005 r. III CZP 75/ OSNC 2006/9/142, Biul. SN 2005/10/8, Wokanda 2005/12/6, Teza: Postępowanie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców, będących małŝonkami, z ich małoletnim dzieckiem ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwiązanie przez rozwód małŝeństwa jego rodziców. Dopuszczalne jest zawarcie ugody w sprawie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców z ich małoletnim dzieckiem. Z uzasadnienia: ( )Rozstrzyganie o władzy rodzicielskiej przysługuje sądowi rozwodowemu (art i art. 112 k.r.o.) oraz sądowi opiekuńczemu (np. art. 104, , 112 1, 113 k.r.o.). Zgodnie z art k.p.c., jeŝeli sprawa o rozwód lub separację jest w toku, nie moŝe być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi stron, a jeŝeli postępowanie takie jest juŝ prowadzone, ulega ono zawieszeniu. Nie budzi wątpliwości, Ŝe w trakcie sprawy o rozwód lub o separację sąd rozpatrujący te sprawy przejmuje funkcje sądu opiekuńczego w zakresie władzy rodzicielskiej. NaleŜy więc uznać, Ŝe przejmuje on takŝe kognicję dotyczącą praw nieobjętych władzą rodzicielską, które pozostają z nią w ścisłym związku. Z techniki legislacyjnej wynika, Ŝe regulacja dotycząca kognicji sądu rozwodowego w zakresie władzy rodzicielskiej jest o wiele zwięźlej uregulowana w porównaniu do kognicji sądu opiekuńczego. JeŜeli ustawodawca zdecydował się na przekazanie sądowi rozwodowemu funkcji sądu opiekuńczego w zakresie władzy rodzicielskiej, to kognicja obu sądów w zakresie władzy rodzicielskiej nie powinna się róŝnić. Uznanie, Ŝe sąd rozwodowy rozstrzyga o władzy rodzicielskiej, a sąd opiekuńczy o prawie ściśle związanym z tą władzą (osobiste kontakty z dzieckiem), moŝe doprowadzić do sprzecznych rozstrzygnięć. Poza tym wszechstronne rozwaŝenie sytuacji małoletniego dziecka rozwodzących się małŝonków 12

13 moŝe okazać się potrzebne dla oceny trwałości rozkładu poŝycia małŝeńskiego, winy tego rozkładu i rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej (por. uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 12 października 1970 r., III CZP 6/70). Zgodnie z argumentacją a maiori ad minus, jeŝeli sąd rozwodowy ma kognicję do rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej, w tym do pozbawienia jednego z rodziców lub obojga tej władzy (art. 112 k.r.o.), to tym bardziej ma kompetencję do ustalenia sposobu wykonywania prawa do osobistej styczności z dzieckiem, które jest ściśle związane z władzą rodzicielską. Trzeba teŝ mieć na względzie, Ŝe rozstrzygnięcie sądu rozwodowego co do władzy rodzicielskiej moŝe być, jeŝeli zajdzie taka potrzeba, modyfikowane przez sąd opiekuńczy (art. 106 k.r.o.). Odnosi się to równieŝ do orzeczenia w przedmiocie utrzymywania osobistych kontaktów z dzieckiem. Glosa S. Pałki Przegląd Sądowy nr 2/2007 s. 132 i n. ( ) Nie moŝna zgodzić się z twierdzeniem, Ŝe skoro sąd rozwodowy przejmuje funkcje sądu opiekuńczego w zakresie władzy rodzicielskiej (co wynika z art k.p.c.), to równieŝ przejmuje on kognicję dotyczącą spraw nieobjętych władzą rodzicielską, które zostają z nią w ścisłym związku ( ) ( ) Nietrafny jest pogląd Sądu NajwyŜszego, Ŝe jeŝeli ustawodawca zdecydował się na przekazanie sądowi rozwodowemu funkcji sądu opiekuńczego w zakresie władzy rodzicielskie), to kognicja obu sądów nie powinna się róŝnić ( ). ( ) Skoro obowiązuje zasada, Ŝe sądem opiekuńczym jest sąd rejonowy, wszelkie wyjątki od lej reguły muszą być interpretowano ściśle ( ). ( ) W konkluzji więc stwierdzić naleŝy, Ŝe nie jest trafny pogląd Sądu NajwyŜszego, jakoby art k.p.c. odnosił się nie tylko do postępowania dotyczącego władzy rodzicielskiej, ale równieŝ o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców z małoletnimi dziećmi, jeŝeli toczy się sprawa o rozwód lub separację tych rodziców. Artykuł k.p.c. ma zastosowanie do władzy rodzicielskiej, nie zaś do spraw kontakty z dzieckiem ( ). 13

