Wybrani i powołani, czyli skąd się biorą władze gminy

Transkrypt

1 Wybrani i powołani, czyli skąd się biorą władze gminy Władze samorządowe, ze względu na realizowane przez nie działania, podzielić można na uchwałodawcze i wykonawcze. Władze uchwałodawcze (rada gminy, rada powiatu, sejmik wojewódzki) wybierane są w wyborach powszechnych, zajmują się stanowieniem lokalnego prawa oraz powołują organy władzy wykonawczej, to znaczy zarządy odpowiednich szczebli i ich przewodniczących. Na zajęciach uczniowie zapoznają się ze sposobem wybierania i powoływania władz samorządowych w gminie oraz biorą udział w symulacji kampanii wyborczej. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: wyjaśnić, w jaki sposób wybierane są władze uchwałodawcze gminy, powiatu, województwa, a w jaki samorządowe władze wykonawcze; podać, jakie warunki powinien spełnić kandydat na radnego; przedstawić miniprogram wyborczy związany z potrzebami swojej gminy (lub powiatu). Środki dydaktyczne 1. Tekst Władza uchwałodawcza i wykonawcza w gminie, czyli wybrani i powołani. 2. Tekst Jak wybieramy radnych?. 3. Ćwiczenie sprawdzające. Przebieg zajęć 1. Powiedz uczniom, że z podziałem władzy mamy do czynienia nie tylko na szczeblu centralnym, gdzie oprócz władzy ustawodawczej, którą stanowi parlament, jest także władza wykonawcza (prezydent i rząd). Władze samorządowe zbudowane są do pewnego stopnia w podobny sposób. Na poziomie gminy organem władzy uchwałodawczej (ustawy może w Polsce uchwalać jedynie parlament) jest rada gminy, a organem władzy wykonawczej zarząd gminy, na którego czele stoi zależnie od wielkości gminy prezydent miasta, burmistrz lub wójt. W powiecie organem stanowiącym jest rada powiatu, a wykonawczym zarząd powiatu, na którego czele stoi starosta. Władze samorządowe w województwie to sejmik wojewódzki (władza ustawodawcza) i zarząd wojewódzki (władza wykonawcza). Pracą sejmiku i zarządu kieruje marszałek sejmiku. Podkreśl, że organy władzy uchwałodawczej podobnie jak parlament wybierane są w głosowaniu powszechnym mieszkańców danej gminy (powiatu, województwa), natomiast organ władzy wykonawczej (zarząd) jest powoływany przez radę (na poziomie wojewódzkim sejmik). Przeprowadź miniwykład na podstawie tekstu Władza uchwałodawcza i wykonawcza w gminie, czyli wybrani i powołani. Możesz także podzielić klasę na dwie grupy (wszyscy uczniowie czytają część A tekstu, po czym połowa uczniów zapoznaje się dokładniej z informacjami o organach władzy uchwałodawczej, a druga połowa o władzy wykonawczej, a następnie nawzajem je sobie relacjonują). Poproś uczniów o zapoznanie się ze schematem zamieszczonym pod tekstem, a potem któregoś z uczniów o omówienie go. 2. Wyjaśnij główne zasady ordynacji wyborczej do rad gmin. Poleć uczniom uważne przeczytanie tekstu Jak wybieramy radnych? i wykonanie ćwiczenia sprawdzającego, stanowiącego materiał pomocniczy nr 3. Omówcie wspólnie odpowiedzi, których udzielili uczniowie, korygując ewentualne błędy. Wyjaśnij uczniom, że z oczywistych względów inaczej skonstruowane są zasady wyborów do rad powiatu oraz sejmiku wojewódzkiego. Zawiera je uchwalona w lipcu 1998 roku ordynacja wyborcza do władz samorządowych jeśli masz do niej dostęp, możesz poprosić kilku uczniów o opracowanie krótkiej informacji na ten temat. 