Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami Obligation of alimony between divorced spouses

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH NR 82 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2009 mgr Micha Krawczyk Akademia Podlaska w Siedlcach Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami Obligation of alimony between divorced spouses Streszczenie: Poni szy artyku analizuje, w oparciu o regulacj kodeksow, pogl dy doktryny oraz orzecznictwo S du Najwy szego, zagadnienia zwi zane z istot i funkcj obowi zku alimentacyjnego pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami, przes ankami jego powstania i wyga ni cia, a tak e zakresem wiadcze wyp ywaj cych z tego obowi zku. Abstract: On the basis of code regulations, doctrine views and Supreme Court's jurisdiction the article introduces the problems connected with the issuse and functions of the alimony obligation between divorced spouses. It also presents the reasons of its rise and extinction as well as the scope of alimony payments. Obowi zek alimentacyjny, a wi c obowi zek dostarczania rodków utrzymania, pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami, zosta uregulowany w art. 60 Kodeksu rodzinnego i opieku czego. 1 Jak zauwa a Jan Winiarz, spo ecznego uzasadnienia obowi zku alimentacyjnego mi dzy rozwiedzionymi ma onkami nale y poszukiwa w stosunku prawnym ma e stwa, które usta o przez rozwód. Obowi zek alimentacyjny z art. 60 k.r.o. stanowi w wietle takiego za o enia przed u enie obowi zku wzajemnej pomocy i przyczyniania si do zaspokojenia potrzeb rodziny, który w art. 60 k.r.o. przekszta cony zosta na obowi zek alimentacyjny sensu stricto. 2 O tym, e takie za o enie tkwi u podstaw art. 60 k.r.o., wiadczy m.in. wypowied sejmowego sprawozdawcy projektu k.r.o., który stwierdzi, e wspólne po ycie rodzi zobowi zania i e cz wspólnie sp dzonego ycia nie mo e by wymazana 3. Jerzy Ignatowicz tak e istot obowi zku alimentacyjnego pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami widzi w tym, i pewne skutki ma e stwa musz, z ró nych przyczyn, trwa nadal mimo rozwodu. Zdaniem autora, utrzymanie tego obowi zku alimentacyjne- 1 Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz Jan Winiarz, Prawo rodzinne, wydanie VII, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s Jan Winiarz, Janusz Gajda, Prawo rodzinne; Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999, s. 153.

2 154 M. Krawczyk go jest ze spo ecznego punktu widzenia konieczne, gdy nie da oby si pogodzi z zasadami wspó ycia spo ecznego pozostawienie bez adnego zabezpieczenia po rozwodzie ma onka potrzebuj cego pomocy, zw aszcza tego, który nie da powodu do rozwi zania ma e stwa, a który po wi ci wspólnocie rodzinnej wiele lat swego ycia. 4 Istot obowi zku alimentacyjnego trafnie podsumowa S d Najwy szy w uchwale 7 s dziów z dnia 7 lipca 1955 r. 5 stwierdzaj c, i to nie rozwód jest ród em roszcze alimentacyjnych rozwiedzionego ma onka, gdy prawo (roszczenie) takie istnia o ju poprzednio i istnieje nadal, jego wi c ród em jest ma e stwo. Prawo to istnieje nie z powodu rozwodu, lecz mimo rozwodu. Jest wi c kontynuacj, cho w zmienionej postaci, roszczenia, które ju poprzednio powsta o. Przechodz c do omówienia szczegó owych kwestii dotycz cych obowi zku alimentacyjnego pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami nale y stwierdzi, i stosownie do art. 60 k.r.o., par. 1, ma onek rozwiedziony, który nie zosta uznany za wy cznie winnego rozk adu po ycia i który znajduje si w niedostatku, mo e da od drugiego ma onka rozwiedzionego dostarczania rodków utrzymania w zakresie odpowiadaj cym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz mo liwo ciom zarobkowym i maj tkowym zobowi zanego. Natomiast zgodnie z paragrafem 2, je eli jeden z ma onków zosta uznany za wy cznie winnego rozk adu po ycia, a rozwód poci ga za sob istotne pogorszenie sytuacji materialnej ma onka niewinnego, s d na danie ma onka niewinnego mo e orzec, e ma onek wy cznie winny obowi zany jest przyczynia si w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb ma onka niewinnego, chocia by ten nie znajdowa si w niedostatku. Paragraf 3 stanowi za, i obowi zek dostarczania rodków utrzymania ma onkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego ma onka nowego ma e stwa. Jednak