W załączeniu delegacje otrzymują projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu w ostatecznej wersji sporządzonej przez Komitet Zatrudnienia.

Transkrypt

1 Rada Unii Europejskiej Bruksela, 12 lutego 2015 r. (OR. en) 6142/15 PISMO PRZEWODNIE Od: Do: Dotyczy: Komitet Zatrudnienia SOC 68 EM 29 ECOFIN 95 EDUC 26 JEUN 11 Komitet Stałych Przedstawicieli (część I) / Rada (EPSCO) Projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu Przyjęcie W załączeniu delegacje otrzymują projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu w ostatecznej wersji sporządzonej przez Komitet Zatrudnienia. Komitet Stałych Przedstawicieli jest proszony o przekazanie projektu wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu do przyjęcia Radzie ds. Zatrudnienia, Polityki Społecznej, Zdrowia i Ochrony Konsumentów. 6142/15 ama/nj/mak

2 WSPÓLNE SPRAWOZDANIE O ZATRUDNIENIU NA ROK /15 ama/nj/mak 1

3 NAJWAŻNIEJSZE PRZESŁANIA Niniejszy projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu, sporządzony w myśl art. 148 TFUE, jest elementem pakietu pt. Roczna analiza wzrostu gospodarczego, którego publikacja inauguruje europejski semestr W sprawozdaniu, mającym stanowić istotny wkład w ulepszone wskazówki gospodarcze, znalazły się główne przesłania w dziedzinie zatrudnienia na potrzeby rocznej analizy wzrostu gospodarczego. Wspólne sprawozdanie o zatrudnieniu stanowi zasadniczy wkład we wzmocnienie wytycznych gospodarczych i dlatego omówione są w nim najważniejsze kwestie dotyczące zatrudnienia ujęte w rocznej analizie wzrostu gospodarczego 1. Zawarta w nim analiza opiera się na rozwoju sytuacji w zakresie zatrudnienia i sytuacji społecznej w Europie, stanie wdrożenia wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia, ocenie krajowych programów reform, które doprowadziły do sporządzenia zaleceń dla poszczególnych krajów przyjętych przez Radę w dniu 8 lipca 2014 r., a także na ocenie dotychczasowego wdrażania tych programów. Zatrudnienie i sytuacja społeczna nadal dają powody do niepokoju. Jesienne prognozy gospodarcze Komisji wskazują na powolny wzrost oraz wysoki, ale dość stabilny poziom bezrobocia (24,6 mln osób). Rozbieżności między państwami, zwłaszcza w strefie euro, pozostają wysokie. Nawet w przypadku gospodarek osiągających stosunkowo dobre wyniki bezrobocie nabiera charakteru strukturalnego, o czym świadczy rosnąca liczba osób długotrwale bezrobotnych. Liczba osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym wzrosła w wielu państwach członkowskich, podobnie jak nierówności, przy czym zwiększyły się różnice w tym zakresie pomiędzy państwami. W ostatnich latach dzieci są w coraz większym stopniu zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, gdyż pogorszyła się sytuacja rodziców w wieku produkcyjnym. Należy kontynuować reformy wspierające sprawne funkcjonowanie rynków pracy. Szereg państw członkowskich wprowadziło reformy, których pozytywne skutki widoczne są na przykład w rosnących współczynnikach aktywności zawodowej. Potrzeba jednak więcej inwestycji w celu pobudzenia wzrostu i stworzenia korzystnych warunków dla powstawania miejsc pracy wysokiej jakości. Państwa członkowskie powinny kontynuować, a w niektórych przypadkach zdwoić wysiłki, aby zmierzyć się z wyzwaniem segmentacji rynków pracy, zapewniając właściwą równowagę między elastycznością zatrudnienia a bezpieczeństwem pracy. 1 Dz.U. L 308 z , s. 46, decyzja Rady z dnia 21 października 2010 r. w sprawie wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia państw członkowskich (2010/707/UE). 6142/15 ama/nj/mak 2