14 ( ) JeŜeli sądowi rozwodowemu zostanie przedstawione Ŝądanie w przedmiocie ustalenia reguł osobistej styczności rodzica z dzieckiem. Powinien on stwierdzić swą niewłaściwość rzeczową i sprawę przekazać sądowi rejonowemu (art k.p.c.). Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 lutego 2005 roku w sprawie I ACz 398/05 Lex Teza: Dobro dziecka wymaga zgodnego działania rodziców, takŝe w zakresie widywania się z nim, a w przypadku konieczności ingerencji Sądu Ŝądanie uregulowania kontaktów moŝe być złoŝone w kaŝdym czasie, z tym Ŝe skierowane być powinno do sądu rodzinnego. Nie ma podstaw do przyjęcia, Ŝe zakres kognicji sądu w sprawie o rozwód, wyznaczony art. 58 k.r.o. i art k.p.c., obejmuje równieŝ rozstrzyganie o sposobie i terminie kontaktów małŝonków z małoletnimi dziećmi. Z uzasadnienia: Postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi małŝonków, o jakich mowa w art. 58 k.r.o. i art k.p.c. odnosi się do powierzania lub pozbawienia praw i obowiązków, związanych z władzą rodzicielską nie zaś z faktycznym realizowaniem prawa do osobistych kontaktów, które przysługuje takŝe rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu NajwyŜszego z dnia 8 marca 2006 r. w sprawie III CZP 98/ OSNC 2006/10/158, Biul. SN 2006/3/6 Teza: Przepis art k.r.o. nie wyłącza udzielenia na podstawie art k.p.c. zabezpieczenia przez zakazanie rodzicom niepozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem. Z uzasadnienia: ( ) W czasie trwania władzy rodzicielskiej nie występuje odrębne od władzy rodzicielskiej prawo do kontaktów osobistych. Zasada odrębności osobistej styczności od władzy rodzicielskiej dotyczy natomiast okresu przed powstaniem władzy rodzicielskiej oraz - co wynika wprost z art

15 1 k.r.o. - po jej ustaniu, kiedy styczność osobista moŝe istnieć samodzielnie. Treść i znaczenie tego przepisu naleŝy rozumieć w ten sposób, Ŝe odnosi się on wyłącznie do rodziców, którzy pozbawieni zostali władzy rodzicielskiej i ustanawia podstawę prawną ingerencji sądu w prawo osobistej styczności po pozbawieniu ich tej władzy. Na podstawie art k.r.o. moŝliwe jest natomiast zarówno całkowite, jak i częściowe ograniczenie osobistej styczności z dzieckiem rodzicom mającym pełną władzę rodzicielską, bez uprzedniego pozbawienia ich tej władzy. Modyfikacji zakresu osobistej styczności moŝe dokonać takŝe sąd, orzekając w wyroku rozwodowym o władzy rodzicielskiej. Zmiana zakresu osobistej styczności z istoty swej polegać powinna na eliminacji niektórych jej form i - jeŝeli jest to moŝliwe - tylko na określony czas. W niektórych wypadkach moŝe jednak okazać się konieczne całkowite jej wyłącznie we wszystkich formach na czas określony lub nawet trwale. Orzeczenie ograniczające osobistą styczność z dzieckiem moŝe zapaść takŝe w stosunku do rodziców, którym wcześniej ograniczono władzę rodzicielską. W odniesieniu do rodziców, których władzę rodzicielską ograniczono stosując art pkt 5 k.r.o., jego podstawę stanowić będzie art k.r.o. Przepis ten znajdzie zastosowanie w sytuacji, w której konieczne stanie się dalej idące ograniczenie styczności, niŝ wynika to z umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub rodzinie zastępczej, przez wyłączenie form kontaktów niedających się pogodzić z dobrem dziecka (np. widywania się w przypadku, gdy przyczyną wydania orzeczenia izolującego dziecko od środowiska rodzinnego było popełnienie przez rodzica przestępstwa na jego szkodę). ( ) Zasada jednotorowości postępowania została zachowana w art k.p.c., który jednak - odmiennie niŝ art. 443 k.p.c. - wyłącza w toku sprawy o rozwód lub separację wszczęcie odrębnego postępowania dotyczącego władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej wszczętej przed wytoczeniem powództwa 15

