Globalizacja wobec demokracji

Transkrypt

1 Jarosław Zieliński Globalizacja wobec demokracji Będzie to świat globalny w pozytywnym znaczeniu tego słowa, jako suma wkładów wielu narodów, ras i kultur 1 Co naprawdę znaczy globalizacja? Co znaczy dla współczesnego świata co dla świata jako całości, a co dla jego najbardziej rozwiniętych krajów? Co dla państwa, a co dla pojedynczego człowieka? Co dla polityki, gospodarki, kultury? Wiele pytań i wiele odpowiedzi na nie, często nacechowanych emocjonalnie i ideologicznie. Spór o globalizację jest bez wątpienia sporem ideologicznym, może najważniejszym jaki się toczy na przełomie wieków. Rewolucyjne przemiany w komunikowaniu się ludzi, gospodarcza globalizacja, Internet i ogromne przepływy kapitału zmieniają mechanizmy, które rządzą światem stwierdza Tony Blair, premier rządu brytyjskiego. Globalizacja nie jest procesem abstrakcyjnym. Ma ona wpływ na życie nas wszystkich poczynając od maklerów walutowych w londyńskim City, a kończąc na robotnikach w Szanghaju i producentach kawy w Kenii. Nauczyciele i handlowcy, urzędnicy i piłkarze mogą odczuwać wpływ wydarzeń zachodzących w miejscach oddalonych o tysiące kilometrów 2. Ludzkość od wieków ma tendencję do łączenia się w coraz większe wspólnoty. Pewnych problemów po prostu nie da się rozwiązać w małych grupach. Wspólnota zamieszkująca jedną jaskinię przerodziła się w plemię, a te gdy urosło założyło miasto, które zagarniając wokół siebie coraz więcej terytorium przekształciło się w państwo. Bliskie sobie państwa zaczęły wiązać regionalne sojusze, w trosce o swe bezpieczeństwo i dla lepszego rozwoju. Dwudziesty wiek przyniósł myślenie o całej Ziemi jako jednym wielkim regionie: powstał 1 Carlos Fuentes, w: Giermkowie Don Kichota, z Carlosem Fuentesem rozmawia Artur Domosławski, Gazeta Wyborcza, 18 maja Z wypowiedzi Tony Blaira w czasie szczytu G-8, w: Tony Blair, Wyzwania XXI wieku, Rzeczpospolita, 15 maja 1998 roku.

2 2 system Narodów Zjednoczonych 3. Wizje autorów dzieł fantastycznonaukowych idą dalej w stronę galaktycznych imperiów przedstawionych w Gwiezdnych wojnach czy serialu Star Trek. Czy jednak ludzkość jest w stanie stworzyć polityczny i gospodarczy organizm obejmujący setki planet, jeśli nie potrafimy zjednoczyć jednej? Proces globalizacji wskazuje że tak, choć dopiero za pewien czas. Podobnie jak polityczne, przez wieki poszerzały swój teren działania organizmy gospodarcze. Początkowo człowiekowi wystarczyły efekty pracy jego rąk, sił rodziny i pomocników. Później powstały warsztaty rzemieślnicze, manufaktury i posiadłości ziemskie, fabryki, wymieniające swe produkty przy pomocy kupców i targowisk. Przedsiębiorstwa stawały się coraz większe, a ich produkcja coraz bardziej skomplikowana. Poszerzały zakres swego działania na nowe branże i obszary. Przekroczyły granice państw wspierając się rozwojem narzędzi transportu i wymiany informacji. Powstały międzynarodowe czy też wielonarodowe (multinationals) korporacje 4. To one mają dziś wielki wpływ na gospodarkę światową, wpływ porównywalny z rządami państw. Ważną cechą globalizacji jest to, że w jej czasach obok państw w grze politycznej występują też organizacje międzynarodowe i wielonarodowe korporacje. Komplikuje to, ale zarazem uspokaja sytuację międzynarodową. Korporacje chcą może zbrojeń, ale nie wojny. W trakcie starcia zbrojnego ich lokalne przedstawicielstwa mogłyby znaleźć się po obu stronach konfliktu, a żywotne więzi pomiędzy nimi zostałyby zerwane. 5 Organizacje międzynarodowe nie pozwalają na dominację jednego państwa ścierające się w nich interesy nie przynoszą prostych rozwiązań. 3 Autorem pojęcia Narody Zjednoczone był amerykański prezydent Franklin Delano Roosevelt; zostało ono po raz pierwszy użyte w Deklaracji Narodów Zjednoczonych podpisanej przez 26 państw w 1942 roku. Jednak prawdziwym początkiem systemu Narodów Zjednoczonych jest Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 roku; powstaje Organizacja Narodów Zjednoczonych. 4 Można się też spotkać z określeniem przedsiębiorstwa transnarodowe lub, znacznie częściej, z popularnym określeniem wielkie korporacje ; wszystkie te terminy oznaczają firmy przemysłowe i handlowe o zasięgu międzynarodowym, tworzące i sprzedające swe towary i usługi w wielu krajach świata. 5...nigdy do tej pory nie walczyły ze sobą kraje, w których McDonald s sprzedawał hamburgery pisze o interwencji w Kosowie jako o wyjątku od tej dwudziestowiecznej zasady Paweł Wroński (Nowy wojenny świat, Gazeta Wyborcza, 30 kwietnia 1999). Jest to przypomnienie tezy wysuniętej po raz pierwszy w połowie lat dziewięćdziesiątych przez komentatora New York Timesa Thomasa Friedmana. Co prawda teza ta została ona nieco nadszarpnięta tym, że w Jugosławii otwarto restaurację McDonald s 24 marca 1988 roku a w Stanach już w 1948, a kraje te tak naprawdę toczyły wojnę o Kosowo w 1999 roku...

3 3 Symbolem współpracy państw i wielkich korporacji są spotkania w Davos można na nich zobaczyć i polskiego prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i amerykańskiego biznesmena Billa Gatesa, szefa Microsoft. Szybkość działania i skomplikowane zależności powodują, że rządy i wielkie prywatne firmy ponoszą odpowiedzialność nie tylko wobec swych obywateli czy klientów, ale także właściwie wobec całej ludzkości, którą dziś lub w przyszłości mogą dotknąć ich poczynania. Można by nawet powiedzieć, że odpowiadają nie tylko za to, co zrobiły ale także za to czego nie zrobiły, ale mogłyby zrobić. Globalne problemy Problemy globalne dobrze uchwycił Bill Clinton w maju 2001 stwierdzając: Stany Zjednoczone i Europa muszą zobowiązać się do realizacji pięciu głównych celów: intensywniej wspierać rozwój gospodarczy najuboższych krajów, pracować nad zbudowaniem dobrego systemu opieki zdrowotnej i oświaty, wypełnić przepaść między krajami bogatymi i biednymi związaną z dostępem do dobrodziejstw najnowszej techniki, wspierać ekologicznie zrównoważony rozwój (zwalczając jednocześnie efekt cieplarniany) oraz zintensyfikować współpracę w zakresie bezpieczeństwa, zapewniającą skuteczną walkę z terroryzmem. 6 Dodaje też: Problemów do rozwiązania jest zatem wiele. Aby się z nimi uporać, musimy podążać dotychczasową drogą rozwijania wzajemnych zależności. Umożliwiło to przetrwanie zimnej wojny, doprowadziło do integracji Europy, a teraz może pomóc w likwidowaniu dzielących nas jeszcze barier i tym samym przyczynić się do znalezienia drogi do wspólnej sprawy. Jeżeli to zrobimy, to lata, które nadejdą, mogą być najwspanialszymi w historii człowieka. Globalizacja polityczna to przede wszystkim wzrost znaczenia działań rozgrywających się powyżej poziomu jednego państwa. Jest odpowiedzią na pojawienie się problemów politycznych o zasięgu globalnym. Problemy takie jak pokój i rozbrojenie, terroryzm, zanieczyszczenie środowiska, głód i przeludnienie nie można rozwiązać w skali jednego kraju, a nawet regionu. Konieczna jest współpraca państw, a także pomoc biedniejszym państwom udzielana przez bogatsze. Konieczna jest także współpraca sektora państwowego i sektora prywatnego nie tylko na gruncie 6 Z wystąpienia Billa Clintona podczas jego pobytu w Warszawie w maju 2001, za: Małgorzata Birnbaum, Urszula Chojnacka, Bill Clinton: Nikt nie zatrzyma procesu globalizacji, Puls Biznesu, 21 maja 2001.