e gdy zobowi zanym jest ma onek rozwiedziony, który nie zosta uznany za winnego rozk adu po ycia, obowi zek ten wygasa tak e z up ywem pi ciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba e ze wzgl du na wyj tkowe okoliczno ci s d, na danie uprawnionego, przed u y wymieniony termin pi cioletni. Analizuj c zacytowany powy ej przepis, w pierwszej kolejno ci nale y zwróci uwag na zró nicowanie zakresu obowi zku alimentacyjnego w zale no ci od tego, czy by y ma onek, który ma by zobowi zany do wiadcze alimentacyjnych, zosta uznany za wy cznie winnego rozk adu po ycia ma e skiego, czy te ma e stwo zosta o rozwi zane bez orzekania o winie, ewentualnie z winy obu ma onków. 6 W ostatniej sytuacji, by y ma onek zostanie zobowi zany do wiadcze alimentacyjnych jedynie wówczas, gdy jego by y wspó ma onek znajdzie si w niedostatku. Natomiast w pierwszej sytuacji ma onek rozwiedziony zostanie zobowi zany do wiadcze alimentacyjnych nie tylko gdy jego by y partner znajdzie si 4 Jerzy Ignatowicz, Prawo rodzinne. Zarys wyk adu, wydanie III zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1998, s OSN 1956, poz Z tre ci art. 60 k.r.o. wynika wi c, i obowi zek alimentacyjny nie istniej jedynie w sytuacji, gdy ma onek wy cznie winny rozk adu po ycia da alimentów od ma onka niewinnego. Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009 ZN nr 82

3 Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami 155 w niedostatku, ale tak e gdy na skutek orzeczenia rozwodu nast pi o istotne pogorszenie sytuacji materialnej ma onka niewinnego 7. U yte sformu owania niedostatek oraz istotne pogorszenie sytuacji materialnej w sposób istotny rozgraniczaj zakres obowi zku alimentacyjnego. Dla zobrazowania powy szych poj, i co za tym idzie - zakresu obowi zku wiadcze alimentacyjnych, u yteczne b dzie przywo anie kilku poni szych orzecze S du Najwy szego. I tak, w wyroku z dnia 19 maja 1975 r. (III CRN 55/75) 8 S d Najwy szy stwierdzi, i niedostatek w rozumieniu art k.r.o. nie wi e si z zupe nym niezaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb. Stan niedostatku zachodzi ju wtedy, gdy uprawniony nie ma mo liwo ci zarobkowych i maj tkowych pozwalaj cych na pe ne zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb, a je eli uprawniony jest chory, to do potrzeb tych nale i lekarstwa. W orzeczeniu za z dnia 3 wrze nia 1998 r.(i CKN 908/97) 9 S d Najwy szy uzna, i odmowa korzystania ze wiadcze pomocy spo ecznej przez rozwiedzionego ma onka, znajduj cego si w niedostatku, nie wy cza obowi zku dostarczania mu rodków utrzymania, obci aj cego drugiego ma - onka rozwiedzionego w zakresie okre lonym w art k.r.o. Natomiast w orzeczeniu z dnia 28 pa dziernika 1980 r. (III CRN 222/80) 10 S d Najwy szy odniós si do zakresu obowi zku alimentacyjnego, w sytuacji gdy jeden z by ych ma onków zosta uznany za wy cznie winnego rozk adu po ycia ma e skiego. Stwierdzi, i s d orzekaj c o daniu ma onka niewinnego zas dzenia alimentów na podstawie art k.r.o. powinien porówna sytuacj, w jakiej ma onek niewinny znajdzie si po rozwodzie, z sytuacj, w jakiej by si znajdowa, gdyby po ycie ma onków funkcjonowa o prawid owo. W uzasadnieniu swojego stanowiska, S d Najwy szy stwierdzi za, i celem regulacji zawartej w art. 60 par. 2 k.r.o. jest zapobie enie sytuacji, w której rozwód mia by spowodowa pogorszenie w istotny sposób sytuacji materialnej ma onka niewinnego w porównaniu do sytuacji, w której znajdowa by si w prawid owo funkcjonuj cym ma e stwie. S d Najwy szy zauwa y, i rodkiem do osi gni cia tego celu jest roszczenie przyznane ma - onkowi niewinnemu o przyczynienie si ma onka uznanego za wy cznie winnego w odpowiednim zakresie do zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb, chocia by nie znajdowa si w niedostatku. Zakres, w jakim to ma nast pi, okre la z jednej strony stopie pogorszenia si sytuacji materialnej ma onka niewinnego, a z drugiej strony zasady s uszno ci. Tylko bowiem zasady s uszno ci mog w sposób prawid owy wywa y rozstrzygni cie, jaki 7 Na marginesie nale y wspomnie, i Trybuna Konstytucyjny w wyroku z dnia 11 kwietnia 2006 r., SK 57/04 (OTK-A 2006/4/43) stwierdzi, i art ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku czy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, e wynikaj cy z art tego kodeksu obowi zek dostarczania przez rozwiedzionego ma onka, który zosta uznany za winnego rozk adu po ycia, rodków utrzymania drugiemu rozwiedzionemu ma onkowi, nie wygasa wskutek up ywu czasu, jest zgodny z art. 64 w zwi zku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i z nakazem urzeczywistniania zasad sprawiedliwo- ci spo ecznej wyra onym w art. 2 Konstytucji. 8 OSNC 1976/6/ OSNC 1999/3/ OSNC 1981/5/90. ZN nr 82 Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009