3. Zapytaj uczniów, czy pamiętają, kiedy odbyły się ostatnie wybory samorządowe i kiedy odbędą się następne. Zapisz na tablicy termin najbliższych wyborów i zaproponuj, by każdy obliczył, czy będzie mógł wziąć w nich udział. Powiedz, że paradoksalnie wyborcy lepiej poinformowani są o kandydatach i programach partii biorących udział w wyborach parlamentarnych niż o tym, kto startuje w wyborach samorządowych, choć przecież to właśnie wybory samorządowe mają dla poszczególnych obywateli największe praktyczne znaczenie. Zastanówcie się wspólnie, jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy. 4. Zaproponuj uczniom udział w grze symulacyjnej Kampania wyborcza do rady gminy (powiatu). Uwaga: nauczyciel powinien sam zdecydować, czy kampania dotyczyć będzie wyborów do rady gminy czy rady powiatu. Wybór zależy przede wszystkim od oceny, na ile uczniowie zdążyli zapoznać się z potrzebami swojego nowo utworzonego powiatu. Przypomnij, że kampania 200

2 wyborcza to okres przed dniem głosowania, który kandydaci i wspierające ich komitety wyborcze wykorzystują na zdobycie poparcia wyborców. Ogłaszają swoje programy, organizują spotkania i wiece, występują w telewizji itp. Podziel uczniów na 4 zespoły stanowiące konkurujące ze sobą komitety wyborcze (zadbaj o to, by uczniowie sami wymyślili nazwy ugrupowań i ich programy, a nie imitowali istniejących partii) i dwuosobowy zespół dziennikarzy. W obrębie każdego z czterech zespołów uczniowie wybierają osobę, która będzie pełniła rolę kandydata w wyborach na radnego do powiatu (w razie trudności kandydata może też wyznaczyć nauczyciel). Zadaniem dziennikarzy natomiast jest napisanie reportażu z kampanii wyborczej muszą więc oni zebrać informacje o kandydatach, ich programach i przebiegu kampanii wyborczej. Reportaż taki powinien być obiektywny, może być dowcipny, ale nie złośliwy. 5. Członkowie komitetów wyborczych opracowują program, hasło wyborcze i plakat na rzecz popieranego przez siebie kandydata. Po zakończeniu pracy w grupach (ok. 15 minut) następuje prezentacja programów każdy kandydat wygłasza krótkie przemówienie wyborcze, a komitet wyborczy demonstruje plakat i hasło. 6. Jeśli chcesz, możesz zakończyć grę edukacyjną krótką symulacją wyborów. Komisję wyborczą tworzy czterech przedstawicieli komitetów (po jednym z każdego komitetu, bez kandydatów). W głosowaniu biorą udział wszyscy uczniowie, potem komisja zlicza głosy i przedstawia wyniki. 7. Jako zadanie domowe zaproponuj uczniom, by napisali krótką pracę, odpowiadającą na jedno z dwóch pytań: Dlaczego warto zostać radnym? lub Dlaczego nie warto zostać radnym?. Pojęcia i terminy władza uchwałodawcza władza wykonawcza ordynacja wyborcza kampania wyborcza komitet wyborczy radny rada powiatu rada gminy sejmik wojewódzki zarząd komisja wyborcza okręg wyborczy marszałek sejmiku wojewódzkiego wybory większościowe wybory proporcjonalne MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Władza uchwałodawcza i wykonawcza w gminie, czyli wybrani i powołani A. WŁADZA UCHWAŁODAWCZA I WYKONAWCZA W GMINIE Mieszkańcy gminy realizują swoje prawo do samorządu (samodzielnego decydowania o swoich sprawach) między innymi uczestnicząc w powoływaniu władz gminnych. Władze te ze względu na rodzaj wykonywanych zadań dzieli się na stanowiące, czyli uchwałodawcze, i wykonawcze. Głównym zadaniem rady gminy jest stanowienie lokalnego prawa, w tym m.in. uchwalanie planu perspektywicznego zagospodarowania terenu, uchwalanie budżetu, opłat i podatków lokalnych, zbywanie majątku gminy, powoływanie organów władzy wykonawczej. Gminna władza wykonawcza (zarząd gminy, burmistrz, prezydent miasta lub wójt) jest natomiast odpowiedzialna za realizację tych decyzji. Decyzje podjęte przez radę gminy mają charakter ogólny, władza wykonawcza podejmuje decyzje bardziej szczegółowe i odpowiedzialna jest za wprowadzenie uchwał w życie. Różnice w sposobie działania władzy uchwałodawczej i wykonawczej w gminie ilustruje poniższy przykład: 201