4 4 wzajemnego poszanowania praw i obowiązków, ale także wspólnego rozwiązywania globalnych problemów. Narody Zjednoczone u progu swego powstania faktycznie zdefiniowały pokój jako problem globalny. Z utrzymaniem pokoju związane są problemy kontroli zbrojeń i proces rozbrojenia, a zwłaszcza sprawy dotyczące broni masowej zagłady. Rozwój techniki i korzystającej z jej osiągnięć gospodarki dodał troskę o środowisko naturalne, od zanieczyszczeń przemysłowych po wymierające gatunki. Troska o prawa człowieka postawiła pod znakiem zapytania suwerenność jako generalną zasadę obowiązującą w ładzie światowym. Poszanowanie praw człowieka choć bardziej politycznych niż społecznych i kulturalnych stało się równie ważnym światowym działaniem jak walka o pokój. I często przybiera postać walki. Demokracja międzynarodowa? Gdzieś w domyśle dzisiejszych stosunków międzynarodowych leży uznanie demokracji za standard działań politycznych, standard do którego należy dążyć. Demokracja i wolny rynek są wspólnym mianownikiem procesu globalizacji. Upowszechnianie demokracji prowadzi do uspokojenia sytuacji na świecie: Doświadczenie dowodzi, że kraje demokratyczne rzadko kiedy wypowiadają sobie wojnę stwierdza Kofi Anan, sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych 7. Jest to już nieco inna demokracja niż ta istniejąca na poziomie pojedynczego państwa. Edward Haliżak tak rozważa 8 system międzynarodowy: za jego demokratycznością przemawia rosnący udział państw demokratycznych, upowszechnienie idei bezpieczeństwa jednostek ludzkich, mobilizacja społeczeństw w stosunku do własnych rządów, rosnąca współzależność między sferą wewnętrzną i międzynarodową, upowszechnienie się zasady międzynarodowego ładu liberalnego w gospodarce światowej; przeciw - wpływ mocarstw jako uczestników systemu międzynarodowego mogących narzucać innym swoją wolę, różnice w statusach i potencjałach państw tworzących ów system. Stwierdzamy, że w wielu sprawach nie możemy być samodzielni i dlatego musimy nawiązać współpracę z innymi wspólnotami. Innymi słowy, stwierdzamy, iż państwo naro- 7 Wypowiedź Kofi Anana 27 czerwca 2000 podczas konferencji Ku wspólnocie demokracji, za: Katarzyna Montgomery, Witajcie w klubie, Gazeta Wyborcza, 28 czerwca Edward Haliżak, Demokratyczność współczesnego systemu międzynarodowego, wystąpienie na konferencji z okazji dwudziestolecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych, 9 listopada 1996, Warszawa.

5 5 dowe nie zapewnia już wystarczająco pojemnej platformy dla skutecznego odniesienia się do niektórych zadań i musimy szukać innej instytucji. Nie czynimy nic nowego, naśladujemy twórców państwa narodowego, które pozwoliło opanować sprawy, jakimi w minionych stuleciach nie sposób było zarządzać w wąskich granicach miast-państw. tłumaczy Andrzej Olechowski nasz dążenia do wstąpienia do Unii Europejskiej 9. I dodaje następnie: Wiele już zostało zrobione, by zgromadzić Europejczyków w jednej wspólnocie, w ponadnarodowej demokracji. Globalizacja gospodarcza jest wynikiem zarówno działań wielonarodowych korporacji jak i posunięć rządów. Świat staje się jednym wielkim rynkiem, a wydarzenia gospodarcze z różnych kontynentów są ze sobą powiązane. w krótkim czasie, między innymi za sprawą Internetu i innych technologii informatycznych, trzy miliardy ludzi, połowa świata od Indii i Chin po Rosję i niektóre kraje Wschodniej Europy, które do niedawna nie uczestniczyły w swobodnym przepływie towarów i usług znalazła się na otwartym, globalnym rynku. To stworzyło nowe warunki pracy i konkurencyjności. Warunki, w których konkurencja nie oznacza już rywalizacji tylko na lokalnym rynku stwierdza Craig Barrett, dyrektor Intel Corporation, jednej z największych firm informatycznych na świecie 10. Ważnym mechanizmem a zarazem symbolem tych globalnych zależności jest giełda papierów wartościowych. Przy całej swej nieprzewidywalności giełdy są narzędziem stabilizującym politycznie. Po co walczyć, jeśli można handlować? Dążenie do umożliwienia jak największej liczbie ludzi grania na giełdzie musi spowodować unifikację zasad finansowych, wprowadzenie prawnych regulacji pozwalających amerykańskiej czy niemieckiej korporacji kupić fabrykę pod Rzeszowem. Giełdy działają jak system naczyń połączonych; są wrażliwe na gospodarcze i polityczne wydarzenia na świecie. Kryzys gospodarczy w Rosji, wojna w Zatoce Perskiej, trzęsienie ziemi niszczące fabrykę ważnych komponentów elektronicznych w Japonii mogą spowodować wahania kursu akcji na całym świecie. 9 Andrzej Olechowski, W drodze do ponadnarodowej demokracji, Rzeczpospolita, 18 maja Olechowski wskazuje w tym samym tekście na związki kreatywności i technologii informacyjnej z kapitalizmem: Kapitalizm zostanie też wzmocniony przez rozwój technologii informacyjnej, gdyż kreatywność jest jego siłą napędową. 10 Za: Zbigniew Zwierzchowski, Konkurencja przestała być lokalna, Rzeczpospolita, 21 czerwca 2004.

