Paweł M. Socha Zakład Psychologii i Socjologii Religii Instytut Religioznawstwa UJ

Transkrypt

1 Paweł M. Socha Zakład Psychologii i Socjologii Religii Instytut Religioznawstwa UJ pawel.socha@uj.edu.pl SKALA POCZUCIA ŚWIĘTOŚCI KONSTRUKCJA I WYNIKI BADAŃ XXXII Zjazd Naukowy PTP, września 2005 r. STRESZCZENIE W celu oceny stopnia wpływu różnych elementów sytuacji egzystencjalnej na rezultat przemiany duchowej, skonstruowana została Skala Poczucia Świętości w trzech wersjach. Wstępne dane psychometryczne i wyniki dotychczasowych badań z zastosowaniem SPŚ ukazują możliwości jej zastosowania. Wersja trzecia, najbardziej rozbudowana, umożliwiła również jakościową analizę hierarchii uznawanych świętości. DLACZEGO ŚWIĘTOŚĆ? Koncepcje duchowości i (lub) inteligencji duchowej często wymieniają poczucie świętości pośród cech duchowości lub zdolności korzystnych dla podmiotu (jeden z warunków wysokiego poziomu inteligencji duchowej). Na przykład w badaniach Mahoney i in. (999) poczucie świętości rodziny istotnie korelowało z poczuciem szczęścia rodzinnego, z brakiem konfliktów i z trwałością małżeńskiego związku. Świętość tego, co otacza człowieka, a szczególnie obiektów należących do jego obrazu odnowionego wskutek duchowej przemiany, jest tu traktowana jako ważny rezultat. Stąd pomiar tego rezultatu może być cennym wskaźnikiem duchowego rozwoju. Dziękuję bardzo tym Studentom Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, którzy przyczynili się do skonstruowania dwu pierwszych wersji SPŚ, oraz doktorowi Tomaszowi Ochinowskiemu za pomoc w zgromadzeniu materiału empirycznego.

2 Wartość własna SKALA POCZUCIA ŚWIĘTOŚCI WERSJA (SPŚ) FORMULARZ Z POZYCJAMI SKALI Nr OCENIANY OBIEKT. OJCZYZNA 2. GODŁO PAŃSTWOWE (ORZEŁ) 3. BÓG 4. SZTUKA (NP. MALARSTWO, RZEŹBA) 5. MAŁŻEŃSTWO 6. ZDROWIE 7. RÓWNOŚĆ 8. PRACA 9. PRZYRODA 0. PAMIĘĆ O ZMARŁYCH. CIAŁO 2. ŚMIERĆ 3. CZAS SPĘDZANY Z RODZINĄ 4. ŻYCIE 5. ŚWIĘTA (RELIGIJNE, PAŃSTWOWE, INNE ŚWIECKIE) POCZUCIE ŚWIĘTOŚCI DANE PSYCHOMETRYCZNE Rzetelność alfa Cronbacha = 0,84 Struktura czynnikowa: 4 czynniki, w tym pierwszy wyjaśnia 32,8% wariancji całkowitej, drugi 2,56%, trzeci 0,02% i czwarty 7,3% 6 Wykres osypiska Numer składowej

3 Wartość własna SKALA POCZUCIA ŚWIĘTOŚCI WERSJA 2 (SPŚ2) FORMULARZ Z POZYCJAMI SKALI Nr OCENIANY OBIEKT. BÓG 2. MAŁŻEŃSTWO 3. PAMIĘĆ O ZMARŁYCH 4. CIAŁO 5. ŚMIERĆ 6. CZAS SPĘDZANY Z RODZINĄ 7. ŻYCIE 8. ŚWIĘTA POCZUCIE ŚWIĘTOŚCI DANE PSYCHOMETRYCZNE Rzetelność alfa Cronbacha = 0,80 Analiza czynnikowa ujawniła jeden istotny czynnik Czynnik będący główną składową skali wyjaśnia 42,54% całkowitej wariancji Macierz składowych a CZAS SPĘDZANY Z RODZINĄ MAŁŻEŃSTWO ŚWIĘTA (RELIGIJNE, PAŃSTWOWE, INNE) ŻYCIE PAMIĘĆ O ZMARŁYCH CIAŁO ŚMIERĆ BÓG Składowa,755,748,686,678,67,597,589,437 Metoda wyodrębniania czynników - Głównych składowych. a. - liczba wyodrębnionych składowych. 4,0 W ykres osypiska 3,5 3,0 2,5 2,0,5,0,5 0, Numer składowej

