AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA MŁODZIEŻY NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA MŁODZI OBYWATELE DOLNEGO ŚLĄSKA

Transkrypt

1 AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA MŁODZIEŻY NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA publikacja opracowana w ramach projektu MŁODZI OBYWATELE DOLNEGO ŚLĄSKA zrealizowanego przy wsparciu finansowym publikacja bezpłatna Legnica, 2012

2 2

3 Słowo wstępu (dr Robert Kropiwnicki) Szanowni Państwo, Demokracja bez udziału obywateli nie może dobrze funkcjonować. Z tego powodu od początku transformacji ustrojowej w Polsce w 1989 roku dyskutujemy nad rolą społeczeństwa obywatelskiego. Po wielu latach dobrze wiemy jak ono powinno wyglądać, lecz teraz przychodzi czas na zwiększenie nacisku na działania, zwłaszcza wśród najmłodszych obywateli. Kształtowanie wzorca dobrego obywatela to żmudna praca, która wymaga zaangażowania wielu podmiotów, a przede wszystkim najbliższego otoczenia. Na nic zda się opowiadanie o aktywności obywatelskiej, to po prostu trzeba robić. Dobro wspólnoty wymaga działań na rzecz spraw szerszych niż dobro indywidualne czy rodzinne. Od postaw przekazywanych młodym ludziom będzie zależało społeczeństwo obywatelskie przyszłości. Przedstawiany raport jest świetnym materiałem, który wskazuje jak wiele jeszcze musimy zrobić, aby przyszłość Polski należała do odpowiedzialnych obywateli. Jest to ważny głos w dyskusji o obywatelstwie młodych ludzi, wyniki badań pokazują jak jest obecnie, ale od wszystkich zaangażowanych w rozwój społeczeństwa obywatelskiego zależy jak będzie w przyszłości. Zachęcam do lektury. Dr Robert Kropiwnicki Poseł na Sejm RP 3

4 4

5 Spis treści 1. Wprowadzenie (dr Dorota Struska) Organizacja i przebieg badań (Grzegorz Wala) Badania ilościowe Badania jakościowe Wyniki badań (Grzegorz Wala) Charakterystyka ankietowanych Aktywność społeczna Aktywność obywatelska Czas wolny Priorytety życiowe Poglądy i postawy Zakończenie i wnioski (dr Dorota Struska) Rekomendacje działań

6 6

7 1. Wprowadzenie (dr Dorota Struska) Pytanie o pożądany obraz obywatela, o jego aktywność, kondycję moralną, jest pytaniem stawianym zawsze w obliczu, nie tylko zmian systemowych czy społecznych, ale także w sytuacjach, kiedy okazuje się, że należy poszukiwać nowych znaków orientacyjnych dla na pozór ukształtowanej już rzeczywistości. W sytuacji, kiedy po ponad 20 latach funkcjonowania demokracji okazało się, że nowe pokolenie, które urodziło się, dorastało i dojrzewało w systemie demokratycznym nie posiada jednak pożądanych cech aktywnego obywatela, zaistniała potrzeba zdiagnozowania problemu i odnalezienia możliwych rozwiązań. Przez ponad dwadzieścia lat zajmowaliśmy się teorią społeczeństwa obywatelskiego naiwnie zakładając, że wykształci się ono samo poprzez sam fakt wprowadzenia ustroju demokratycznego. Przez ten czas jednak nie zajęliśmy się należycie tym, co być może łatwiej dałoby się osiągnąć, czyli kształtowaniem cech i postaw aktywności obywatelskiej od najmłodszych lat. Oczywiście przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele, zarówno tych, które udało nam się ustalić jak i tych, o których jeszcze nie wiemy, bądź zostały one jeszcze niedostatecznie poznane i zdefiniowane. Aktywność obywatelska, jak każda rzeczywistość społeczna jest polimorficzna i wielowątkowa i trudno poszukiwać tutaj jednej przyczyny. W związku z powyższym, celem niniejszej analizy, ma być próba oceny kondycji obywatelskiej młodzieży oraz dokonanie ustaleń, które będą instrumentem przy opracowaniu podstawy służącej bardziej systematycznej analizie. Aby osiągnąć stawiany cel postawiliśmy dwa ogólne pytania badawcze. Pierwsze dotyczy poziomu aktywności obywatelskiej młodzieży. Natomiast kolejne wynikające już z przeprowadzonych badań, to próba odnalezienia odpowiedzi na pytanie, jakie działania należy podjąć w celu poprawy tejże aktywności. Przystępując do ustalenia procesu badawczego dokonaliśmy ustaleń teoretycznych, które były niezbędne przy opracowywaniu ankiet, a które, wobec bardzo obszernej treściowo i definicyjnie niejednoznacznej literatury przedmiotu, miały udzielić nam odpowiedzi na pytanie jak definiowana jest aktywność obywatelska i jakie są jej atrybuty. Należy zwrócić uwagę, że nie sposób oddzielić aktywności obywatelskiej od społeczeństwa obywatelskiego. Dlatego też w definicjach i opisach teoretycznych te dwie kategorie wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. 7

8 Podjęta analiza teoretyczna, z powodu braku jednej spójnej definicji obywatelskości, społeczeństwa obywatelskiego i aktywności obywatelskiej, wymagała od nas pewnego usystematyzowania, bez którego nasze badania mogłyby zostać posądzone o niedbałość naukową i metodologiczną. Zadanie usystematyzowania nie było zadaniem łatwym. Nie funkcjonuje niestety w literaturze przedmiotu jeden wzorzec obywatelskości, co oczywiście wcale nam nie ułatwia zadania. Społeczeństwo obywatelskie, twierdzi Dziubka powołując się na E. Shilsa- w przeciwieństwie do państwa nie reprezentuje jednej, lecz wiele różnych wizji obywatelskości, potwierdzając tym samym społeczno-polityczny pluralizm oraz otwartość współtworzących go struktur wewnętrznych. Oferując swoim członkom rozmaite płaszczyzny interpretacji obywatelskości (społeczną, moralną, religijną, doktrynalno-filozoficzną, polityczną, kulturową i in.) oraz - w zależności od argumentacji i stopnia uogólnienia poglądów, opinii i ocen - sposoby rozumienia struktury społeczeństwa obywatelskiego dając wyraz swojej samoświadomości politycznej, normatywnej i poznawczej. 1 Za Marią Magoską możemy przyjąć następujący podział współczesnych koncepcji społeczeństwa obywatelskiego: - nurt socjologiczny, w którym społeczeństwo obywatelskie oznacza szerokie spectrum organizacji, stowarzyszeń, ruchów społecznych, które powstały oddolnie z inicjatywy obywateli i nie podlegają bezpośredniej kontroli państwa. Należą do nich autonomiczne uniwersytety, przedsiębiorstwa przemysłowe, niezależne kościoły, fundacje użyteczności publicznej, jak i partie polityczne. - ujęcie proceduralne, w którym społeczeństwo obywatelskie to skomplikowana równowaga konsensusu i konfliktu. Chodzi w nim o respektowanie określonych procedur, pewne sposoby wyrażania własnych przekonań, a więc wszelkiego rodzaju publiczne dyskusje, debaty, negocjacje. Konflikty są traktowane jako naturalne, powszechnie występujące zjawiska społeczne. - nurt aksjologiczny. Społeczeństwo obywatelskie w tym ujęciu, według Magoskiej, oznacza przestrzeganie określonych wartości, tolerancji, pluralizmu, zaufania, rządy prawa, laickości w życiu publicznym, solidarności zbiorowej. Wzajemne zaufanie stanowi w ogóle podstawę relacji społecznych. 2 1 K. Dziubka, Obywtaelskośc jako virtu podmiotu demokracji, Wrocław M. Magoska, Etyczny obywatel warunkiem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce-aktualność nauk szkockich moralistów, (w:) A. Wiktorska-Święcka, W. Bokajło, Closer to citizens, Wrocław 2009, s

9 Bardzo często wśród definicji społeczeństwa obywatelskiego i aktywności obywatelskiej spotykamy takie, które akcentują działania na rzecz wspólnoty społeczeństwo obywatelskie to przestrzeń między rodziną, państwem i rynkiem, w której działają oddolne organizacje społeczne lub przestrzeń na zewnątrz rodziny, władzy państwowej czy obszaru regulowanego mechanizmami rynkowymi; w której ludzie zrzeszają się, aby działać na rzecz spraw wspólnych. W dalszej części L. Dziewięcka-Bokun wskazuje, że jej zdaniem wszelkie działania zorientowane na osiągnięcie celów zarówno indywidualnych jak i zbiorowych mają na celu osiągniecie nadrzędnego celu, jakim jest dobro wspólne. 3 Podobnie W. Szymczak społeczeństwo obywatelskie to promocja działań skoncentrowanych na wartościach partykularnych, związanych z dobrem wspólnym. 4 Nie da się oczywiście oddzielić aktywności społecznej i politycznej obywateli od powyżej cytowanych kategorii, nie mniej jednak w przeważającej większości analiz, tych przytoczonych powyżej, których nie będziemy już powtarzać i zacytowanych poniżej, aktywny obywatel, to taki, który działa w różnego rodzaju organizacjach. Ta aktywność, uważana jest najczęściej za jądro społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje społeczne są uważane za kreatora kapitału społecznego, tworzą dodatkową wartość kulturową i społeczną nie ma dobrze funkcjonujących partycypacyjnych demokracji bez aktywnego społeczeństwa obywatelskiego opartego na obywatelskiej kulturze politycznej, a więc wykształconych i praktykowanych wartościach, postawach i zachowaniach obywatelskich, oraz bez jego strony instytucjonalnej: ( ) tworzonej przez sprawnie działające stowarzyszenia, towarzystwa, związki publiczne etc. 5 Według M. Witkowskiej i A. Wierzbickiego społeczeństwo obywatelskie to dobrowolne organizacje, stowarzyszenia, zrzeszenia wypełniające instytucjonalną próżnię pomiędzy jednostką a społeczeństwem, bądź obywatelem a państwem. 6 Zwraca się przy okazji uwagę na deficyt tego rodzaju organizacji: największym problemem naszej demokracji jest słabość społeczeństwa obywatelskiego W dość zgodnej opinii badaczy społeczeństwo obywatelskie i etos obywatelski - rozumiany, jako właściwy mu styl moralny - znajdują się obecnie w Polsce powijakach ( ). Sfera pośrednia między państwem a jednostką nie 3 L. Dziewięcka-Bokun, Społeczeństwo obywatelskie w Polsce-kryzys czy dynamiczna ewolucja?, (w:) A. Wiktorska- Święcka, W. Bokajło, Closer to citizens, Wrocław 2009, s W. Szymczak, Znaczenie wartości w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego, (w:) E. Balawejder, Społeczeństwo obywatelskie,lublin 2007, s W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka (red.), Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu, Wrocław 2007, s M. Witkowska, A. Wierzbicki, Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 2005, s