3 B. ORGANY STANOWIĄCE GMINY Organem stanowiącym i kontrolnym w gminie jest rada gminy. Kadencja rady trwa cztery lata. Wielkość rady zależy od wielkości gminy i waha się w granicach od piętnastu do stu radnych. Zadaniem rady jest m.in. uchwalenie statutu gminy. Dokument ten szczegółowo określa organizację pracy gminy. Do kompetencji rady należy również uchwalanie planu perspektywicznego zagospodarowania terenu będącego podstawą prowadzenia działalności inwestycyjnej na terenie gminy. Inne ważne kompetencje to: uchwalanie budżetu, opłat i podatków lokalnych (w pewnych granicach), powoływanie i ustalanie zakresu działania jednostek pomocniczych (sołectw, osiedli itp.), przystępowanie do związków gmin, powoływanie, odwoływanie i udzielanie absolutorium zarządowi, powoływanie i odwoływanie wójta (burmistrza, prezydenta), zbywanie majątku gminy, zaciąganie zobowiązań finansowych przez gminę. W swojej pracy rada może korzystać z pomocy komisji. Rada powołuje komisje (stałe i doraźne) stosownie do potrzeb. Część członków komisji (nie więcej niż połowa) może pochodzić spoza rady. Najważniejsze zadania komisji to: opiniowanie budżetu, inicjatywa uchwałodawcza i wydawanie opinii na potrzeby rady w ważnych dla społeczności lokalnych sprawach. Szczególną rolę spełnia komisja rewizyjna, która sprawuje nadzór nad organami wykonawczymi (zarządem), przeważnie to komisja rewizyjna wnioskuje o udzielenie bądź nieudzielenie absolutorium zarządowi na kolejny rok budżetowy. Pracą rady kieruje przewodniczący rady wybrany w głosowaniu tajnym. W zasadzie jego kompetencje ograniczają się do organizowania pracy rady, ustalania terminów posiedzeń, prowadzenia obrad. Statut gminy może te kompetencje rozszerzyć. Rada gminy wybiera zarząd, będący organem wykonawczym gminy, w tym przewodniczącego zarządu, którym jest wójt (burmistrz, prezydent miasta). Poza wójtem rada powołuje do pracy skarbnika gminy oraz sekretarza gminy. Skarbnik, pełniący obowiązki głównego księgowego budżetu, mimo że podlega służbowo kierownikowi urzędu (wójtowi), dzięki takiej procedurze zatrudniania, posiada pewną niezależność. Gwarantuje to pełniejszą kontrolę wykonywania budżetu (przy decyzjach rodzących skutki finansowe wymagana jest kontrasygnata skarbnika). Zadania sekretarza gminy nie są w ustawie sprecyzowane, zależą od zapisów w statucie gminy i regulaminu urzędu. Choć organy gminy i ich kompetencje oraz wzajemne relacje są ustawowo uregulowane dość szczegółowo, to w zasadzie o wszystkim decyduje praktyka sprawowania władzy. W niektórych gminach faktyczną władzę sprawuje burmistrz, w innych pozycja przewodniczącego rady jest bardzo mocna, czasem zarząd podejmuje swoje decyzje rzeczywiście kolegialnie, czasem jedynie firmuje decyzje podjęte przez burmistrza (wójta). Komisje bywają ciałami bardzo ważnymi i wpływowymi, w niektórych zaś samorządach nie działają wcale. C. WŁADZE WYKONAWCZE GMINY Organem władzy wykonawczej w gminie jest zarząd gminy wybierany przez radę w tajnym głosowaniu. Składa się on z przewodniczącego oraz z radnych w liczbie od 4 do 7. Podstawowym zadaniem zarządu jest