4 ŚWIĘTOŚĆ WOKÓŁ NAS (SPŚ3) JAKOŚCIOWA ANALIZA WSTĘPNYCH WYNIKÓW BADAŃ PRÓBA I PRZEBIEG BADANIA W celu sprawdzenia sposobu funkcjonowania SPŚ 3 (Świętość Wokół Nas) zbadana została próba 77 studentów Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku (studia licencjackie na Wydziale Pedagogicznym). Wśród tych osób 76 % stanowiły kobiety, 24 % - mężczyźni, średnia wieku wniosła 27,89 (od 8 do 50 lat, σ = 7,3). Katolicyzm deklarowało 83,7 %, inne wyznanie chrześcijańskie 2 %, pozostałe osoby (4,3 %) podały brak konkretnej formy religijności lub ateizm. Badane osoby były najpierw proszone o wymienienie co najmniej 0 obiektów, wobec których czują, że są w jakimś stopniu nasycone świętością. INSTRUKCJA: Każdy człowiek postrzega wiele cech rzeczy, ludzi, idei czy pojęć. Jedną z cech, która może je wyróżniać, jest ich święty charakter. Poczucie świętości, sacrum (przepełnienie świętością, rezultat uświęcania czegoś) to świadomość, że w danym obiekcie przedmiocie, osobie, idei, pojęciu, niekoniecznie religijnym jest coś niezwykłego, coś więcej, coś całkiem innego, a nawet boskiego, lub przekraczającego potoczne znaczenie materialnej, zwykłej rzeczywistości. Proszę wymienić (wpisać do tabelki) co najmniej 0 obiektów przedmiotów, osób, idei, pojęć w których według Ciebie istnieje tak rozumiany element świętości: Ogółem wymieniono 543 obiekty, bardzo zróżnicowane pod względem rodzaju. Po włączeniu (w sposób arbitralny, intuicyjny) do wspólnej klasy obiektów podobnych, lecz różnie nazywanych (np. Jasna góra, Klasztor częstochowski, itp. = Jasna Góra ), pozostały 72 kategorie. Druga część badania polegała na ocenie wymienionych obiektów po wpisaniu ich do tabeli na drugiej stronie formularza, zgodnie z instrukcją: A teraz proszę przepisać wymienione na poprzedniej stronie obiekty związane ze świętością, a następnie ocenić je pod kątem tego, ile kryje się w nich świętości. Ocenę wyrażamy wstawiając w tabelce krzyżyk (X) w kratkę pod jedną z cyfr od do 5. Ocena oznacza bardzo niewielki zasób (natężenie) świętości w ocenianym obiekcie, ocena 5 oznacza przypisywanie obiektowi najwyższego zasobu (natężenia) świętości. Jeśli wyjątkowo trudno ocenić pod tym względem dany obiekt, mimo, że został wymieniony jako zawierający element świętości, można wstawić krzyżyk w kratkę ze znakiem zapytania (?). Ważne jest to, aby nie mylić poczucia świętości z innym uczuciem, np. moralnym (dobro zło) czy estetycznym (piękno brzydota), choć wymiary te mogą być w wielu przypadkach zbliżone. Wiele obiektów można ocenić jednocześnie na wielu niewykluczających się wymiarach jednak w tym przypadku chodzi tylko o świętość lub jej brak (choć dany obiekt jest także wartością etyczną, moralną, czy inną).