10 została zadowalająco wypełniona oddolną samoorganizacją społeczeństwa. Wciąż jesteśmy w tej dziedzinie daleko w tyle za rozwiniętymi krajami Zachodu, mimo eksplozji po 1989 r. organizacji tzw. trzeciego sektora, ruchów społecznych itp. 7 Możemy także przeczytać, że postawa obywatelska, czy inaczej obywatelskość, opiera się na wzajemnych zobowiązaniach polegających na tym, że każdy członek społeczności zawdzięcza coś innym i każdy na miarę swoich możliwości przyczynia się do usprawniania i powiększania dobra wspólnego swojej społeczności poprzez działania w różnych dziedzinach życia. Dziewięcka- Bokun podkreśla, że dojrzałe społeczeństwo obywatelskie cechuje świadome określanie własnych obowiązków na rzecz innych członków. 8 Na konieczność wykształcenia obywatelskiej świadomości zbiorowej, wskazuje także W. Bokajło, jednak wiąże ten postulat z koniecznością podnoszenia kultury politycznej, polegającej na zintegrowaniu interesu własnego z państwem pojmowanym jako dobro wspólne. 9 W innym świetle postrzega społeczeństwo obywatelskie M. Cesarz, dla którego jest ono utożsamiane na ogół z grupami i organizacjami, zarówno formalnymi, jak i nieformalnymi, które działają w sposób niezależny od państwa i rynku/gospodarki, aby promować zróżnicowane interesy społeczne. 10 Inny kolektywistyczny obraz relacji wskazuje na sieć powiązań pomiędzy osobami fizycznymi, grupami społecznymi, organizacjami, które tworzą wielość praw i obowiązków. Natomiast współpracują one dla realizacji wspólnych celów, czemu w efekcie towarzyszy poczucie przynależności. 11 Podobnie twierdzi W. Szymczak, dla której dojrzała postawa obywatelska przejawia się w zaangażowaniu i odpowiedzialności, wyrażanymi poprzez konkretne działanie na rzecz dobra wspólnego. 12 Nie sposób przytoczyć tutaj wszystkich koncepcji, jednak pomimo problemów interpretacyjnych jasno rysuje się nam pożądany obraz aktywnego obywatela zorientowanego na: 7 A. Misztalska, Moralność a demokracja-uwagi o stylu moralnym współczesnego społeczeństwa polskiego, w: Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, J. Mariański (red.), Kraków 2002.?, s Tamże, s Bokajło, Dziubka 2001:35 cyt za W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka (red.), Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu, Wrocław 2007, s M. Cesarz, Rola i znaczenie uniwersyteckich poradni prawnych w kształtowaniu obywatelskości i świadomości prawnej polskiego społeczeństwa obywatelskiego, s. 236, (w:) W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka (red.), Europa obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu, Wrocław 2007, s Tamże, s W. Szymczak, Znaczenie wartości w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego, (w:) E. Balawejder, Społeczeństwo obywatelskie,lublin 2007, s

11 - dobro wspólne, jako cel, bodziec nadrzędny jego aktywności obywatelskiej, dobro, które nie przynosi mu bezpośrednich korzyści, a samą wartość stanowi fakt, że utożsamia się ze wspólnotą na rzecz, której działa. - dobro indywidualne, którego realizacji podejmuje się w grupie o podobnych lub tożsamych interesach, w efekcie jego dobro indywidualne staje się dobrem grupy, w której działa, W przypadku analizy kondycji moralnej społeczeństwa obywatelskiego, również napotykamy na problemy interpretacyjne. Wspomniana powyżej W. Szymczak, w analizie na temat wartości centralnych i wartości partykularnych w tworzeniu polskiego społeczeństwa obywatelskiego, twierdzi, że o obywatelskości społeczeństwa decyduje m.in. stopień urzeczywistnienia wskazanych wartości: wolności, pluralizmu, autonomii, partycypacji, zaufania i solidarności. 13 Czyli możemy domniemywać, że obywatel kierując swoimi działaniami powinien kierować się wspomnianymi powyżej wartościami. Nie mogą one być, twierdzi dalej autorka, narzucone administracyjnie, a chodzi o to, aby funkcjonowały w świadomości społecznej. Nie jesteśmy oczywiście w stanie przytoczyć w tym miejscu całej literatury przedmiotu, jaka na interesujący nas temat pojawiła się i nieustannie pojawia, ponieważ po pierwsze przekroczyłoby to znacznie ramy niniejszego opracowania, a po wtóre i tak nie udałoby się stworzyć obrazu, który pomieściłby w sobie wszystkie możliwe koncepcje. Dlatego postanowiliśmy wskazać na pewne cechy, które najczęściej pojawiają się w teoriach i definicjach i które wydały nam się najistotniejsze. Oczywiście będzie to obraz niepełny, ale mamy nadzieję na tyle miarodajny, że pozwoli nam na osiągnięcie stawianych sobie celów. Reasumując pożądany obraz aktywnego obywatela, jaki wyłania się po tej krótkiej analizie to obraz obywatela zorientowanego przede wszystkim na dobro wspólne, podejmujący działania na rzecz swojej, grupy, wspólnoty, społeczności. Oczywiście nie wyklucza takie podejście realizacji dobra indywidualnego, jednak możemy przyjąć, że nie może być ono priorytetem w działaniach lub, że nie może być sprzeczne z interesem wspólnoty, ale połączone. Dlatego też w naszej analizie przyjęliśmy podział na następujące grupy zagadnień, wynikające z przedstawionych powyżej definicji: - stopień i przejawy społecznego zaangażowania młodych Dolnoślązaków; 13 W. Szymczak, Znaczenie wartości w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego, (w:) E. Balawejder, Społeczeństwo obywatelskie,lublin 2007, s

12 - stopień i przejawy obywatelskiego zaangażowania młodych Dolnoślązaków; - priorytety życiowe młodych Dolnoślązaków; - dominujące sposoby spędzania wolnego czasu młodych Dolnoślązaków; - postawy i poglądy młodych Dolnoślązaków w stosunku do otaczającej ich sfery społecznej i publicznej. Przeprowadzone w ramach projektu pn. Młodzi Obywatele Dolnego Śląska badania dolnośląskiej młodzieży, dają szczegółową odpowiedź na pytanie o charakterystykę młodych ludzi, przejawów ich społecznego i obywatelskiego zaangażowania (lub bierności), czy wyznawanych przez nich postaw i poglądów istotnych z punktu widzenia obecnego i przyszłego stanu społeczeństwa obywatelskiego. Zakończeniem niniejszej publikacji jest szereg rekomendacji dla równego rodzaju aktorów życia społecznego i publicznego Dolnego Śląska, których realizacja przyczyni się naszym zdaniem do poprawy obecnego stanu zaangażowania młodzieży w życie otaczających ich wspólnot lokalnych i ponadlokalnych. Niniejszy projekt Legnickiego Stowarzyszenia Inicjatyw Obywatelskich został zrealizowany przy wsparciu finansowym. 12

13 2. Organizacja i przebieg badań (Grzegorz Wala) Podstawą niniejszej publikacji stały się badania ilościowe i jakościowe przeprowadzone na grupie Dolnoślązaków między 16 a 30 rokiem życia. Co ważne, założeniem projektu było, iż ankietowani powyżej 25 roku życia wywodzić się będą z otoczenia młodzieży - instytucji publicznych i organizacji społecznych, działających na rzecz młodzieży, czy współpracujących z młodym pokoleniem. Dotarcie do takich młodzieżowych (z uwagi na wiek do 30 roku życia) ekspertów pozwoliło zwiększyć wartość realizowanych badań, poprzez włączenie uwag i propozycji wywodzących się z otoczenia młodzieżowego. 2.1 Badania ilościowe Podstawą badań ilościowych stała się licząca 46 pytań anonimowa ankieta dystrybuowana wśród dolnośląskiej młodzieży w wieku lat na początku jednego z działań projektu - edukacyjnych spotkań obywatelskich. Po wypełnieniu ankiety uczestnicy ESO brali udział w dwugodzinnych zajęciach mających zachęcić ich do aktywnego zaangażowania na rzecz swojego najbliższego otoczenia, zainteresowania wolontariatem, członkostwem w organizacjach pozarządowych, czy samorządzie szkolnym/uczelnianym. Miejscem przeprowadzonych na potrzeby niniejszej publikacji badań sondażowych były gimnazja (ostatnie klasy), szkoły średnie i uczelnie wyższe na terenie Dolnego Śląska, przede wszystkim w Legnicy, Głogowie, Wałbrzychu, Wrocławiu i Prochowicach. W sondażu udział wzięło 250 respondentów. Z uwagi na fakt, iż podstawą niniejszej publikacji będą wyniki badań ilościowych (wzbogacone o uwagi uczestników badań jakościowych), pozwolimy sobie nie charakteryzować w tym miejscu populacji ankietowanych. Od kwestii tej rozpoczniemy bowiem właściwe omówienie wyników zrealizowanego badania. 2.2 Badania jakościowe Z kolei badania jakościowe, chronologicznie przeprowadzone po zakończeniu badań ilościowych, zostały podzielone na dwa rodzaje: indywidualne wywiady pogłębione oraz wywiady grupowe. Ich zadaniem było doszczegółowienie i dopełnienie informacji otrzymanych na etapie 13