6 6 Akcjonariat jako forma własności pozwala kapitałowi łatwo przekraczać granice. Firma publiczna, notowana na giełdzie, należąca po części do wręcz setek tysięcy ludzi a taką formę ma większość wielonarodowych korporacji dążyć musi nie tylko do maksymalizacji zysku, ale i do odpowiedniego przedstawienia swych posunięć każdemu, kogo to może zainteresować. W rzeczywistości nie ogranicza się tylko do zainteresowanych. Wielonarodowa korporacja ma zadanie trudniejsze niż państwo we współczesnym świecie każdy może być jej klientem, współpracownikiem czy akcjonariuszem. Kampanie reklamowe i działania public relations korporacji mają za zadanie powiększyć krąg zainteresowanych jej produktami o odbiorców formułowanego przez nią komunikatu. Jednak najprostszym komunikatem jest sam produkt nie potrzeba reklamy, by wziąć do ręki butelkę Coca-Coli i poczuć jej niepowtarzalny smak czy to na Saharze czy w centrum Nowego Jorku. Wielkie korporacje międzynarodowe są uważane za siłę napędową procesów globalizacyjnych. Ocenia się, że przypada na nie 25 procent światowej produkcji i 75 procent wymiany handlowej. Są ośrodkiem innowacyjności, tworzą główne kanały przekazywania nowoczesnych technologii. Ich produkty są w skali globalnej najbardziej konkurencyjne; udaje się to im osiągnąć dzięki utrzymywaniu kosztów na niskim poziomie, a także przez stosowanie najnowszych technologii i efektywnych procesów decyzyjnych. Nie bez znaczenia są również działania korporacji w zakresie prac badawczo-rozwojowych; wiele z nich ma budżety badawcze porównywalne z wydatkami na badania całych państw. Mają własne laboratoria, prowadzą wspólne projekty z uniwersytetami i instytucjami naukowymi 11. Są to przede wszystkim firmy mające siedzibę w Stanach Zjednoczonych, zachodniej Europie i Japonii. Korporacja jest niezależna od przestrzeni. Zygmunt Bauman w swym dziele Globalizacja 12 rozważa sytuację, w której firma zdecydowałaby się na przeniesienie swej działalności w innej miejsce. Większość pracowników skrępowana rozmaitymi więzami zostałaby na starym miejscu, podobnie dostawcy i kooperanci. Sama miejscowość gdzie zlokalizowane jest biuro lub fabryka należące do firmy również nie zmieniłaby swej lokalizacji... Bauman stwierdza, że elementem mobilnym są tu inwestorzy właściciele akcji, podejmujący globalne decyzje dotyczące firmy. Stanowią oni w rzeczywistości jedyny czynnik, który nie jest ograniczony przestrzenią. 11 Za: Robert Ruszkiewicz, Globalizacja wielkie wyzwanie XXI wieku, Magazyn Przemysłowy, maj Zygmunt Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000.

7 7 Jednak pewnym punktem umocowania firmy w przestrzeni jest jej siedziba, a codzienne decyzje podejmuje jej kierownictwo, z rzadka odwołując się do decyzji akcjonariuszy. W obrębie międzynarodowej korporacji wymieszane zostają polityczne, gospodarcze i kulturowe dążenia jej pracowników. Stają się mają być podporządkowane interesom korporacji. Jednak te organizacje są zbyt duże, by było to aż tak proste. Cele gospodarcze zysku i dominacji na rynku mieszają się z intelektualnymi, takimi jak urzeczywistnienie wizji kierownictwa co do potrzeb samej korporacji i świata. W strukturze korporacji funkcjonującej w wielu krajach i wielu kulturach jest wiele miejsca na interpretację. Choć korporacja wręcz wymusza unifikację w swym działaniu, pozostawia też wiele miejsca na lokalizację przystosowanie swego przekazu do miejscowych warunków i wartości. Jej działalność globalna rozpada się w rzeczywistości na wiele posunięć lokalnych. Koncepcje i zmiany niekoniecznie muszą rodzić się w centrali; globalizacja nie jest tylko najnowszym sposobem komunikacji kwatery głównej z jej wysuniętymi posterunkami, ale sposobem na uzyskanie nowych pomysłów czy nowych metod działania zewsząd i przekazanie ich w wybranym momencie wszędzie. Wielkie firmy stają się jeszcze większe; korporacje łączą się, dążąc do zdobycia coraz większej części rynku, zmniejszenia swych kosztów, a także wykorzystania nowych możliwości 13. Koncentracja kapitału najbardziej jest widoczna w sektorze naftowym, telekomunikacyjnym i spożywczym. Międzynarodowa przestępczość i terroryzm Troska o pokój, otwarcie granic i walka o prawa człowieka wespół rodzą nowe problemy globalne międzynarodową przestępczość i terroryzm. Nie można wskazywać na samostanowienie i demokratyczną formę rządów jako pożądane efekty bez uzyskania międzynarodowego terroryzmu jako skutku ubocznego. Dokładnie to samo dotyczy wolnego rynku, gospodarczej współpracy między krajami, otwarcia granic i przestępczości międzynarodowej, jako ich niepożądanego, ale nieuchronnego efektu. 13 Na przykład fuzja koncernu medialnego Time Warner z firmą internetową America OnLine rodzi się z chęci wykorzystania bogatej biblioteki multimedialnych treści artykułów prasowych, książek, utworów muzycznych, filmów (jakimi dysponuje Time Warner) w Internecie (gdzie America OnLine ma do dyspozycji ogromne doświadczenie, znaną markę i liczący się udział w rynku).

8 8 Jeszcze do niedawna mafie były zjawiskiem etnicznym i działały w niektórych miastach lub regionach. Od czasu do czasu prowadziły akcje na większą skalę, ale przez dziesięciolecia nie zdarzyło się, aby ze sobą współpracowały. Sytuacja zmieniła się radykalnie. Dziś większość mafii to organizacje międzynarodowe, globalizujące się wraz z gospodarką i obiegiem informacji. ocenia Jacek Pałasiński 14, wskazując jednocześnie przykłady tej współpracy. Bodaj najbardziej zinternacjonalizowaną organizacją przestępczą jest powstała przed dziesięciu laty mafia albańska. Zawarła ona strategiczne sojusze z neapolitańską kamorą i apulijską Zjednoczoną Świętą Koroną w sprawie przemytu papierosów i przerzutu imigrantów do południowych Włoch, a z mafią turecko-grecką w sprawie nielegalnego przewozu osób ze Wschodu do państw, które ratyfikowały porozumienie z Schengen. Albańczycy współpracują też z mafią sycylijską, ukraińską i mołdawską. Gwałtowny rozwój Internetu jeszcze potęguje te zjawiska. Dzięki Internetowi przestępcom łatwiej niż kiedykolwiek jest przekraczać granice i koordynować swe działania. Tradycyjnie rozumiana suwerenność narodowa utrudnia ekstradycję własnych obywateli, którzy popełnili przez Internet przestępstwo na terenie innego kraju 15. Międzynarodowy terroryzm pogrzebał poczucie bezpieczeństwa zarówno jednostek, jak i narodów. Terroryści uderzają znienacka. Dziś w Moskwie, a jutro? Gdzie? Nikt tego nie wie pisze Mieczysław F. Rakowski 16. Dramatyczny wymiar terroryzmu polega na tym, że jego ofiarami padają niewinni ludzie, którzy w większości nie mają żadnego wpływu na politykę rządów, na choćby zmniejszenie obszaru nędzy i głodu, na usuwanie przyczyn sprzyjających rozwojowi współczesnego terroryzmu. Globalizacja kulturalna Nauka wspierająca gospodarkę, informacja jako towar, kultura masowa prowadzą do globalizacji kulturalnej. Dzieła kultury przekraczają granice już od wynalezienia druku i następnych metod produkcji masowej pierwszym niewątpliwie jest Biblia ale dopiero środki masowego przekazu otworzyły wrota globalizacji kulturalnej. 14 Jacek Pałasiński, Globalna mafia, Wprost, 14 stycznia Za: AL., AFP, Technoprzestępcy, Gazeta Wyborcza, 9 maja Mieczysław F. Rakowski, Okruchy dziennika, Dziś, grudzień 2002.