16 o rozwód lub separację ulega zawieszeniu z urzędu, a o władzy rodzicielskiej przez cały czas trwania sprawy sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym na podstawie art k.p.c. w sposób, który uzna za odpowiedni stosownie do okoliczności. Ujęcie osobistej styczności rodziców z dzieckiem jako jednego z normatywnych składników przysługującej im władzy rodzicielskiej pozwala przyjąć, Ŝe w sprawie o rozwód i w sprawie o separację sąd moŝe na podstawie art k.p.c. orzec w ramach udzielenia zabezpieczenia o sposobie wykonywania przez rodziców prawa do osobistej styczności z dzieckiem, w tym takŝe przez jej zakazanie na czas trwania postępowania. Uchylając art. 443 k.p.c. i dodając art k.p.c., ustawodawca nie dokonał natomiast koniecznej zmiany w art. 451 k.p.c. przez zastąpienie wymienionego w nim art. 443 k.p.c. przez art k.p.c. Podstawą stosowania art k.p.c. w sprawach o uniewaŝnienie małŝeństwa moŝe być, uzupełniająca lukę w prawie, analogia. Postanowienie sądu o udzieleniu zabezpieczania przez zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem ma charakter regulacyjny, tworzy w tym zakresie czasowo nową sytuację prawną. Zabezpieczenie takie, określane w literaturze mianem zabezpieczenia nowacyjnego, ma charakter tymczasowy, do którego nie stosuje się art. 731 k.p.c., ustanawiający zakaz trwałego i definitywnego zaspokojenia uprawnionego. - orzecznictwo ETPC w Strasburgu dotyczące kontaktów z dzieckiem na podstawie skarg na polskie sądy (np. skarga nr 48542/99 Zawadka przeciwko Polsce, wyrok z dnia 23 czerwca 2005 roku, skarga nr 45972/99 Siemianowski przeciwko Polsce, wyrok z dnia 6 sierpnia 2005 roku); Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności art. 8 Prawo do poszanowania Ŝycia prywatnego i rodzinnego. 1. KaŜdy ma prawo do poszanowania swojego Ŝycia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. 16

17 2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Wybrane przykłady z orzecznictwa ETPCz na tle art. 8 Konwencji w odniesieniu do zagadnień prawa rodzinnego: Ignaccolo - Zenide przeciwko Rumunii orzeczenie z 25 stycznia 2000 roku, raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 9 września 1998r., skarga nr 31679/96 - niewykonanie sądowego nakazu wydania dzieci matce. 1. ChociaŜ art. 8 nie zawiera wyraźnego warunku proceduralnego, proces prowadzący do podjęcia ingerencji w Ŝycie rodzinne musi być rzetelny i zapewniać odpowiednie poszanowanie interesów chronionych w tym artykule. 2. Rodzice mają prawo do ponownego połączenia się z dziećmi, a władze mają obowiązek im to ułatwić. Glaser przeciwko Wielkiej Brytanii orzeczenie z 19 września 2000 r., skarga nr 32346/96 zaniedbanie przez sądy angielskie i szkockie egzekucji postanowienia o kontaktach ojca z dziećmi mieszkającymi z matką; długotrwałe postępowanie w tej sprawie 1. W prawie krajowym musi istnieć dostępny i spójny mechanizm pozwalający rodzicowi wyegzekwować prawa związane z kontaktami z dziećmi, w sytuacji gdy drugi z nich odmawia podporządkowania się postanowieniu sądu, które je reguluje. 2. WaŜnym czynnikiem w postępowaniu dotyczącym dzieci jest czas. Ma on szczególne znaczenie ze względu na zagroŝenie, Ŝe proceduralna zwłoka doprowadzi do taktycznego rozstrzygnięcia problemu bez udziału sądu. 3. W krajach Rady Europy stosowana jest szeroko praktyka polegającą na tym, Ŝe powód w postępowaniu cywilnym bierze na siebie duŝą część odpowiedzialności za swoje działania, bo wchodzą w grę jego własne 17