4 Należy przyspieszyć realizację gwarancji dla młodzieży Jeśli chodzi o zwalczanie bezrobocia młodzieży, państwa członkowskie poczyniły postępy we wdrażaniu gwarancji dla młodzieży. Potrzebne są dalsze działania w tym kierunku ze szczególnym uwzględnieniem publicznych służb zatrudnienia które ulepszyłyby dopasowanie umiejętności do potrzeb rynku pracy/generowanie zaangażowania pracodawcy, poprawiłyby działania informacyjne, wspierały specjalnie opracowane aktywne instrumenty rynku pracy oraz kształcenie i szkolenie zawodowe. Państwa członkowskie powinny zapewnić przedsiębiorstwom korzystne warunki do oferowania możliwości przyuczania do zawodu, co ułatwi przechodzenie z kształcenia do zatrudnienia. Inwestycje w kapitał ludzki poprzez kształcenie i szkolenie spowodują wzrost wydajności. Państwa członkowskie wprowadzają środki mające na celu zwiększenie podaży umiejętności oraz promowanie uczenia się dorosłych. Niektóre państwa przystąpiły do usprawnienia systemu kształcenia podstawowego, średniego i wyższego, a inne zajęły się ogólną strategią edukacji. Państwa członkowskie muszą kontynuować reformę systemów kształcenia i szkolenia zawodowego, tak aby zwiększyć wydajność pracowników w świetle zmieniających się w szybkim tempie wymagań dotyczących umiejętności. Konieczne jest wspieranie reintegracji zawodowej osób długotrwale bezrobotnych. Systemy świadczeń dla bezrobotnych powinny być lepiej powiązane ze środkami aktywizacji i wsparcia, potrzebne są też dalsze działania w celu zwiększenia integracji osób długotrwale bezrobotnych na rynku pracy. Systemy podatkowe i systemy świadczeń powinny sprzyjać tworzeniu miejsc pracy. Pewne reformy systemów podatkowych wprowadzono w celu ograniczenia czynników zniechęcających do podejmowania pracy, a równocześnie w celu obniżenia opodatkowania pracy, tak aby umożliwić przedsiębiorstwom (ponowne) zatrudnianie osób młodych i długotrwale bezrobotnych. Kilka państw członkowskich zajęło się kwestią mechanizmów ustalania wynagrodzenia, aby zapewnić dostosowanie wzrostu płac do wydajności, a także aby zwiększyć dochód do dyspozycji gospodarstw domowych, ze szczególnym naciskiem na minimalne wynagrodzenie za pracę. Kilka państw członkowskich poszukuje sposobów na tworzenie miejsc pracy poprzez (tymczasowe) subsydiowanie zatrudnienia, wynagrodzeń lub składek na ubezpieczenia społeczne w przypadku nowych pracowników. 6142/15 ama/nj/mak 3

5 Należy rozwiązać problem zróżnicowania wynagrodzenia ze względu na płeć. Pomimo dokonanych postępów wciąż istnieją istotne różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn. Podjęto działania zwiększające zatrudnienie kobiet i wspierające godzenie życia prywatnego z zawodowym, jednak ich zakres i poziom ambicji nie są jednakowe w całej UE. Dostęp do niedrogich, wysokiej jakości usług opieki nad dziećmi, opieki pozalekcyjnej, elastyczna organizacja pracy, a także odpowiednia polityka urlopowa nadal odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu zatrudnienia kobiet i wsparciu kobiet i mężczyzn w godzeniu życia rodzinnego z zawodowym. Segregacja rynku pracy może utrudniać kobietom i mężczyznom wykorzystanie ich pełnego potencjału i prowadzić do niedostatecznego dopasowania umiejętności do potrzeb rynku pracy. Unowocześnienie systemów zabezpieczenia społecznego: zapewnienie wszystkim skutecznej ochrony oraz odpowiednia inwestycja w kapitał ludzki. W przyszłych działaniach należy skupić się na reformach strukturalnych, które pomogą przejść od kryzysu do utworzenia systemów działających według wyraźnych priorytetów w dziedzinie inwestycji społecznych i zapewniających odpowiednią ochronę przez całe życie. Państwa członkowskie coraz więcej wysiłku wkładają w polityki mające poprawić uruchamianie i adekwatność programów gwarantowanego minimalnego dochodu, a także dostęp do nich, lecz wpływ takich programów nadal jest bardzo zróżnicowany w ramach UE. Priorytetami są nadal zwiększenie zasięgu i korzystania z programów. Systemy zabezpieczenia społecznego (w tym programy gwarantowanego minimalnego dochodu i zasiłków dla bezrobotnych) powinny aktywizować tych, którzy mają dostęp do rynku pracy, a chronić tych, którzy są od niego najbardziej oddaleni. Trwałe wsparcie dla reintegracji zawodowej (poprzez szkolenia w miejscu pracy, poszukiwanie pracy, itp.) powinno być integralną częścią ochrony socjalnej, dzięki czemu unika się kosztownej utraty kapitału ludzkiego. 6142/15 ama/nj/mak 4