4 156 M. Krawczyk w konkretnej sprawie zakres przyczynienia si ma onka winnego mo e by uznany za odpowiedni. Z regu y b dzie on si znajdowa pomi dzy granic, poni ej której le y niedostatek, a granic, której przekroczenie by oby zrównaniem stopy yciowej obojga rozwiedzionych ma onków. S d Najwy szy przyznaje jednak, i obowi zek alimentacyjny ma onka wy cznie winnego nie si ga - przynajmniej z regu y - tak daleko, aby mia on zapewni by emu ma onkowi równ stop yciow, jednak e nie jest przy tym ograniczony do zaspokajania tylko tych usprawiedliwionych potrzeb, o których mówi art. 60 k.r.o. w 1. S d, orzekaj c o zas dzeniu alimentów na rzecz ma onka niewinnego na podstawie art k.r.o. powinien porówna sytuacj, w jakiej ma onek niewinny znajdzie si po rozwodzie, z sytuacj, w jakiej by si znajdowa, gdyby po ycie ma onków funkcjonowa o prawid owo. Nale y jednak pami ta, i dla oceny, czy warunek przewidziany w art k.r.o. zosta spe niony, nie s istotne ewentualne zmiany, jakie nast pi y w po o eniu materialnym ma onka niewinnego w czasie mi dzy faktycznym rozej ciem si ma onków a orzeczeniem rozwodu, natomiast istotne jest porównanie ka dorazowej sytuacji materialnej ma onka niewinnego z tym po o eniem, jakie istnia oby, gdyby rozwód nie zosta w ogóle orzeczony i gdyby ma onkowie kontynuowali po ycie (zob. wyrok SN z dnia 7 stycznia 1969 r., II CR 528/68 11 ). Odnosz c si do przes anek ustania obowi zku alimentacyjnego pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami, pomijaj c fakt, i obowi zek alimentacyjny z art. 60 k.r.o., jak ka dy inny obowi zek dostarczania uprawnionemu rodków utrzymania wygasa przez mier uprawnionego lub zobowi zanego, nale y w pierwszej kolejno ci stwierdzi, i tak przes ank jest zawarcie ponownego zwi zku ma e skiego przez uprawnionego do takich wiadcze rozwiedzionego ma onka. Ustawodawca uzna, i s usznie, i ponowne wst pienie w zwi zek ma e ski przez uprawnionego do wiadcze alimentacyjnych rozwiedzionego ma onka powinno zwalnia z tych wiadcze dotychczas zobowi zanego. Skoro ma onek uprawniony zak ada now rodzin, wi e si z nowym partnerem, to nie ma adnego uzasadnienia trwanie dotychczasowego obowi zku alimentacyjnego. Niemniej jednak powstaj powa ne w tpliwo ci, jak potraktowa zaistnia sytuacj, gdy ma - onek uprawniony co prawda nie wst puje w nowy zwi zek ma e ski, ale pozostaje w konkubinacie lub gdy zawiera jedynie lub ko cielny, który wywo uje jedynie skutki kanoniczne, natomiast nie zmienia stanu cywilnego takiej osoby w wietle prawa cywilnego. Na tak postawione pytanie odpowied daje uchwa a S du Najwy szego z dnia 17 grudnia 1991 r. (III CZP 131/91), 12 w której SN stwierdzi, i nie powoduje wyga ni cia obowi zku dostarczania rodków utrzymania ma onkowi rozwiedzionemu zawarcie przez niego lubu ko cielnego (art. 60 k.r.o.). Niemniej jednak okoliczno t s d powinien wzi pod uwag przy ocenie zgodno ci dochodzonego roszczenia alimentacyjnego z zasadami wspó ycia spo ecznego. W uzasadnieniu swojego stanowiska S d Najwy szy stwierdzi, i w rozumieniu Kodeksu 11 OSNC 1969/10/ OSNC 1992/6/107. Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009 ZN nr 82

5 Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami 157 rodzinnego i opieku czego, który ho duje zasadzie wiecko ci ma e stwa, zwi zek kanoniczny nie jest zwi zkiem ma e skim i w zwi zku z tym fakt zawarcia lubu ko cielnego nie mo e by to samy z ponownym zawarciem zwi zku ma e skiego, o którym mowa w paragrafie 3 art. 60 k.r.o. Niemniej jednak S d Najwy szy zauwa a dalej, i nie wynika wszak e, e zawarcie lubu ko cielnego przez by ego ma onka uprawnionego, w my l art k.r.o., do otrzymywania rodków utrzymania, pozbawione jest znaczenia dla oceny zasadno ci powództwa. Fakt zawarcia zwi zku wyznaniowego powinien by wzi ty przez s d pod rozwag stosownie do okoliczno ci sprawy przy ocenie zgodno ci dochodzonego