18 prawa i obowiązki. Dlatego teŝ w normalnym trybie trudno zwolnić go z aktywnego udziału w procesie 4. Artykuł 8 wymaga udziału rodziców w postępowaniu dotyczącym dzieci, aby zapewnić ochronę ich interesów. Hoffman przeciwko Niemcom - orzeczenie z 11 października 2001 r.,, skarga nr 34045/96 - Odmowa zgody na kontakty naturalnego ojca z dzieckiem; dyskryminacja tej kategorii ojców w stosunku do ojców rozwiedzionych. 1. Muszą istnieć bardzo powaŝne powody, aby róŝnicę traktowania ze względu na urodzenie poza małŝeństwem moŝna było uznać za zgodną z konwencją. 1. przeciwko Finlandii orzeczenie z 27 kwietnia 2000 r., skarga nr 25651/94 Objecie dzieci opieką publiczną i ograniczenie dostępu do nich ojca i dziadka 1. Objęcie dziecka opieką publiczną powinno być uwaŝane za środek tymczasowy, który naleŝy jak najszybciej uchylić, jeśli pozwalają na to okoliczności. Wszystkie działania władz muszą mieć na celu powrót dziecka do rodziców. Sylvester przeciwko Austrii orzeczenie z 24 kwietnia 2003 r., skargi nr 36812/97 i 40104/98 zaniedbanie podjęcia odpowiednich środków ułatwiających wykonanie nakazu zwrotu dziecka ojcu mieszkającemu za granicą. 1. w sprawach dotyczących decyzji w sferze prawa rodzinnego rozstrzygające jest to, czy władze podjęły wszelkie konieczne kroki ułatwiające ich egzekucję, których moŝna było od nich rozsądnie oczekiwać w szczególnych okolicznościach konkretnej sprawy. 2. Przy ocenie, czy zaniechanie wykonania nakazu sądu oznaczało brak poszanowania Ŝycia rodzinnego Trybunał ma obowiązek właściwie rozwaŝyć interesy wszystkich zainteresowanych i ogólny interes zapewnienia poszanowania rządów prawa. 3. Przy ocenie, czy środek był odpowiedni naleŝy wziąć pod uwagę szybkość jego zastosowania, bo upływ czasu ma skutki nie do naprawienia 18

19 w relacjach między dzieckiem i rodzicem, który na co dzień z nim nie przebywa. Skargi na sądy polskie: SPRAWA ZAWADKA przeciwko POLSCE - WYROK z dnia 23 czerwca 2005 TRZECIA SEKCJA (SKARGA nr 48542/99) : Trybunał podniósł, Ŝe w dniu 8 listopada 1996 r. skarŝący i matka dziecka zawarli ugodę dotyczącą dostępu skarŝącego do P. Uzgodnili, Ŝe na razie P. zamieszka z matką, a skarŝący będzie z nim spędzał kaŝdy co drugi weekend. Strony zdecydowały teŝ, Ŝe konkretne daty kontaktów zostaną określone później. Trybunał zauwaŝył ponadto, Ŝe krótko po tym O. nie wywiązała się z postanowień umowy. SkarŜący zwrócił się do sądu o udzielenie mu pomocy kuratora sądowego w wykonywaniu ugody i o nałoŝenie na O. grzywny. JednakŜe sąd postanowieniem z dnia 4 kwietnia 1997 r. zawiesił postępowanie w sprawie jego wniosku, opierając się jedynie na tej podstawie, Ŝe w międzyczasie wszczęte zostało postępowanie w sprawie władzy rodzicielskiej. Sąd stwierdził takŝe, Ŝe ugoda jest niemoŝliwa do wykonania, poniewaŝ nie ustalono dat wizyt P. u skarŝącego. W związku z powyŝszym Trybunał uznał, Ŝe w wyniku postanowienia z dnia 4 kwietnia 1997 r. skarŝący nie otrzymał Ŝadnej pomocy, która spowodowałaby większą współpracę matki dziecka w odniesieniu do wykonywania ugody, jaką zawarła ze skarŝącym. Trybunał jest zdania, Ŝe konkluzja sądu, jakoby ugoda z listopada 1996 r. przewidująca, Ŝe P. powinien spędzać kaŝdy co drugi weekend ze skarŝącym nie mogła być wykonywana, nie jest całkowicie przekonująca. W kaŝdym razie Trybunał nie moŝe jej uznać za wystarczającą podstawę odmówienia skarŝącemu pomocy w wykonywaniu jego praw do kontaktów wynikających z ugody z listopada W dniu 19 maja 1997 r. skarŝący zabrał P. od O., lekcewaŝąc tę ugodę. Następnie P. pozostawał ze skarŝącym do czasu, kiedy został od niego zabrany przez policję w dniu 8 sierpnia 1998 r. na podstawie nakazu z dnia 5 lutego 1998 r. Trybunał 19