6 Ogółem różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn zmniejszają się, a wiek emerytalny jest wydłużany, co otwiera możliwości przedłużania życia zawodowego i poprawy świadczeń emerytalnych, lecz sama reforma systemów emerytalnych nie wystarczy. Adekwatność i stabilność emerytur jest ściśle związana z wynikami gospodarczymi i sytuacją na rynku pracy. Podstawowe znaczenie ma zniechęcanie do przedwczesnego opuszczania rynku pracy. Ważną częścią tego niezbędnego połączenia środków w zakresie zapewnienia przyszłej adekwatności emerytury będą polityki promujące racjonalne pod względem kosztów i bezpieczne dodatkowe oszczędności na czas emerytury. W większości państw członkowskich należy zająć się problemem nierówności pod względem stanu zdrowia i dostępu do opieki zdrowotnej, czyniąc to w ramach ograniczonych budżetów służby zdrowia. Państwa członkowskie będą musiały znaleźć rozwiązania problemów, jakie dla ich systemów opieki zdrowotnej stanowią starzenie się społeczeństwa oraz wzrost zapadalności na choroby przewlekłe. 6142/15 ama/nj/mak 5

7 1. RYNEK PRACY ORAZ TENDENCJE I WYZWANIA SPOŁECZNE W UNII EUROPEJSKIEJ Bezrobocie powoli spada, ale utrzymuje się na wysokim poziomie w UE-28. Mimo że stopa bezrobocia zmniejszyła się w latach o ponad 2 punkty procentowe, kryzys finansowy i gospodarczy spowodował znaczne pogorszenie sytuacji (wykres 1). W latach (dane wyrównane sezonowo) stopa bezrobocia w UE-28 wzrosła z 7,0 % do 10,8 %. Najnowsze dane Eurostatu pokazują, że od tamtej pory stopa bezrobocia ponownie spadła do poziomu 10,1 % we wrześniu 2014 r. (11,5 % w SE-18). Jest to poziom najniższy od lutego 2012 r. i jest on stabilny w porównaniu do sierpnia 2014 r. Odpowiada to bezwzględnej liczbie 24.6 mln bezrobotnych, co stanowi spadek w porównaniu z poprzednim rokiem, w którym wynosiła 26.4 mln. Z analizy rozwoju sytuacji poszczególnych grup na rynku pracy w czasie wynika, że stopa bezrobocia strukturalnego młodzieży jest wyższa od średniej stopy, a także jest w większym stopniu uzależniona od wahań cyklu koniunkturalnego. Stopa bezrobocia strukturalnego wśród osób o niskich kwalifikacjach jest również wyższa. 2 Stopa bezrobocia wśród pracowników w starszym wieku jest stosunkowo niska, ale w ich przypadku znalezienie pracy po jej utracie jest zwykle trudniejsze. Stopy bezrobocia kobiet i mężczyzn są niemal podobne od 2009 r. Wykres 1: Zmiany stóp bezrobocia w latach w UE-28 (dane roczne), ogółem, wśród młodzieży, pracowników starszych, nisko wykwalifikowanych i kobiet Źródło: Eurostat, BAEL 2 Dotyczy to również obywateli państw trzecich oraz osób niepełnosprawnych. Stopa bezrobocia wśród obywateli państw trzecich wynosiła w 2013 r. 21,7 % (14,3 % w 2008 r.), natomiast wśród osób niepełnosprawnych przewyższa ona niemal dwukrotnie stopę bezrobocia osób niepełnosprawnych. 6142/15 ama/nj/mak 6

