Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej w Warszawie
|
|
- Antonina Wawrzyniak
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 AGNIESZKA NIEMCZYK Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej w Warszawie Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy. Co odpowiada za różnice płciowe w zachowaniach prospołecznych u dzieci w wieku 5 6 lat? Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy 519
2 Recenzja Recenzent: dr Łukasz Tanaś Autorka pracy podejmuje problem zachowań altruistycznych w jednorazowych interakcjach z osobami nieznaną. Jest to problem istotny, będący obszarem wielu kontrowersji we współczesnej nauce. Autorka koncentruje się na zagadnieniu różnic międzypłciowych w zakresie zachowań prospołecznych u dzieci w okresie średniego dzieciństwa. Przytacza trzy badania, które wskazują na istnienie różnic międzypłciowych w podejmowaniu decyzji ekonomicznych w grze w dyktatora. Wynika z nich, że choć istnieją różnice międzykulturowe, to generalnie chłopcy chętniej przekazują zasoby na rzecz członków grupy własnej niż obcej, co określane jest w literaturze jako altruizm parafialny (parochial altruism), natomiast dziewczynki częściej podejmują decyzję o równym podziale zasobów pomiędzy siebie i partnera interakcji, a także są generalnie bardziej szczodre. Autorka dostrzega, że w omawianych przez nią pracach występuje wiele spekulacji, a badacze ograniczają się do jednostronnych wniosków, stając po stronie natury lub wychowania. Jako rozwiązanie sugeruje przejście na poziom danych fizjologicznych, czyli redukcjonizm metodologiczny oraz większą interdyscyplinarność badań. Następnie omawia propozycję teoretyczną Del Giudice, Angeleri i Manery (2009), w której badacze sugerują, że do powstania różnic międzypłciowych w zakresie szeregu zachowań, w tym związanych z altruizmem i egoizmem, przyczynia się zmiana młodzieńcza (juvenile switch), czyli system koordynowanych hormonalnie zmian mających miejsce w okresie średniego dzieciństwa. Ponadto, badacze sugerują, że na kształt zmiany młodzieńczej silnie wpływają wzorce wczesnych interakcji z opiekunami (attachment patterns). Propozycja teoretyczna przedstawiona w pracy w interesujący sposób łączy zatem poziom koncepcji biologicznych z koncepcjami psychologicznymi, wskazując na możliwość ich wzajemnych, dwustronnych, relacji. Doświadczenia środowiskowe mogą bowiem wpływać na kształt zmian hormonalnych, a te z kolei na frekwencję określonych zachowań, co w efekcie tworzy system interakcji zwrotnych. Wydaje się, że tego typu badania są dobrym przykładem, jak można zwiększyć interdyscyplinarność w pracy biologów i psychologów, przy zachowaniu autonomii obydwu dyscyplin. Jest to duża zaleta omawianej pracy. Pewna doza krytyki wydaje się jednak potrzebna. Podczas współpracy biologów i psychologów łatwo o uproszczenia i stronniczość. Często pojawiającym się problemem, wynikającym z intuicji biologii potocznej, jest przekonanie, że jeśli między populacjami występuje zróżnicowanie w zakresie jakiegoś zjawiska, to jest to najpewniej wynik oddziaływania kultury, natomiast jeśli zróżnicowanie nie występuje, to mamy do czynienia z uniwersalną, biologiczną adaptacją. Problem ten Autorka zauważa, 520 Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
3 zwracając uwagę na wnioski innych badaczy, ale sama zdaje się go powtarzać. Pisze bowiem, że weryfikowanie hipotez ewolucyjnych u ludzi jest trudne ze względu na proces socjalizacji. Takie ujęcie problemu zdaje się utożsamiać zmienność w zakresie jakiejś właściwości z oddziaływaniem procesów socjalizacji, która ukrywa, uniwersalną, biologiczną naturę gatunku. Jednakże owo ukrycie oznacza, co najwyżej, konieczność redukcji i wykonania analizy na niższym poziomie, np. badania poziomu hormonów. Plastyczność w zakresie rozwoju określonej cechy, jej zmienność między populacjami, nie wyklucza tego, że jest ona adaptacją. Na podobnej zasadzie stabilność cechy, jej stałość między populacjami, nie przesądza tego, że jest ona adaptacją. Autorka wydaje się zdawać sobie sprawę z tego problemu, ale niekiedy powraca do intuicji potocznych. Jednocześnie warto wspomnieć, że omawiane zagadnienie nie jest proste. Mameli i Bateson (2006) odnajdują w literaturze przedmiotu wiele odmiennych sposobów rozumienia relacji pojęć nabyte i wrodzone. Relacja pomiędzy naukowym a potocznym rozumieniem pojęć natura i kultura (Bateson, Mameli, 2007), to złożony problem, który polecam uwadze Autorki. Uważam, że praca Pani Niemczyk spełnia wymogi tekstu naukowego, wnosi istotne informacje do obszaru wiedzy psychologicznej i tym samym polecam ją do publikacji. Bibliografia Bateson, P., Mameli, M. (2007). The innate and the acquired: Useful clusters or a residual distinction from folk biology? Developmental Psychobiology, 49(8), DOI: /dev Del Giudice, M., Angeleri, R., Manera, V. (2009). The juvenile transition: A developmental switch point in human life history. Developmental Review, 29(1), Mameli, M., Bateson, P. (2006). Innateness and the sciences. Biology & Philosophy, 21(2), DOI: /s Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy 521
4 Streszczenie Pochodzenie zachowań prospołecznych skierowanych do anonimowych niespokrewnionych osób jest obecnie przedmiotem debaty w psychologii i biologii ewolucyjnej. Jednym ze sposobów na testowanie hipotez dotyczących tego zjawiska jest badanie decyzji ekonomicznych, jakie podejmują dzieci w grze dyktatora (GD). Ponieważ dzieci są znacznie mniej ukształtowane przez socjalizację niż dorośli, dane pozyskane z badań z ich udziałem są cennym źródłem wnioskowania na temat ewentualnego biologicznego pochodzenia zachowań. Eksperymenty te pokazały, że dziewczynki składają w GD istotnie wyższe oferty niż chłopcy. Większość badaczy uzasadnia to zjawisko różnicami w socjalizacji chłopców i dziewczynek (np.: częstsze nagradzanie dziewczynek za zachowania prospołeczne). Jednak na podstawie literatury dotyczącej psychologii ewolucyjnej oraz fizjologii dzieci w wieku 5 10 lat można powiedzieć, że istnieje duże prawdopodobieństwo, że to fizjologia, a nie socjalizacja jest odpowiedzialna za te różnice w zachowaniu oraz że różnice te mają swoje adaptacyjne uzasadnienie. Słowa kluczowe: różnice płciowe, zachowania prospołeczne, dzieciństwo 522 Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
5 Funkcja oraz pochodzenie niektórych z ludzkich zachowań prospołecznych wciąż pozostają nieznane. Zachowania altruistyczne wobec członków własnej rodziny można wyjaśnić za pomocą altruizmu krewniaczego (Hamilton, 1964), a wobec przyjaciół czy innych osób, które widujemy na co dzień, za pomocą altruizmu odwzajemnionego (Trivers, 1971). Natomiast na temat wyjaśnienia współpracy i zachowań altruistycznych wobec anonimowych nieznajomych jednostek wciąż toczy się dyskusja i brakuje wiodącej teorii. Niektórzy badacze uważają, że zachowania prospołeczne wobec nieznajomych są nieadaptacyjne, jako że w środowisku adaptacji ewolucyjnej nie było nieznajomych anonimowych osobników, a więc ludzie nie wykształcili mechanizmów, które chroniłyby ich przed zużywaniem zasobów na rzecz przystosowania niespokrewnionych anonimowych jednostek (Gintis i in., 2003). Powstają również poparte danymi empirycznymi teorie, w ramach których zachowania altruistyczne wobec obcych są uważane za adaptacyjne jak np. model strong reciprocity (Gintis, 2000) a nawet kluczowe dla istnienia kultury tak skomplikowanej i złożonej jak ludzka, jak teoria M. Tomasello (2008). Testowanie hipotez na temat ewolucyjnego pochodzenia zachowań jest niezwykle trudne ze