20 zauwaŝa ponadto, Ŝe w międzyczasie sąd rejonowy w swoim postanowieniu z dnia 24 lutego 1998 roku ograniczył prawa rodzicielskie skarŝącego. Ograniczył je do prawa otrzymywania informacji na temat stanu zdrowia dziecka i do wizyty raz w miesiącu. Czyniąc w ten sposób, sąd stwierdził, Ŝe nic w aktach sprawy nie wskazywało na to, Ŝe zdolności rodzicielskie skarŝącego są niewystarczające. Jednocześnie sąd oparł się na fakcie, Ŝe skarŝący uprowadził dziecko i stwierdził, Ŝe w ten sposób okazał on brak szacunku dla wymiaru sprawiedliwości. Trybunał nie jest przekonany, Ŝe podane przez sąd uzasadnienie było całkowicie odpowiednie do wydanego przezeń postanowienia. Trybunał zauwaŝa, Ŝe w postępowaniu nie poczyniono Ŝadnych ustaleń, które wskazywałyby bądź na to, Ŝe ograniczenie praw rodzicielskich skarŝącego przysłuŝy się dobru dziecka, bądź, Ŝe dalsze regularne kontakty ze skarŝącym będą dla niego szkodliwe. W dniu 8 sierpnia 1998 r. policja zabrała P. od skarŝącego. W sierpniu i wrześniu 1998 skarŝący poinformował Sąd Rejonowy w Białymstoku o dalszych przypadkach utrudniania przez O. jego kontaktów z P. Zwrócił się równieŝ o pomoc w wykonywaniu jego praw dostępu do dziecka określonych w postanowieniu z dnia 24 lutego 1998 r., ale bezskutecznie. Poza tym w dniu 16 grudnia 1998 r. Przewodniczący Wydziału Rodzinnego Sądu Rejonowego w Białymstoku poinformował skarŝącego, Ŝe Ŝaden z kuratorów sądowych nie zgodził się na udzielenie mu pomocy. śadne usprawiedliwienie nie zostało przedstawione na poparcie tych odmów. Ponadto Trybunał zauwaŝył, Ŝe skarŝący zwracał się do sądów o podjęcie środków w celu zapobieŝenia wywiezieniu P. przez O. za granicę. 17 sierpnia 1998 r. zwrócił się do Sądu Rejonowego o zapobieŝenie wydania paszportu P., przedkładając, Ŝe matka chłopca zamierza go zabrać za granicę. W odpowiedzi został poinformowany, Ŝe paszport nie moŝe zostać wydany bez jego zgody, ale jedynie do czasu, kiedy postanowienie z dnia 19 czerwca 1998 r. pozbawiające go praw rodzicielskich się nie uprawomocni. Później paszport został wydany, a O. opuściła Polskę wraz z dzieckiem. 20