8 Poziom bezrobocia ewoluuje w różny sposób w całej UE, ale różnice te już się nie pogłębiają. We wrześniu 2014 r. stopy bezrobocia wahały się w przedziale od 5,0 % w Niemczech i 5,1 % w Austrii z jednej strony do 24,0 % w Hiszpanii i 26,4 % (dane z lipca) w Grecji z drugiej strony. W ciągu ostatniego roku bezrobocie zmniejszyło się w 21 państwach członkowskich, utrzymało się na tym samym poziomie w jednym państwie, a wzrosło w sześciu. Największe spadki odnotowano w Hiszpanii, Chorwacji, na Węgrzech i w Portugalii. W sześciu państwach członkowskich (Francja, Włochy, Litwa, Luksemburg, Austria i Finlandia) nastąpił dalszy wzrost. Bezrobocie długotrwałe wciąż rośnie. W latach stopa bezrobocia długotrwałego w UE-28 wzrosła z 3,9 % do 5,1 %. Rozwój sytuacji był szczególnie niekorzystny w Grecji i Hiszpanii, a w nieco mniejszym stopniu też na Cyprze, natomiast znaczną poprawę sytuacji odnotowano w trzech państwach bałtyckich. W ciągu ostatniego roku udział bezrobocia długotrwałego w całkowitej liczbie bezrobotnych w UE-28 wzrósł z 45,3 % do 48,7 % (w SE-18 z 47,5 % do 51,5 %). Bezrobocie długotrwałe dotyka mężczyzn, osoby młode i pracowników nisko wykwalifikowanych, bardziej niż inne grupy na rynku pracy, a szczególnie dotkliwie odbija się na osobach zatrudnionych w zanikających zawodach i sektorach. Ogólny stan gospodarki jest wciąż ważnym czynnikiem decydującym o zmianach w poziomie bezrobocia długotrwałego i przepływach osób w tej kategorii, ale wpływ tego czynnika jest też w dużej mierze uzależniony od warunków krajowych, gdyż w niektórych państwach członkowskich (takich jak Finlandia, Niderlandy i Szwecja) występuje wysoki odsetek powrotów do zatrudnienia, w odróżnieniu od innych państw, takich jak Bułgaria, Grecja i Słowacja. Ogółem, jedna piąta osób długotrwale bezrobotnych w UE nigdy nie pracowała, a trzy czwarte to osoby młode, poniżej 35. roku życia, co grozi ich marginalizacją. 3 3 Zob. dokument Kluczowe elementy (Key features) opracowany przez DG EM i zawierający szczegółową analizę (w przygotowaniu). 6142/15 ama/nj/mak 7

9 Wykres 2: Stopy bezrobocia długotrwałego jako % ludności aktywnej zawodowo, UE-28 i państwa członkowskie, 2010 r. i 2013 r. Źródło: Eurostat, BAEL Bezrobocie młodzieży utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie, ale widoczne są oznaki poprawy. We wrześniu 2014 r. stopa bezrobocia młodzieży (15 24 lat) w UE-28 wynosiła 21,6 %, co stanowiło spadek o 1,9 punktu procentowego w porównaniu z poprzednim rokiem. Między poszczególnymi państwami członkowskimi odnotowuje się znaczne różnice, mieszczące się w przedziale od 7,6 % w Niemczech i 9,1 % w Austrii do 50,7 % (lipiec 2014 r.) w Grecji i 53,7 % w Hiszpanii. Różnice te wprawdzie przestały się zwiększać, ale nadal są duże. Odsetek młodzieży (w wieku lata) niekształcącej się, niepracującej ani nieszkolącej się (NEET) pozostaje wysoki, pomimo że w pierwszym kwartale 2014 r. kształciło się niemal 70% młodych ludzi w UE. W wielu państwach członkowskich liczba młodzieży NEET znacznie przewyższa najniższe poziomy zarejestrowane od 2008 r. i nadal utrzymuje się w górnych przedziałach. Dotyczy to szczególnie niektórych państw członkowskich o najwyższych wskaźnikach, takich jak Bułgaria, Cypr, Grecja, Hiszpania, Chorwacja, Włochy i Rumunia. Niskie, i nadal malejące, wskaźniki odnotowuje się w Austrii, Niemczech, Danii, Luksemburgu, Holandii i Szwecji. W 2013 r. w znacznej większości państw członkowskich poziom młodzieży NEET utrzymywał się na poziomie przewyższającym 10 %. Wskaźniki te są nieco wyższe w przypadku kobiet niż mężczyzn: w 2013 r. wynosiły one odpowiednio 13,2% i 12,7% (średnio 13%). Zjawisko NEET wynika przede wszystkim ze wzrostu bezrobocia młodzieży, ale także z braku aktywności zawodowej związanego z brakiem wykształcenia. W niektórych państwach członkowskich (Bułgarii, Rumunii, Włoszech) odsetek nieaktywnej zawodowo młodzieży NEET przekracza 10 %. 6142/15 ama/nj/mak 8