5 RANKINGI KATEGORII JAKO OBRAZ STRUKTURY POCZUCIA ŚWIĘTOŚCI. CZĘSTOŚĆ I WARTOŚĆ OBIEKTU. Podstawowy ranking opiera się na częstości pojawiania się obiektu (kategorii) na pierwszym miejscu i przypisanej mu zawartości świętości (Tabela ). Okazuje się, że pierwszą rangę otrzymała MIŁOŚĆ, pozycję drugą zajmuje RODZINA, trzecią PAPIEŻ (domyślnie: Jan Paweł II; badania przeprowadzono przed Jego śmiercią). Na czwartym miejscu znalazł się KOŚCIÓŁ JAKO WSPÓLNOTA. O ile różnice między trzema pierwszymi kategoriami rankingu wydają się niewielkie, czwarta kategoria pojawiła się wyraźnie rzadziej. Następne kategorie (obiekty) poczucia świętości dzieli od tych czterech kolejny odstęp. Tabela. Ranking obiektów wymienianych jako zawierające świętość według liczby ich pojawienia się w całej próbie (N = 77) (pierwsze 50 obiektów) N R LICZBA PRZYPA DKÓW WYMIEN IENIA ŚREDNI A OCENA ŚWIĘTO ŚCI NR LICZBA PRZYP ADKÓW WYMIE NIENIA ŚREDN IA OCENA ŚWIĘT OŚCI KATEGORIA ŚWIĘTOŚCI KATEGORIA ŚWIĘTOŚCI Miłość 86 4,46 26 Charakter 7 3,20 2 Rodzina 84 4,23 27 Święte miejsca 7 2,60 3 Papież (Jan Paweł II) 60 4,28 28 Zjawiska natury 7 2,56 4 Kościół jako wspólnota 45 3,2 29 Muzyka 7 2,47 5 Przyjaźń 36 4,4 30 Eucharystia 6 2,57 6 Wiara 34 4,44 3 Idole społeczni 6 2,02 7 Dziecko 33 4,2 32 Zdrowie 5 3,75 8 Bóg 32 3,70 33 Matka Teresa 5 3,32 9 Praca 32 3,6 34 Lojalność 4 3,75 0 Moralność 29 2,98 35 Święci 4 3,05 Rodzice 28 4,7 36 Rytuały indywidualne 4 2,65 2 Ikona 28 3,43 37 Biblia 4,70 3 Przyroda 24 3,63 38 Wolność 3 3,33 4 Przyjaciele 24 2,95 39 Cmentarz 3 2,73 5 Życie 23 4,24 40 Religia 3 2,70 6 Altruizm 22 4,28 4 Współpraca 2 3,42 7 Krzyż 2 3,37 42 Kościół jako miejsce 2 3,22 8 Narodziny 9 4,55 43 Wierność 2 2,90 9 Matka 9 3,32 44 Zaufanie 2 2,85 20 Wiedza 9 3,05 45 Szacunek 2 2,32 2 Dom (rodzinny) 9 3,04 46 Ksiądz 2 2,30 22 Ojczyzna 9 2,85 47 Pokój 2,78 23 Ja 8 3,67 48 Kosmos 2,65 24 Uczciwość 7 4,7 49 Amulety 2,60 25 Bliska osoba 7 3,6 50 Myślenie 2,22 Częstość wymienienia obiektu świętości wydaje się nie odzwierciedlać przypisywanej temu obiektowi wartości (stopnia nasycenia świętością). Wykres ukazuje różnice między wymienianiem obiektu świętości na pierwszym miejscu a przypisaną temu obiektowi stopniem nasycenia świętością. Korelacja rang wiązanych tau b Kendalla jest niska, choć istotna (τ = 0,464 p 0,000)

6 R A N G A Tabela 3. Zestawienie dziesięciu pierwszych pozycji obiektów świętości (w kolumnach tabeli) wraz z ich rangami (wiersze tabeli) i liczbą wystąpień na tej pozycji. MIEJSCE 2. MIEJSCE 3. MIEJSCE 4. MIEJSCE 5. MIEJSCE 6. MIEJSCE 7. MIEJSCE 8. MIEJSCE 9. MIEJCE 0. MIEJSCE Rodzina (2) Papież (4) Rodzina (3) Rodzina (9) Rodzina (0) Miłość () Miłość (6) Wiedza (6) Praca (5) Miłość (8) 2 Miłość (7) Miłość () Miłość (3) Wiara (9) Dziecko (9) Kościół W (6) Praca (6) Przyjaźń (5) Dom R (4) Moralność (6) 2 3 Bóg (5) Rodzina () Papież (9) Przyjaźń (7) Życie (6) Moralność (6) Papież (6) Życie (5) Rodzina (4) Eucharystia (5) 3 4 Papież (5) Kościół W (7) Kościół W (8) Miłość (6) Miłość (6) Krzyż Św. (6) Rodzice (5) Ojczyzna (5) Miłość (4) Ja (3) 4 5 Kościół W (2) Ikona (7) Rodzice (6) Przyroda (5) Wiara (4) Rodzina (6) Przyjaźń (5) Miłość (4) Cmentarz (4) Szacunek (3) 5 6 Rodzice (4) Dziecko (6) Moralność (6) Papież (5) Przyjaźń (4) Ikona (5) Ojczyzna (5) Zwierzęta (4) Muzyka (4) Przyjaźń (3) 6 7 Życie (4) Bóg (5) Idole społ. (5) Ktoś kochany (4) Idole społ. (4) Papież (4) Góry (5) Ja (4) Eucharystia (3) Kościół W (3) 7 8 Jezus (4) Matka (5) Święte miejsca (5) Rodzice (4) Przyjaciele (4) Pokój (4) Moralność (5) Rodzina (4) Wiedza (3) Wiara (3) 8 9 Dziecko (4) Dom R (5) Matka (4) Święta (4) Rodzeństwo (3) Biblia (4) Bóg (4) Myślenie (3) Wolność (3) Rodzina (3) 9 0 Krzyż Św. (3) Przyjaźń (5) Ikona (4) Zaufanie (4) Wierność (3) Przyjaciele (4) Matka (4) Lojalność (3) Wiara (3) Sprawiedliwość (3) LEGENDA: Kościół W Kościół jako wspólnota; Dom R Dom rodzinny; Idole społ. idole społeczni, np. Prymas Wyszyński, polityk, Wałęsa, Owsiak R A N G A 0