21 Taka nieuzasadniona odmowa udzielenia pomocy przez organ państwowy, uprawniony do udzielania pomocy stronom w sprawach rodzinnych i opiekuńczych w skutecznym wykonywaniu orzeczeń sądowych dotyczących dostępu do dziecka, jest niezgodna z pozytywnymi zobowiązaniami państwa wynikającymi z art. 8 Konwencji. W sprawie skarŝącego organy nie podjęły praktycznych środków, które po pierwsze, zachęciłyby strony do współpracy w wykonywaniu uzgodnień dotyczących dostępu do dziecka, po drugie, zapewniłyby konkretną i właściwą pomoc przez kompetentnych urzędników państwowych w szczególnych ramach prawnych dostosowanych do potrzeb rozdzielonych rodziców i ich małoletniego dziecka. Trybunał podkreśla, Ŝe to spowodowało stałą utratę kontaktu skarŝącego z dzieckiem. Konkludując, Trybunał stwierdza, Ŝe w świetle okoliczności niniejszej sprawy organy krajowe nie spełniły swego pozytywnego zobowiązania zapewnienia skarŝącemu pomocy, która umoŝliwiłaby mu wykonywanie jego praw rodzicielskich i dostępu do dziecka. Zatem nastąpiło naruszenie art. 8 Konwencji. SPRAWA SIEMIANOWSKI przeciwko POLSCE - wyrok z dnia 6 września 2005 DRUGA SEKCJA (Skarga nr 45972/99) ( ) SkarŜący skarŝył się, ze postępowanie było nadmiernie długie. Pierwsze postępowanie w sprawie określenia kontaktów z dzieckiem rozpoczęło się 24 listopada 1992 r., podczas gdy postępowanie egzekucyjne w odniesieniu do postanowienia z 11 maja 1993 wydanego w tym postępowaniu, zakończyło się 18 października 1993 r. Kolejne postępowanie egzekucyjne dotyczące tego samego postanowienia zakończyło się 7 stycznia 1994 r. Postępowanie to trwało w jednej instancji jeden rok i jeden miesiąc. Trybunał następnie zauwaŝa, Ŝe w drugim postępowaniu w sprawie określenia kontaktów z dzieckiem Sąd Rejonowy w Toruniu wydał postanowienie co do istoty sprawy 8 lutego 1994 r. Następnie 6 maja 1994 r. skarŝący złoŝył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego co do tego postanowienia. Następnie 21

22 zwracał się o wszczęcie trzech kolejnych identycznych postępowań egzekucyjnych co do tego samego postanowienia. Zakończyło się ono 28 lipca 1998 r. Postępowanie to trwało zatem ponad cztery lata i pięć miesięcy w dwóch instancjach. Trzecie postępowanie w sprawie określenia kontaktów z dzieckiem rozpoczęło się 29 października 1994 r. Sąd wydał postanowienie co do istoty sprawy 20 marca 1997 r. Ostatecznie postępowanie egzekucyjne zostało umorzone 14 maja 2002 r. Całkowita długość postępowania wyniosła więc ponad siedem lat i sześć miesięcy w dwóch instancjach. Rozsądna długość postępowania jest oceniana w świetle kryteriów ustalonych w orzecznictwie Trybunału, w szczególności złoŝonego charakteru sprawy, postępowania skarŝącego i właściwych organów. W dalszej kolejności pod uwagę naleŝy wziąć znaczenie dla skarŝącego tego, co jest przedmiotem sporu. Nieodzowne jest więc, aby sprawy dotyczące opieki nad dzieckiem były rozpatrywane bezzwłocznie. W świetle kryteriów ustalonych w swoim orzecznictwie i mając na względzie szczególne okoliczności sprawy, Trybunał uznał, Ŝe całkowita długość drugiego i trzeciego postępowania przekroczyła rozsądny termin. A zatem pod tym względem doszło do naruszenia art. 6 1 Konwencji, który stanowi, Ŝe kaŝdy ma prawo do ( ) rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym ( ) ( )SkarŜący skarŝył się, Ŝe polskie władze nie podjęły skutecznych środków w celu wykonania jego uprawnienia do określonych kontaktów z córką. ( ) Trybunał docenia, Ŝe sądy podjęły środki zmierzające do nakłonienia matki do przestrzegania ustaleń w sprawie kontaktów ojca z dzieckiem. ( ) Trybunał następnie zauwaŝa, Ŝe 20 marca 1997 r. sąd wyznaczył kuratora sądowego do nadzorowania wykonywania władzy rodzicielskiej przez matkę dziecka. Nadzór wykonywany przez kolejnych kuratorów trwał do 14 maja 2002 r., gdy M. osiągnęła pełnoletniość. Kuratorzy sądowi regulamin przedstawiali sądowi swoje sprawozdania i informowali o 22