10 Odsetek osób wcześnie kończących naukę stopniowo spada, zbliżając się do docelowego poziomu poniżej 10 %, który ma zostać osiągnięty do 2020 r. W 2013 r. odsetek ten wynosił 12,0 % i spadł z poziomu 12,7 % w roku poprzednim, przy czym jest on wyższy wśród chłopców (13,6 %) niż wśród dziewcząt (10,2 %). Problem wczesnego kończenia nauki jest jednak poważny, ponieważ dotyczy około 5 mln osób, spośród których ponad 40 % to bezrobotni. W 2013 r. w 18 państwach członkowskich odsetek ten był niższy od poziomu docelowego (10 %) określonego w strategii Europa Najwyższy odsetek osób wcześnie kończących naukę, wynoszący ponad 20 %, odnotowano w Hiszpanii i na Malcie. Europa jest na dobrej drodze do osiągnięcia celu, zgodnie z którym do 2020 r. co najmniej 40 % osób będzie miało wyższe wykształcenie. W 2013 r. odsetek osób z wyższym wykształceniem wynosił 36,9 %, czyli o 1,2 punktu procentowego więcej niż rok wcześniej. Odsetek ten jest najwyższy (powyżej 50 %) w Irlandii, na Litwie i w Luksemburgu. W całej UE wykształcenie wyższe zdobywają częściej kobiety (39,9 %) niż mężczyźni (31,5 %). Wykres 3: Odsetek młodzieży NEET w UE-28 i państwach członkowskich w drugim kwartale 2014 r. oraz najwyższe i najniższe wartości od 2008 r. Źródło: Eurostat (BAEL; dane niewyrównane sezonowo, średnia z 4 kwartałów do II kw r., obliczenia DG EM) 6142/15 ama/nj/mak 9

11 Współczynniki aktywności zawodowej utrzymały się na dobrym poziomie w latach kryzysu w większości państw członkowskich, przede wszystkim ze względu na rosnący odsetek aktywności zawodowej pracowników starszych (w wieku lat) i kobiet. Między I kw r. a I kw r. współczynnik aktywności zawodowej w UE-28 dla osób w wieku lat wzrósł z 70,3 % do 72,0 % pomimo znacznego zróżnicowania sytuacji w poszczególnych państwach. Największy wzrost tego współczynnika odnotowano w Republice Czeskiej, na Węgrzech, Litwie, w Luksemburgu, na Malcie i w Polsce, natomiast największy spadek w Danii (lecz z bardzo wysokiego poziomu) i w Irlandii. Mimo że współczynnik aktywności zawodowej kobiet wzrósł, nadal jest on znacznie niższy niż w przypadku mężczyzn: w pierwszym kwartale 2014 r. o 11,7 punktu procentowego (odnośne wskaźniki dla mężczyzn i kobiet wyniosły, odpowiednio, 77,9 % i 66,2 %). Różnice we współczynnikach aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn są szczególnie duże w Grecji i we Włoszech. W niektórych innych państwach, takich jak Austria, Niemcy i Niderlandy, występują co prawda wysokie wskaźniki aktywności zawodowej kobiet, lecz powszechne w tej grupie jest zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin. Kształtowanie się wskaźnika zatrudnienia w UE nadal wykazuje tendencję spadkową, a osiągnięcie głównego celu strategii Europa 2020, który zakłada zatrudnienie wśród kobiet i mężczyzn w wieku lat na poziomie 75 %, wymagałoby zdecydowanego odwrócenia tej tendencji. Od początku kryzysu wskaźniki zatrudnienia w UE-28 spadły o prawie 1,5 punktu procentowego, z najwyższego poziomu w 2008 r. do 68,4 % w pierwszym kwartale 2014 r. Zmiany zachodzące wśród państw członkowskich są dość zróżnicowane (wykres 4). Między pierwszymi kwartałami 2008 r. i 2013 r. wzrost zatrudnienia był szczególnie niekorzystny w kilku państwach południowoeuropejskich, państwach bałtyckich, Bułgarii i Irlandii. Znaczny wzrost odnotowano w Luksemburgu i na Malcie, a w mniejszym stopniu w Niemczech. W ciągu ostatniego roku zmiany te były bardziej umiarkowane, a zatrudnienie wzrosło także w kilku krajach, które osiągnęły słabe wyniki we wcześniejszych latach. 6142/15 ama/nj/mak 10