9 9 Ta globalizacja kultury i źródeł informacji oznacza, że otrzymujemy informacje szybciej, ale z niewielu źródeł. Może być tylko jedna telewizja CNN i tylko jeden dziennik Financial Times. Ten sam przekaz jest dostarczany niemal natychmiast, w wiele miejsc. Zwolennicy podkreślają wiele i natychmiast, przeciwnicy wskazują na ten sam. Większe kultury zawsze oddziaływały na mniejsze, po części niszczyły je, po części zmieniały. Wielkie oznacza czasem bardziej rozwinięte, czasem silniejsze. Powstanie nacjonalizmu sprawiło, że możliwe stały się państwa narodowe tworzące zręby współczesnego świata, ale również powołało do życia dążenie do ochrony narodowych kultur. Globalizacja kulturalna jest dla owych kultur zagrożeniem. Nie bez znaczenia jest też dostrzeżenie innych kultur i idące za nim otwarcie się na nie. W dodatku procesy globalizacji sprawiają, że coraz częściej mamy kontakty z przedstawicielami innych środowisk i kultur, z ludźmi wyznającymi inne systemy wartości i inaczej postrzegającymi rzeczywistość, która nas otacza. To zmusza nas do rewidowania wielu tradycyjnych poglądów, które dotąd uznawaliśmy za pewniki. Musimy godzić się z możliwością, że być może dopuszczalne są zupełnie inne punkty widzenia i interpretacje faktów. zauważa profesor Janusz Czapiński, psycholog społeczny 17. Inwazja Zachodu Globalizacja jest także widziana jako inwazja Zachodu bogatszej, ale niezbyt licznej części świata na pozostałe kultury. Zachód narzuca im prawa człowieka, indywidualizm, wolny rynek, demokrację. Inwazja ta co prawda odbywa się rzadko już militarnie 18, a głównie politycznie, gospodarczo, informacyjnie, kulturowo. Cywilizacja Zachodu rozprzestrzenia się na cały świat przyczółki zdobył dla niej kolonializm, dziś wspierają ją międzynarodowa działalność gospodarcza i ruch turystyczny, wymuszając pewne standardy komunikacji i zamieszkania, a przy tym przekazując sposób myślenia charakterystyczny dla mieszkańców Europy i Ameryki Północnej. 17 Mamuty i kapiszony muszą wymrzeć, z Januszem Czapińskim rozmawia Wojciech Maziarski, Gazeta Wyborcza, 18 maja Choć odbywa się jednak i w ten sposób. Jednym z ostatnich przykładów jest wojna w Kosowie, dla potrzeb której przyjęto prymat praw człowieka nad zasadą nieingerencji w wewnętrzne sprawy państw po to, by usprawiedliwić interwencję humanitarną.

10 10 Oczekujemy świetlanej przyszłości, tego, że świat zmierza ku lepszemu, a rzeczywistość jest inna. Trzecia wojna światowa już się zaczęła między globalizmem, bogactwem, a pięcioma miliardami ludzi, którzy cierpią biedę. mówi rosyjski reżyser Andrzej Konczakowski 19. Tymczasem wydaje się, że jest to konflikt religijny, muzułmańskich fundamentalistów występujących przeciw Zachodowi za kilka, za dziesięć lat ta wojna może stać się wojną prawdziwą. Globalizacja polityczna W Europie państwa powstały z przekształcenia luźnej, feudalnej przestrzeni, ukształtowanej na gruzach Imperium Rzymskiego i regulowanej w większym stopniu przez kulturę niż przez politykę pisze Jadwiga Staniszkis 20. Ujednolicenie praw, edukacji, likwidowanie barier pomiędzy regionami, wreszcie zapełnienie absolutystycznej pustki argumentów legitymizacyjnych przez siatkę praw obywatelskich doprowadziło do powstania nowoczesnych państw. Obecnie globalizacja koroduje stopniowo owe państwa, ograniczając znaczenie polityki w skali państwa narodowego. Państwa powoli obumierają. Powracają za to elementy charakterystyczne dla imperialistycznej filozofii władzy: chodzi między innymi o szukanie sensu władzy w misji wobec świata zewnętrznego, a nie tylko w reprodukcji własnych granic; nietolerowanie neutralności wobec wyznawanych przez siebie zasad; koncentryczna konstrukcja sfer wpływu z odmiennymi regułami gry i standardami... Profesor Staniszkis wskazuje na Stany Zjednoczone i Chiny jako na państwa mające takie imperialne zapędy; sądzi przy tym, że Europa nie stanie się imperium w sposobie działania, a raczej federacją państw. Od dwubiegunowości do hegemonii USA Pewnego rodzaju etapem pośrednim od państwa narodowych do globalizacji był czas od zakończenia drugiej wojny światowej do rozpadu Związku Radzieckiego i jego bloku państw. Podzielonemu na niepodległe kraje światu narzucony został trwający niemal pół wieku i jeszcze do niedawna żywy podział na dwa bloki. Każdy z nich popierał wzrost koordynacji działań i współpracy między porządkami państwowymi w granicach jego metawładzy, opartej 19 Wojna cywilizacji, z Andrzejem Konczakowskim rozmawia Jerzy Wójcik, Rzeczpospolita 27 września Jadwiga Staniszkis, Państwa, imperia i Europa, Gazeta Finansowa, 17 kwietnia 2001.

11 11 na założeniu, że pojedyncze państwa nie są samowystarczalne a dziedzinie militarnej, gospodarczej i kulturalnej stwierdza Zygmunt Bauman 21. Po rozpadzie Związku Radzieckiego z tych bloków pozostał faktycznie jeden i tylko jedno supermocarstwo. Nie ma w tej chwili ani nie będzie w przewidywalnej przyszłości kraju czy grupy państw, które mogłyby pod względem militarnym stanowić zagrożenie dla Stanów Zjednoczonych stwierdza Henry Kissinger, były amerykański sekretarz stanu i doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego prezydenta Nixona. I zaraz dodaje: To oczywiście kusi przeciwników do rzucenia Ameryce wyzwania, choćby przy użyciu metod niekonwencjonalnych, takich jak terroryzm 22. Stany Zjednoczone stały się mocarstwem globalnym, stając w szeregu takich państw jak imperium macedońskie Aleksandra Wielkiego, cesarstwo chińskie czasów Konfucjusza, cesarstwo rzymskie Juliusza Cezara, imperium mongolskie Czyngis-Chana, cesarstwo Napoleona, imperium rosyjskie Piotra Wielkiego, brytyjska potęga kolonialna czasów królowej Wiktorii. Wiele z nich swój okres świetności przeżyło bardzo szybko; Stany Zjednoczone budują swoją potęgę od czasów pierwszej wojny światowej, by na przełomie wieków zdobyć absolutną przewagę gospodarczą i technologiczną. Na jak długo? Miejsce ONZ Jednym z głównych zadań Narodów Zjednoczonych od początku istnienia tej organizacji było dążenie do zachowania pokoju na świecie. Stosuje w tym celu różne narzędzia, od mediacji międzynarodowej, przez operacje przywracania i utrzymania pokoju po sankcje. W skali globalnej zadanie to zostało osiągnięte od czasu powstania ONZ nie było wojen światowych. Wybuchały jednak liczne konflikty regionalne, w których brały również udział a często nawet powodowały mocarstwa stanowiące filary tej organizacji. Na świecie po 1945 roku wybuchło ponad sto poważnych konfliktów, w których zginęło dwadzieścia milionów ludzi 23. Czy to, że nie doszło do trzeciej wojny światowej jest zasługą ONZ czy raczej dwubiegunowego systemu stosunków międzynarodowych na świecie pozostaje pytaniem otwar- 21 Zygmunt Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, strona Henry Kissinger, Pax Americana, Wprost, 17 marca Boutros Ghali, An Agenda for Peace 1995, Nowy Jork 1995, strony 42-45, za: Stanisław Parzymies, Rola ONZ w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, w: Wkład ONZ w rozwój współżycia narodów, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1997.