względu na proces socjalizacji. Utrudnia on ocenę tego, czy dane zachowanie jest adaptacyjne bezpośrednio, czy też pośrednio jako aprobowane w danej kulturze. Można oddziaływanie kulturowych zmiennych zakłócających zmniejszać za pomocą przeprowadzania badań w wielu odmiennych kulturach i jeśli nasze hipotezy potwierdzają się w większości kultur możemy z większym prawdopodobieństwem uznać je za różnice biologiczne. Należy jednak pamiętać, że wariancja wyników może wynikać również z różnic środowiskowych, a niekoniecznie kulturowych. Innym sposobem na zmniejszenie wpływu socjalizacji na wyniki badań nad zachowaniem jest badanie dzieci. Im młodsze dzieci przejawiają dane zachowanie, tym mniej jest ono zanieczyszczone przez socjalizację. Trzeba jednak pamiętać, że nie musi to oznaczać, iż cechy pojawiające się w późniejszym okresie rozwoju mają pochodzenie kulturowe, ponieważ zachowanie zmienia się w ciągu życia nie tylko ze względu na kulturę, ale również wraz dojrzewaniem, a później starzeniem się układów ciała, co ma wpływ na gospodarkę hormonalną oraz ekspresję genów. Podsumowując, pytanie o funkcję i pochodzenia zachowań altruistycznych wobec niespokrewnionych nieznajomych osób pozostaje otwarte. Badania nad tymi zachowaniami z udziałem dzieci są szczególnie istotne, ponieważ dostarczają danych mniej zdeterminowanych kulturowo niż w przypadku dorosłych osób badanych. Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy 523
6 Metodologia badań nad alokacją zasobów z udziałem dzieci Hipotezy na temat alokacji zasobów przez ludzi testuje się zazwyczaj za pomocą różnego rodzaju gier ekonomicznych, takich jak gra ultimatum (ultimatum game) czy gra publicznego dobra (public good game; Gintis i in., 2003; Henrich i in., 2001). W tego typu eksperymentach badani w kontrolowanych warunkach podejmują decyzję na temat podziału pieniędzy lub żetonów. Metody te są ostatnio krytykowane ze względu na niewielkie podobieństwo do sytuacji, które zdarzają się ludziom w realnym życiu (Guala, 2012), lecz nie ulega wątpliwości, że mogą być źródłem nowych hipotez i naprowadzać dwóch badaczy na nowe problemy. Większość gier ekonomicznych używanych w eksperymentach z udziałem dorosłych jest zbyt skomplikowana, aby mogły je zrozumieć małe dzieci. Jednak z powodzeniem stosowane w tego typu eksperymentach są różne warianty gry dyktatora (dictator game). Gra dyktatora (GD) polega na tym, że osoba badana (dawca) ma zdecydować, jaką część zasobów (np. pieniędzy, żetonów) chce przeznaczyć na rzecz innej osoby (biorcy). Oferty dawcy w odróżnieniu od gry ultimatum nie mogą zostać odrzucone, w związku z tym dawca może składać niskie oferty bez konsekwencji. Dzięki prostym zasadom GD może być stosowana w eksperymentach z udziałem nawet trzylatków. Wtedy jako waluta stosowane są słodycze lub naklejki ze względu na ich wysoką atrakcyjność dla dzieci (Benenson, Pascoe, Radmore, 2007; Fehr, Berhard, Rockenbach, 2008). Badania nad decyzjami ekonomicznymi chłopców i dziewczynek Przeprowadzono zaledwie kilka eksperymentów nad alokacją zasobów u dzieci, w których uwzględniono płeć jako zmienną niezależną. Jednym z nich było badanie nad różnicami w rozdziale zasobów pomiędzy dzieci z grupy własnej i grupy obcej, gdzie badacze zakładali, że dzieci najczęściej będą dzielić zasoby równo (egalitarnie), lecz bardziej szczodre będą wobec dzieci z grupy własnej (Fehr, Berhard, Rockenbach, 2008). Dzieci w wieku od trzech do ośmiu lat grały w trzy warianty GD (walutą były cukierki): pierwszym z nich był wariant prospołeczny (prosocial game), gdzie można było dokonać wyboru między przydzieleniem sobie i biorcy po jednym cukierku lub tylko sobie pozostawiając biorcę z niczym (1:1 vs 1:0). W drugim wariancie, nazwanym wariantem zazdrości (envy game) można było podzielić cukierki po równo lub przekazać dodatkowego cukierka biorcy (1:1 vs 1:2). Trzeci wariant nazwano wariantem dzielenia się (sharing game), gdzie dawca miał do rozdysponowania dwa cukierki i mógł podzielić je równo między siebie i biorcę lub obydwa zachować dla 524 Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
7 siebie (1:1 vs 2:0). Dzieci grały we wszystkie trzy gry w dwóch warunkach eksperymentalnych: wewnątrzgrupowym i międzygrupowym, gdzie odpowiednio miały się dzielić z anonimowym dzieckiem ze swojej klasy lub grupy przedszkolnej bądź z zupełnie obcym dzieckiem. Jak się okazało, dzieci, w każdym z trzech warunków, częściej dokonywały egalitarnych wyborów, a w przypadku wariantu zazdrości, w odróżnieniu od dwóch pozostałych wariantów, gdzie nie zaobserwowano istotnych różnic, chłopcy okazali się istotnie mniej skłonni do dzielenia się z biorcą spoza grupy własnej niż dziewczynki. Podobne badanie przeprowadzili Gummerum i współpracownicy (2010). Eksperyment dotyczył wpływu rozumienia emocji moralnych na decyzje ekonomiczne w GD u dzieci w wieku 3 5 lat z wykorzystaniem naklejek jako waluty. Oprócz hipotez związanych z emocjami moralnymi badacze przewidywali, że dziewczynki będą składać wyższe oferty niż chłopcy. Każde dziecko dysponowało dziesięcioma naklejkami do podziału między siebie i biorcę. Zgodnie z przewidywaniami okazało się, że dziewczynki składały istotnie wyższe oferty niż chłopcy. Zainspirowany powyższymi badaniami T. Zaleśkiewicz (2011) przeprowadził eksperyment mający na celu zbadanie stricte różnic płciowych w alokacji zasobów w GD u dzieci. Tym razem w grupie wiekowej 5 6 lat z wykorzystaniem naklejek jako waluty. Zastosowano podobną procedurę badawczą jak w przypadku pierwszego z opisanych wyżej badań (Fehr i in., 2008), dzieci grały w trzy warianty DG: prospołeczny, zazdrości i dzielenia się, lecz nie manipulowano przynależnością do grupy własnej lub obcej. Okazało się, że w wariancie dzielenia się i w wariancie zazdrości dziewczynki istotnie częściej niż chłopcy dokonywały bardziej altruistycznych wyborów. Warto zauważyć, że istotne różnice pojawiły się w tych wariantach GD, gdzie altruistyczny wybór zmuszał do przydzielenia biorcy większej ilości naklejek niż sobie. Ponieważ metodologia eksperymentów Zaleśkiewicza (2011) była podobna do tej wykorzystanej w eksperymencie Fehra i in. (2008) przeprowadzonego w Szwajcarii, dokonano porównania wyników polskich i szwajcarskich, gdzie dzieci polskie okazały się dokonywać bardziej altruistycznych wyborów. Wszystkie opisane powyżej eksperymenty ujawniają różnice w alokacji zasobów między chłopcami i dziewczynkami, gdzie dziewczynki okazują się bardziej altruistyczne wobec anonimowego biorcy niż chłopcy. Niestety ilość przeprowadzonych dotąd badań jest zbyt mała, żeby móc wyciągać wnioski na temat specyfiki tych różnic. Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy 525