roszczenia z zasadami wspó ycia spo ecznego. S d Najwy szy w uzasadnieniu cytowanej uchwa y stwierdza, i zawarcie zwi zku wyznaniowego przez ma onka rozwiedzionego, który otrzymuje i chce nadal otrzymywa rodki utrzymania od by ego ma onka, jest zdarzeniem istotnym z punktu widzenia zasad wspó ycia spo ecznego kszta towanych wed ug powszechnie uznawanej moralno ci. W spo ecze stwie polskim luby ko cielne s na ogó traktowane bardzo powa nie zarówno wtedy, gdy chodzi o trwa o zwi zku, jak te wywierany przez nie wp yw na powstanie wspólnoty obojga ludzi obejmuj cej sfer po ycia, wzajemn pomoc oraz wspó dzia anie dla dobra zwi zku. I cho pozostaj one tylko zwi zkami faktycznymi, to jednak w aspekcie zasad wspó ycia traktowane s cz sto na równi z ma e stwem. Dlatego te w odczuciu moralnym okoliczno za o enia przez ma onka rozwiedzionego nowej faktycznej rodziny nie jest oboj tna dla oceny dopuszczalno ci udzielenia ochrony prawnej roszczeniu tego ma onka o dostarczanie rodków utrzymania przez by- ego ma onka. Stan taki mo e budzi sprzeciw ze strony zasad wspó ycia ze wzgl du na obarczenie ma onka rozwiedzionego obowi zkiem niesienia pomocy materialnej by emu ma onkowi, który pozostaje w faktycznej wspólnocie ma e skiej z inn osob. Do podobnej zreszt oceny mo e doprowadzi odniesienie zasad wspó ycia spo ecznego do sytuacji, gdy ma onek, który za o y faktyczny zwi zek rodzinny i zerwa po ycie ma e skie, dochodzi nast pnie rodków utrzymania od wspó ma onka. We wspó yciu spo ecznym nie jest przyjmowane jako normalny stan rzeczy utrzymanie wi zi ekonomicznej pomi dzy by ymi ma onkami, je li wst puj oni w nowe zwi zki rodzinne, cho nie mo na ca kowicie wykluczy, e w szczególnych sytuacjach mo e okaza si to usprawiedliwione. Dlatego te ustawodawca zdecydowa si na wprowadzenie do art zd. 1 k.r.o. zgodnego z odczuciem moralnym uregulowania, polegaj cego na wyga ni ciu obowi zku dostarczania rodków utrzymania ma onkowi rozwiedzionemu w razie zawarcia przez niego nowego ma e stwa, w którym znajduje on prawn podstaw dla stosunków maj tkowych i rodzinnych. Wprawdzie, jak o tym ju wy ej wspomniano, nie ma analogicznego unormowania w wypadku nawi zania przez uprawnionego by ego ma onka zwi zku wyznaniowego, to jednak z przyczyn wy ej omówionych okoliczno ta nie mo e uj z pola widzenia s du. Powy sze rozwa ania S d Najwy szy podsumowa, stwierdzaj c, e wszystko to, co dotychczas zosta o powiedziane, nie prowadzi do sformu owania zasady, e ZN nr 82 Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009

6 158 M. Krawczyk dochodzenie rodków utrzymania od by ego ma onka na podstawie art i 2 k.r.o. po zawarciu lubu ko cielnego stanowi zawsze o nadu yciu prawa. W takim bowiem razie zawarcie lubu by oby praktycznie zrównane z nowym ma e stwem pod wzgl dem skutku prawnego uregulowanego w art k.r.o. Dlatego te w zasi gu ocen s du przeprowadzonych na gruncie zasad wspó ycia spo ecznego powinny znale si wszystkie istotne okoliczno ci sk adaj ce si na sytuacj yciow osoby uprawnionej i zobowi zanej, a w szczególno ci s d powinien baczy, by dochodzenie roszczenia alimentacyjnego nie by o szykan wymierzon przeciwko by emu ma onkowi lub post powaniem zmierzaj cym do jego wyzyskania. Drug przes ank, która powoduje wyga ni cie obowi zku alimentacyjnego, maj c jednak zastosowanie tylko w sytuacji, gdy zobowi zanym jest ma onek rozwiedziony, który nie zosta uznany za winnego rozk adu po ycia, jest up yw pi ciu lat od dnia orzeczenia rozwodu. Niemniej jednak ze wzgl du na wyj tkowe okoliczno ci s d, na danie uprawnionego, mo e przed u y wymieniony pi cioletni termin. W uchwale z dnia 16 kwietnia 1975 r. (III CZP 22/75) 13 S d Najwy szy stwierdzi, i przez wyj tkowe okoliczno ci w rozumieniu art k.r.o. nale y rozumie zarówno okoliczno- ci zachodz ce po stronie rozwiedzionego ma onka domagaj cego si przed u enia obowi zku alimentacyjnego, jak i po stronie drugiego ma onka. W uzasadnieniu S d Najwy szy wypowiedzia tezy na wietlaj ce problem wyj tkowych okoliczno ci uzasadniaj cych przed u enie obowi zku alimentacyjnego. I tak, stwierdzi po pierwsze, i nie mo e by zaliczony do okoliczno ci wyj tkowych normalny proces starzenia si ma onka, po czony przewa nie z pewnym upadkiem si i schorzeniami w a ciwymi dla tego wieku. Gdyby tak rozumie art zd. ost. k.r.o., trzeba by przyj, e