7 Miłość Rodzina Papież (Jan Paweł II) Kościół jako wspólnota Przyjaźń Wiara Dziecko Bóg Praca Moralność Rodzice Ikona Przyroda Przyjaciele Życie Altruizm Krzyż Narodziny Matka Wiedza Wykres. Porównanie rang częstości wymieniania obiektów świętości z wielkością przypisanego im natężenia CZĘSTOŚĆ WYMIENIENIA I NATĘŻENIE ŚWIĘTOŚCI CZĘSTOŚĆ WYMIENIENIA OBIEKTU PRZYPISANE NATĘŻENIE ŚWIĘTOŚCI OBIEKT (KATEGORIA) ŚWIĘTOŚCI

8 Rodzina Miłość Bóg Papież Kościół jako wspólnota Jezus Rodzice Życie Wiara Dziecko Krzyż Św. Matka Szacunek Ikona Bliska osoba Przyroda PRAWDA Kościół jako miejsce Miejsca święte Narodziny Wykres 2. Porównanie liczby wymienień obiektu świętości na. miejscu z przypisanym mu natężeniem świętości LICZBA WYMIENIEŃ NA. MIEJSCU I PRZYPISANE NATĘŻENIE ŚWIĘTOŚCI LICZBA. MIEJSC PRZYPISANE NATĘŻENIE ŚWIĘTOŚCI OBIEKT (KATEGORIA) ŚWIĘTOŚCI

9 Miłość Rodzina Papież Kościół Przyjaźń Bóg Moralność Dziecko Wiara Ikona Życie Matka Rodzice Praca Idole społeczni Krzyż Św. Wiedza Ja Dom rodzinny Święte miejsca Przyroda Góry Ojczyzna Jezus Kochana osoba Święta Pokój Biblia Przyjaciele Zwierzęta Cmentarz Muzyka Wierność Myślenie Lojalność Rodzeństwo Eucharystia Wolność Szacunek Kościół Sprawiedliwość WZGLĘDNA POZYCJA (W PUNKTACH WG ALGORYTMU) WYKRES 3. LISTA OBIEKTÓW ŚWIĘTOŚCI PO PRZELICZENIU ICH WZGLĘDNEJ POZYCJI LICZBA WYSTĄPIEŃ WZGLĘDNA POZYCJA OBEKT (KATEGORIA) ŚWIĘTOŚCI