8 Jak badacze uzasadniają różnice? Trzy wspomniane powyżej badania były poświęcone badaniu różnic w alokacji zasobów u dzieci, m.in. ze względu na płeć. Fehr i in. (2008) starają się wyjaśnić istnienie różnic w zachowaniach altruistycznych chłopców i dziewczynek wobec członków grupy obcej, rozpatrując ich ewentualne adaptacyjne znaczenie. Autorzy twierdzą, że ponieważ na przestrzeni dziejów przede wszystkim mężczyźni czerpali korzyści z konfliktów międzygrupowych, gdyż zyskiwali dostęp do większej liczby partnerek seksualnych, jak również ponosili większe koszty niż kobiety, bo byli narażeni na utratę zdrowia lub życia. W związku z tym u osobników płci męskiej wykształciła się w toku ewolucji silniejsza awersja do zachowań altruistycznych wobec członków grupy obcej niż u płci żeńskiej. Gummerum i in. (2010) oraz Zaleśkiewicz (2011), którzy również uzyskali wyniki pokazujące istotne różnice w alokacji zasobów w zależności od płci, przypisują je odpowiednio socjalizacji ponieważ dziewczynki nagradza się za zachowania prospołeczne częściej niż chłopców oraz bardziej egoistycznemu i rywalizacyjnemu nastawieniu chłopców. Poza tym fakt, że, jak pokazały poprzednie eksperymenty, różnice płciowe rosną z wiekiem, jest według Zaleśkiewicza (2011) dowodem na to, że są one efektem socjalizacji. Można powiedzieć, że wiemy, iż różnice płciowe w alokacji zasobów w GD istnieją, lecz to, jak są one wyjaśniane przez badaczy, nie jest zadowalające. Ten temat jest potraktowany przez autorów bardzo skrótowo, z niewielką ilością odnośników do literatury, a proponowane wyjaśnienia różnic są oparte na razie w większości na domysłach i brakuje im rzetelnego potwierdzenia empirycznego. Podczas gdy Fehr i in. (2008) proponują ewolucyjne wyjaśnienie różnic międzypłciowych, Gummerum i in. (2010) oraz Zaleśkiewicz (2011) skupiają się jedynie na kulturowym podłożu tego zjawiska, natomiast fizjologiczne podłoże różnic nie jest raczej przez badaczy uwzględnianie jako składowa odmiennych zachowań chłopców i dziewczynek. Fizjologia różnic w zachowaniu chłopców i dziewczynek Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu do badań nad zachowaniem ludzi mamy coraz większą wiedzę na temat procesów fizjologicznych przebiegających u podłoża naszych zachowań. Według teorii Del Giudice, Angeleri i Manery (2009) różnice płciowe w zachowaniu dzieci w wieku 5 10 lat (ten zakres wiekowy obejmuje większość dzieci biorących udział w opisanych wyżej badaniach z użyciem GD) należy uzasadniać w oparciu o ewolucyjną teorię historii życia (life history theory), a także 526 Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
9 mechanizmy biologiczne, które mają kierować zachowaniem na poziomie ekspresji genowej oraz gospodarki hormonalnej. Teoria historii życia stawia pytanie, w jaki sposób powstała tak bogata różnorodność organizmów na ziemi, co stanowi jedno z głównych pól zainteresowań współczesnej ekologii (Mackenzie, Ball, Virdee, 2005). Podstawowym założeniem tej teorii jest przekonanie, że organizmy mają określoną ilość zasobów takich jak czas czy energia, więc muszą wybierać, w jaki aspekt historii życia inwestować, żeby zwiększać swoje przystosowanie. Strategie te różnią się międzygatunkowo i wewnątrzgatunkowo w zależności od płci oraz warunków ekologicznych. W związku z tym teoria ta jest interesująca również dla psychologów. Zgodnie z teorią historii życia ludzie tak jak inne gatunki zwierząt jako młodociane osobniki czynią rozeznanie na temat warunków środowiska, co kieruje je na trajektorie rozwojowe odpowiednio dostosowane do tych warunków. Oczywiście są to procesy złożone, wielopoziomowe nie do końca świadomie regulowane, w dużym stopniu za pomocą nieświadomych procesów fizjologicznych. Ta zdolność organizmów do regulowania zachowania na podstawie informacji pozyskanych w dzieciństwie nazywana jest plastycznością rozwojową (developemntal plasticity). Wiek 5 10 lat do niedawna nie wydawał się badaczom interesujący pod względem rozwoju płciowego. Domniemywano, że skoro różnice fenotypowe między chłopcami a dziewczynkami są niewielkie procesy biochemiczne zachodzące w organizmie również nie różnią się specjalnie w zależności od płci. Del Giudice, Angeleri i Manery (2009) przekonują, że tego typu założenia nie są uprawnione. Sugerują oni, że w zależności od różnic indywidualnych od 5 do 10 roku życia w organizmie dziecka następuje przemiana nazywana młodzieńczym przejściem (juvenile transiton). Jest to moment, w którym po wcześniej wspomnianym okresie rozeznania, jakim było wczesne dzieciństwo, organizmy w tym wypadku dzieci ludzkie zaczynają realizować konkretną strategię pod wpływem czynników środowiskowych, genetycznych oraz w zależności od płci. Podłożem fizjologicznym tych przemian jest andrenarche, czyli poprzedzające dojrzewanie płciowe intensywne wydzielanie hormonów tarczycy, co ma istotny, widoczny wpływ na zachowanie, odmienny w zależności od płci. Ponieważ jednak dymorfizm płciowy, czyli różnice w wyglądzie między dziewczynkami i chłopcami, są jeszcze w tym okresie niewielkie, często różnice w zachowaniu przypisuje się wyłącznie socjalizacji. Jak dokładniej przebiegają typowe dla młodzieńczego przejścia przemiany? Zazwyczaj między szóstym a ósmym rokiem życia nieaktywne od okresu płodowego nadnercza zaczynają się powiększać w szczególności część siatkowata kory nadnerczy oraz znów zaczynają stopniowo wydzielać hormony: dehydroepiandrosteron (DHEA), hormon sterydowy, który może się przekształcać w testosteron lub Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy 527
10 estradiol, oraz jego metabolit siarczan dehydroepiandrosteronu (DHEAS). W wyniku oddziaływania DHEA oraz DHEAS pojawia się pierwsze owłosienie w okolicy pach i łona, zmienia się zapach ciała oraz przetłuszczają się włosy i skóra. W przypadku zachowania widoczne jest głównie pośrednie działanie tych hormonów. W niektórych tkankach ciała DHEA i DHEAS przekształcają się w testosteron lub estradiol odpowiednio męski i żeński hormon płciowy które mają znaczący wpływ na zachowanie. Zmiany towarzyszące adrenarche ujawniają też różnice indywidualne w ekspresji niektórych genów. A więc zanim w okresie dojrzewania zmiany fenotypowe nabiorą tempa, różnice międzypłciowe w zachowaniu, wywołane działaniem hormonów płciowych, są już znaczne (Del Giudice, Angeleri, Manera, 2009). Można więc powiedzieć, że rozwój chłopców i dziewczynek zaczyna biec osobnymi torami jeszcze przed początkiem okresu dojrzewania. Dzieje się tak za pośrednictwem wzajemnego oddziaływania na siebie trzech sił: środowiska, genów oraz zmian hormonalnych. Warto zaznaczyć, że czynniki hormonalne są potęgowane przez proces uczenia społecznego, które samo jest kształtowane przez czynniki hormonalne, co powoduje dodatnie sprzężenie zwrotne, czyli wzajemne napędzanie się czynników społecznych i biologicznych. Jak konkretnie młodzieńcza przemiana może wpływać na zachowanie? W trakcie młodzieńczej przemiany układ dokrewny integruje czynniki środowiskowe z genetycznymi, kierując tym samym strategię reprodukcyjną organizmu na konkretny tor i wpływając na związane z historią życia dziedziny zachowania (np. poszukiwanie partnera lub posiadanie potomstwa). W zależności od obranej strategii zmieniają się takie obszary zachowania, jak: sposób wyrażania własnej seksualności, chęć dominowania, agresja, podejmowanie ryzyka oraz altruizm i współpraca. Del Giudice, Angeleri i Manera (2009) przykładowo opisują dokładniej różnice płciowe, widoczne u dzieci przed okresem dojrzewania, w zakresie agresji oraz stylów przywiązania jako najlepiej zbadane (co zostało opisane poniżej), jednak przewidują, że zachowania prospołeczne również są kształtowane podczas młodzieńczej przemiany oraz różnią się ze względu na płeć. Pierwotnie oparta na ewolucyjnym rozumowaniu teoria stylów przywiązania (attachment theory) to jeden z fundamentów współczesnej psychologii rozwojowej. Okazuje się, że u dzieci w wieku siedmiu lat lub starszych są istotne różnice w częstości występowania pozabezpieczanych stylów przywiązania, gdzie dziewczynki okazują się bardziej lękowe, a chłopcy bardziej unikający (Del Giudice, 2008). U mniejszych 528 Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