23 rozwoju sytuacji. Trybunał jest zdania, Ŝe nic nie wskazuje na to, by kuratorzy sądowi zaniedbali swoje obowiązki. Trybunał zauwaŝa, Ŝe w miarę upływu czasu, M. dojrzała i była w stanie podejmować decyzje w sprawie kontaktów z ojcem. Organy krajowe były równieŝ świadome faktu, Ŝe natura kontaktów skarŝącego z M. stała się coraz bardziej zaleŝna nie tylko od nastawienia jej matki, ale takŝe od Ŝyczeń samego dziecka. Trybunał nie uwaŝa takŝe, Ŝeby władze oparły się na tym czynniku w sposób, który mógłby zanegować jego uprawnienie do kontaktów z dzieckiem. Trybunał jest świadomy, Ŝe ustalenia w kwestii kontaktów z dzieckiem nie były w pełni respektowane, z wyjątkiem tych dotyczących wizyt odbywających się co dwa tygodnie. JednakŜe Trybunał podkreśla, Ŝe w okresie objętym skargą skarŝący nie utracił całkowicie kontaktów z dzieckiem. Odwiedzał ją do czasu, aŝ osiągnęła ona pełnoletniość. A zatem więzy uczuciowe nie zostały zniszczone. W świetle powyŝszego Trybunał uznaje, Ŝe nie doszło do naruszenia artykułu 8 Konwencji. Skutki wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w krajowym porządku prawnym: - moc wiąŝąca orzeczeń Trybunału Praw Człowieka podmiotowa i przedmiotowa; - prawne zobowiązanie państwa do podjęcia określonych działań w celu zadośćuczynienia wyrokowi; - sąd krajowy a interpretacja przyjęta w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału Praw Człowieka oraz wskazówki co do sposobu wykładni Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. 3. Tryb nieprocesowy w postępowaniu w sprawach o separację (art kro i art k.p.c.); - przesłanki zastosowania trybu nieprocesowego w sprawach o orzeczenie separacji; - przyczyny umorzenia postępowania nieprocesowego art k.p.c. - zgodne Ŝądanie obu małŝonków w rozumieniu art k.r.o.; 23

24 - odpowiednie stosowanie przepisów prawa procesowego (444 k.p.c. i art k.p.c.) w postępowaniu nieprocesowym o separację; - postępowanie o zniesienie separacji art k.p.c. Postanowienie z dnia 6 grudnia 2000 r. Sądu Apelacyjnego w Katowicach I ACa 842/2000 OSA 2001/12/61 Teza: Z treści art k.p.c. wynika, Ŝe w sprawie o separacje na zgodny wniosek małŝonków, w razie cofnięcia uprzednio zgłoszonego Ŝądania albo wyraŝenia w inny sposób braku zgody na orzeczenie separacji przez którekolwiek z małŝonków, postępowanie się umarza. Nie stosuje się w tym wypadku art k.p.c., który stanowi, Ŝe po rozpoczęciu posiedzenia albo po złoŝeniu przez któregokolwiek z uczestników oświadczenia na piśmie, cofnięcie wniosku jest skuteczne tylko wtedy, gdy inni uczestnicy nie sprzeciwili się temu w terminie wyznaczonym. Zatem w tym wypadku cofnięcie Ŝądania nie wymaga akceptacji ze strony drugiego małŝonka. Swobodny przepływ orzeczeń sądowych w sprawie władzy rodzicielskiej w obrębie Unii Europejskiej: Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 roku, które od 1 sierpnia 2004 r. zastępuje rozporządzenie Rady 1347/2000 dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małŝeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, zwane Rozporządzeniem Bruksela II - stanowi, Ŝe orzeczenie sądowe w sprawie władzy rodzicielskiej moŝe zostać uznane i wykonane w innym państwie członkowskim za pomocą prostej i jednolitej procedury. Określa takŝe jednolite zasady w sprawie jurysdykcji. Odpowiada na następujące pytania: w którym państwie członkowskim znajdują się właściwe sądy dla orzekania o rozwodzie i władzy rodzicielskiej, a takŝe w jaki sposób orzeczenie w sprawie władzy rodzicielskiej jest uznawane i wykonywane w innym państwie członkowskim. 24

25 Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. Nr 9. poz. 39 ze zm. ; 2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego Dz. U. nr 43 z 1964 roku poz. 296 ze zm. ; 3. Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 roku - Dz. U. z 1991 roku, nr 120, poz. 526 ze zm. ; 4. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. ze zmianami wprowadzonymi przez Protokół nr 11, który wszedł w Ŝycie 1 listopada 1998 roku Dz. U. z 1993 roku, nr 61, poz. 284 oraz Dz. U. z 1998 roku, nr 147, poz. 962; 5. Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzona w Hadze dnia 25 października 1980 r. - Dz. U. z 1995 roku, nr 108 poz. 528; 6. Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 roku Dz. U. z 2000 roku nr 107 poz. 1128; 7. Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzona w Luksemburgu dnia 20 maja 1980 roku - Dz. U. z 1996 roku, nr 31 poz. 134; 8. Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małŝeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000. Piśmiennictwo: 1. System Prawa Prywatnego - Tom 12 Prawo rodzinne I opiekuńcze pod. Red. T. Smyczyńskiego C.H. Beck Warszawa