10 2. MIEJSCE KATEGORII. Ranking kategorii świętości ze względu na przypisanie jej przez osobę pierwszego miejsca (wymienienie obiektu na pierwszym miejscu) wygląda nieco inaczej (Tabela 2). Tabela 2. Kategorie świętości wymienione na pierwszym miejscu oraz przypisane im natężenie świętości. KATEGORIA ŚWIĘTOŚCI LICZBA. MIEJSC ŚREDNIA NASYCENIA ŚWIĘTOŚCIĄ KATEGORIA ŚWIĘTOŚCI LICZBA. MIEJSC NASYCE NIE ŚWIĘTO ŚCIĄ Rodzina 4,85 Ziemia 5,00 Miłość 7 4,4 Przyjaźń 5,00 Bóg 5 5,00 Dobroć 5,00 Papież 5 4,93 Sprawiedliwość 5,00 Kościół jako wspólnota 2 3,67 Młodość 5,00 Jezus 4 4,00 Honor 5,00 Rodzice 4 5,00 Płody rolne 5,00 Życie 4 4,50 Wolność 5,00 Wiara 4 4,33 Charakter 5,00 Dziecko 4 4,00 Ja 5,00 Krzyż Św. 3 5,00 Ludzie 4,00 Matka 3 4,67 Żywe istoty 4,00 Szacunek 3 2,33 Las 4,00 Ikona 2 5,00 Pustynia 4,00 Bliska osoba 2 5,00 Odwaga 4,00 Przyroda 2 5,00 Altruizm 4,00 Prawda 2 5,00 Czczone zawody 3,00 Kościół jako miejsce 2 4,50 Cuda 3,00 Miejsca święte 2 4,00 Morze 3,00 Narodziny 2 4,00 Szczęście 3,00 Kosmos 2 4,00 Wierność 3,00 Jasna Góra 2 3,50 Czczony przedmiot 3,00 Dom (rodzinny) 2 3,50 Śpiew 2,00 Ksiądz 2 3,00 Przyjaciele 2,00 Sztuka 2 3,00 Niezwykłe miejsca 2,00 Tolerancja 2 2,50 Czas,00 Matka Boska 5,00 Miejsce pracy,00 Obiekty Boskie 5,00 Eucharystia Matka Teresa 5,00 Rytuały zbiorowe Dekalog 5,00 Urządzenia techniczne Święci 5,00 Rodzeństwo Ojciec 5,00 ŚREDNIA OGÓLNA 4,05 Także to porównanie ukazuje znaczne rozbieżności między. miejscem w rankingu wymienienia kategorii świętości a wartościami ukazującymi stopień nasycenia świętością tych samych kategorii. Porównanie rankingów tych wielkości ukazuje to zjawisko jeszcze wyraźniej (Wykres 2). Współczynnik tau b Kendalla wyniósł τ = 0,025 i jest nieistotny.

11 3. WZGLĘDNA (WAŻONA) POZYCJA OBIEKTÓW ŚWIĘTOŚCI W celu uproszczenia struktury poczucia świętości w badanej próbie, a także dokonania względnej standaryzacji wyniku, aby nadawał się do zastosowania jako uogólniony wskaźnik miejsca danego obiektu w hierarchii poczucia świętości osoby lub grupy osób, opracowano następującą procedurę ważenia uzyskanych danych: a) Sporządzona została lista obiektów świętości według kolejności wymienienia, po 0 obiektów: 0 wymienionych na. miejscu, 0 wymienionych na 2. miejscu, 0 wymienionych na 3. miejscu, itd. aż do 0. miejsca (tabela 3). b) Opracowany został algorytm ważenia względnej pozycji obiektu świętości. Przyjął on postać formuły: gdzie W ś = Σ(n * O m ) * N k Wś = względna waga obiektu świętości n = liczba wystąpień obiektu na danym miejscu (pierwszym, bądź drugim, bądź trzecim, itd. Om = odwrotność pozycji obiektu na danym miejscu. Dla pierwszej pozycji wynosi ona po prostu,0, dla drugiej 0,9, dla trzeciej 0,8 itd. Np. jeśli obiekt zajął 5 razy drugą pozycję, to n * Om = 5 * 0,9 = 3,5 Nk = współczynnik liczby wymienienia obiektu świętości na danej pozycji Np. jeśli obiekt wystąpił nieistotne w tym miejscu, ile razy na dziewięciu pozycjach (na pierwszej + na drugiej + na trzeciej + na dziewiątej), liczymy to jako 0,9, jeśli na ośmiu jako 0,8, jeśli na siedmiu jako 0,7 itd. PRZYKŁAD: Rodzina = [(2*)+( *0,9) + (3*0,8) + (9*0,7) + (0*0,6) + (6*0,5) + (0*0,4) + (4*0,3) + (4*0,2) + (3*0,)] *0,9 = [2 + 9,9 + 0,4 + 6, ,2 + 0,8 + 0,3] * 0,9 = 58,9 * 0,9 = 53, Wynik: ważona pozycja obiektu świętości Rodzina Wś = 53, Istotnym rezultatem zastosowania opisanego tu algorytmu jest też duża zbieżność pomiędzy wartościami wskaźnika Wś oraz liczbą przypadków wymienienia danego obiektu (kategorii) świętości przez osoby badane (Wykresy 3 i 4, Tabela 4). Współczynnik korelacji rang wiązanych tau Kendalla wyniósł τ = 0,885, p 0,000.