ka dy rozwiedziony ma onek w starszym wieku móg by domaga si przed u enia obowi zku alimentacyjnego ma onka niewinnego ponad okres 5-letni, a taki wniosek by by oczywi cie sprzeczny z tekstem przepisu. Z drugiej strony nie mo na jednak zaakceptowa pogl du, e przez wyj tkowe okoliczno ci nale y rozumie tylko zdarzenia nag e, nieprzewidziane, które dotkn y ma onka daj cego alimentów w sposób nieoczekiwany. Ten bowiem z kolei pogl d prowadzi by w praktyce do stosowania art k.r.o. tylko w razie ulegni cia przez ma onka nag emu wypadkowi, powoduj cemu kalectwo i niezdolno do pracy, a brak jest podstaw do takiego zaw enia omawianego przepisu. Ponadto S d Najwy szy stwierdzi, i przepis art k.r.o. nie zawiera bli szego sprecyzowania wyj tkowych okoliczno ci, od których uzale nione jest przed u enie obowi zku alimentacyjnego. Nie zawiera on równie ograniczenia, aby te wyj tkowe okoliczno- ci zachodzi y koniecznie po stronie jednego ma onka, tego mianowicie, który domaga si przed u enia obowi zku alimentacyjnego ponad termin pi cioletni. Ju wi c sam tekst przepisu pozwala przyj, e przy ocenie, czy zachodz wyj tkowe okoliczno ci, nale y bra pod uwag sytuacj obu rozwiedzionych ma onków. S d Najwy szy zauwa y te, i artyku 60 3 k.r.o., podobnie jak szereg innych przepisów Kodeksu rodzinnego i opie- 13 OSNC 1976/3/36. Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009 ZN nr 82

7 Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami 159 ku czego, jest przejawem zastosowania na gruncie prawa rodzinnego zasad wspó ycia spo ecznego. Ustawodawca uwa a za wskazane, aby obowi zek alimentacyjny rozwiedzionych ma onków, z których aden nie zosta uznany za winnego rozk adu po ycia, nie mia charakteru nieograniczonego i aby okre li czas jego trwania w zasadzie na lat 5. Jednak e ustawodawca zdawa sobie spraw, e mog zaistnie ró nego rodzaju, nie daj ce si skatalogowa, okoliczno ci przemawiaj ce z punktu widzenia zasad wspó - ycia spo ecznego za przed u eniem obowi zku alimentacyjnego. Do tych zasad wspó ycia spo ecznego nale y m.in. i ta, aby rozwiedzeni ma onkowie, których przez szereg lat czy y wyj tkowo bliskie wi zy rodzinne i których ma e stwo zosta o rozwi zane z przyczyn nie dyskwalifikuj cych moralnie adnego z nich, nie pozostali oboj tni na swoje losy równie po rozwodzie i aby poczuwali si do obowi zku wzajemnej pomocy, je li wymaga jej wyj tkowo krytyczna sytuacja jednego ma onka, a pozwala na to sytuacja materialna drugiego. S d Najwy szy powy sze rozwa ania skonkludowa, i do prawid owej oceny, czy zasady wspó ycia spo ecznego przemawiaj za przed u eniem obowi zku alimentacyjnego na podstawie art k.r.o., niezb dne jest uwzgl dnienie wszelkich okoliczno ci. Do takich okoliczno ci nale y równie sytuacja materialna ma onka, od którego dochodzi si alimentów. Zauwa y przy tym nale y, e uwzgl dnienie okoliczno ci zachodz cych po stronie ma onka pozwanego w sprawie o przed u enie obowi zku alimentacyjnego mo e dzia a w obu kierunkach. Je eli na przyk ad ma onek domagaj cy si przed u enia obowi zku alimentacyjnego znajduje si z przyczyn przez siebie nie zawinionych w sytuacji szczególnie ci kiej, która przemawia aby w zasadzie za uwzgl dnieniem jego dania, to s d mo e jednak odmówi zastosowania art k.r.o., o ile równie drugi ma onek obarczony np. liczn rodzin znajduje si w nie atwym po o eniu, usprawiedliwiaj cym uchylenie si od okazania pomocy rozwiedzionemu ma onkowi. Z drugiej strony - je eli warunki maj tkowe i zarobkowe pozwanego ma onka kszta tuj si szczególnie pomy lnie, s d mo e mniej rygorystycznie oceni istnienie wyj tkowych okoliczno ci po stronie ma onka b d cego stron powodow. Za wyj tkowo ci sytuacji bowiem przemawia w takim wypadku samo zestawienie krytycznego po o- enia jednego ma onka ze szczególnie pomy ln sytuacj materialn drugiego z nich. Wszystko to wskazuje, e przy ocenie zasadno ci przed u enia obowi zku alimentacyjnego ponad termin 5-letni nie mo na zrezygnowa z adnych jej elementów, a w szczególno ci nale y bra pod uwag te czynniki, które charakteryzuj sytuacj ma onka domagaj cego si przed u enia czasu trwania wiadcze alimentacyjnych na dalszy okres, jak i drugiego ma onka. S d Najwy szy swoje powy sze rozwa ania uzupe ni stwierdzeniem, e dla oceny zasadno ci omawianego roszczenia nie bez znaczenia s - obok okoliczno ci zachodz cych bezpo rednio po stronie obojga ma onków - inne dodatkowe okoliczno ci, jak np. d ugo po ycia ma e skiego, fakt, czy rozwiedziony ma onek domagaj cy si przed u enia obowi zku alimentacyjnego ma innych krewnych mog cych dostarczy mu rodków utrzymania itp. ZN nr 82 Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009