12 12 tym. Faktem jest, że upadek Związku Radzieckiego i rozpad bloku wschodniego spowodował zwiększenie się liczby ognisk zapalnych choćby o Kaukaz i Bałkany. ONZ działa również na rzecz rozbrojenia i kontroli zbrojeń, zarówno w kwestii broni masowego rażenia, jak i kwestii broni konwencjonalnej. Osiągnęła w tym względzie pewne sukcesy, ograniczając sprzedaż broni ABC i przepływ technologii służących ich wytworzeniu, jednak wiele krajów dysponuje ciągle potencjałem wielokrotnie przekraczającym ich potrzeby obronne. Jak stwierdza profesor Stanisław Parzymies 24 zakończenie zimnej wojny i upadek dwubiegunowego systemu stosunków międzynarodowych zwiększyły oczekiwania wobec Organizacji Narodów Zjednoczonych, w tym szczególnie w dziedzinie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Jednak Narody Zjednoczone w ostatniej dekadzie dwudziestego wieku działają w sposób niejednokrotnie postrzegany jako kontrowersyjny i nieskuteczny jak w Somalii czy w państwach byłej Jugosławii stanowiąc narzędzie mocarstw. Często nie interweniują w ogóle, pozostawiając otwarte ogniska konfliktów lokalnych. Dziś potrzebujemy światowej organizacji bardziej niż kiedykolwiek. Musimy zmierzyć się z tym, co nieuniknione: zmiana stylu życia, zmianom sposobów komunikowania się i zaspokajania potrzeb. W tym nowym, ciągle zmieniającym się świecie, Narody Zjednoczone powinny dawać nam poczucie stabilności i przewidywalności. Jestem głęboko przekonany, że Narody Zjednoczone będą w stanie służyć ludzkości w taki sposób, stawiając czoła wyzwaniom czekającym nas w dwudziestym pierwszym wieku stwierdza Aleksander Kwaśniewski na Milenijnym Forum ONZ 25. Narody Zjednoczone mają do wykonania wobec swoich członków jako że poza Szwajcarią (która także zdecydowała się niedawno przystąpić do ONZ) i kilkoma niewielkimi krajami należą do tej organizacji wszystkie państwa świata misję nie ograniczającą się tylko do próby utrzymania pokoju i bezpieczeństwa, ale także do realizacji powiązanych z nimi dążeń do polepszenia poziomu życia, ochrony środowiska naturalnego i przestrzegania praw człowieka. Nie jest to proste zadanie, jako że współczesny świat wykazuje raczej dążenie w 24 Stanisław Parzymies, Rola ONZ w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, w: Wkład ONZ w rozwój współżycia narodów, Don Wydawniczy Elipsa, Warszawa Za: Maria Dąbrowska, Milenijny Szczyt Narodów Zjednoczonych, UN Magazine, 1 października Szczyt ten odbył się w dniach 6-8 września 2000 roku, a jego rezultatem była między innymi podpisana 8 września Deklaracja Milenijna (

13 13 przeciwnych kierunkach: nasila się międzynarodowa przestępczość, walki etniczne, wzrasta bieda, postępuje degradacja środowiska naturalnego, przyrasta liczba ludności, szerzą się choroby. Agendy ONZ są dobrym forum międzynarodowej współpracy polityków, naukowców i innych specjalistów pracujących nad rozwiązaniem tych problemów; jednak często wydaje się że leczą oni objawy a nie przyczyny chorób ludzkości. W 1945 roku, gdy powstawały Narody Zjednoczone, celem najważniejszym było zapobieżenie wybuchowi trzeciej wojny światowej. Dlatego utworzono tylko jeden potężny organ Radę Bezpieczeństwa, w której zasiadały światowe potęgi wojskowe. Rada Bezpieczeństwa miała wówczas i ma teraz za zadanie rozwiązywanie kryzysów, głównie środkami militarnymi. Dzisiaj jednak prawdziwe niebezpieczeństwo dla świata stanowią zagrożenia, które w owym czasie były niemal nieznane, takie jak ubóstwo, głód, wzrost liczby ludności, migracje, stan środowiska. Aby ONZ mogła sprostać tym wyzwaniom, musi się zmienić sama jej struktura. Potrzebne są dwie nowe rady, o sile i pozycji porównywalnej z pozycją Rady Bezpieczeństwa: rada społeczna i rada gospodarcza wskazuje pożądane kierunki rozwoju ONZ Richard von Weizsacker, były prezydent Niemiec 26. Zmiana obszarów kontroli Przepływ środków finansowych pozostaje w dużej mierze poza kontrolą rządów państw; jest w rękach międzynarodowych korporacji i funduszy inwestycyjnych i giełd. Ponieważ więc państwa narodowe tracą kontrolę na pewnych obszarach, pojawiają się głosy, że państwa te obumierają a nie bardzo ma co je zastąpić. Od kiedy Wielki Podział przestał istnieć, świat nie wydaje się już całością, wygląda raczej jak pole działania rozproszonych i nieskoordynowanych ze sobą sił zamierających w miejscach trudnych do przewidzenia lub nabierających rozpędu, który nie wiadomo, jak powstrzymać ocenia Zygmunt Bauman 27. Nie ma też jednego celu, na który nakierowane byłyby zgodne działania całego świata stwierdza Bauman. 28 Nie jest to do końca prawda, chyba że cały świat zdefiniować by ostro, jako jedną wspólną wolę stu kilkudziesięciu krajów. Jednak biorąc pod uwagę większość czy 26 Richard von Weizsacker, Potrzebny nowy model Narodów Zjednoczonych, Rzeczpospolita, 21 grudnia Zygmunt Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, strona Zygmunt Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, strona 71.