11 dzieci nie ma tych różnic, co stanowi przekonujący argument za tym, że pojawiają się one w efekcie młodzieńczej przemiany. Różnice te można z ewolucyjnego punktu widzenia tłumaczyć różnicami w inwestycji rodzicielskiej między kobietami i mężczyznami, gdzie kobiety inwestują w potomstwo więcej zasobów niż mężczyźni. Różnice indywidualne w agresywności są silnie zdeterminowane przez czynniki genetyczne: ich ekspresja jest zależna od hormonów i neuroprzekaźników, których skuteczność i stężenia mogą być modulowane przez andrenarche. Różnice płciowe w agresywności pojawiają się między trzecim a szóstym rokiem życia i nasilają w trakcie wkraczania w wiek dojrzewania. Chłopcy wykazują więcej fizycznych przejawów agresji, podczas gdy dziewczynki używają raczej agresji werbalnej lub wykluczania (Del Giudice, Angeleri, Manery 2009). Na razie nie ma jednoznacznych dowodów na to, że również różnice w poziomie altruizmu i skłonności do współpracy kształtują się w trakcie młodzieńczej przemiany za pośrednictwem andrenarche. Wiemy natomiast, że w tym czasie kształtują się różnice płciowe w zakresie wielu zachowań, pod względem których kobiety różnią się od mężczyzn. Istnieją również dowody empiryczne na to, że testosteron (którego poziom wzrasta u chłopców w wyniku andrenarche) ma istotny wpływ na wysokość ofert składanych przez mężczyzn w grze ultimatum, gdzie ci badani, którym podawany był testosteron, składali niższe oferty niż mężczyźni z grupy kontrolnej (Zak i in., 2009). Badano także zdolność kobiet do współpracy pod wpływem indukcji testosteronu: osoby badane z grupy eksperymentalnej, w której podawany był testosteron, były istotnie mniej skłonne do współpracy (Wright i in., 2012). Podsumowanie Nie można wykluczyć silnego wpływu socjalizacji na alokacje zasobów przez dzieci, zwłaszcza że procesy fizjologiczne i uczenie społeczne napędzają się nawzajem. Jednak wymienione wyżej teorie oraz badania empiryczne dostarczają argumentów za uznaniem różnic międzypłciowych w skłonności do altruizmu za determinowane biologicznie ze względu na to, że inne strategie zwiększają przystosowanie w historii życia dziewcząt niż chłopców. Jednak potrzebne są kolejne eksperymenty, których celem będzie wyjaśnienie różnić płciowych w zakresie altruizmu i współpracy. Agnieszka Niemczyk Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy 529
12 Bibliografia Benenson, J. F., Pascoe, J., Radmore, N. (2007). Children s altruistic behavior in the dictator game. Evolution and Human Behavior, 28(3), DOI: /j.evolhumbehav Del Giudice, M. (2008). Sex-biased ratio of avoidant/ambivalent attachment in middle childhood. British Journal of Developmental Psychology, 26, Del Giudice, M., Angeleri, R., Manera, V. (2009). The juvenile transition: A developmental switch point in human life history. Developmental Review, 29(1), DOI: /j. dr Fehr, E., Bernhard, H., Rockenbach, B. (2008). Egalitarianism in young children. Nature, 454(7208), DOI: /nature Gintis, H. (2000). Strong reciprocity and human sociality. Journal of Theoretical Biology, 206(2), DOI: /jtbi Gintis, H., Bowles, S., Boyd, R., Fehr, E. (2003). Explaining altruistic behavior in humans. Evolution and Human Behavior, 24(3), DOI: /S (02) Guala, F. (2012). Reciprocity: weak or strong? What punishment experiments do (and do not) demonstrate. The Behavioral and Brain Sciences, 35(1), doi: / S X Gummerum, M., Hanoch, Y., Keller, M., Parsons, K., Hummel, A. (2010). Preschoolers allocations in the dictator game: The role of moral emotions. Journal of Economic Psychology, 31(1), Elsevier B.V. DOI: /j.joep Hamilton, W. D. (1964). The genetical evolution of social behavior. Journal of Theoretical Biology, 37, Henrich, J., Boyd, R., Bowles, S., Camerer, C., Fehr, E., Gintis, H. i in. (2001). Cooperation, Reciprocity and Punishment in Fifteen Small-scale Societies. Nature,(May), 1 7. Mackenzie, A., Ball, S., Virdee, R. (2005) Krótkie wykłady: ekologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Tomasello, M. (2008). Why we cooperat. Cambridge: MIT Press. Trivers, R. L. (1971). The evolution of reciprocal altruism. Quarterly Review of Biology, 46, Wright, N. D., Bahrami, B., Johnson, E., Di Malta, G., Rees, G., Frith, C. D. i in. (2012). Testosterone disrupts human collaboration by increasing egocentric choices. Proceedings. Biological Sciences/The Royal Society. DOI: /rspb Zak, P. J., Kurzban, R., Ahmadi, S., Swerdloff, R. S., Park, J., Efremidze, L. i in. (2009). Testosterone administration decreases generosity in the ultimatum game. PloS one, 4(12), e8330. DOI: /journal.pone Zaleskiewicz, T. (2011). Original papers. Polish Psychological Bulletin, 42(2),
Ekologia wyk. 1. wiedza z zakresu zarówno matematyki, biologii, fizyki, chemii, rozumienia modeli matematycznych
Ekologia wyk. 1 wiedza z zakresu zarówno matematyki, biologii, fizyki, chemii, rozumienia modeli matematycznych Ochrona środowiska Ekologia jako dziedzina nauki jest nauką o zależnościach decydujących
Bardziej szczegółowoO badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ Jak określa się inteligencję naturalną? Jak określa się inteligencję naturalną? Inteligencja wg psychologów to: Przyrodzona, choć rozwijana w toku dojrzewania i uczenia
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia
Załącznik do uchwały nr 218 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 18 grudnia 2013 r Nazwa kierunku studiów: Psychologia Obszar kształcenia: Obszar nauk społecznych Poziom kształceni: jednolite studia
Bardziej szczegółowoO badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ Wykład 7. O badaniach nad sztuczną inteligencją Co nazywamy SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ? szczególny rodzaj programów komputerowych, a niekiedy maszyn. SI szczególną własność
Bardziej szczegółowoDostrzegalne zmiany u pacjenta na tym etapie terapii winny manifestować się tym, że pacjent :
CARE BROK sp. z o.o Szkoła Specjalistów Psychoterapii Uzależnień i Instruktorów Terapii Uzależnień O7-306 Brok ul. Warszawska 25 tel.: 793 607 437 lub 603 801 442 mail.: care@brok.edu.pl www.brok.edu.pl
Bardziej szczegółowodr hab. Mieczysław Ciosek, prof. UG, kierownik Zakładu Psychologii Penitencjarnej i Resocjalizacji Instytutu Psychologii UG:
Niedostosowanie społeczne nieletnich. Działania, zmiana, efektywność. Justyna Siemionow Publikacja powstała na podstawie praktycznych doświadczeń autorki, która pracuje z młodzieżą niedostosowaną społecznie
Bardziej szczegółowoCopyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013
Recenzent: prof. dr hab. Lidia Cierpiałkowska Redaktor prowadząca: Agnieszka Szopińska Redakcja i korekta: Bogna Widła Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Bardziej szczegółowoOdniesienie efektów kierunkowych kształcenia do efektów obszarowych
Załącznik do uchwały nr 540 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 27 stycznia 2016 r. Odniesienie efektów kierunkowych kształcenia do efektów obszarowych Tabela odniesień efektów kierunkowych do
Bardziej szczegółowoKompetencje komunikacyjne dzieci w okresie późnego dzieciństwa w aspekcie rozwojowym
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA PSYCHOLOGIA I PEDAGOGIKA NR 166 KINGA KUSZAK Kompetencje komunikacyjne dzieci w okresie późnego dzieciństwa w aspekcie rozwojowym POZNAŃ 2011 3 Spis treści
Bardziej szczegółowobiologia rozwoju/bezkręgowce: taksonomia, bezkręgowce: morfologia funkcjonalna i filogeneza i biologia rozwoju mikologia systematyczna
matematyka chemia ogólna i nieorganiczna chemia organiczna biologia roślin podstawy statystyki botanika systematyczna botanika zajęcia terenowe bezkręgowce: morfologia funkcjonalna i biologia rozwoju/bezkręgowce:
Bardziej szczegółowoRAPORT Z BADANIA ANKIETOWEGO NA TEMAT WPŁYWU CENY CZEKOLADY NA JEJ ZAKUP. Katarzyna Szady. Sylwia Tłuczkiewicz. Marta Sławińska.