8 160 M. Krawczyk W tym miejscu nale y zwróci uwag na wa n uchwa S du Najwy szego z dnia 31 pa dziernika 1973 r. (III CZP 58/73), 14 w której SN stwierdzi, i okoliczno, e rozwiedziony ma onek ma krewnych, obowi zanych z mocy ustawy do alimentowania go, nie wyklucza przed u enia przez s d poza okres pi ciu lat obowi zku alimentacyjnego drugiego ma - onka, który nie zosta uznany za winnego rozk adu po ycia. Je eli jednak krewni ci s w stanie dostarczy rozwiedzionemu ma onkowi ca kowitych rodków utrzymania, okoliczno ta - rozwa ona w zwi zku z wszelkimi innymi okoliczno ciami sprawy - mo e mie wp yw na ocen zasadno ci dania przed u enia obowi zku alimentacyjnego drugiego ma onka. W uzasadnieniu swojego stanowiska S d Najwy szy zauwa y, i przed u enie poza okres 5-letni obowi zku alimentacyjnego ma onka niewinnego ma charakter wyj tkowy. W my l art k.r.o. obowi zek alimentacyjny ma - onka niewinnego w zasadzie wygasa z up ywem 5 lat. Z t chwil od ywaj obowi zki alimentacyjne krewnych ma onka rozwiedzionego, którzy nie mog si ju zas ania pierwsze stwem obowi zku alimentacyjnego drugiego ma onka. Skoro bowiem wygas obowi zek rozwiedzionego ma onka dostarczania rodków utrzymania drugiemu ma onkowi, krewni tego ma - onka b d obowi zani do wiadcze alimentacyjnych na jego rzecz wed ug zasad i kolejno ci przewidzianej w art. 129 k.r.o. Z drugiej strony, jak zauwa- y SN, nie mo na równie przyj pogl du, e okoliczno, i rozwiedziony ma onek ma krewnych zobowi zanych do jego alimentowania i e obowi zki te od y y z up ywem 5 lat od orzeczenia rozwodu, wyklucza zastosowanie art zdanie ostatnie k.r.o. Pogl d taki by by zbyt daleko id cy i nie znalaz by uzasadnienia w ustawie. Przepis art k.r.o. nie zawiera adnych szczegó owych wskazówek co do jego stosowania, poza odwo aniem si do wyj tkowych okoliczno ci, nie ulega jednak w tpliwo ci, e okoliczno ci te powinny by rozpatrywane w wietle zasad wspó ycia spo- ecznego. Wyrazem bowiem tych zasad jest mo liwo przed u enia poza okres 5-letni obowi zku alimentacyjnego ma onka, który nie zosta uznany za winnego rozk adu po ycia ma e skiego. Dlatego te, kontynuuje SN, przy ocenie, czy zachodz uzasadnione przes anki zastosowania art zdanie ostatnie k.r.o., s d powinien mie na wzgl dzie ca okszta t okoliczno- ci konkretnej sprawy, a w ród nich okoliczno, czy ma onek domagaj cy si przed u enia obowi zku alimentacyjnego ma krewnych obowi zanych do jego alimentowania i zdolnych do wype nienia tego obowi zku. Okoliczno ta mo e, chocia nie musi, mie wp yw na rozstrzygni cie sprawy. Przyk adowo mo na wskaza, e je eli sytuacja zarobkowa i maj tkowa krewnych ma onka, który domaga si alimentów, jest tego rodzaju, i mog oni dostarcza mu tylko cz ciowych rodków utrzymania, nie wyklucza to przed u enia obowi zku alimentacyjnego drugiego ma onka, chocia mo e mie wp yw na zakres tego obowi zku. Nawet jednak w wypadku, gdy krewni ci mog dostarcza rozwiedzionemu ma onkowi ca kowitych rodków utrzymania, s d mo e przyj, e ze wzgl du na inne okoliczno ci sprawy - np. d ugotrwa o po ycia ma e skiego, zestawienie stanu maj tkowego ma - 14 OSNC 1974/5/85. Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009 ZN nr 82

9 Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami 161 onka, od którego dochodzi si alimentów, z sytuacj materialn krewnych ma onka potrzebuj cego alimentacji - zasady wspó ycia spo ecznego b d przemawia za przed u eniem obowi zku alimentacyjnego rozwiedzionego ma onka. Co do tej ostatniej kwestii, tj. stopnia blisko ci pokrewie stwa, nale y w szczególno ci mie na wzgl dzie, e je eli zobowi zane do alimentacji jest rodze stwo rozwiedzionego ma onka, obowi zek ten podlega ograniczeniom przewidzianym w art. 134 k.r.o. Je li za chodzi o przed u enie obowi zku alimentacyjnego poza okres pi cioletni, to wcze niejsze rozwa ania nale y uzupe ni jeszcze o poni sze orzeczenia SN. Otó, w uzasadnieniu wyroku z dnia 28 stycznia 1999 r. (III CKN 1041/98) 15 S d Najwy szy stwierdzi, e przed u enie 