14 badań ilościowych, a także zachęcenie ankietowanych do formułowania własnych pomysłów i postulatów działań mogących wpłynąć pozytywnie na wzrost społecznego i obywatelskiego zaangażowania dolnośląskiej młodzieży. Indywidualny wywiad pogłębiony skierowany został do zarówno do samej młodzieży, jak i jej nieco tylko starszego otoczenia. Do udziału w tym etapie badania ankieterzy zaprosili 19 przedstawicieli młodzieży w znacznym stopniu zaangażowanych społecznie (członków organizacji młodzieżowych, wolontariuszy, samorządów uczniowskich/studenckich, czy młodzieżowych rad swoich społeczności lokalnych) oraz 18 przedstawicieli młodzieży biernej społecznie (na podstawie otrzymanych ankiet). Uzupełnieniem tej grupy stało się 13 wywiadów przeprowadzonych z otoczeniem młodzieżowym, wywodzącym się z instytucji publicznych (m.in. szkół, poradni psychologiczno-pedagogicznych itp.) i organizacji społecznych, działających na rzecz młodzieży i z młodzieżą. Łącznie przeprowadzono więc 50 pogłębionych wywiadów indywidualnych. Poniżej zamieszczono podstawowe informacje o osobach biorących udział w indywidualnych wywiadzie pogłębionym (IWP). Tabela 1. Uczestnicy IWP ze względu na płeć Płeć Liczba i odsetek uczestników IWP Kobieta 25 (50%) Mężczyzna 25 (50%) Razem 50 (100%) Tabela 2. Uczestnicy IWP ze względu na wiek Wiek Liczba i odsetek uczestników IWP (24%) (50%) (otoczenie) 13 (26%) Razem 50 (100%) 14

15 Tabela 3. Uczestnicy IWP ze względu na miejsce zamieszkania Miejsce zamieszkania Liczba i odsetek uczestników IWP Wieś 8 (16%) Miasto do 25 tys. 12 (24%) Miasto do 50 tys. 6 (12%) Miasto do 100 tys. 8 (16%) Miasto powyżej 100 tys. 16 (32%) Razem 50 (100%) Jak już to zostało wspomniane, oprócz indywidualnych wywiadów pogłębionych, w ramach niniejszego projektu przeprowadzono również 5 wywiadów grupowych. Realizatorom badań zależało bowiem z jednej strony - na konfrontacji badanych ze wstępnymi wynikami sondażu ilościowego, a z drugiej - na wykorzystaniu wiedzy i procesu grupowego, do odkrycia przyczyn niskiego zaangażowania społecznego młodych ludzi i propozycji działań je zwiększających. Tak jak w przypadku indywidualnych wywiadów pogłębionych, również i wywiady grupowe zostały skierowane zarówno do młodzieży stosunkowo bardziej zaangażowanej społecznie (2 wywiady), mniej zaangażowanej (2 wywiady) i otoczenia młodzieży (1 wywiad). W każdym z wywiadów grupowych uczestniczyło 5-8 osób. Badania jakościowe, zarówno indywidualne jak i grupowe, odbywały się w siedzibie Legnickiego Stowarzyszenia Inicjatyw Obywatelskich lub w siedzibie samych badanych (względnie w miejscu przez nich wskazanym). 15

16 3. Wyniki badań (Grzegorz Wala) W związku z faktem, iż problematyka projektu objęła stosunkowo szeroki obszar - od poglądów i postaw młodych ludzi, poprzez ich znajomość najbliższego otoczenia, aż po przejawy społecznego i obywatelskiego zaangażowania - rozbudowana była również sama ankieta sondażowa. Pytania w niej zawarte podzielono więc na kilka grup: - aktywność społeczna (w tym działalność organizacji pozarządowych, wolontariat itp.); - aktywność obywatelska (zainteresowanie sprawami publicznymi, znajomość władz lokalnych, internalizacja norm prawnych itp.); - sposoby spędzania wolnego czasu; - priorytety życiowe; - poglądy i postawy. Taki zabieg pozwolił zgromadzić kompleksowe dane, poświęcone zaangażowaniu lub bierności społecznej młodych Dolnoślązaków i ich uwarunkowań. Wspomniana wcześniej metoda gromadzenia ilościowego materiału badawczego - edukacyjne spotkania obywatelskie, a zatem 2-godzinne spotkania z młodzieżą, z punktu widzenia okoliczności przypominające zajęcia lekcyjne (choć odmienne od nich jakościowo) - z punktu widzenia doboru próby nie były korzystne (widać to chociażby po nadreprezentacji kobiet nad mężczyznami). Dlatego też realizatorzy badań zdecydowali się na sondażową metodę badawczą. Co jednak ważne, część zawartych w ankiecie ilościowej pytań opartych zostało na innych, ogólnopolskich badaniach i raportach, jak Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, pod red. Janusza Czapińskiego i Tomasza Panek, Warszawa, Rada Monitoringu Społecznego, 2011; czy raportu Młodzi 2011, pod red. Michała Boniego, autorstwa Krystyny Szafraniec, Warszawa, Umożliwiło to porównanie odpowiedzi młodych Dolnoślązaków z populacją ogólnopolskiej młodzieży czy całego społeczeństwa. Jak zostanie to niżej wykazane, przeprowadzone przez nas badania w wielu przypadkach okazały się wyjątkowo zbieżne z analizami społecznego zaangażowania Polaków, realizowanymi przez profesjonalne pracownie badawcze. Zanim przejdziemy do przedstawienia i analizy zgromadzonego materiału badawczego, swoje rozważania rozpoczniemy od charakterystyki ankietowanych, którzy wzięli udział w sondażu. 16

17 3.1 Charakterystyka ankietowanych W zdecydowanej większości grupę ankietowanych stanowiły kobiety - 66% do 34% mężczyzn. Największą grupą ankietowanych były osoby w wieku lat (83,6%), jeden na ośmiu ankietowanych (12,8%) mieścił się w przedziale lat, natomiast najmniejszą grupę ankietowanych (3,6%) stanowiły osoby w wieku lat. Charakterystykę ankietowanych ze względu na płeć i wiek przedstawiają tabele 4. i 5. Tabela 4. Ankietowani ze względu na płeć Tabela 5. Ankietowani ze względu na wiek Płeć Liczba i odsetek ankietowanych Kobieta 166 (66,4%) Mężczyzna 84 (33,6%) Razem 250 (100%) Wiek Liczba i odsetek ankietowanych (83,6%) (12,8%) (otoczenie) 9 (3,6%) Razem 250 (100%) Wśród badanych najliczniejszą grupę stanowiła młodzież mieszkająca na wsi (38,4%), jeden na czterech ankietowanych (26,4%) zamieszkiwał miasto powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Nieco mniejszą, bowiem 18,8% grupę ankietowanych stanowili mieszkańcy miast do 25 tys. mieszkańców. Niewiele ponad 9% to osoby pochodzące z miast o populacji między 50 a 100 tysięcy mieszkańców, natomiast 5,6% ankietowanych wywodziło się z miast między 25 a 50 tysięcy mieszkańców. 1,6% ankietowanych nie udzieliło odpowiedzi na pytanie o miejsce zamieszkania. Tabela 6. Ankietowani ze względu na miejsce zamieszkania Miejsce zamieszkania Liczba i odsetek ankietowanych Wieś 96 (38,4%) Miasto do 25 tys. 47 (18,8%) Miasto do 50 tys. 14 (5,6%) Miasto do 100 tys. 23 (9,2%) Miasto powyżej 100 tys. 66 (26,4%) Brak odp. 4 (1,6%) Razem 250 (100%) 17

18 Kolejne pytanie dotyczyło posiadanego rodzeństwa (nie uwzględniając więzów krwi, jako nieistotnych dla celów badania). Zdecydowana większość ankietowanych biorących udział w badaniu posiada jedno lub dwójkę rodzeństwa (71,2%). Jeden na sześciu ankietowanych (16%) nie posiada rodzeństwa w ogóle, natomiast 12,8% osób pochodzi z rodzin wielodzietnych - trójka lub więcej rodzeństwa. Na kolejnym wykresie przedstawiono rozkład odpowiedzi na pytanie o wykształcenie opiekunów ankietowanych. Zgodnie z deklaracjami respondentów, opiekunki charakteryzowały się stosunkowo wyższym wykształceniem aniżeli opiekunowie. Z przeprowadzonych danych wynika, iż największą grupę opiekunów stanowią osoby z wykształceniem średnim (38,4% kobiet; 35,2% mężczyzn). Nieco mniejsza grupa opiekunów posiada wykształcenie zawodowe (37,6% mężczyzn; 26,8% kobiet), natomiast wykształceniem wyższym charakteryzuje się 28,8% kobiet i 24,4% mężczyzn. Najniższe, podstawowe wykształcenie zdaniem ankietowanych posiada 5,6% ich opiekunek i 2,8% opiekunów. 18

19 Inne pytanie poświęcone opiekunom ankietowanych dotyczyło ich statusu na rynku pracy. Zdecydowana większość (64%) ankietowanych zadeklarowała, iż oboje opiekunów posiada zatrudnienie. 28% respondentów stwierdziła, iż tylko jeden z jego opiekunów pracuje. Tylko niecały procent (0,8%) ankietowanych znajduje się w sytuacji, w której żaden z ich opiekunów nie posiada zatrudnienia. Niemal jedna na dwadzieścia (4,8%) osób biorących udział w badaniu stwierdziła, że jej jedyny opiekun pracuje, natomiast odpowiedź jedyny opiekun nie ma pracy wybrało 0,4% respondentów. 2% ankietowanych wybrało odpowiedź inne. Jak już zostało to wspomniane, zarówno całe badanie, jak i ankieta sondażowa podzielone zostały na pięć obszarów, kompleksowo charakteryzujących aktywność/bierność społeczną dolnośląskiej młodzieży, ich przyczyny, przejawy i skutki. Rozważania rozpoczniemy od przedstawienia kwestii aktywności społecznej, rozumianej jako uczestnictwo lub chęć działania w organizacjach pozarządowych i samorządowych (samorządy uczniowskie/ studenckie, młodzieżowe rady), zaangażowania w wolontariat itp. 19