RAPORT Z BADANIA ANKIETOWEGO NA TEMAT WPŁYWU CENY CZEKOLADY NA JEJ ZAKUP Katarzyna Szady Sylwia Tłuczkiewicz Marta Sławińska Karolina Sugier Badanie koordynował: Dr Marek Angowski Lublin 2012 I. Metodologia
Bardziej szczegółowoZadania ze statystyki cz. 8 I rok socjologii. Zadanie 1.
Zadania ze statystyki cz. 8 I rok socjologii Zadanie 1. W potocznej opinii pokutuje przekonanie, że lepsi z matematyki są chłopcy niż dziewczęta. Chcąc zweryfikować tę opinię, przeprowadzono badanie w
Bardziej szczegółowoOpis efektów uczenia się dla kwalifikacji na poziomie 7 Polskiej Ramy Kwalifikacji
Załącznik nr 2 do Uchwały nr 103/2018-2019 Senatu UP w Lublinie z dnia 28 czerwca 2019 r. Opis efektów uczenia się dla kierunku studiów Nazwa kierunku studiów: Biologia Poziom: studia drugiego stopnia
Bardziej szczegółowoJak powstają nowe gatunki. Katarzyna Gontek
Jak powstają nowe gatunki Katarzyna Gontek Powstawanie gatunków (specjacja) to proces biologiczny, w wyniku którego powstają nowe gatunki organizmów. Zachodzi na skutek wytworzenia się bariery rozrodczej
Bardziej szczegółowoCzy znaczna niestabilność postrzegania atrakcyjności twarzy podważa adaptacjonistyczną interpretację tego zjawiska?
Czy znaczna niestabilność postrzegania atrakcyjności twarzy podważa adaptacjonistyczną interpretację tego zjawiska? Krzysztof Kościński Zakład Ekologii Populacyjnej Człowieka, UAM Charles Darwin, 1871,
Bardziej szczegółowoMETODY STATYSTYCZNE W BIOLOGII
METODY STATYSTYCZNE W BIOLOGII 1. Wykład wstępny 2. Populacje i próby danych 3. Testowanie hipotez i estymacja parametrów 4. Planowanie eksperymentów biologicznych 5. Najczęściej wykorzystywane testy statystyczne
Bardziej szczegółowoTeoria ewolucji. Podstawowe pojęcia. Wspólne pochodzenie.
Teoria ewolucji Podstawowe pojęcia. Wspólne pochodzenie. Informacje Kontakt: Paweł Golik Instytut Genetyki i Biotechnologii, Pawińskiego 5A pgolik@igib.uw.edu.pl Informacje, materiały: http://www.igib.uw.edu.pl/
Bardziej szczegółowoEwolucjonizm NEODARWINIZM. Dr Jacek Francikowski Uniwersyteckie Towarzystwo Naukowe Uniwersytet Śląski w Katowicach
Ewolucjonizm NEODARWINIZM Dr Jacek Francikowski Uniwersyteckie Towarzystwo Naukowe Uniwersytet Śląski w Katowicach Główne paradygmaty biologii Wspólne początki życia Komórka jako podstawowo jednostka funkcjonalna
Bardziej szczegółowoMetodologia badań psychologicznych
Metodologia badań psychologicznych Lucyna Golińska SPOŁECZNA AKADEMIA NAUK Psychologia jako nauka empiryczna Wprowadzenie pojęć Wykład 5 Cele badań naukowych 1. Opis- (funkcja deskryptywna) procedura definiowania
Bardziej szczegółowoDlaczego kariotypy mężczyzn i kobiet różnią się pod względem zestawów chromosomów płci skoro Ewa została utworzona z żebra Adama?
Dlaczego kariotypy mężczyzn i kobiet różnią się pod względem zestawów chromosomów płci skoro Ewa została utworzona z żebra Adama? Spotkałem się z ciekawym zarzutem: Weźmy np. stworzenie człowieka. Nauka
Bardziej szczegółowoStudia podyplomowe: Nauczanie biologii w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych
Studia podyplomowe: Nauczanie biologii w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych Głównym celem studiów podyplomowych Nauczanie biologii w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych jest przekazanie słuchaczom
Bardziej szczegółowoTeoretyczne podstawy kognitywistyki religii K O N R A D T A L M O N T - K A M I N S K I U M C S
Teoretyczne podstawy kognitywistyki religii K O N R A D T A L M O N T - K A M I N S K I U M C S Plan Kognitywistyka religii Główne tezy Podstawy i problemy Racjonalność ograniczona Religia i prospołeczność
Bardziej szczegółowoWYNIKI ANKIETY PRZEPROWADZONEJ WŚRÓD UCZESTNIKÓW WARSZTATÓW W DNIACH
WYNIKI ANKIETY PRZEPROWADZONEJ WŚRÓD UCZESTNIKÓW WARSZTATÓW W DNIACH 21-23.02.2017 TYTUŁ ANKIETY: Ankietę Poglądy na temat istoty nauki przeprowadzono wśród uczestników warsztatów Natura nauki i jej powiązania
Bardziej szczegółowoZadania ze statystyki cz.8. Zadanie 1.
Zadania ze statystyki cz.8. Zadanie 1. Wykonano pewien eksperyment skuteczności działania pewnej reklamy na zmianę postawy. Wylosowano 10 osobową próbę studentów, których poproszono o ocenę pewnego produktu,
Bardziej szczegółowo166 Wstęp do statystyki matematycznej
166 Wstęp do statystyki matematycznej Etap trzeci realizacji procesu analizy danych statystycznych w zasadzie powinien rozwiązać nasz zasadniczy problem związany z identyfikacją cechy populacji generalnej
Bardziej szczegółowomnw.org.pl/orientujsie
mnw.org.pl/orientujsie W Polsce żyją 2 miliony osób LGBT+. Na pewno znasz przynajmniej jedną. oktawiusz Niestety w Polsce o osobach LGBT+ mówi się mało i często nieprawdę. Dlaczego tak jest, przeczytasz
Bardziej szczegółowoSymbol EKO S2A_W01 S2A_W02, S2A_W03, S2A_W03 S2A_W04 S2A_W05 S2A_W06 S2A_W07 S2A_W08, S2A_W09 S2A_W10
Załącznik do uchwały nr 73 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 30 stycznia 2013 r. Opis zakładanych efektów kształcenia Nazwa kierunku studiów: Administracja 1. Odniesień efektów kierunkowych do
Bardziej szczegółowoZagadnienia na egzamin dyplomowy obowiązujące studentów kończących studia w roku akad. 2016/2017 Kierunek psychologia studia jednolite magisterskie
1 Rozwód jako przeżycie 01 Potrafi opisać psychologiczne konsekwencje Psychologiczne problemy rodzin traumatyczne rozwodu dla małżonków oraz osób z ich rozwodzących się najbliższego otoczenia społecznego.