12 Tabela 4. Lista obiektów (kategorii) świętości po obliczeniu ich względnej pozycji według przyjętego algorytmu MIEJSCE OBIEKT (KATEGORIA) ŚWIĘTOŚCI LICZBA WYSTĄPIEŃ WZGLĘDNA POZYCJA. Miłość 86 55,8 2. Rodzina 8 53, 3. Papież 53 25,62 4. Kościół jako wspólnota 33,08 5. Przyjaźń 29 9,36 6. Bóg 24 6,33 7. Moralność 23 4,6 8. Dziecko 9 4,74 9. Wiara 9 3,84 0. Ikona 6 3,6. Życie 5 2,88 2. Matka 3 2,79 3. Rodzice 3 2,64 4. Praca 0,68 5. Idole społeczni 9,28 6. Krzyż Św. 9,2 7. Wiedza 9 0,48 8. Ja 7 0,3 9. Dom rodzinny 5 0, Święte miejsca 5 0,4 2. Przyroda 5 0, Góry 5 0,2 23. Ojczyzna 5 0,5 24. Jezus 4 0,4 25. Kochana osoba 4 0, Święta 4 0, Pokój 4 0,2 28. Biblia 4 0,2 29. Przyjaciele 4 0,2 30. Zwierzęta 4 0,6 3. Cmentarz 4 0, Muzyka 4 0, Wierność 3 0,8 34. Myślenie 3 0, Lojalność 3 0, Rodzeństwo 3 0, Eucharystia 3 0, Wolność 3 0, Szacunek 3 0, Kościół jako miejsce 3 0,03 4. Sprawiedliwość 3 0,03

13 PAPIEŻ KOŚCIÓŁ JAKO WSPÓLNOTA PRZYJAŹŃ BÓG DZIECKO MORALNOŚĆ WIARA IKONA MIŁOŚĆ RODZINA WYKRES 4. WAŻONE POZYCJE OBIEKTÓW ŚWIĘTOŚCI 0 pierwszych miejsc [SKALA SPŚ3] Ważony wskaźnik poczucia świętości MIŁOŚĆ RODZINA PAPIEŻ KOŚCIÓŁ JAKO WSPÓLNOTA PRZYJAŹŃ BÓG DZIECKO MORALNOŚĆ WIARA IKONA Obiekt świętości

14 LITERATURA Averill J. R. (999). Spirituality: From the mundane to the meaningful and back. Journal of Theoretical and Philosophical Psychology, 8, Bolvin M. J., Kirby A. L. Underwood L. K. & Silva H. (999) (review). Spiritual well-being scale (Paloutzian & Ellison, 982; Ellison, 983) (pp ). In: Hill P. C., Hood R. W. Jr. (Eds.). Measures of religiosity. Birmingham, AL: Religious Education Press. Ellison C. W. (983). Spiritual well-being: Construction and measurement. Journal of Psychology and Theology,, Hall T. W. & Edwards K. J. (996). The initial development of the Spiritual Assessment Inventory. Journal of Psychology and Theology, 24 (30, Mahoney A., Pargament K. I., Jewell T., Szwank A., Scott E., Emery E. i Rye M. (999). Marriage and the spiritual realm: The role of proximal and distal religiosus constructs in marital functioning. Journal of Family Psychology, 3, Paloutzian R. F. & Ellison C. W. (99). Manual for the Spiritual Well-Being Scale. Nyack, NY: Life Advance, Inc. Socha P. M. (999). The existential human situation: Spirituality as a way of coping, (w:) K. H. Reich, Fritz K. Oser & W. G. Scarlett (Eds.), Being human: The case of religion, Vol. 2 pp Psychological Studies on Spiritual and Religious Development, Pabst Science Publishers, Lengerich, Berlin, Düsseldorf, Leipzig, Riga, Scottsdale (USA), Wien, Zagreb. Socha P. M. (2003). Wybrane psychologiczne teorie duchowości. Nomos. Kwartalnik Religioznawczy, 43/44, Tisdale T. C. (999) (review). Spiritual Assessment Inventory (Hall & Edwards, 996) (pp ). In: Hill P. C., Hood R. W. Jr. (Eds.). Measures of religiosity. Birmingham, AL: Religious Education Press. Trzebińska E. (2005). Sztuka duchowości. Charaktery, (96),