20 3.2 Aktywność społeczna Jednym z pytań o fundamentalnym znaczeniu dla wyników badania, było pytanie otwierające część poświęconą aktywności społecznej: Czy uważasz się za osobę aktywną społecznie (działającą na rzecz innych)?. Jak uwidoczniono to na wykresie nr 4., pozytywną ocenę w tym zakresie przydzieliło sobie 56,8% ankietowanych (14,4% - zdecydowanie tak; 42,4% - raczej tak). Z drugiej strony, niemal co trzecia osoba biorąca udział w sondażu uznała się za osobę raczej (24,8%) lub zdecydowanie (5,2%) nieaktywną społecznie. W tym kontekście zastanawiać może stosunkowo wysoki odsetek ankietowanych mających problem z określeniem swojego społecznego zaangażowania (trudno powiedzieć - 13,2%), co może wynikach m.in. z deficytu wiedzy na temat możliwych przejawów społecznego zaangażowania. Co ważne, przeprowadzone badania jakościowe przyniosły odpowiedź na pytanie, jak młodzi ludzie definiują samą aktywność społeczną. Badani stosunkowo najczęściej podkreślali: - działania na rzecz dobra innych/społeczności: Dla mnie są to wszelkie działania podejmowane na rzecz innych ludzi. Ale zaliczyłbym także działania nie dotyczące bezpośrednio ludzi, jak choćby działania na rzecz środowiska naturalnego lub swojego otoczenia - wolontariat: 20

21 Działalność wolontarystyczna na rzecz innych osób; np. niepełnosprawnych, seniorów, dzieci - lub zainteresowanie życiem publicznym: Aktywność społeczna oznacza dla mnie branie odpowiedzialności za społeczność czy to lokalną, czy krajową i włączanie się w działania np. stowarzyszeń, organizacji oraz zainteresowanie życiem politycznym i społecznym okolicy. Zadaniem kolejnych pytań była weryfikacja społecznego zaangażowania młodych Dolnoślązaków w kilku możliwych jego przejawach, najczęściej dotyczących udziału w szeroko pojętym samorządzie, czy aktywności w organizacjach pozarządowych. Co jednak ciekawe, sami badani mają bardzo mieszane odczucia odnośnie aktywności społecznej swoich rówieśników. Świadczą o tym wyniki badań jakościowych, bowiem na pytanie Czy młodzi ludzie z Twojego otoczenia są aktywni społecznie? Jeśli tak/nie, to dlaczego?, niemal tyle samo badanych odpowiedziało pozytywnie co negatywnie. Najczęstszym powodem aktywności młodych ludzi zdaniem badanych jest chęć pomocy innym i poczucie czynienia czegoś sensownego: Tak. Młodzi ludzie, z którymi mam kontakt, są w większości aktywni społecznie, chcą zrobić coś sensownego, dobrego w swoim czasie wolnym, bo interesują się danym tematem. Z kolei najczęściej wymienianą przyczyną braku aktywności społecznej młodych ludzi jest poczucie braku wpływu na otoczenie oraz ignorowania głosu młodych ludzi: Nie są. Nie czują, że mają wpływ na lokalne wydarzenia. Nic im się nie chce, bo i tak nikt ich nie słucha. Nie ma sensu się starać. Uczestnikom indywidualnych wywiadów pogłębionych zadano też pytania o czynniki ułatwiające i utrudniające im aktywność społeczną. Wśród czynników sprzyjających aktywności badani najczęściej wymieniali istnienie podmiotów organizujących takie działania (jak organizacje pozarządowe). Zwrócili również szczególną uwagę na właściwą informację i promocję działań takich organizacji. Ważny jest również przykład innych osób, zwłaszcza jeśli tworzą one zwartą grupę. Jak się czasem, ale zaznaczam czasem, za coś zabiorę, to pomoc innych ludzi którzy chętnie się przyłączą. Jak im się nie chce, to i mi szybko się przestaje chcieć. Jak jest dużo osób, to jakoś więcej się dzieje. Bardziej się chce coś robić, jak są inni, którym też się chce. 21

22 Z kolei bezapelacyjnie największą przeszkodą w podejmowaniu aktywności społecznej jest dla badanych brak czasu i chęci. Szczególnie jest również brak właściwego przykładu, a nawet poczucie, iż działalność społeczna nie jest właściwie ceniona. Niedocenianie wolontariuszy - za granicą zaświadczenie o działaniu jako wolontariusz czy wspieranie jakieś organizacji jest cenione, pomaga np. w znalezieniu pracy. U nas najczęściej jest odwrotnie. Kolejne dwa wykresy obrazują zainteresowanie ankietowanych udziałem w wyborach samorządu uczniowskiego/studenckiego, zarówno w wymiarze biernym, jak i czynnym. Jak wynika z danych przedstawionych na wykresie 5., niemal 85% osób biorących udział w badaniu skorzystało ze swojego prawa do wyłonienia samorządu. Brak aktywności w tym zakresie wykazało 14,8% ankietowanych uczniów lub studentów. Choć powyższe wyniki mogą napawać optymizmem, to trudno nie zauważyć, iż połowa z tych, którzy wzięli udział w wyborach samorządu szkolnego, wolała ograniczyć swoją aktywność jedynie do wyłonienia innych, unikając wzięcia odpowiedzialności za sprawy swoje i swoich rówieśników na siebie. Sytuację tę ilustruje wykres nr 6., z którego wynika, iż 64% uczniów/studentów nie kandydowało w wyborach samorządu. Swoją kandydaturę zadeklarowało natomiast 36% ankietowanych. Innym przejawem aktywności społecznej młodych ludzi może być uczestnictwo w pracach młodzieżowej rady gminy/powiatu. W tym przypadku sytuację komplikuje fakt, iż w odróżnieniu od samorządów szkolnych, tworzone przez JST młodzieżowe rady nie są jeszcze powszechnie 22

23 istniejącym mechanizmem konsultacyjnym. Dlatego więc zasadne wydaje się pytanie o ocenę stanu wiedzy młodych ludzi, odnośnie roli takich organów. Jak przedstawiono to na wykresie 7., posiadanie wiedzy na temat istoty młodzieżowych rad deklaruje nieco ponad połowa ankietowanych (51,6%). W przypadku aż 44% osób biorących udział w badaniu wiedza ta poparta jest istnieniem takiego organu na terenie ich społeczności lokalnych (7,6% deklaruje wiedzę mimo nieistnienia młodzieżowej rady). Z drugiej strony aż co trzeci badany (32,8%) przyznaje, że nie wie, czym są młodzieżowe rady gminy/powiatów, a kolejne 15,6% ma problem z odpowiedzią na to pytanie. Te dwa ostatnie wyniki świadczyć mogą o niewielkiej świadomości młodych ludzi odnośnie ich praw i roli, jaką odgrywać mogą (i powinni) w procesie decyzyjnym ich społeczności lokalnych. Hipoteza o niewystarczającej świadomości młodych ludzi odnośnie roli samorządu szkolnego lub młodzieżowej rady w życiu samych ich członków, ich rówieśników i całej społeczności lokalnej znajduje swoje potwierdzenie w odpowiedziach ankietowanych na kolejne pytanie: Czy chciał(a)byś być członkiem samorządu uczniowskiego/studenckiego lub młodzieżowej rady swojej społeczności lokalnej?. Zdecydowana większość (59,6%) deklaruje bowiem, że nie jest (raczej - 44,4%; lub zdecydowanie - 15,2%) zainteresowana udziałem w tego typu przejawach społecznego zaangażowania. Z drugiej strony, co ósmy (12,4%) respondent zdecydowanie chciałby się włączyć w działania samorządu lub rady, a kolejnych 27,6% jest tym raczej zainteresowana. 23

24 Inną możliwością społecznego zaangażowania młodych ludzi jest udział w organizacjach pozarządowych i znajomość ich działań. Niestety, jak ilustruje to wykres 9., niemal połowa ankietowanych (45,2%) nie potrafi wymienić choćby jednego stowarzyszenia czy fundacji. W odpowiedzi na otwarte pytanie: Czy znasz jakąś organizację pozarządową (stowarzyszenie, fundacja, itp.)? Wymień trzy, o których wiesz najwięcej, nazwę jednej podało 16% osób biorących udział w sondażu, natomiast dwie organizacje potrafi wymienić 10,8% respondentów. Pokrzepiający może być fakt, iż 28% ankietowanych udzieliło pełnej odpowiedzi na to pytanie, wymieniając trzy organizacje pozarządowe. Co ważne, nie zawsze udzielane odpowiedzi były poprawne. Wśród nich, w kategorii organizacji pozarządowych pojawiła się Unia Europejska czy NATO. Wśród najlepiej rozpoznawalnych organizacji pozarządowych znajdują się te, prowadzące działalność na obszarze całego kraju, jak Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy i Caritas, oraz organizacje działające przy koncernach medialnych - Fundacja TVN Nie jesteś sam oraz Fundacja Polsat Podaruj dzieciom słońce. Powodem takiego stanu rzeczy wydaje się być szeroko zakrojona promocja wszystkich w/w organizacji. W tym miejscu warto również zaznaczyć, iż stosunkowo często wśród organizacji pozarządowych ankietowani wymieniali Legnickie Stowarzyszenie Inicjatyw Obywatelskich, co może mieć jednak oczywisty związek ze świadomością ankietowanych odnośnie realizatora powyższych badań. 24

25 Niestety, jak zostało to przedstawione na wykresie 10., deficyt wiedzy ankietowanych odnośnie istnienia organizacji pozarządowych jest prawdopodobnie jedną z najważniejszych przyczyn towarzyszącego mu deficytu partycypacji. Tylko jeden na siedmiu (14%) ankietowanych zadeklarował przynależność do jednej organizacji pozarządowych, a w jednej lub więcej organizacjach pozarządowych działa tylko 3,2% respondentów 14. Aż 80% osób biorących udział w sondażu przyznało, że nie należy do żadnej organizacji pozarządowej. W tabeli 7. przedstawiono organizacje, do których należą ankietowani. 14 Dla porównania, zgodnie z wynikami Diagnozy społecznej 2011, w 2011 roku zrzeszenie w organizacji pozarządowej zadeklarowało 14,8% badanych. Jak więc widać, zaangażowanie w działalność III sektora wśród młodych Dolnoślązaków jest w zaskakująco dużym stopniu zbieżne z danymi dotyczącymi całej populacji Polaków. Zob. Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport, red. Janusz Czapiński Tomasz Panek, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego 2011, s