Bardziej szczegółowoOpis kierunkowych efektów kształcenia w obszarze nauk przyrodniczych na I stopniu kierunku BIOLOGIA
Opis kierunkowych efektów kształcenia w obszarze nauk przyrodniczych na I stopniu kierunku BIOLOGIA Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia Kierunek studiów BIOLOGIA o profilu ogólnoakademickim
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa modułu WSPÓŁCZESNA EKOLOGIA I OCHRONA
Bardziej szczegółowoEdward Nęcka Głos w dyskusji. Diametros nr 6,
Diametros nr 6, 165-168 2005 Diametros nr 6 (grudzień 2005): 165-168 Edward Nęcka Jako psycholog poznawczy z sympatią spoglądający w kierunku psychologii ewolucyjnej, przyjmuję postulat naturalizacji epistemologii
Bardziej szczegółowooceny moralne dylematy moralne teoria podstaw moralno ci diadyczna teoria moralno ci potocznej
Psychologia Spo eczna 2016 tom 11 4 (39) strony 388 398 Katedra Psychologii Spo ecznej, SWPS Uniwersytet Humanistycznospo eczny, Wydzia Zamiejscowy w Sopocie oceny moralne dylematy moralne teoria podstaw
Bardziej szczegółowoO badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ SZTUCZNA INTELIGENCJA dwa podstawowe znaczenia Co nazywamy sztuczną inteligencją? zaawansowane systemy informatyczne (np. uczące się), pewną dyscyplinę badawczą (dział
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 2: PSYCHOLOGIA POZNAWCZA JAKO NAUKA EKSPERYMENTALNA
WYKŁAD 2: PSYCHOLOGIA POZNAWCZA JAKO NAUKA EKSPERYMENTALNA Psychologia poznawcza dr Mateusz Hohol METODA NAUKOWA (1) problem badawczy (2) hipoteza (4) analiza danych (3) eksperyment (5) wniosek: potwierzenie
Bardziej szczegółowoZagadnienia na egzamin magisterski Rekrutacja 2015/2016 Rok akademicki 2019/2020
Spis treści Zagadnienia ogólne na egzamin magisterski... 2 Zagadnienia specjalistyczne na egzamin magisterski... 4 specjalność: PSYCHOLOGIA PRACY, ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA... 4 specjalność: PSYCHOLOGIA
Bardziej szczegółowoWykład 4. Osobowościowe predyktory skutecznej sprzedaży
Metody sprzedaży Wykład 4 Osobowościowe predyktory skutecznej sprzedaży Uwarunkowania psychologiczne Postawy Osobowość i koncepcja JA Uczenie się KONSUMENT Potrzeby i motywacja Stosunek do ryzyka Spostrzeganie
Bardziej szczegółowoEksperyment jako metoda badawcza
Metodologia badań naukowych - wykład 4 Eksperyment jako metoda badawcza Zmienne w eksperymencie Własności badania eksperymentalnego Kontrolowanie zmienych niezależnych. Plany eksperymentalne i quasi-eksperymentalne
Bardziej szczegółowoWarszawa, kwiecień 2011 BS/38/2011 STOSUNEK POLAKÓW DO PRACY I PRACOWITOŚCI
Warszawa, kwiecień 2011 BS/38/2011 STOSUNEK POLAKÓW DO PRACY I PRACOWITOŚCI Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania Opinii
Bardziej szczegółowoEFEKTY KSZTAŁCENIA KIERUNEK EKONOMIA
EFEKTY KSZTAŁCENIA KIERUNEK EKONOMIA Kierunek Ekonomia Studia I stopnia Efekty kształcenia: Kierunek: Ekonomia Poziom kształcenia: Studia I stopnia Uczelnia: Uczelnia Łazarskiego w Warszawie Profil: Ogólnoakademicki
Bardziej szczegółowoSeria wydawnicza Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Seria wydawnicza Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Redaktorzy naukowi serii: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska prof. dr hab. Elżbieta Hornowska Recenzja: prof. dr
Bardziej szczegółowoH3: Interakcje z otoczeniem wpływają dodatnio na zdolność absorpcyjną. H4: Projekty edukacyjne wpływają dodatnio na zdolność absorpcyjną.
Streszczenie pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem naukowym prof. nadzw. dr. hab. Wojciecha Czakona Zdolność absorpcyjna organizacji uczącej się mgr Regina Lenart Praca doktorska podejmuje problematykę
Bardziej szczegółowoMolekuły Miłości. Borys Palka Katarzyna Pyzik. www.agh.edu.pl
Molekuły Miłości Borys Palka Katarzyna Pyzik www.agh.edu.pl Zakochanie Przyczyną Hormonalnych Zmian Grupa zakochanych, 24 osoby (12 mężczyzn, 12 kobiet ) Grupa kontrolna, 24 osoby (12 mężczyzn, 12 kobiet)
Bardziej szczegółowomgr Karol Marek Klimczak KONCEPCJA I PLAN ROZPRAWY DOKTORSKIEJ
mgr Karol Marek Klimczak KONCEPCJA I PLAN ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Tytuł: Zarządzanie ryzykiem finansowym w polskich przedsiębiorstwach działających w otoczeniu międzynarodowym Ostatnie dziesięciolecia rozwoju
Bardziej szczegółowoEfekty kształcenia dla kierunku studiów TOWAROZNAWSTWO
Efekty kształcenia dla kierunku studiów TOWAROZNAWSTWO - studia drugiego stopnia (po studiach licencjackich) - profil ogólnoakademicki Forma studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Towaroznawstwa
Bardziej szczegółowoSTATYSTYKA MATEMATYCZNA
STATYSTYKA MATEMATYCZNA 1. Wykład wstępny. Teoria prawdopodobieństwa i elementy kombinatoryki 2. Zmienne losowe i ich rozkłady 3. Populacje i próby danych, estymacja parametrów 4. Testowanie hipotez 5.
Bardziej szczegółowoSummary in Polish. Fatimah Mohammed Furaiji. Application of Multi-Agent Based Simulation in Consumer Behaviour Modeling
Summary in Polish Fatimah Mohammed Furaiji Application of Multi-Agent Based Simulation in Consumer Behaviour Modeling Zastosowanie symulacji wieloagentowej w modelowaniu zachowania konsumentów Streszczenie
Bardziej szczegółowoMODELOWANIE RZECZYWISTOŚCI
MODELOWANIE RZECZYWISTOŚCI Daniel Wójcik Instytut Biologii Doświadczalnej PAN Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej d.wojcik@nencki.gov.pl dwojcik@swps.edu.pl tel. 022 5892 424 http://www.neuroinf.pl/members/danek/swps/
Bardziej szczegółowoAnaliza korespondencji
Analiza korespondencji Kiedy stosujemy? 2 W wielu badaniach mamy do czynienia ze zmiennymi jakościowymi (nominalne i porządkowe) typu np.: płeć, wykształcenie, status palenia. Punktem wyjścia do analizy
Bardziej szczegółowoPodstawy pedagogiki - plan wykładów
Podstawy pedagogiki - plan wykładów Cele przedmiotu: 1. Zrozumienie podstawowych pojęć, zasad i problemów pedagogiki 2. Umiejętność komunikowania się w zakresie pedagogiki 3. Zainteresowanie pedagogiką
Bardziej szczegółowoRozprawy doktorskiej mgr Anny Marii Urbaniak-Brekke. pt.: Aktywność społeczności lokalnych w Polsce i Norwegii
dr hab. Andrzej Rokita, prof. nadzw. Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Recenzja Rozprawy doktorskiej mgr Anny Marii Urbaniak-Brekke pt.: Aktywność społeczności lokalnych w Polsce i Norwegii w
Bardziej szczegółowoKARTA KURSU. Odnowa Biologiczna
KARTA KURSU Odnowa Biologiczna Nazwa Nazwa w j. ang. Metodologia nauk przyrodniczych Methodology of the natural science Kod Punktacja ECTS* 2.0 Koordynator Dr hab. Alicja Walosik Zespół dydaktyczny Dr
Bardziej szczegółowoO kompetencjach społecznych raz jeszcze W jaki sposób nauczyciel przedszkola może celowo i świadomie rozwijać kompetencje społeczne?