14 14 znaczącą liczbę krajów można by wskazać takie cele, jak pokój, dążenie do demokracji, rozwój gospodarczy oparty na zasadach wolnego rynku, wspólne rozwiązywanie problemów takich jak głód czy choroby, poszerzanie współpracy międzynarodowej. Pozostałe kraje są nakłaniane, w mniej lub bardziej pokojowy sposób, do uznawania tych celów za swoje. Ta globalna cywilizacja zrodziła się w czasach nowożytnych w przestrzeni kultury europejskiej, a potem euroamerykańskiej, wyrosłej przede wszystkim z połączenia tradycji antycznej, żydowskiej i chrześcijańskiej. Umożliwia ludziom przynajmniej teoretycznie a ogólnoświatową komunikację, wspólną i skoordynowaną obronę przed najróżniejszymi zagrożeniami. W niezwykły sposób ułatwia im, czy też może ułatwiać, ziemskie życie i otwiera przed nimi niesłychane horyzonty w poznaniu siebie samych czy świata, w którym żyją. stwierdza Waclav Havel 29. Dzięki osiągnięciom tej cywilizacji dziś praktycznie wszyscy wiemy, co to są czeki, obligacje, weksle czy akcje, wszyscy wiemy, kto lub co to jest CNN, Czarnobyl, Rolling Stones, Nelson Mandela albo Salman Rushdie. Ale to nie wszystko: naczyniami, które tę cywilizację tak radykalnie integrują, płynie przez świat - głębiej czy płyciej zakorzeniając się w różnych miejscach świadomość pewnych sprawdzonych sposobów ludzkiego współżycia, takich jak demokracja, szacunek dla praw człowieka, państwo prawa czy zasady rynku. Wojny a demokracje Globalizacja przyniosła też wojny w innym wymiarze; wprowadzając do nich reguły do których nawet wojskowym trudno się będzie przystosować. Wojny dziewiętnastowieczne i wcześniejsze toczyły się pomiędzy państwami, na polach bitew. Brały w nich tysiące, czasem setki tysięcy ludzi; walczyli żołnierze, dobrze rozpoznawani dzięki barwnym mundurom. W dwudziestym wieku rozegrały się dwie wielkie wojny, nazwane światowymi. Z racji wprowadzenia do walki lotnictwa, rakiet i szybko przemieszczających się oddziałów objęły znacznie większy teren, wchodząc do wsi i miast odległych od obszarów działań wojennych. Niszczące, ale na szczęście niemal bez wyjątku konwencjonalne bronie spowodowały wiele ofiar spośród ludności cywilnej. Była to ciągle walka państw, ale już i walka ideologii. 29 Waclav Havel, przemówienie wygłoszone na Uniwersytecie Harvarda 8 czerwca 1995 roku, tłumaczenie z języka angielskiego: Andrzej Jagodziński.

15 15 W latach , od końca epoki napoleońskiej do rozpadu Związku Radzieckiego, doszło do 353 wojen. Większość, bo 198 z nich starć było wojnami między systemami niedemokratycznymi, ale aż 155 to starcia między demokracjami a systemami niedemokratycznymi. Między demokracjami wojen nie odnotowano... Wojny są toczone z różnych powodów; także demokracje mają swe powody do ich rozpoczynania. Dobrze usprawiedliwiona wojna może stać się politycznym sukcesem rządzących....jeśli cel wojny będzie jasny i przekonujący, możesz liczyć na poparcie mas obywateli. Zapomną o urazach i kłopotach, byle wojna była sprowokowana z zewnątrz, możliwie krótka i nie pociągała niekończących się cierpień, ofiar i wyrzeczeń. No i byleby była wygrana ocenia Adam Szostkiewicz, wskazując na przykład zwycięstwa Wielkiej Brytanii nad Argentyną w wojnie o Falklandy w 1982 roku 30. Wojny prowadzone przez demokracje są krótsze, pociągają za sobą mniej ofiar i zniszczeń; ludność cywilna jest w nich przypadkowym, a nie świadomym celem. Wynika to z cech samego systemu demokratycznego politycy muszą liczyć się z wyborcami, opozycja i media pilnują rząd przed nadużyciami władzy 31. By uzasadnić swe działania, demokracje posługują się coraz częściej dwoma określeniami: interwencji humanitarnej i wojny sprawiedliwej 32. Interwencja humanitarna jest powodem i zarazem usprawiedliwieniem. Wojnę sprawiedliwą charakteryzuje:...słuszny powód (w tym obrona podstawowych praw człowieka), słuszny zamiar (idziemy na wojnę w słusznej sprawie, a nie z nienawiści, żądzy zemsty, chciwości), decyzja właściwej władzy i jej publiczne ogłoszenie, wyczerpanie wszelkich innych możliwości zażegnania konfliktu, znaczne prawdopodobieństwo wygranej, bilans korzyści i strat wskazujący na wyraźną przewagę korzyści wskazuje Adam Szostkiewicz 33. Zamach terrorystyczny na World Trade Center z 11 września 2001 sprawił, że w dwudziestym pierwszym zaczęła się wyłaniać inna wojna niż nawet te z wieku poprzedniego. Nie 30 Adam Szostkiewicz, Skąd się biorą wojny, Polityka, 30 marca Pewnym wyjątkiem była wojna wietnamska, gdzie Amerykanie, stając się de facto armią okupacyjną na terenie Wietnamu Południowego, zwrócili się przeciw miejscowej ludności. Jednak to właśnie ta wojna została zakończona pod presją opinii publicznej; w systemach niedemokratycznych tylko rewolucja może przerwać wojnę, a nie pokojowe demonstracje i krytyczne względem władzy wypowiedzi. 32 Wojna sprawiedliwa stawiana jest przeciw brudnym wojnom, przypominającym jeszcze konflikty kolonialne, takim jak rosyjska wojna w Czeczenii, amerykańska w Wietnamie czy francuska w Algierii, a także ingerencjom służb specjalnych powodującym upadek rządów demokratycznych na korzyść dyktatur, jak w Chile w Adam Szostkiewicz, Skąd się biorą wojny, Polityka, 30 marca 2002.

16 16 jest wojną pomiędzy państwami. Nie toczy się przede wszystkim przy pomocy armii (choć oddziały zbrojne biorą w niej udział, jak pokazuje amerykańska interwencja w Afganistanie w 2001 roku). Nie ma frontu i zaplecza, teatrów działań wojennych czy raczej jest nimi cały świat. Jest za to wojną informacyjną, ekonomiczną i propagandową. Jest też wojną ideologiczną, a rozgrywa się wokół globalizacji. Ma cechy wojny sprawiedliwej, a przynajmniej rządy państw biorących w niej udział przekonują do tego swych obywateli. W tych wojnach sprawiedliwych na przełomie wieków bierze też udział Polska, wysyłając do walki nie tyle wielką armię, co nieliczne oddziały sił specjalnych, policyjne i specjalistyczne. Polska ma dość siły, aby udowodnić, że jest godna chronić pokój na świecie stwierdza premier Leszek Miler, żegnając polskich żołnierzy wyruszających do Afganistanu. Okazuje się, że aby chronić własny kraj trzeba to robić poza jego granicami 34. W samym zamachu w Nowym Jorku zginęły tysiące ludzi i poniesione zostały ogromne straty finansowe, ale świat równie wiele stracił na jego skutkach ekonomicznych i psychologicznych. Globalna gospodarka i tak nie najzdrowsza w ostatnich latach przed zamachem poniosła głębokie rany. Straty poniosły też transport i turystyka, bo nagle świat stał się mniej bezpiecznym miejscem 35. Można tę nową globalną wojnę widzieć jako starcie Południa z Północą, biednych z bogatymi. Ci, którzy nie mają środków na wystawienie wielkich armii, sięgają po zamachy terrorystyczne, starają się pozyskać broń niekonwencjonalną. Można ją widzieć jako zbrojny wymiar konfliktu wokół globalizacji, wymiar inny niż spory intelektualne czy demonstracje antyglobalistów. Globalizacja gospodarcza Jak nieostrym jeszcze, nieoznaczonym zagadnieniem jest globalizacja najlepiej świadczy wielość i różnorodność jej określeń. Wymieniane są różne zjawiska jako charakterystyczne dla niej; nadaje się im różną hierarchię ważności, a układając je w całość dochodzi się do odmiennych, wręcz fantastycznych wniosków. Zygmunt Bauman podkreśla nieprzewidywalność i decentralizację: W swym najgłębszym znaczeniu pojęcie globalizacji przekazuje nieokreślony, kapryśny i autonomiczny cha- 34 Maciej Wełyczko, Odlecieli na wojnę, Trybuna, 18 marca a przynajmniej tak sobie wyobrażają ludzie zamierzający się gdzieś wybrać.