26 Tabela 7. Organizacje pozarządowe, do których należą ankietowani Nazwa organizacji Liczba osób przynależących Towarzystwo Przyjaciół Dzieci 5 Klub Ośmiu 3 Amnesty International 1 Caritas 1 Cisi Pracownicy Krzyża 1 Fundacja Jesteśmy dla Ciebie 1 IFMSA-Poland o. Wrocław 1 Klub Austriackiej Szkoły Ekonomii Legnickie Centrum Wolontariatu 1 LGD 1 Monar 1 MRM 1 NTSK 1 Projekt Młody Obywatel 1 PTT 1 PZW 1 Stowarzyszenie dla Smardzowa 1 Stowarzyszenie Ziemia Legnicka 1 Wałbrzyski wolontariat 1 Wolne Konopie 1 Związek Harcerstwa Polskiego 1 1 Kolejnym zbadanym przejawem aktywności społecznej młodych Dolnoślązaków było ich zaangażowanie w wolontariat, zdefiniowany jako bezpłatna pomoc na rzecz innych, niezwiązanych z Tobą osób lub organizacji społecznych. Podobnie jak w przypadku działalności w organizacjach pozarządowych, również w przypadku wolontariatu, odpowiedzi ankietowanych nie napawają optymizmem. Ponad połowa (51,6%) respondentów przyznaje, że nie angażuje się w wolontariat, jedynie 15 29,2% zaznaczyło odpowiedź przeciwną. W przypadku tego pytania nie mniej zastanawiające są wyniki osób niezdecydowanych, bowiem niemal co piąty ankietowany miał trudność z odpowiedzią na to pytanie. 15 W kontekście wyników ogólnopolskich badań, określenie jedynie wobec wolontariackiego zaangażowania młodych Dolnoślązaków, może się wydać nazbyt krytyczne. W myśl Diagnozy społecznej 2011, wykonywanie nieodpłatne jakiejś pracy lub świadczenie jakichś usług dla osób spoza rodziny bądź na rzecz organizacji społecznej zadeklarowało bowiem jedynie 19,6% badanych. 26

27 Dopełnieniem powyższego pytania była prośba o wskazanie form wolontariackiego działania, w jakie angażują się ankietowani. Najpopularniejszą z nich jest zbiórka żywności, nieco mniej wskazań uzyskała pomoc dzieciom w nauce oraz wsparcie Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, a także pomoc osobom niepełnosprawnym. Pełne wyniki ilustruje tabela nr 8. Tabela 8. Jeśli angażujesz się w wolontariat to w jakiej formie? Forma działania Liczba wskazań zbiórka żywności 13 pomoc dzieciom w szkole, korepetycje 6 WOŚP 6 pomoc ludziom niepełnosprawnym 5 zbiórka pieniędzy 4 pomoc w hospicjum 3 pomoc w domach dziecka 3 kwesty i zbiórki 2 wolontariat miast gospodarzy EURO pomoc w szpitalu 2 Wolontariusz 2 Amnesty International 1 Arka 1 biorę udział w akcjach charytatywnych 1 Cisi Pracownicy Krzyża 1 dziennikarka we wrocławskim młodzieżowym centrum informacji i rozwoju FLIS 1 NTSK 1 obsługa festiwali muzycznych

28 pomagam przy organizacji imprez mających miejsce w mojej gminie (często charytatywnych) pomaganie ludziom, zwierzętom 1 pomoc dzieciom z dzielnicy cudów w nauce, organizacji wolnego czasu pomoc koleżeńska 1 pomoc osobom uzależnionym od narkotyków pomoc przy organizacji różnych przedstawień itp. w naszej wsi pomoc w akcjach społecznych 1 pomoc w imprezach na terenie Wrocławia 1 robię wszystko co się da w pracy biurowej i szkoleniach udział w akcja w Arce Ciekawe wnioski płyną z odpowiedzi ankietowanych na kolejne pytanie: Jak często angażujesz się w działalność społeczną, zwłaszcza kiedy skonfrontujemy je z odpowiedziami na pytanie - Czy uważasz się za osobę aktywną społecznie?. Otóż największy odsetek ankietowanych (41,2%) ocenił swoje zaangażowanie jako rzadkie; 28,8% respondentów określiło je jako częste. Tylko 11,6% młodych uczestników badań angażuje się zawsze, gdy ma okazje niemal tyle samo (9,6%) nie angażuje się w ogóle. I w tym przypadku niemała część ankietowanych (8,8%) miała problem z odpowiedzią na to pytanie. 28

29 O ile z odpowiedzi na poprzednie pytanie wynika, iż młodzi Dolnoślązacy stosunkowo rzadko angażują się w działalność społeczną, bo nieco większym optymizmem napawają ich odpowiedzi na pytanie dotyczące wartości takiej aktywności. Aż 90,8% ankietowanych uznało bowiem, że zdecydowanie (46%) lub raczej (44,8%) warto angażować się w działalność społeczną. Jak ilustruje to wykres 13., tylko 3,6% odpowiedzi wskazywało na to, iż raczej lub zdecydowanie nie warto angażować się w działalność społeczną; 5,6% ankietowanych miało problem z odpowiedzią na to pytanie. Celem kolejnego pytania: Czym powinna się zajmować organizacja społeczna (stowarzyszenie, fundacja, itp.), w której chciał(a)byś działać?, było poznanie potrzeb młodych ludzi i ich zainteresowania poszczególnymi sferami aktywności społecznej. Było to pytanie wielokrotnego wyboru, przy czym ankietowani mogli wybrać maksymalnie 3 odpowiedzi. Z rozkładu odpowiedzi przedstawionych na wykresie 14. wynika, iż największym powodzeniem wśród młodych ludzi cieszą się zajęcia dla dzieci i młodzieży, czyli działalność na rzecz swoich rówieśników. Odpowiedź tę wybrało 52,8% respondentów. Niewiele mniej - bo 44,4% ankietowanych - chciałoby działać w organizacji zajmującej się pomocą zwierzętom, a co trzeci łatwo odnalazłby się w pomocy osobom niepełnosprawnym (32,8%) oraz działalności sportowej (31,2%). 29

30 Zamieszczona niżej tabela 9. ilustruje inne sfery działalności społecznej, w które chcieliby się angażować młodzi ludzie zaznaczający właśnie tę możliwość (6,4%). Tabela 9. Wskazane przez ankietowanych odpowiedzi kategorii inne Czym powinna zajmować się organizacja społeczna, w której chciał(a)byś działać? tworzenie nowego Tolerancja systemu społeczeństwa Równouprawnienie swoja twórczość rozwijanie świadomości prawnej i społecznej w społeczeństwie propagowanie własnych poglądów kluby miłośników kultury pobudzanie młodych do aktywności zdrowie publiczne pomoc chorym dzieciom PZW pomoc biednym i potrzebującym okienkiem życia zakaz wywożenia koni do rzeźni ochrona fortyfikacji i umocnień sztuka pomoc osobom z trudną sytuacją patriotyzm finansową 30

31 Pytaniem wielokrotnego wyboru było również pytanie, w którym ankietowani zostali poproszeni o wskazanie maksymalnie trzech, najważniejszych ich zdaniem korzyści płynących z działalności społecznej. Wyniki pozwalają uznać, że młodzi ludzie zachowują raczej altruistyczną postawę. Czterech na pięciu ankietowanych (80,8%) uznało bowiem, iż najważniejszą korzyścią jest satysfakcja z pomocy innym, a nieco ponad połowa (56%) w działalności społecznej widzi szansę na realizację własnych ambicji i marzeń. Jedna trzecia ankietowanych wskazała też, że ważną korzyścią jest możliwość zagospodarowania wolnego czasu. Niemal tyle samo (32,8%) w działalności społecznej widzi szansę na zdobycie ważnych w przyszłej karierze znajomości. Optymizmem napawa fakt, iż tylko 4% ankietowanych uważa, że działalność społeczna nie przynosi żadnych korzyści, a 7,2% miało problem z odpowiedzią na to pytanie. 31

32 3.3 Aktywność obywatelska Druga, mniej obszerna część badań, poświęcona została aktywności obywatelskiej młodych ludzi. Wprawdzie zdecydowana większość z nich nie posiada jeszcze prawa wyborczego, więc ich formalny wpływ na losy społeczności lokalnych pozostaje ograniczony, niemniej jednak w ocenie realizatorów projektu, młodzi ludzie - bez względu na swoją (nie)pełnoletniość - powinni być traktowani jako równoprawna grupa społeczna i włączana w demokratyczny proces decyzyjny. Z tego też względu warto zdiagnozować inteligencję obywatelską (rozumianą jako zespół postaw, umiejętności i wiedzy w sferze publicznej) młodych Dolnoślązaków. Podobnie jak w przypadku aktywności społecznej, pytanie otwierające tę część badań dotyczyło samooceny ankietowanych. Co ciekawe, odpowiedzi na pytanie czy uważasz się za dobrego obywatela? okazały się jeszcze bardziej pozytywne, niż w przypadku pytania czy uważasz się za osobę aktywną społecznie (patrz wykres 4.). O ile w tamtym przypadku, za aktywnych (zdecydowanie lub raczej) uznało się 56,8% ankietowanych, to analogiczną ocenę jako dobrego obywatela przyznało sobie 82% osób biorących udział w badaniu (zdecydowanie - 24%; raczej - 58%). Tylko 7,2% respondentów oceniło się raczej lub zdecydowanie negatywnie, a 8,8% miało problem z odpowiedzią na to pytanie. Kolejne pytanie miało charakter otwarty. Ankietowani zostali poproszeni o wskazanie trzech cech charakteryzujących dobrego obywatela. Jak ilustruje to wykres 17., największą 32