12 Zmiany w zakresie zatrudnienia rozkładają się nierówno. Mimo że wskaźniki zatrudnienia mężczyzn (20 64 lat) spadły o ponad 3 punkty procentowe między pierwszym kwartałem 2008 r. a pierwszym kwartałem 2014 r. (z 77,4 % do 74 %), to zatrudnienie kobiet obniżyło się tylko minimalnie, a w ostatnim roku nawet nieznacznie wzrosło (o 0,8 p.p.). Dość istotny wzrost odnotowano wśród pracowników w starszym wieku (o 6,2 punktu procentowego od pierwszego kwartału 2008 r., do poziomu 50,9 % na początku 2014 r., przy znacznym wzroście w Belgii, Niemczech, Francji, na Węgrzech, we Włoszech, w Luksemburgu, Niderlandach i w Polsce), a w szczególności wśród starszych kobiet (o 8,4 punktu procentowego). Patrząc z perspektywy wykształcenia, spadek wskaźnika zatrudnienia był największy wśród osób o niższych kwalifikacjach, a mniej więcej podobny wśród osób o średnich lub wyższych kwalifikacjach. Wskaźnik zatrudnienia obywateli państw trzecich (20 64 lat) w UE-28 spadł z 62,4% do 55,4% r. od pierwszego kwartału 2008 r. do pierwszego kwartału 2014 r. Jeśli chodzi o tendencje pod względem zatrudnienia w rozbiciu na sektory, udział sektora usług nadal rośnie na niekorzyść zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie. Udziały te wynoszą obecnie mniej więcej 72,5 %, 22,5 % i 5 %. Mimo że w latach kryzysu panowały warunki niekorzystne dla stałego zatrudnienia, największe obciążenie związane z dostosowaniem przypadło głównie na pracę tymczasową (nieprzedłużaną). Ponadto poziom zatrudnienia w pełnym wymiarze godzin spadł o ok. 8,1 mln osób między pierwszym kwartałem 2008 r. a pierwszym kwartałem 2014 r. W ostatnich latach odnotowano natomiast stały wzrost liczby zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, tj. o 4 mln od pierwszego kwartału 2008 r. Wykres 4: Wzrost zatrudnienia (liczba osób zatrudnionych, w wieku lat) od I kw r. w podziale na państwa członkowskie Źródło: Eurostat, rachunki narodowe, obliczenia DG EM; dane wyrównane sezonowo 6142/15 ama/nj/mak 11