17 17 rakter świata i jego spraw, brak centrum, brak pulpitu operatora, zespołu dyrektorów, biura zarządu 36. Z kolei według Krzysztofa Lachowskiego globalizacja oznacza po prostu globalizację światowej władzy, a środkami do tego celu są globalizacja światowych finansów, informacji i technologii. Tak rozumiana globalizacja jest kolejnym sposobem zdobywania władzy po kolonializmie i internacjonalizmie. Głównym przesłaniem kolonializmu była cywilizacja barbarzyńskich plemion i narodów drogą podbojów, internacjonalizmu proletariusze wszystkich krajów łączcie się drogą rewolucji, oraz globalizacji bogacze wszystkich krajów łączcie się drogą siły i presji pieniądza oraz monopolu informacyjnego. Te ostatnie atrybuty decydują o tym, że obecnie o losach świata przesądzają już nie rządy poszczególnych państw, lecz światowi, często anonimowi, decydenci. 37 Jest to dość wąskie rozumienie globalizacji rozumienie jej przez pryzmat polityki i to tylko owej części polityki związanej ze sprawowaniem władzy. Tymczasem punkt ciężkości globalizacji niewątpliwie leży po stronie gospodarki i wynikającej z niej przemian cywilizacyjnych. Globalizacja jest koniecznym, nieuchronnym i pożądanym elementem rozwoju współczesnego świata wskazuje profesor Oleg Bogomołow 38 Podstawą wszystkich innych zjawisk tego rodzaju, w tym społeczno-politycznych, kulturowych, oświatowych, jest globalizacja gospodarki światowej. Wyraża się ona w coraz większym wpływie wielkich ponadnarodowych korporacji, których produkcja nabiera wręcz dominującego znaczenia. Globalizacja gospodarcza stanowi spore wyznanie dla gospodarki państwa. Jest ono niejako zmuszone otworzyć się na gospodarkę światową, dostosować swoje prawo do praw organizacji międzynarodowych. Jego społeczeństwo zyskuje za to pojawienie się na rynku towarów z innych regionów świata, nowe miejsca pracy dzięki inwestycjom zagranicznym i outsourcingowi. Miejscowe firmy stają przed konkurencją ze strony firm zagranicznych, w tym szczególnie ze strony międzynarodowych korporacji, które dysponują nie tylko przewagą zasobów finansowych, ale przede wszystkim lepszymi środkami technicznymi, wyższą kompetencją pracowników, doskonalszymi formami organizacji pracy. 36 Zygmunt Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, strona Krzysztof Lachowski, Ludzkość w punkcie zwrotnym, w: Rocznik Nauk Politycznych, nr 1 (3), Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych w Pułtusku, Pułtusk 2001, strona Oleg Bogomołow, Globalizacja gospodarki, Trybuna, 29 kwietnia 2000.

18 18 Rola konsumpcji Ponadnarodowe korporacje wywierają coraz większy wpływ na funkcjonowanie gospodarek państw, pozbawiając owego wpływu rządy tych państw. Ale kiedy żyje się w świecie, w którym system interesów ekonomicznych posługuje się równowagą atomową, aby narzucić pokój, wygodny dla wszystkich, i wysyła w niebo satelity pilnujące się nawzajem, nie można już wywołać narodowej rewolucji, ponieważ wszystko zostało postanowione gdzie indziej stwierdza Umberto Eco, wskazując na międzynarodowe koncerny jako źródła władzy we współczesnym świecie 39. Pozytywny plon zjawisk, jakie niesie globalizacja, jest rozdzielany nierównomiernie: nieproporcjonalnie więcej otrzymują z niego państwa najbogatsze, najsilniej rozwinięte gospodarczo i posiadające najwyższy poziom rozwoju techniki. Państwa te są siedzibą większości z ponadnarodowych korporacji; czerpią więc ogromne wpływy z podatków przez nie płaconych, mogą też wykorzystać swe polityczne wpływy w obronie ich interesów. Wobec tej nierównomiernej dystrybucji, pogłębiającej różnice między państwami i narodami, zaczynają nasilać się protesty, przybierające formę nie tylko sporów intelektualnych, ale nawet ulicznych zamieszek. Polska nie jest siedzibą wielkich ponadnarodowych korporacji, za to działają na jej terenie filie wielu z nich, wprowadzając nowe technologie, tworząc miejsca pracy, inwestując. Polska jest dobrym miejscem do uruchomienia produkcji. Świetne położenie w samym środku Europy, rząd zainteresowany zwiększaniem bezpośrednich inwestycji z zagranicy i atrakcyjny koszt siły roboczej ocenia John E. Pepper, prezes Procter & Gamble 40. Nasz kraj czerpie korzyści z globalizacji również przez nieskrępowany dostęp do informacji, w tym przez Internet. Najsilniej zapewne odczuwa negatywne skutki globalizacji w sferze kultury, gdzie zalew kultury masowej może szybko doprowadzić do zniszczenia rodzimej kultury. Korporacje międzynarodowe eksportują pracę w te miejsca na świecie, gdzie jej koszty są najmniejsze. Zadanie ułatwia im rozwój technologii komputerowych i komunikacyjnych umożliwiających wytwarzanie towarów i usług niemal w każdym miejscu świata. Korporacje 39 Umberto Eco, Ugodzić państwo w samo serce, La Repubblica, 23 marca 1978, w: Semiologia życia codziennego, Czytelnik, Warszawa 1996, strona Anita Błaszczak, O sukcesie decydują silne marki, Rzeczpospolita, 2 listopada Procter & Gamble zainwestował w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych ponad dwieście milionów dolarów, zatrudnia tysiąc osób. W Warszawie działa fabryka jego produktów.