26 2. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Komentarz pod. red K. Piaseckiego Wyd. Prawnicze Lexis Nexis Warszawa 2006; 3. Kodeks postępowania cywilnego Komentarz tom 3 pod. red T. Erecińskiego Wyd. Prawnicze Lexis - Nexis Warszawa 2006; 4. Z. Krzemiński Rozwód Praktyczny komentarz Oficyna a Wolters Kluwer 6. wydanie Warszawa 2007; 5. Z. Krzemiński Separacja Komentarz do przepisów Ministerstwo Sprawiedliwości Warszawa 2000; 6. A. Sylwestrzak Skutki prawne separacji małŝonków Oficyna Wolters Kluwer Warszawa Z. Krzemiński Postępowanie odrębne w sprawach małŝeńskich Warszawa 1973, s. 25; 8. Z. Krzemiński Wyrok w sprawach małŝeńskich - Palestra 1973, nr 3, s. 3 i n. 9. A. Zieliński Granice prawomocności wyroku rozwodowego w wypadku jego zaskarŝenia - PS 1999, nr 5, s. 42 i n.; 10. P. Pogonowski Wybrane problemy tzw. integralności (niepodzielności) wyroku rozwodowego. Zakaz reformationis in peius w postępowaniu rozwodowym Palestra 2004, nr 7-8, s ; 11. A. Kuźniar Wiśniewska - Dopuszczalność przedmiotowej zmiany powództwa w postępowaniu odrębnym NP. 1982, nr 7-8, s. 34 i n.; 12. S. Pałka Ustalenie sposobu kontaktowania się z dzieckiem w toku postępowania o rozwód PS 2/2006, s. 80 i n.; 13. T. Sokołowski Charakter prawny osobistej styczności rodziców z dzieckiem KPP 2000, nr 2, s. 281i n. ; 14. T. Smyczyński Stosunki między rodzicami a dzieckiem w ustawodawstwie Rady Europy PiP 1995, nr 1, s. 21 i n. ; 15. A. Marcinkowski Co oznacza uchylenie art. 443 k.p.c. Palestra 2005, nr 1-2, s. 250 i n. 16. M. Cieśliński Postępowanie zabezpieczające w sprawach o rozwód - analiza wybranych zagadnień PS 4/2006, s. 62 i n.; 26

27 17. M. Białecki Praktyczne aspekty mediacji jako alternatywnej formy rozstrzygnięcia sporów w sprawach rodzinnych Palestra 2006, nr 9-10, s. 38 i n. ; Wiszniewski - Zbieg procesu o alimenty dla dziecka z procesem o rozwód jego rodziców, NP 1975, nr 10, s. 42 i n.; 19. M.A. Nowicki Europejska Konwencja Praw Człowieka Zakamycze 2004; 20. M.A. Nowicki - Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wybór orzeczeń za lata Zakamycze 2005; 21. Short guide to the European Convention on Human Rights Council of Europe Publishing 1998; 22. Paweł Grzegorczyk - Skutki wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w krajowym porządku prawnym PS 6/2006, s. 3 in.; Orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu 1. Ignaccolo - Zenide przeciwko Rumunii orzeczenie z 25 stycznia 2000 roku - skarga nr 31679/96; 2. L. przeciwko Finlandii orzeczenie z 27 kwietnia 2000 roku - skarga nr 25651/94; 3. Glaser przeciwko Wielkiej Brytanii orzeczenie z 19 września 2000 roku - skarga nr 32346/96; 4. Hoffman przeciwko Niemcom orzeczenie z 11 października 2001 r., skarga nr 34045/96; 5. Sylvester przeciwko Austrii orzeczenie z 24 kwietnia 2003 roku - skargi nr 36812/97 i 40104/98; 6. Reigado Ramos przeciwko Portugalii skarga nr 73229/01; 7. Bove przeciwko Włochom skarga nr 30595/02; 8. Zawadka przeciwko Polsce - orzeczenie z dnia 23 czerwca 2005 roku skarga nr 48542/99; 9. Siemianowski przeciwko Polsce orzeczenie z dnia 6 sierpnia 2005 roku skarga nr 45972/99; 27

28 28