33 popularnością wśród respondentów cieszyła się odpowiedź pomocny (14,96% wszystkich odpowiedzi). Na drugim miejscu znalazła się odpowiedź uczciwy (8,55%), a na trzecim angażujący się w życie społeczne (7,26%). Pytanie o definicję dobrego obywatela znalazło się również w badaniach jakościowych. Przedstawiając swoje rozumienie tego zagadnienia, badani najczęściej podkreślali rolę zaangażowania na rzecz swojego otoczenia: Dobry obywatel to osoba biorąca aktywny udział w polityce kraju oraz samorządu. Osoba chętnie nastawiona do udziału na rzecz społeczeństwa. Bardzo ważną rolę odgrywa również przestrzeganie prawa: Osoba, która nie ma problemu z prawem, płaci podatki, nie pracuje na czarno. oraz udział w wyborach: Dobry obywatel to ktoś kto bierze czynny udział w wyborach, próbuje żyć w tym kraju. Rola przestrzegania norm prawnych i moralnych nabiera dodatkowego znaczenia w przypadku, gdy pytanie zyskuje na konkretności, a zatem kiedy zapytamy jakie działania, podejmowane przez samych badanych, czynią z nich dobrych obywateli. W tym przypadku większość ankietowanych zwróciła uwagę właśnie na ten czynnik: Staram się przestrzegać obowiązujących zasad moralnych i prawa, nie stwarzając niebezpieczeństw dla innych ludzi. 33

34 Uczestników badań jakościowych zapytano również, czy ich zdaniem można być dobrym obywatelem nie działając aktywnie na rzecz swojego otoczenia. Odpowiedzi na to pytanie pozwalają zrozumieć, skąd w poniższych badaniach tak wielu młodych ludzi charakteryzuje się tak wysoką samooceną swojego obywatelstwa. Zdecydowana większość młodych nie miała bowiem wątpliwości stwierdzając, iż kategorie aktywność społeczna i dobry obywatel mają ze sobą niewiele wspólnego: Myślę, że najważniejsze w byciu dobrym obywatelem jest poczucie odpowiedzialności i poszanowanie prawa i innych obywateli. Osoba, która zachowuje się kulturalnie, przyzwoicie, ale niekoniecznie aktynie działa na rzecz społeczności, też moim zdaniem jest dobrym obywatelem. Wystarczy wiedzieć co może zaszkodzić otoczeniu i tego nie robić/nie popierać takich działań. Z drugiej strony, wśród ankietowanych pojawiły się też (zdecydowanie rzadziej) stwierdzenia, łączące obie kategorie: Dobrym? Raczej nie, wtedy jest się takim neutralnym obywatelem. Nie robisz nic złego, ale też nic dobrego. O ile poprzednie pytania dotyczyły głównie samooceny i charakterystyki dobrego obywatela, o tyle w kwestionariuszu znalazły się również pytania weryfikujące elementarną wiedzę ankietowanych, odnośnie osób sprawujących władzę w ich społecznościach lokalnych. W pierwszym z nich respondenci zostali zapytani: czy znasz imię i nazwisko wójta/burmistrza/prezydenta swojej gminy/miasta?. Jak przedstawiono to na wykresie 18., aż 84% ankietowanych odpowiedziało na to pytanie pozytywnie. Jeden na dziesięciu respondentów przyznał, że nie wie, jak nazywa się osoba stojąca na czele jego gminy, a kolejne 6% nie była pewna swojej wiedzy. 34

35 By potwierdzić adekwatność deklaracji ankietowanych z poprzedniego pytania, uczestników badań poproszono też o podanie imienia i nazwiska wójta/burmistrza/prezydenta. Jak ilustruje to wykres 19., wyniki potwierdziły trafność deklaracji ankietowanych, bowiem aż 83% z nich potrafiło podać imię i nazwisko gospodarza gminy. Niestety, z odpowiedzią na pytanie o imię i nazwisko radnego/radnej swojej gminy, ankietowani mieli już dużo większy problem. Okazuje się bowiem, iż tylko jeden na trzech ankietowanych (36%) potrafił tego dokonać. W tym miejscu warto dodać, iż nawet ci, którzy podawali godność radnych, nie zawsze robili to bezbłędnie (np. za radnego uznając parlamentarzystę). Aż 64% osób biorących osób w badaniu nie potrafiło podać imienia i nazwiska członka organu stanowiącego swojej społeczności lokalnej. Niezależnie od posiadania (lub nie) elementarnej wiedzy dotyczącej osób sprawujących najważniejsze stanowiska publiczne w społecznościach lokalnych, młodzi Dolnoślązacy są pozytywnie nastawieni do instytucji wyborów samorządowych. Ilustruje to wykres 21., przedstawiający wyniki odpowiedzi na pytanie: czy zamierzasz głosować w następnych wyborach 35

36 samorządowych, które odbędą się w 2014 roku?. Wprawdzie w chwili przeprowadzania badania duża część ankietowanych nie posiadała jeszcze praw wyborczych, ale do kolejnych wyborów samorządowych większość z nich je nabędzie. Tym większym optymizmem napawa fakt, iż aż 40% ankietowanych deklaruje zdecydowaną chęć wyboru władz swoich społeczności lokalnych, a kolejne 29,2% raczej zamierza wziąć udział w wyborach. Z drugiej strony, niemal co piąty ankietowany (19,2%) raczej - 10,4%, lub zdecydowanie - 8,8% nie zamierza głosować w najbliższych wyborach samorządowych, a kolejne 11,2% w chwili badania nie potrafiło podać jednoznacznej odpowiedzi. Ważnym elementem obywatelskiej postawy ankietowanych jest ich stosunek do obowiązującego prawa. Wyniki odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z opinią, że można omijać przepisy prawne, jeśli tylko uchodzi to bezkarnie?, wydaje się tym ciekawsza, że jak wspomniano wyżej, jedną z najważniejszych cech dobrego obywatela jest, zdaniem ankietowanych, uczciwość. Tymczasem tylko 28,4% młodych Dolnoślązaków biorących udział w badaniu zdecydowanie nie zgadza się z opinią przedstawioną wyżej; raczej nie zgadza się dalszych 30,4% osób. Wprawdzie najmniej legalistyczną postawę zadeklarowało jedynie 6,4% ankietowanych, a 14% raczej zgadza się z opinią, że można omijać prawo jeśli nie poniesie się za to odpowiedzialności, ale zastanawiający jest również wysoki odsetek osób (20,8%) które mają trudność z udzieleniem odpowiedzi na to pytanie Co ciekawe, inne ogólnopolskie badania pokazują, że młodzi ludzie (w tym przypadku 19-latkowie) w jeszcze mniejszym stopniu internalizują normy prawne. Zgodnie z wynikami przytoczonymii w raporcie Młodzi 2011, ze stwierdzeniem, że można omijać 36

37 Stosunkowo niewielki poziom internalizacji norm prawnych wśród młodych obywateli Dolnego Śląska wynikać może z ich przekonania o nieskuteczności obowiązującego w Polsce prawa. Jak ilustruje to wykres 23., 71,2% ankietowanych uważa, że obowiązujące prawo jest raczej (42%) lub zdecydowanie (29,2%) nieskuteczne. Za zdecydowanie skuteczne obowiązujące normy prawne uznaje jedynie 2,8% respondentów, a jeden na ośmiu uważa je za raczej skuteczne. 11,2% ankietowanych wybrało odpowiedź trudno powiedzieć. przepisy prawne zgodziło się ponad 40% ankietowanych (dwukrotnie więcej w stosunku do niniejszego badania). Zob. pod red. Michała Boniego, autorstwa Krystyny Szafraniec, Warszawa, 2011, s

38 Pytanie zamykające tę część badań, poświęconą aktywności społecznej i obywatelskiej młodych Dolnoślązaków - czy w ciągu roku angażowałe(a)ś się w działania na rzecz swojej społeczności lokalnej (gminy, osiedla, sąsiedztwa)? - celowo pozostawiało ankietowanym szerokie pole interpretacji, by udzielając odpowiedzi mogli oni objąć myślą jak najszerszą sferę swoich działań. Co równie ważne, innym jego zadaniem była weryfikacja adekwatności samooceny respondentów jako osoby we względnie dużym stopniu zaangażowane społecznie. Niestety wyniki przedstawione na wykresie 24., tylko w niewielkim stopniu oddają te zilustrowane na wykresie 4. (przypomnijmy, że na pytanie czy uważasz się za osobę aktywną społecznie, ponad połowa ankietowanych odpowiedziała raczej lub zdecydowanie pozytywnie). Tymczasem, zgodnie z deklaracjami tych samych ankietowanych, tylko 27,6% 17 z nich angażowało się w działania na rzecz swojej społeczności lokalnej w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Nieco ponad połowa (52,8%) przyznała, że w ciągu ostatniego roku nie podejmowała takich działań, a kolejne 19,2% ankietowanych miało problem z udzieleniem jednoznacznej odpowiedzi. Tę część zakończmy pomysłami samych badanych (uczestników badań jakościowych), na zwiększenie zaangażowania młodych ludzi na rzecz swoich społeczności lokalnych. Najczęściej, na pytanie: Co Twoim zdaniem należałoby zrobić/co musiałoby się zmienić, aby młodzi ludzie 17 Wyniki Diagnozy społecznej 2011 są pod tym względem jeszcze mniej optymistyczne, bowiem swoje zaangażowanie w działania na rzecz społeczności lokalnej (gminy, osiedla, miejscowości, w najbliższym sąsiedztwie) w ciągu ostatnich dwóch lat zadeklarowało 15,6% badanych. Zob. Diagnoza społeczna 2011 op. cit., s

39 chętniej angażowali się na rzecz swojego otoczenia?, odpowiadali wskazując na zasadniczą rolę upowszechniania tego rodzaju działań: Myślę, że dużo robi pokazywanie dobrych przykładów innych ludzi, szczególnie rówieśników, którzy są aktywni społecznie, oraz zachęcanie przez tych ludzi, którzy są aktywni społecznie, swoich koleżanek i kolegów. Badani stosunkowo często wskazywali też na bardziej zinstytucjonalizowaną edukację obywatelską: Na pewno istotna jest edukacja na ten temat w szkołach, być może również tworzenie możliwości w szkołach, aby angażować się ponadprogramowo. Nie sposób również pominąć postulatów o włączenie młodych w życie społeczne i publiczne ich społeczności lokalnych: Przede wszystkim musieliby uwierzyć w to, że są w stanie cokolwiek zmienić, że zdanie młodych ludzi zostanie potraktowane poważnie. 39