5-letniego terminu przewidzianego w art k.r.o. mo e nast pi tylko wtedy, gdy wyj tkowe okoliczno ci (np. powstanie po stronie uprawnionego inwalidztwa i zwi zanej z tym ca kowitej niezdolno ci do pracy), wymienione w tym przepisie, zaistnia y przed up ywem 5 lat od orzeczenia rozwodu. Ponadto, w uchwale z dnia 15 wrze nia 1978 r. (III CZP 57/78) 16 SN stwierdzi, i powództwo o przed u enie obowi zku alimentacyjnego ma onka rozwiedzionego, który nie zosta uznany za winnego rozk adu po ycia ma e skiego, mo e by wytoczone tak e po up ywie pi cioletniego terminu okre lonego w art k.r.o. W swoich rozwa aniach do zacytowanej tezy SN s usznie zauwa y, i art. 60 k.r.o. nie rozstrzyga kwestii, w jakim czasie by y ma onek domagaj cy si przed u enia obowi zku alimentacyjnego drugiego by ego ma onka mo e wyst pi z daniem przed u enia obowi zku alimentacyjnego, czy tylko przed up ywem pi cioletniego terminu, czy tak e po jego up ywie. Zdaniem SN, brak takiego doprecyzowania w tre ci art. 60 k.r.o. przemawia za odpowiedzi, w my l której pi cioletni termin, przewidziany w art k.r.o., nie ogranicza ma onka uprawnionego, gdy chodzi o samo wyst pienie z daniem przed u enia obowi zku alimentacyjnego. Skoro bowiem ustawodawca nie wprowadza czasowego ograniczenia dla dochodzenia tego dania, to ograniczenia tego nie mo na przyjmowa w drodze wyk adni. Wed ug S du Najwy szego, wyk adni takiej nie mo e w szczególno ci uzasadnia wysuwany czasem argument, wed ug którego konieczno wytoczenia powództwa o przed u enie obowi zku alimentacyjnego przed up ywem pi cioletniego terminu wynika z istoty przekszta cenia. Inaczej mówi c, pó niejsze wytoczenie powództwa o przed u enie nie jest - w my l tego pogl du - dopuszczalne, gdy nie mo na przed u y obowi zku, który ju wygas. U pod o a tego rozumowania le y wi c za o enie, e wyrok przed u aj cy obowi zek alimentacyjny by ego ma onka ma charakter konstytutywny. Wyrok taki ma istotnie taki charakter, ale to nie przes dza zagadnienia. Zgodnie bowiem z utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie pogl dem tak e wyroki konstytutywne mog mie moc wsteczn, je eli to wynika z woli ustawodawcy lub istoty danego stosunku. Takiej woli da w a nie wyraz ustawodawca w art k.r.o., skoro - przewiduj c wyga ni cie obo- 15 OSNC 1999/9/ OSNCP 1979, z. 4, poz. 66, zob. tak e uchwa pe nego sk adu Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86. ZN nr 82 Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009

10 162 M. Krawczyk wi zku alimentacyjnego z up ywem pi cioletniego okresu oraz mo liwo jego przed u enia - nie wprowadzi terminu dla dochodzenia wspomnianego dania. SN zauwa a ponadto, i powy sze rozumowanie znajduje wsparcie w argumentach natury spo ecznej. Jak bowiem uczy do wiadczenie, okoliczno ci wymagaj ce przed u enia obowi zku alimentacyjnego wyst puj z regu y dopiero po up ywie d u szego czasu licz c od chwili orzeczenia rozwodu, to za powoduje, e by y ma onek, potrzebuj cy pomocy alimentacyjnej od drugiego by ego ma onka, b d cy z regu y osob starsz i cz sto nieporadn, nie zawsze jest w stanie wytoczy powództwo przed up ywem pi cioletniego terminu, o którym mowa. Odmienna przeto wyk adnia od przyj tej w cytowanej uchwale prowadzi aby niejednokrotnie do pozbawienia osób znajduj cych si w ci kiej sytuacji koniecznych dla nich rodków utrzymania, pomimo e rodki te s w stanie o y ich byli ma onkowie. W orzeczeniu z dnia 24 listopada 1981 r. (III CRN, 239/81) 17 S d Najwy szy stwierdzi jednak, i fakt biernego zachowania si zobowi zanego polegaj cy na nieprzeciwstawieniu si dalszemu p aceniu zas dzonych w wyroku rozwodowym alimentów po up ywie lat pi ciu nie mo e by potraktowany jako dorozumiane o wiadczenie woli przed u enia obowi zku alimentacyjnego poza okres pi cioletni. Niemniej jednak, uzna jednocze nie, i danie rozwiedzionego ma onka podwy szenia alimentów, zg oszone po up ywie pi cioletniego okresu przewidzianego w art k.r.o., mie ci w sobie implicite równie danie przed u enia tego terminu. Oczywi cie pocz tkow dat p atno ci alimentów pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami stanowi data uprawomocnienia si wyroku rozwodowego, a wi c nie ma mo liwo ci zas dzenia alimentów z dat wsteczn. Jak bowiem stwierdzi SN w uzasadnieniu do uchwa y z dnia 26 marca 1969 r. (III CZP 16/69), 18 zgodnie z