O kompetencjach społecznych raz jeszcze W jaki sposób nauczyciel przedszkola może celowo i świadomie rozwijać kompetencje społeczne? Pracuję w przedszkolu i jako jeden z nielicznych mężczyzn, mam możliwość
Bardziej szczegółowo15. PODSUMOWANIE ZAJĘĆ
15. PODSUMOWANIE ZAJĘĆ Efekty kształcenia: wiedza, umiejętności, kompetencje społeczne Przedmiotowe efekty kształcenia Pytania i zagadnienia egzaminacyjne EFEKTY KSZTAŁCENIA WIEDZA Wykazuje się gruntowną
Bardziej szczegółowoMETODY STATYSTYCZNE W BIOLOGII
METODY STATYSTYCZNE W BIOLOGII 1. Wykład wstępny 2. Populacje i próby danych 3. Testowanie hipotez i estymacja parametrów 4. Planowanie eksperymentów biologicznych 5. Najczęściej wykorzystywane testy statystyczne
Bardziej szczegółowoPeer learning. Anna Szylar Urszula Szymańska-Kujawa
Peer learning Anna Szylar Urszula Szymańska-Kujawa Plan Definicja Geneza powstania Wspólne uczenie się Zastosowanie metody Wady i zalety Peer learning nauka poprzez wymianę wiedzy, nauczanie rówieśnicze
Bardziej szczegółowoObszary tematyczne do pytań na egzamin dyplomowy
Obszary tematyczne do pytań na egzamin dyplomowy I. Wspólne hasła tematyczne, dla studentów specjalność: pedagogika opiekuńcza i praca z rodziną, resocjalizacja 1. Adaptacja społeczna 2. Agresja 3. Ankieta
Bardziej szczegółowomgr Dorota Lasota Wpływ alkoholu etylowego na ciężkość obrażeń ofiar wypadków komunikacyjnych Streszczenie Wstęp
mgr Dorota Lasota Wpływ alkoholu etylowego na ciężkość obrażeń ofiar wypadków komunikacyjnych Streszczenie Wstęp Wypadki komunikacyjne są istotnym problemem cywilizacyjnym, społecznym i medycznym. Są jedną
Bardziej szczegółowo6.4 Podstawowe metody statystyczne
156 Wstęp do statystyki matematycznej 6.4 Podstawowe metody statystyczne Spóbujemy teraz w dopuszczalnym uproszczeniu przedstawić istotę analizy statystycznej. W szczególności udzielimy odpowiedzi na postawione
Bardziej szczegółowoCzy architektura umysłu to tylko taka sobie bajeczka? Marcin Miłkowski
Czy architektura umysłu to tylko taka sobie bajeczka? Marcin Miłkowski Architektura umysłu Pojęcie używane przez prawie wszystkie współczesne ujęcia kognitywistyki Umysł Przetwornik informacji 2 Architektura
Bardziej szczegółowoMETODY I TECHNIKI BADAŃ SPOŁECZNYCH
METODY I TECHNIKI BADAŃ SPOŁECZNYCH Schemat poznania naukowego TEORIE dedukcja PRZEWIDYWANIA Świat konstrukcji teoret Świat faktów empirycznych Budowanie teorii Sprawdzanie FAKTY FAKTY ETAPY PROCESU BADAWCZEGO
Bardziej szczegółowoNowe pytania egzaminacyjne
Nowe pytania egzaminacyjne 1. Jakie jest znaczenie genetyki behawioralnej w badaniach psychologicznych? 2. Wyjaśnij pojęcie funkcjonalnej asymetrii mózgu i omów jak zmieniały się poglądy na ten temat.
Bardziej szczegółowoMETODY STATYSTYCZNE W BIOLOGII
METODY STATYSTYCZNE W BIOLOGII 1. Wykład wstępny 2. Populacje i próby danych 3. Testowanie hipotez i estymacja parametrów 4. Planowanie eksperymentów biologicznych 5. Najczęściej wykorzystywane testy statystyczne
Bardziej szczegółowoSTATYSTYKA MATEMATYCZNA WYKŁAD 3. Populacje i próby danych
STATYSTYKA MATEMATYCZNA WYKŁAD 3 Populacje i próby danych POPULACJA I PRÓBA DANYCH POPULACJA population Obserwacje dla wszystkich osobników danego gatunku / rasy PRÓBA DANYCH sample Obserwacje dotyczące
Bardziej szczegółowoProgram studiów podyplomowych STUDIA PODYPLOMOWE DLA NAUCZYCIELI KWALIFIKUJĄCE DO NAUCZANIA PRZEDMIOTU BIOLOGIA OPIS OGÓLNY STUDIÓW
Program studiów podyplomowych STUDIA PODYPLOMOWE DLA NAUCZYCIELI KWALIFIKUJĄCE DO NAUCZANIA PRZEDMIOTU BIOLOGIA OPIS OGÓLNY STUDIÓW Wydział/Jednostka prowadząca studia podyplomowe Nazwa studiów Typ studiów
Bardziej szczegółowoElementy kognitywistyki III: Modele i architektury poznawcze
Elementy kognitywistyki III: Modele i architektury poznawcze Wykład II: Modele pojęciowe Gwoli przypomnienia: Kroki w modelowaniu kognitywnym: teoretyczne ramy pojęciowe (modele pojęciowe) przeformułowanie
Bardziej szczegółowo10/24/2015 CELE ZAJĘĆ PLAN ZAJĘĆ METODY BADAŃ SPOŁECZNYCH WYKŁAD 1
METODY BADAŃ SPOŁECZNYCH WYKŁAD 1 dr Agnieszka Kacprzak CELE ZAJĘĆ Jak w poprawnie metodologiczny sposób rozwiązywać problemy pojawiające się w nauce i w biznesie? Jak definiować problemy badawcze? Jakie
Bardziej szczegółowoWychowanie do życia w rodzinie - klasa 8. szkoły podstawowej
Wychowanie do życia w rodzinie - klasa 8 szkoły podstawowej nauczyciel mgr Joanna Brodowy Przygotowane na podstawie programu nauczania Wędrując ku dorosłości Teresy Król NR / TEMAT PODSTAWA PROGRAMOWA
Bardziej szczegółowoMETODOLOGIA I METODYKA NAUK PRZYRODNICZYCH. Aleksandra Jakubowska
METODOLOGIA I METODYKA NAUK PRZYRODNICZYCH Aleksandra Jakubowska Źródła błędów Źródło Zmiana w czasie Efekt procedury Efekt obserwatora Błąd losowy (zmienność generowana przez eksperymentatora) Co redukuje
Bardziej szczegółowoEfekty kształcenia dla kierunku studiów TOWAROZNAWSTWO
Efekty kształcenia dla kierunku studiów TOWAROZNAWSTWO - studia drugiego stopnia (po studiach licencjackich) - profil ogólnoakademicki Forma studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Towaroznawstwa
Bardziej szczegółoworaport z badania przeprowadzonego na zlecenie firmy Danone i Forum Odpowiedzialnego Biznesu
Odpowiedzialny biznes to przede wszystkim uczciwe postępowanie raport z badania przeprowadzonego na zlecenie firmy Danone i Forum Odpowiedzialnego Biznesu Współcześnie coraz więcej mówi się na świecie
Bardziej szczegółowoMIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE
Efekty kształcenia dla kierunku MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE - studia drugiego stopnia - profil ogólnoakademicki Forma Studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Gospodarki Międzynarodowej Uniwersytetu
Bardziej szczegółowoSpis treści. CZĘŚĆ PIERWSZA Przedmiot i zakres ekologii człowieka 1
Ekologia człowieka : podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka. T. 1, WraŜliwość na czynniki środowiska i biologiczne zmiany przystosowawcze / Napoleon Wolański. Warszawa, 2012 Przedmowa Spis treści
Bardziej szczegółowoProcedura przeprowadzania egzaminu magisterskiego w Instytucie Psychologii (obowiązująca od roku akad. 2010/11):
Procedura przeprowadzania egzaminu magisterskiego w Instytucie Psychologii (obowiązująca od roku akad. 2010/11): 1.W trakcie egzaminu magisterskiego student otrzymuje trzy pytania główne: a. Recenzent
Bardziej szczegółowoKARTA KURSU. Psychologiczne podstawy wychowania i nauczania. The psychological basis of upbringing and education. Kod Punktacja ECTS* 3
KARTA KURSU Nazwa Nazwa w j. ang. Psychologiczne podstawy wychowania i nauczania The psychological basis of upbringing and education Kod Punktacja ECTS* 3 Koordynator dr Michał Gacek Zespół dydaktyczny
Bardziej szczegółowoStatystyka matematyczna dla leśników
Statystyka matematyczna dla leśników Wydział Leśny Kierunek leśnictwo Studia Stacjonarne I Stopnia Rok akademicki 03/04 Wykład 5 Testy statystyczne Ogólne zasady testowania hipotez statystycznych, rodzaje
Bardziej szczegółowoMentoring starszy stażem pracownik przyucza pracownika mniej doświadczonego do zawodu
Temat szkolenia nieformalnego: Mentoring starszy stażem pracownik przyucza pracownika mniej doświadczonego do zawodu. Cele szkolenia Celem szkolenia jest podwyższenie poziomu kompetencji, ważnych z perspektywy
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne
Rok szkolny 2018/2019 Wymagania edukacyjne Przedmiot Klasa Nauczyciel uczący Poziom biologia 1t Edyta Nowak podstawowy Ocena dopuszczająca Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: przyswoił treści konieczne,
Bardziej szczegółowoJakość życia w perspektywie pedagogicznej
Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Jadwiga Daszykowska Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2007 Copyright by Jadwiga Daszykowska Copyright by Oficyna Wydawnicza
Bardziej szczegółowoPOLARIS - POLARNA EKSPEDYCJA NAUKOWA gra szkoleniowa z silnym elementem integracyjnym
GRY SZKOLENIOWE Gra to jedno z najbardziej efektywnych narzędzi szkoleniowych umożliwijający rozwój i trwałe zapamiętanie treści przez wejście w rolę, konfrontację z rzeczywistymi zadaniami, ćwiczenie
Bardziej szczegółowoSekwencjonowanie nowej generacji i rozwój programów selekcyjnych w akwakulturze ryb łososiowatych
Sekwencjonowanie nowej generacji i rozwój programów selekcyjnych w akwakulturze ryb łososiowatych Konrad Ocalewicz Zakład Biologii i Ekologii Morza, Instytut Oceanografii, Wydział Oceanografii i Geografii,
Bardziej szczegółowoWykład 10 Zrandomizowany plan blokowy
Wykład 10 Zrandomizowany plan blokowy Staramy się kontrolować efekty zróżnicowania badanych jednostek eksperymentalnych poprzez zapewnienie ich ``jednorodności wewnątrz każdej grupy zabiegowej. Dzielimy
Bardziej szczegółowoZachowania pomocne wśród uczniów jako istotny element budowania bezpieczeństwa lokalnego
Zachowania pomocne wśród uczniów jako istotny element budowania bezpieczeństwa lokalnego Grzegorz Wierzbicki Uniwersytet Przyrodniczo - Humanistyczny w Siedlcach Instytut Pedagogiki Katedra Edukacji dla
Bardziej szczegółowookreślone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 z dnia 25 września 2013 r.