realizowanie decyzji podejmowanych przez radę gminy. Decyzje rady, zwane uchwałami, mają często charakter ogólny, a ich realizacja wymaga podjęcia szeregu szczegółowych decyzji. Dotyczą one między innymi: 1) określania najlepszego sposobu realizacji uchwał rady; 2) właściwego gospodarowania własnością gminy, np. budynkami, gruntami, autobusami komunikacji miejskiej; 3) realizowania budżetu ustalonego przez radę, co często wymaga ograniczenia wydatków na pewne cele, zaciągania pożyczek itp.; 4) przyjmowania do pracy i zwalniania dyrektorów przedsiębiorstw należących do gminy. Ponadto zarząd gminy odpowiedzialny jest za przygotowywanie projektów uchwał rady w celu usprawnienia jej pracy. Oczywiście, radni mogą w czasie dyskusji zmieniać fragmenty projektu lub przygotować całkowicie nowy. Przewodniczący zarządu gminy (na wsi jest nim wójt, w małych miastach burmistrz, a w miastach liczących powyżej 100 tys. mieszkańców prezydent) oprócz kierowania pracami zarządu gminy odpowiada również za podejmowanie decyzji dotyczących ogółu bieżących spraw gminy. Wiele z nich realizowanych jest przez pracowników urzędu gminy, których burmistrz (wójt, prezydent) jest zwierzchnikiem. Do takich bieżących spraw należą między innymi: decydowanie o zatrudnianiu pracowników urzędu gminy, podejmowanie szczegółowych decyzji wynikających z postanowień rady gminy (zob. schemat w pierwszej części tekstu), podpisywanie porozumień z innymi gminami. Przewodniczącego zarządu gminy wy- 202

4 biera rada gminy w tajnym głosowaniu w obecności co najmniej 2 3 ogółu radnych. Na jego wniosek rada może również wybrać zastępcę przewodniczącego zarządu. Przewodniczący zarządu może być wybrany spoza składu rady. Nie zawsze bowiem w gronie radnych znajduje się osoba, która chce pełnić tę funkcję, oraz ma wystarczające przygotowanie, aby kierować wszystkimi bieżącymi sprawami gminy. POWOŁYWANIE WŁADZ GMINY MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Jak wybieramy radnych? Wybory do rady są powszechne, czyli uczestniczyć w nich może każdy mieszkaniec gminy mający w dniu wyborów ukończone 18 lat. Podobny warunek musi spełnić osoba, która chce zostać członkiem rady gminy, czyli radnym. Wszyscy mieszkańcy gminy uczestniczą w wyborach na równych zasadach, co oznacza przede wszystkim, że każdemu przysługuje jeden głos. Ponieważ wybór kandydata jest osobistą sprawą każdego obywatela, w lokalu wyborczym zapewnia się miejsce, w którym głosujący nie musi się obawiać ingerencji innych osób. Zwykle są to specjalne kabiny za osłoną umożliwiają one zachowanie tajności dokonywanego wyboru. Wybory są bezpośrednie, to znaczy, że każdy oddaje głos osobiście, a nie np. przez swego przedstawiciela. Wybory do rad gmin (rad miast) odbywają się w całym państwie w tym samym dniu wyznaczonym przez premiera. Na kilkadziesiąt dni przed tą datą obszar gminy dzieli się na okręgi wyborcze, w których zgłaszani są kandydaci na radnych. Granice okręgów wyznacza się w taki sposób, aby zostały uwzględnione rzeczywiście istniejące więzi między ich miesz- 203