art. 444 Kodeksu post powania cywilnego 19, ma onek mo e dochodzi roszcze alimentacyjnych od drugiego ma onka na wypadek orzeczenia rozwodu. Ju z brzmienia powy szego przepisu wynika, e przes ank uwzgl dnienia dania alimentów jest orzeczenie rozwodu. Gdyby samo danie orzeczenia rozwodu zosta o oddalone, nie mog oby w ogóle wchodzi w gr zas dzenie alimentów w wyroku. Je eli za wyrok zawiera orzeczenie rozwodu, to alimenty mog by zas dzone, jednak e zas dzenie to stoi w cis ym zwi zku z uprawomocnieniem si samego orzeczenia rozwodu. W razie uchylenia wyroku w cz ci orzekaj cej rozwód, musia oby równie ulec uchyleniu orzeczenie o alimentach, skoro alimenty s zas dzone zawsze tylko na wypadek orzeczenia rozwodu. W konsekwencji zas dzenie alimentów odnosi skutek dopiero z chwil uprawomocnienia si wyroku orzekaj cego rozwód. S d Najwy szy zauwa- a dalej, i podobne wnioski p yn równie z przepisu art. 60 k.r.o., stanowi cego materialnoprawn przes ank dania alimentów przez ma onka rozwiedzionego. Skoro wi c alimentów mo e da ma onek rozwiedziony, to ju to samo przes dza o tym, e danie takie mo e by zg oszone albo 17 OSNC 1982/7/ OSNC 1969/12/ Dz.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 z pó. zm. Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009 ZN nr 82

11 Obowi zek alimentacyjny pomi dzy rozwiedzionymi ma onkami 163 ju po orzeczeniu rozwodu albo - najcz ciej - w procesie o rozwód, lecz tylko na wypadek, gdy zostanie orzeczony rozwód, a wi c gdy dotychczasowi ma onkowie stan si ma onkami rozwiedzionymi. Przepis art. 444 k.p.c. jest wi c konsekwencj materialnoprawnego postanowienia art. 60 k.r.o. SN, w uzasadnieniu stwierdza dalej, e niezale nie od powy szego tak e istnienie lub brak przes anek, od których ustawa uzale nia istnienie obowi zku alimentacyjnego pomi dzy ma onkami rozwiedzionymi i zakres tego obowi zku, mog by stwierdzone tylko w wyroku orzekaj cym rozwód. Dotyczy to zw aszcza wymaganej przez art k.r.o. przes anki, eby ma onek daj cy alimentów nie zosta uznany za wy cznie winnego rozk adu po ycia, oraz - w wypadku dania alimentów na podstawie art k.r.o. - przes anki, eby ma onek, od którego da si alimentów, zosta pozytywnie uznany za wy cznie winnego rozk adu po ycia ma e skiego. O tym, czy i który z ma onków jest winien rozk adu po ycia, mo e decydowa wy- cznie sentencja prawomocnego wyroku rozwodowego. Dopóki wi c nie ma prawomocnego wyroku orzekaj cego rozwód, obowi zek alimentacyjny przewidziany w art. 60 k.r.o. nie powstaje. Przemawia to wi c z ca stanowczo ci za pogl dem, e alimenty zas dzone w wyroku orzekaj cym rozwód p atne s dopiero z chwil uprawomocnienia si tego wyroku. Je li za chodzi o fakt, e mo e nast pi rozbie no mi dzy dat uprawomocnienia si wyroku orzekaj cego rozwód a dat uprawomocnienia si orzeczenia zas dzaj cego alimenty (co mo e mie miejsce w wypadku uchylenia wyroku w cz ci dotycz cej alimentów na rzecz ma onka), to SN s usznie zauwa a, i rozbie no ta mo e by wy cznie jednokierunkowa, to znaczy e uprawomocnienie si orzeczenia o alimentach mo e by tylko pó niejsze od uprawomocnienia si orzeczenia rozwodu. Taka rozbie no nie stoi w sprzeczno ci ani z art. 60 k.r.o., ani z art. 444 k.p.c. Skoro jednak ten ostatni przepis zezwala na dochodzenie roszcze alimentacyjnych na wypadek orzeczenia rozwodu, to nale y przyj, e równie w razie pó niejszego uprawomocnienia si rozstrzygni cia o alimentach dochodzonych w procesie rozwodowym b d one s u y y wstecz od daty uprawomocnienia si orzeczenia rozwodu. Literatura 1. Ignatowicz J., Prawo rodzinne. Zarys wyk adu, wydanie III zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN; Warszawa Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa Winiarz J., Prawo rodzinne, wydanie VII, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Akty prawne 1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku czy (Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59 z pó n. zm.). ZN nr 82 Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009

12 164 M. Krawczyk 2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks post powania cywilnego (DZ.U. z 1964 r., nr 43, poz. 296 z pó. zm.). Inne ród a 1. Biuletyn Orzecznictwo S du Najwy szego (OSNC). 2. Biuletyn Orzecznictwo Trybuna u Konstytucyjnego (OTK). Seria: Administracja i Zarz dzanie (9)2009 ZN nr 82