19 19 te poszukują obszarów o najdogodniejszych warunkach podatkowych, wykorzystują zniżki i ulgi inwestycyjne, którymi państwa rozwijające się chcą przyciągnąć ich pieniądze. Nie tylko działalność, ale i same produkty korporacji są międzynarodowe: Dawniej wiedzieliśmy, że Coca-Cola jest amerykańska, Wedel polski. Dziś to już nie jest takie proste. Na jednej taśmie w Malezji produkuje się kineskopy do telewizorów różnych marek. Cena pontiaca produkowanego przez General Motors to suma wielu elementów: sześć tysięcy dolarów kosztów produkcji Korei Południowej, półtora tysiąca dolarów za projekt i stylizację w Niemczech, trzy i pół tysiąca dolarów za podzespoły z Japonii, pół tysiąca dolarów za reklamę i marketing w Wielkiej Brytanii, wreszcie sto dolarów za opracowanie komputerowe danych w Irlandii i na Barbadosie podaje Focus 41. Czy jednak działanie na terenie Polski ponadnarodowych korporacji nie ogranicza jego suwerenności? Jak wpływają na politykę kraju?...nie jesteśmy jednak państwem w państwie i nie chcemy odgrywać takiej roli. Mamy zupełnie inny rodzaj władzy i inne interesy stwierdza Carly Fiorina, szefowa Hewlett-Packard, jednej z największych firm informatycznych na świecie. 42 Jesteśmy firmą nastawioną na zysk. Nie zależy nam na władzy, ale na pieniądzach. Władzę definiuję jako wpływ na życie ludzi, tak więc minister finansów ma większą władzę nie z powodu wielkości kapitału, jakim dysponuje, ale ze względu na siłę oddziaływania na losy ludzi. Outsourcing Łatwość transportu towarów, podróżowania i przekazywania informacji sprawia, że mogą powstawać firmy nie tylko międzynarodowe w sensie obszaru ich działalności czy sieci przedstawicielstw, ale i posiadające swe struktury organizacyjne na całym świecie. A także wykorzystujące w swej działalności zasoby innych firm, na zasadzie outsourcingu. Coraz częściej są to firmy położone na drugim końcu świata. Od lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku trwa migracja zakładów produkcyjnych krajów rozwiniętych do Trzeciego Świata 43. Dziesięć lat później owa migracja zostaje uzupełniona wobec drugą falę migrację usług, wobec wraz wobec nimi zawodów urzędniczych 41 Dwie twarze globalizacji, Focus, marzec Krzysztof Król, Koniec początku, rozmowa z Carly Floriną, prezesem zarządu Hewlett-Packard, Wprost, 15 kwietnia O migracji zakładów produkcyjnych i usług za: A global white-cillar migration, BusinessWeek, 3 lutego 2003.

20 20 (white-collar). Takie usługi jak tworzenie oprogramowania, księgowość, centra obsługi klienta, zaczynają być świadczone dla wielkich korporacji z krajów azjatyckich. Skorzystają na tym mieszkańcy tych krajów, ale stracą tracący pracę (albo nie mogący jej dostać) mieszkańcy Ameryki Północnej wobec Europy. Tą drugą falę migracji przyśpieszyły jeszcze krach internetowego boomu wobec wydarzeń 11 września 2001 roku. Wiele firm szuka oszczędności, stara się korzystać wobec outsourcingu. Z drugiej strony Internet, rewolucja cyfrowa i rozwój edukacji w krajach Trzeciego Świata sprawiają, że to właśnie tam można znaleźć wykonawców zamówień o charakterze produkcyjnym czy usługowym, otrzymać je szybko, tanio i na podobnym poziomie jakości. Outsourcing dotyczy nawet zadań wojskowych. W roku 1992 Dick Cheney, amerykański sekretarz obrony, zlecił przygotowanie raportu o tym, jakie zadania wojskowe można by powierzyć prywatnym firmom. Raport zaowocował powstaniem rynku dla prywatnych firm wojskowych, które zajmują się konwojami żywności, ładunkami wybuchowymi, a nawet ewakuacją rannych żołnierzy z pola walki. Usługi te wykonywane przez prywatne są tańsze niż wtedy, gdyby wykonywała je amerykańska armia. Po 11 września, a szczególnie od czasu rozpoczęcia wojny w Iraku rynek ma ogromne perspektywy rozwoju tylko w 2004 roku rząd amerykański wyda na prywatne usługi wojskowe 25 miliardów dolarów. W Iraku w czerwcu 2004 pracuje piętnaści tysięcy najemników i prywatnych ochroniarzy 44. Kultura wobec globalizacji Globalizacja ma zarówno wymiar ekonomiczny, jak i kulturowy. Przez otwarte granice, otwartą przestrzeń komunikacyjną, telewizyjną, internetową, w życie każdego nas wkracza ujednolicona kultura, obyczaje, wartości, nawyki, sposoby myślenia. W sklepach coraz więcej zagranicznych towarów, towarów wahania naszej waluty zależą od nastrojów inwestorów na Wall Street czy na giełdzie tokijskiej. wskazuje profesor Piotr Sztompka 45. Globalizacja stanowi spore zagrożenie dla kultury narodowej krajów mniejszych, a nawet średniej wielkości takich jak Polska. Globalna wymiana informacji i napór wartości 44 Marc Hujer, Armia pana Prince a, Przekrój, 20 czerwca Społeczeństwo w stanie szoku, z profesorem Piotrem Sztompką rozmawia Małgorzata Solecka, Rzeczpospolita, 14 sierpnia 2003.

21 21 kulturowych z kilku najbardziej aktywnych krajów a głównie ze Stanów Zjednoczonych stanowią groźbę realną już dziś. Dzięki środkom masowego przekazu każdy mieszkaniec Ziemi może mieć dostęp do źródeł kultury innych krajów. Nowe technologie zapewniają tani i szybki dostęp do informacji z najodleglejszego zakątku świata....według wielu prognoz, właśnie taka, komercyjna, wykorzystująca nowoczesną technikę, eksploatująca popularne wątki i artystów, formacja kulturalna, silnie związana z obecną kulturą amerykańska, to optymalne rozwiązanie dla europejskich sporów o kulturę oraz europejskiego sporu o wartości. Spory te przestały być po prostu istotne, następne pokolenia, uformowane w młodości przez kulturę masową, odrzucą je w sposób naturalny, podobnie jak my odrzucamy przestarzałe wzory kultury czasów wiktoriańskich i związane z nimi poglądy. Sprzyjać temu będzie także zmniejszenie roli języków narodowych w kulturze europejskiej, ciągły awans amerykańskiej formy angielszczyzny jako światowego medium kulturalnego - ocenia Kazimierz Żygulski 46. Nowe rozumienie kultury W rozumieniu kultury odchodzi się od klasycznego przekonania, że kultura to jedynie dziedzictwo przeszłości zawarte w znakomitych, ponadczasowych dokonaniach człowieka - dziełach literatury czy sztuki. Dziś przez kulturę rozumie się także dokonania w sferze materialnej, sposoby życia i działania, systemy wartości. Kultura kryje w sobie zarówno dziedzictwo przeszłości jak i kreatywne osiągnięcia ludzi współczesnych, zarówno konkretne dzieła jak i abstrakcyjne pojęcia i wartości. Do kultury należą także dokonania nauki, wartości moralne i społeczne 47. W tak szeroko rozumianej kulturze liczą się nie tylko rzeczywiste dokonania, ale i sposób rozpowszechniania dzieł kultury, ich promocja i społeczny odbiór. By dotrzeć do swych odbiorców dzieła kultury stać się muszą towarem. Pojawiają się tu i upadają znane marki zespoły muzyczne, malarze, pisarze, autorytety medialne. Siła przebicia Polski podobnie jak 46 Kazimierz Żygulski, Zagrożenia kultury w perspektywie globalnej, w: Społeczeństwo polskie wobec wyzwań transformacji systemowej, Elipsa, Warszawa Tak Irena Wojnar, Kultura przyszłości przyszłość kultury, w: Społeczeństwo polskie wobec wyzwań transformacji systemowej, Elipsa, Warszawa 1998.