5 kańcami. Ułatwia to znacznie wybór do rady gminy najlepszego reprezentanta wspólnoty sąsiedzkiej, ponieważ zgłoszeni kandydaci są dobrze znani swoim wyborcom. Liczba radnych wybieranych w poszczególnych okręgach wyborczych uzależniona jest od wielkości gminy. W gminach liczących do 20 tys. mieszkańców z każdego okręgu wybiera się od jednego do pięciu radnych, natomiast w gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców z każdego okręgu wybiera się od 5 do 10 radnych. Nad właściwym przebiegiem wyborów czuwają komisje wyborcze powołane spośród mieszkańców gminy. Do ich zadań należy między innymi rejestracja kandydatów na radnych. Kandydata może zgłosić każdy mieszkaniec gminy, który spełni następujące warunki: w gminach liczących do 20 tys. mieszkańców należy zebrać podpisy 25 wyborców zamieszkałych w danym okręgu wyborczym, wyrażających poparcie dla tej kandydatury; w gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców kandydatów na radnych umieszcza się na listach liczących od 5 do 10 nazwisk, które muszą uzyskać poparcie 150 wyborców z danego okręgu. Niezależnie od wielkości gminy zgłoszenie musi zawierać pisemną zgodę kandydata na udział w wyborach. Co najmniej na 15 dni przed datą wyborów informacje o osobach ubiegających się o mandat radnego w danym okręgu wyborczym muszą zostać opublikowane w formie plakatów. W ten sposób każdy mieszkaniec gminy może zapoznać się ze zgłoszonymi kandydaturami i zdecydować, na kogo odda swój głos. Oczywiście, nie jest to jedyna możliwość zapoznania się z programami oraz osobowością kandydatów na radnych. W okresie tzw. kampanii wyborczej każdy kandydat stara się sam dotrzeć do jak największej liczby wyborców i przekonać ich, że proponowane przez niego rozwiązania problemów gminy są najlepsze. Często od skuteczności tych działań zależy ostateczny rezultat wyborczych zmagań. W dniu głosowania mieszkańcy gminy otrzymują w lokalu wyborczym karty do głosowania zawierające nazwiska kandydatów na radnych umieszczone w kolejności alfabetycznej. W gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców, w których z każdego okręgu wybiera się nie jednego, ale od 5 do 10 radnych, karta do głosowania zawiera listy kandydatów. Może ich być kilka, przy czym na każdej znajdują się nazwiska kandydatów reprezentujących poszczególne partie i ugrupowania polityczne, organizacje społeczne i grupy mieszkańców gminy. Liczba kandydatów na liście nie może być większa niż liczba radnych, którzy mają zostać wybrani z danego okręgu. Na przykład, jeśli w danym okręgu wyborczym ma zostać wybranych 7 radnych, to żadna z list kandydatów zgłoszonych do komisji wyborczej nie może zawierać więcej niż 7 nazwisk. Oczywiście, może ich być mniej. Po otrzymaniu kart do głosowania wyborcy udają się do przygotowanego pomieszczenia za zasłoną, gdzie oddają głos na wybranego przez siebie kandydata. W gminach liczących do 20 tys. mieszkańców polega to na oznaczaniu znakiem X kratki umieszczonej z prawej strony nazwiska wybranego kandydata. W gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców sposób głosowania jest podobny, stawiając jednak znak X obok nazwiska kandydata, wyborca głosuje zarazem na całą listę kandydatów, wskazując jednocześnie, że osoba, przy której postawił znak X, powinna mieć pierwszeństwo w otrzymaniu mandatu radnego przed innymi kandydatami z tej listy. PRZYKŁADOWE KARTY DO GŁOSOWANIA: A. W gminach liczących do 20 tys. mieszkańców KARTA DO GŁOSOWANIA 1. Kandydat A 2. Kandydat B 3. Kandydat C 4. Kandydat D 204