40 3.4 Czas wolny Kolejna część badania poświęcona została aktywności młodych Dolnoślązaków w ich czasie wolnym. Z jednej strony miało to dać odpowiedź na pytanie, jakie czynności młodzi ludzie podejmują najchętniej i jak nim gospodarują, a z drugiej - wskazać te dziedziny działań ankietowanych, które najczęściej utrudniają im aktywność społeczną i obywatelską, absorbując ich uwagę i czas wolny. Podobnie jak kilka innych pytań w ankiecie sondażowej, również to dotyczące sposobów spędzania wolnego czasu, było pytaniem wielokrotnego wyboru, w którym ankietowani zostali poproszeni o wybór maksymalnie trzech możliwości. Jak ilustruje to wykres 25. ankietowani zdecydowanie najczęściej spędzają swój czas wolny w towarzystwie przyjaciół i znajomych (65,2%). Połowa respondentów w swoim wolnym czasie oddaje się słuchaniu muzyki, a co trzeci surfuje w Internecie. Co ważne, rozkład odpowiedzi ukazuje znaczną różnicę między tymi trzema, najpopularniejszymi odpowiedziami. Na dalszym miejscu znalazło się uprawianie sportu (29,2%), czytanie książek (24,8%) oraz pomoc w prowadzeniu domu (18,4%). Tylko 6,4% ankietowanych, jako jeden z trzech najczęstszych sposobów spędzania wolnego czasu, wybrało zaangażowanie w działalność społeczną. Z drugiej strony, pocieszający jest fakt, iż tylko 2,4% osób biorących udział w badaniu stwierdziło, że w ogóle nie posiada czasu wolnego. 40

41 W kolejnych kilku pytaniach młodzi obywatele Dolnego Śląska zostali poproszeni o oszacowanie czasu, jaki w swoim czasie wolnych przeznaczają na takie czynności jak oglądanie telewizji, używanie komputera, czytanie książek i prasy oraz rozmowy z najbliższymi. Wyniki sondażu wskazują, iż (poza rozmowami z najbliższymi) w najwyższym stopniu uwagę ankietowanych absorbuje komputer. 14% z nich używa go powyżej 4 godzin dziennie, niemal dwóch na pięciu (38,8%) od 2 do 4 godzin, a 44,4% - do 2 godzin. Jedynie 2,4% osób biorących udział w badaniu odpowiedziało, że w wolnym czasie komputera nie używa w ogóle. W odróżnieniu od odpowiedzi dotyczących komputera, nieużywanie telewizora zadeklarował aż co czwarty badany (dziesięciokrotnie więcej). Mimo to, zdecydowana większość ankietowanych (56,8%) spędza do 2 godzin dziennie śledząc zmiany zachodzące na ekranie telewizora. Co ósmy robi tak od 2 do 4 godzin w ciągu dnia, a dalszych 4,4% respondentów spędza przed telewizorem średnio powyżej 4 godzin. 41

42 Co ciekawe, wyniki dotyczące czytania książek i prasy dla własnej przyjemności są niemal dokładnym odzwierciedleniem tych, dotyczących spędzania czasu przed telewizorem. Niemal co czwarty ankietowany (24%) stwierdził, że oprócz przygotowania do zajęć, w ogóle nie poświęca czasu na lekturę. Wyraźnie ponad połowa (58,4%) czyta książki i prasę do 2 godzin dziennie, a co dziesiąty przeznacza na to do 4 godzin w ciągu dnia. 4,8% ankietowanych deklaruje, że lektura dla własnej przyjemności pochłania im więcej niż 4 godzinny dziennie. Jak już zostało to wspomniane, rozmowa z rodziną i przyjaciółmi pochłania stosunkowo najwięcej czasu ankietowanych, spośród wszystkich czynników umieszczonych w badaniu. W tym miejscu ważne wydaje się wskazanie, iż w przypadku tego pytania zastąpiono odpowiedź w ogóle, odpowiedzią maksymalnie godzinę, uznając za nieprawdopodobne by na tym etapie rozwoju, na którym znajdują się ankietowani, brak jakiegokolwiek kontaktu z najbliższymi był możliwy. Przedstawione na wykresie 29. wyniki wydają się to potwierdzać. Zgodnie z deklaracjami respondentów, jedna trzecia z nich na rozmowę z najbliższymi poświęca więcej niż 4 godziny dziennie. Tyle samo (32%) rozmawia z rodziną i przyjaciółmi przez 2 do 4 godzin, natomiast co czwartemu zajmuje to do dwóch godzin. Tylko 9,2% osób biorących udział w badaniu na rozmowy z najbliższymi przeznacza mniej niż godzinę. 42

43 O ile poprzednie pytania miały za zadanie pomóc w analizie sposobu gospodarowania wolnym czasem przez młodych Dolnoślązaków (w tym tak więziotwórczymi czynnościami jak rozmowa z najbliższymi), o tyle dwa ostatnie pytania tej części badań służyły weryfikacji działań młodych respondentów w świecie wirtualnym zwłaszcza w kontekście przejawów ich społecznego zaangażowania. Jak widać na wykresie 30., niemal połowa ankietowanych (48%) bardzo często czerpie informacje o świecie i swoim otoczeniu za pomocą portali internetowych, a kolejne 36% robi to czasami. Tylko co dziesiąty (11%) ankietowany rzadko posługuje się wirtualną metodą zdobywania informacji, a 3% w ogóle nie używa do tego Internetu. 43

44 W porównaniu z powyższymi wynikami, zilustrowane na wykresie 31. rezultaty dotyczące komentowania spraw społecznych na portalach internetowych wydają się wyraźnie mniej optymistyczne. Bardzo często działania społeczne komentuje w ten sposób jedynie jeden na pięciu ankietowanych (19%), a 30% robi to czasami. W porównaniu do poprzedniego pytania, ponad dwukrotnie wzrósł odsetek osób (28%) rzadko sięgających po Internet w celu komentowania spraw społecznych. Jak wynika z naszego sondażu, najwyraźniej zwiększyła się liczba osób, które w ogóle nie przejawiają zainteresowania tą formą aktywności społecznej - odpowiedź nie komentuję spraw społecznych wybrało 20% ankietowanych. Abstrahując od formy i płaszczyzny przekazu, badani w zdecydowanej większości uznali, że młodzi ludzie powinni komentować sprawy publiczne, podkreślając podmiotowość młodego pokolenia. Powinni komentować, bo oni również należą do społeczeństwa. Sprawy publiczne dotyczą wszystkich, jednak nie zawsze ich opinia jest obiektywna, ponieważ mają inny punkt widzenia danej sprawy niż dorosłe osoby. W tym miejscu warto również przytoczyć opinie badanych, dotyczące pytania, czy aktywność młodych ludzi, czy to w sferze politycznej czy społecznej, może się na coś przydać dorosłym? Badani nie mieli wątpliwości, udzielając jednoznacznie twierdzących odpowiedzi: 44

45 Młodzi ludzie spoglądają na rzeczywistość z nieco innej perspektywy. Można się od nich wiele nauczyć. Głos młodego pokolenia na pewno się liczy w dyskusjach publicznych, ponieważ to młodzi ludzie tworzą przyszłość naszego kraju. Dosłownie jedna osoba udzieliła na powyższe pytanie przeczącej odpowiedzi, tym bardziej więc zasługującą na to, aby ją w tym miejscu przytoczyć: Raczej nie. I tak nikt nie traktuje tego na serio. Nic raczej się nie przyda z naszych działań, bo młodzi pomagają najczęściej innym młodym a nie dorosłym ludziom. Ich interesy są różne, więc się nie potrzebują. Ten ostatni głos wskazywać może na niskie poczucie młodych, iż ich głos jest słuchany i traktowany poważnie. Wyniki badań jakościowych niestety dodatkowo to potwierdzają. Młodzi ludzie w większości czują się bowiem pomijani: Nikt nie słucha głosu młodych. Młodzież nie ma siły przebicia poza sytuacjami typu ACTA, ale to Internet pomógł. Tak na co dzień, to tylko w domu się mnie rodzice o coś pytają, a tak to nie. Nie wiem nawet kto miałby i o co pytać. Nikt nie pyta, bo młodzież jest traktowana jak zawsze niedojrzałe głupki, wiec po co pytać. Myślę, że ktoś słucha głosu młodzieży, ale nie bierze go za bardzo pod uwagę przy podejmowaniu decyzji. Według mnie jest to spowodowane popularnie przyjętym stereotypem jest młody/a, brak mu/jej doświadczenia. Niektórzy młodzi ludzie są bardziej doświadczeni i obeznani w pewnych sprawach, niż niejeden człowiek ze starszego pokolenia. Z drugiej strony, są również młodzi, których poczucie wysłuchania wzrasta, co ma duży związek z ich zaangażowaniem społecznym. Jeszcze do niedawna byłem przekonany, że głos młodzieży w rozwoju społeczności miasta nie jest zupełnie brany pod uwagę, jednakże gdy zacząłem działać społecznie, udzielać się w MRM zauważyłem, że niektóre pomysły dostają się wyżej. 45

46 3.5 Priorytety życiowe W kolejnej części badań młodzi Dolnoślązacy zostali zapytani o ważne dla nich wartości życiowe i zadowolenie ze swojego życia. Dzięki tym pytaniom możliwe stało się poznanie wagi, jaką przydają oni takim wartościom jak udane życie rodzinne, przyjaźń, bycie użytecznym, prestiż i szacunek, dobre wykształcenie, interesująca praca, duże pieniądze, barwne życie, czy spokojne życie. W przypadku każdego z pytań ankietowani oceniali wagę poszczególnych czynników w 5- stopniowej, rosnącej skali: 1-nieważne; 2-mało ważne; 3-średnio ważne; 4-ważne; 5-bardzo ważne. Jak widać na wykresie 32., najważniejszą wartością w życiu młodych ludzi jest udane życie rodzinne (średnia 4,65). Tylko nieznacznie mniej ważna jest zdaniem młodych przyjaźń - 4,52. Stosunkowo ważne są również: dobre wykształcenie - 4,37 oraz interesująca praca - 4,34. Pozostałe odpowiedzi nie cieszyły się już tak dużą popularnością. Co ciekawe, bycie użytecznym (3,81) znalazło się dopiero na 7. miejscu, przed prestiżem i szacunkiem - 3,65 oraz dużymi pieniędzmi - 3,60. Kolejne wykresy obrazują rozkład wskazań ankietowanych w odniesieniu do każdego z czynników umieszczonych w badaniu. 46