Załącznik Nr 5.1 do Uchwały Nr 156/2012/2013 Senatu UKW z dnia 25 września 2013 r. EFEKTY KSZTAŁCENIA określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 z dnia 25 września 2013
Bardziej szczegółowoEFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW SOCJOLOGIA 1-STOPNIA Instytut Socjologii Uniwersytet Opolski
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW SOCJOLOGIA 1-STOPNIA Instytut Socjologii Uniwersytet Opolski OBJAŚNIENIE OZNACZEŃ: P6 S. W G.. K U... W. K. O. U. K. K O R (H).. poziom PRK dla studiów licencjackich
Bardziej szczegółowoPostawy utajone wobec osób starszych, przejawiane w trzech grupach wiekowych: wczesnej, średniej i późnej dorosłości
Postawy utajone wobec osób starszych, przejawiane w trzech grupach wiekowych: wczesnej, średniej i późnej dorosłości Ludmiła Zając-Lamparska Instytut Psychologii UKW XVI Ogólnopolska Konferencja Psychologii
Bardziej szczegółowoCzy substancje zaburzające gospodarkę hormonalną stanowią szczególną grupę chemikaliów?
Czy substancje zaburzające gospodarkę hormonalną stanowią szczególną grupę chemikaliów? 4 KONGRES ŚWIATA PRZEMYSŁU KOSMETYCZNEGO Sopot, 2013 Dorota Wiaderna Biuro do spraw Substancji Chemicznych CO DETERMINUJE
Bardziej szczegółowoP L A N S T U D I Ó W S T A C J O N A R N Y C H Przyjęty uchwałą Rady Wydziału z dnia r. Rekrutacja w roku akademickim 2017/2018
P L A N S T U D I Ó W S T A C J O N A R N Y C H Przyjęty uchwałą Rady Wydziału z dnia 21.03.2017 r. Rekrutacja w roku akademickim 2017/2018 WYDZIAŁ PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII I SOCJOLOGII Nazwa kierunku studiów:
Bardziej szczegółowoKognitywistyka II r. Terminy wykładów. Literatura - psychometria. Teorie inteligencji i sposoby jej pomiaru (1)
Kognitywistyka II r Teorie inteligencji i sposoby jej pomiaru (1) Terminy wykładów 13. 03. 2008 27. 03. 2008 03. 04. 2008 17. 04. 2008 24. 04. 2008 08. 05. 2008 15. 05. 2008 29. 05. 2008 05. 06. 2008 12.
Bardziej szczegółowoWYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Program nauczania w gimnazjum
Maria Urban WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Program nauczania w gimnazjum Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Dobkowskiej Warszawa 2009 SPIS TREŚCI Założenia programu...........................................
Bardziej szczegółowoObjaśnienie oznaczeń:
Efekty kształcenia na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Gdańskiego studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki studia drugiego stopnia profil ogólnoakademicki Objaśnienie oznaczeń: S1A symbol efektów
Bardziej szczegółowoBadania naukowe. Tomasz Poskrobko. Metodyka badań naukowych
Badania naukowe Tomasz Poskrobko Metodyka badań naukowych Badania naukowe w szerokim ujęciu etapowy proces twórczych czynności, przebiegający od ustalenia i powzięcia decyzji o rozwiązaniu problemu badawczego,
Bardziej szczegółowoCopyright 2016 by Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o.
Recenzje: prof. dr hab. Dariusz Doliński prof. dr hab. Bogdan Wojciszke Redaktor prowadząca: Anna Raciborska Redakcja i korekta: Magdalena Pluta Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright 2016 by Wydawnictwo
Bardziej szczegółowoAnna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO
SAMOTNE OJCOSTWO Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006 Copyright by Anna Dudak Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: prof. zw. dr hab. Józef Styk Redakcja
Bardziej szczegółowoŚwiatło czy ciemności?
1 Światło czy ciemności? Czas trwania zajęć: 45 minut (nie obejmuje czasu połowu dafni) Potencjalne pytania badawcze: 1. Czy w populacji dafni zamieszkujących staw w pobliżu szkoły będziemy obserwować
Bardziej szczegółowoZAWODOWA ODNOWA! AKTYWIZACJA OSÓB 50+ nr RPWP /16
ZAWODOWA ODNOWA! AKTYWIZACJA OSÓB 50+ nr RPWP.08.02-00-02-0028/16 termin realizacji 01.03.2017 r. 31.01.2018 r. Regionalny Program Operacyjny Województwa Dolnośląskiego 2014-2020. Oś priorytetowa 8: Rynek
Bardziej szczegółowoRola religii i duchowości w radzeniu sobie z chorobą nowotworową. Opieka duszpasterska i wsparcie duchowe u pacjentów ze szpiczakiem
Rola religii i duchowości w radzeniu sobie z chorobą nowotworową Opieka duszpasterska i wsparcie duchowe u pacjentów ze szpiczakiem Duchowość 1. Duchowość = religijność 2. Duchowość versus religijność
Bardziej szczegółowoMIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki studia drugiego stopnia profil ogólnoakademicki Objaśnienie oznaczeń: S1A obszar
Bardziej szczegółowoKierunek Zarządzanie II stopnia Szczegółowe efekty kształcenia i ich odniesienie do opisu efektów kształcenia dla obszaru nauk społecznych
Kierunek Zarządzanie II stopnia Szczegółowe efekty kształcenia i ich odniesienie do opisu efektów kształcenia dla obszaru nauk społecznych Objaśnienie oznaczeń: Z efekty kierunkowe dla Zarządzania W wiedza
Bardziej szczegółowoPOLITOLOGIA Studia II stopnia. Profil ogólnoakademicki WIEDZA
Opis efektów kształcenia dla kierunku politologia II stopnia przyjętych uchwałą Rady Wydziału Nauk Politycznych w dniu 27 lutego 2012 r., zmodyfikowanych 24 września 2012 r. oraz 25 maja 2015 r. Efekty
Bardziej szczegółowo