6 B. W gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców KARTA DO GŁOSOWANIA Lista kandydatów nr 1 1. Kandydat H 2. Kandydat J 3. Kandydat K 4. Kandydat M 5. Kandydat N Lista kandydatów nr 2 1. Kandydat S 2. Kandydat T 3. Kandydat W 4. Kandydat Y 5. Kandydat Z W gminach liczących do 20 tys. mieszkańców radnym zostaje ten z kandydatów, który otrzyma najwięcej głosów. Gdyby zatem głosy wyborców rozłożyły się następująco: 1. Kandydat A 50 głosów 2. Kandydat B 65 głosów 3. Kandydat C 120 głosów 4. Kandydat D 10 głosów to radnym zostałby kandydat C. Ten sposób wybierania radnych nosi nazwę wyborów większościowych, gdyż wybrane zostają te osoby, które uzyskują najwięcej głosów. W gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców jest to nieco bardziej skomplikowane. O zwycięstwie danego kandydata decyduje zarówno liczba głosów oddanych na listę, na której został on umieszczony, jak i liczba głosów oddanych bezpośrednio na niego. Od liczby głosów oddanych na listę (suma głosów oddanych na wszystkich kandydatów na liście) zależy, ilu kandydatów z tej listy zostanie radnymi. Obliczenie liczby mandatów odbywa się z pomocą systemu d Hondta, podobnie jak w wyborach do Sejmu. O tym, które osoby umieszczone na listach kandydatów zostaną radnymi, decyduje liczba głosów, jaką otrzymali. Jeśli zatem przyjmiemy, że w wyniku głosowania na pierwszą listę przypadły dwa mandaty radnych, a głosy wyborców rozłożyły się następująco: 1. Kandydat H 10 głosów 2. Kandydat J 15 głosów 3. Kandydat K 5 głosów 4. Kandydat M 60 głosów 5. Kandydat N 6 głosów to radnymi zostaną kandydaci M i J. Liczba radnych tworzących radę gminy uzależniona jest od liczby mieszkańców gminy. Zależność tę ilustruje poniższa tabela: Liczba mieszkańców gminy Liczba radnych do do do do do do do do do do

7 Jeśli liczba mieszkańców gminy przekroczy kolejne , liczba radnych zwiększa się o 5 osób, w sumie jednak rada gminy nie może liczyć więcej niż 100 radnych. OBOWIĄZKI RADNEGO Do najważniejszych obowiązków radnego należy reprezentowanie swoich wyborców w radzie gminy i w innych instytucjach samorządowych, do których został wybrany lub wyznaczony. Dlatego powinien on stale utrzymywać kontakty z mieszkańcami gminy, przyjmować zgłaszane przez nich uwagi i postulaty oraz konsultować swoje decyzje podejmowane w imieniu mieszkańców gminy. Radny podlega specjalnej ochronie prawnej, tak aby mógł wykonywać obowiązki, nie obawiając się przykrych konsekwencji swoich działań. Na przykład zwolnienie radnego z pracy wymaga zgody rady gminy, która ma obowiązek odmówić takiej zgody, jeśli przyczyna zwolnienia jest związana z wypełnianiem przez radnego jego obowiązków. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Ćwiczenie sprawdzające 1. Jesteś wyborcą i masz właśnie wziąć udział w wyborze rady swojej gminy. Wymień podstawowe zasady, według których odbywają się wybory. 2. Jesteś mieszkańcem gminy i chcesz zgłosić swojego przyjaciela jako kandydata na radnego. Jakie warunki musiałby spełnić, abyś mógł dokonać tego zgłoszenia w gminie: a) liczącej powyżej 20 tys. mieszkańców b) liczącej poniżej 20 tys. mieszkańców Jesteś członkiem komisji wyborczej odpowiedzialnym za obliczenie wyników głosowania. Co musiałbyś wiedzieć o zasadach obliczania wyników w gminach liczących poniżej i powyżej 20 tys. mieszkańców? 4. Jesteś radnym. Co musisz wiedzieć o swoich prawach i obowiązkach? Za jakie decyzje odpowiadasz jako członek rady? 206

8 5. Jesteś członkiem jednej z komisji rady gminy. Jakie są twoje możliwości wpływania na decyzję rady? 6. Jesteś członkiem zarządu gminy. W jaki sposób mogłeś być do niego wybrany i za jakie decyzje odpowiadasz, będąc jego członkiem? 7. Jesteś przewodniczącym zarządu gminy. W jaki sposób zostałeś powołany na to stanowisko i za co jesteś odpowiedzialny? 207