47 47

48 48

49 49

50 Jak widać, udane życie rodzinne to nie tylko najwyżej ceniona wartość, ale również czynnik, który sprawił ankietowanym najmniej problemów (najmniejszy odsetek braku odpowiedzi), a ich wskazania właśnie w tym przypadku są najbardziej zdecydowane - niemal trzy czwarte badanych przydało mu najwyższą wagę. Ostatnie pytanie tej części badania poświęcone zostało samoocenie dotychczasowego życia ankietowanych. Tym razem zostali oni poproszeni o wskazanie jednej z możliwości na siedmiopunktowej skali, moje dotychczasowe życie jest : 1- wspaniałe; 2-udane; 3- dość udane; 4- ani dobre, ani złe; 5-niezbyt udane; 6-niesczęśliwe; 7-okropne. Pełne wyniki przedstawiono na wykresie 42. Jak widać, ankietowani pozytywnie oceniają swoje dotychczasowe życie. Dwóch na pięciu z nich uważa swoje życie za udane, a jeden na pięciu za dość udane. Na trzecim miejscu znalazła się najbardziej optymistyczna odpowiedź - wspaniałe - którą wybrało 16,8% osób biorących udział w badaniu. Jedynie 11,6% respondentów przyznało swojemu dotychczasowemu życiu średnią ocenę (ani dobre, ani złe), a najbardziej krytycznie swoje życie oceniło tylko 1,2% młodych ludzi. Stosunkowo niewiele, bowiem 4,4% ankietowanych, miało problem z udzieleniem jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. 50

51 3.6 Poglądy i postawy Ostatnia część badania poświęcona została szeregowi kwestii związanych z poglądami i postawami młodych ludzi. Część z pytań dotyczyła stosunku do systemu politycznego, część do relacji międzyludzkich. Dzięki odpowiedziom ankietowanych możliwe staje się określenie czynników i sposobów, które mogą (i powinny) odegrać ważną rolę we wzmacnianiu wśród młodych ludzi potrzeby większego zaangażowania na rzecz swojego otoczenia. Celem pierwszego pytania było określenie natężenia postawy hedonistycznej młodych ludzi, których zapytano: co lepiej: żyć skromnie i oszczędnie czy dążyć do przyjemności życiowych?. Jak przedstawia to wykres 43., młodzi obywatele Dolnego Śląska w zdecydowanej większości opowiadają się za pierwszą możliwością - odpowiedź dążyć do przyjemności życiowych wybrało 58% ankietowanych. Przeciwnego zdania było 13% osób biorących udział w badaniu, które opowiedziały się po stronie życia skromnego i oszczędnego. 28% respondentów miało problem z jednoznacznym określeniem się po której ze stron tej dychotomii. Jeszcze więcej problemu sprawiło ankietowanym pytanie dotyczące gotowości do działania na rzecz innych: co lepsze: dbać głównie o siebie i najbliższych czy działać publicznie na rzecz innych?. W tym przypadku aż 38% uczestników sondażu miało problem z jednoznaczną decyzją, wybierając możliwość trudno powiedzieć. Mimo to, największą liczbę wskazań otrzymała opcja dotycząca dbałości głównie o siebie i najbliższych (39%), a 22% osób zadeklarowało, iż lepiej działać na rzecz innych. 51

52 Odpowiedzi na kolejne pytanie: co lepsze: interesować się polityką, czy być jak najdalej od niej? nastręczają najwięcej trudności interpretacyjnych spośród wszystkich zadanych w ankiecie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest niemal równy rozkład odpowiedzi zarówno na rzecz zainteresowania polityką (32,8%), omijania jej (31,2%), oraz możliwości trudno powiedzieć (34,8%) 18. Jednakże na podstawie tych wyników uzasadniona wydaje się teza, iż współczesna polityka (zwłaszcza taka, którą obserwują w mediach masowych) raczej odpycha od siebie młodych ludzi, aniżeli ich do siebie zachęca. 18 Bardzo podobne wyniki przytacza K. Szafraniec w raporcie Młodzi 2011, z tą różnicą, iż w przypadku naszych badań znacznie wzrósł odsetek osób mających problem z odpowiedzią na to pytanie. Jednakże, również w przypadku ogólnopolskich badań, młodzi ludzie pod względem postawy wobec polityki są podzieleni niemal na pół. Zob. Młodzi 2011, op. cit., s

53 Tezę tę potwierdzają wyniki kolejnego pytania, tym razem dotyczącego zainteresowania polityką wśród młodych ludzi. Jak ilustrują to wyniki przedstawione na wykresie 46., zdecydowanie najwięcej ankietowanych (36,8%) oceniło swoje zainteresowanie polityką jako średnie. Na drugim miejscu znalazła się najmniej korzystna z punktu widzenia sfery publicznej odpowiedź: żadne - praktycznie mnie to nie interesuje, którą wybrało aż 21,6% ankietowanych. Trudno uznać za optymistyczne wyniki, jeśli uświadomimy sobie, że tylko 18,4% respondentów interesuje się polityką w stopniu bardzo dużym (7,2%) albo dużym (11,2%). Znając wyniki dwóch poprzednich pytań, świadczące o krytycznej ocenie polityki i nikłym zainteresowaniu nią, łatwiej zrozumieć przyczyny takiego rozkładu odpowiedzi, na kolejne pytanie, tym razem poświęcone opinii ankietowanych o demokracji. Także w tym przypadku, młodzi obywatele Dolnego Śląska zdają się być zdezorientowani. Świadczy o tym największy odsetek, jaki uzyskała odpowiedź trudno powiedzieć (37,6%). Wprawdzie niemal co trzeci ankietowany (29,2%) zgadza się z opinią, iż demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów, ale niewiele mniej osób - bo 24% - uważa, że rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane niż rządy demokratyczne. Wyniki te muszą być tym bardziej niepokojące, kiedy uświadomimy sobie, iż ankietowanymi były osoby, które nie pamiętają czasów sprzed 1989 r., a 53

54 więc w odróżnieniu od swoich rodziców czy dziadków, nie mogą się kierować sentymentem do przeszłości. Co jednak ciekawe, uczestnicy badań jakościowych w większości uznali, iż młodzież powinna angażować się w politykę: Młodzi ludzie powinni mieć możliwość aktywności w różnych sferach życia obywatelskiego. W momencie uzyskania możliwości jakichkolwiek wpływów na sposób funkcjonowania państwa, powinni mieć w tym swój udział. Powinni się angażować wszyscy Ci, którzy chcą czy też politycznie, czy społecznie - obojętnie. Dobrze by było, aby jak najwięcej młodych ludzi chciało się włączać, by móc decydować o sobie. Z drugiej strony pojawiły się też głosy przeciwne (choć dużo rzadsze), uznające, że polityka nie jest właściwą płaszczyzną aktywności dla młodych ludzi: Powinni działać w organizacjach pozarządowych, bo w polityce nie zawsze rozumieją do końca o co chodzi. Polityka jest dla dorosłych, po co się w to mieszać?. Uważam, że młody człowiek powinien lepiej poznać świat, nabyć doświadczenia w działalności społecznej, aby ukierunkować swoje poglądy. Powinien także przyjrzeć się, jak w praktyce wygląda polityka i dopiero później decydować czy zamierza się w nią angażować. 54

55 Ostatnie pytania ankiety sondażowej poświęcone zostały poglądom i postawom ankietowanych w stosunku do innych, wzajemnego zaufania oraz poczucia sprawstwa, zwłaszcza w przypadku większej grupy osób. Pierwsze z tych pytań dotyczyło gotowości młodych Dolnoślązaków do pomocy innym ludziom. Wyniki nietrudno uznać za pozytywne. Blisko połowa ankietowanych (43%) uznała bowiem, że obecnie trzeba być bardziej wrażliwym i gotowym do pomocy innym ludziom. Drugą, opozycyjną i nacechowaną egoizmem możliwość obecnie trzeba bardziej koncentrować się na walce o swoje sprawy, nie zważając na innych - wybrało 23% osób biorących udział w badaniu. Jedna trzecia respondentów miała problem z jednoznacznym opowiedzeniem się po stronie którejś z alternatyw. Młodzi obywatele Dolnego Śląska nie tylko doceniają wagę wrażliwości i gotowości do pomocy innym ludziom, ale też poczucie sprawstwa w sytuacji wspólnego działania z innymi. Świadczą o tym fakt, że aż 58% ankietowanych opowiedziało się po stronie sformułowania ludzie tacy jak ja działając wspólnie z innymi mogą pomóc potrzebującym lub rozwiązać niektóre problemy swojego środowiska, osiedla, wsi lub miasta. Przeciwną odpowiedź wybrało 10% respondentów, 30% miało trudności z jednoznacznym opowiedzeniem się po którejś ze stron. Ilustruje to wykres

56 O ile poprzednie pytania dotyczyły oceny samego siebie w relacjach z innymi, gotowości do pomocy czy współdziałania, o tyle dwa kolejne poświęcone były ocenie innych w relacjach z ankietowanymi. Tym razem wyniki nie są już tak optymistyczne jak wcześniej. Ponad dwie trzecie badanych (69,6%) stwierdziło jednoznacznie, iż w relacjach z innymi ostrożności nigdy za wiele, a jedynie 16% stwierdziło, że większości ludzi można ufać. W odróżnieniu od poprzednich pytań, zdecydowanie zmalał odsetek niezdecydowanych (trudno powiedzieć - 7,2%). Powyższe wyniki znalazły swoje potwierdzenie w ostatnim z pytań ankiety sondażowej, poświęconemu ocenie intencji innych. I w tym przypadku dwie trzecie ankietowanych opowiedziało się bardzo zachowawczo, stwierdzając, że ludzie najczęściej dbają wyłącznie o 56

57 własne sprawy, natomiast tylko jeden na dziesięciu ankietowanych stwierdził, iż ludzie najczęściej starają się być pomocni. 18% ankietowanych wybrało odpowiedź trudno powiedzieć. 57