13 W przyszłości wskaźnik zatrudnienia prawdopodobnie nieznacznie wzrośnie, głównie ze względu na przewidywany wzrost PKB. W perspektywie średnioterminowej niektóre tendencje doprowadzą do dalszego wzrostu zatrudnienia, zwłaszcza w niektórych obszarach 4. Postęp technologiczny przyczyni się do tworzenia miejsc pracy w sektorze ICT (oczekuje się, że liczba nieobsadzonych miejsc pracy dla specjalistów ICT do 2020 r. wyniesie nawet ), podczas gdy starzenie się społeczeństwa, pomimo obecnych i przyszłych ograniczeń w budżecie na publiczną opiekę zdrowotną, prawdopodobnie spowoduje wzrost zapotrzebowania na pracowników służby zdrowia i usługi zdrowotne w perspektywie średnioterminowej. Oprócz tego ekologizacja gospodarki może doprowadzić do wzrostu liczby zielonych miejsc pracy 6. W innych sektorach uzależnionych od nowoczesnych technologii, takich jak sektor transportowy, również konieczne będzie zatrudnienie dużej liczby pracowników o średnich lub wysokich kwalifikacjach, w związku ze wzrostem odnotowywanym w lotnictwie i transporcie pasażerskim 7 oraz z uwagi na spodziewane odejście z sektora transportu dużej części starszych pracowników do 2020 r. 4 Zob. dokument roboczy służb Komisji: Wykorzystanie potencjału ICT w zakresie zatrudnienia z r., SWD(2012) 96; dokument roboczy służb Komisji w sprawie planu działania dotyczącego pracowników opieki zdrowotnej w UE z r., SWD(2012) 93 oraz dokument roboczy służb Komisji: Wykorzystanie potencjału ekologicznego wzrostu gospodarczego w zakresie zatrudnienia z r., SWD(2012) Zob. Umiejętności cyfrowe potrzebne do pracy w Europie: mierzenie i kontynuacja postępów (sprawozdanie sporządzone dla Komisji Europejskiej), Empirica Gesellschaft für Kommunikations- und Technologieforschung mbh, Bonn, luty 2014 r. 6 Zob. także komunikat Komisji: Inicjatywa w zakresie zielonego zatrudnienia: pełne wykorzystanie potencjału zielonej gospodarki pod względem tworzenia miejsc pracy z r., COM(2014) Zob /15 ama/nj/mak 12

14 Małe i średnie przedsiębiorstwa są tradycyjnie postrzegane jako siła napędowa wzrostu zatrudnienia, przy czym niektóre badania pokazują, że w latach % nowych miejsc pracy w UE zostało utworzonych przez MŚP. 8 Natomiast w latach zatrudnienie w MŚP w UE spadło o 0,5 %. Po wyłączeniu sektora budownictwa, w którym zatrudnienie znalazł co siódmy pracownik MŚP w 2008 r., wskaźnik ten wzrasta o 0,3 %, ale jest to niewielki wzrost w porównaniu ze wzrostem o 2 % w przypadku dużych przedsiębiorstw. W wielu państwach członkowskich dostępność kredytów dla sektora niefinansowego pozostaje jak dotąd niewielka, a wpływ na to mają czynniki po stronie podaży, jak i popytu, takie jak restrukturyzacja sektora i jego oddłużenie, które były skutkami kryzysu finansowego. Ponadto stopy procentowe naliczane przez banki przy udzielaniu kredytów w szczególnie narażonych państwach członkowskich pozostają wysokie pomimo niedawnych działań EBC, wpływających głównie na sytuację MŚP. Ograniczony dostęp do finansowania może także ograniczać liczbę nowo powstających przedsiębiorstw, co jest niepokojące z uwagi na fakt, że wśród MŚP młode przedsiębiorstwa zapewniają większą część wzrostu zatrudnienia netto. Odnotowywany od 2010 r. brak dynamiki we wzroście zatrudnienia wśród MŚP świadczy o tym, że zastosowanie właściwych rozwiązań dla problemów sektora finansowego może mieć wpływ na zatrudnienie. Polityka, która wspiera tworzenie nowych przedsiębiorstw, ma także duży wpływ na zatrudnienie. 8 Zob. Czy MŚP oferują więcej miejsc pracy i czy są one lepsze?, EIM Business & Policy Research, Zoetermeer, listopad 2011 r. Inne publikacje, np.: J. Haltiwanger & R.S. Jarmin & J. Miranda, 2013 "Kto tworzy miejsca pracy? Małe duże młode (The Review of Economics and Statistics, MIT Press, tom 95(2)) nie znajdują stałego związku między wielkością firmy a wzrostem zatrudnienia, gdy weźmie się pod uwagę rok założenia firmy. 6142/15 ama/nj/mak 13

15 Segmentacja rynku pracy w dalszym ciągu jest znaczna w kilku państwach członkowskich. Zatrudnienie młodzieży charakteryzuje się wysokim udziałem zarówno zatrudnienia tymczasowego, jak i zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin, które wyniosły w pierwszym kwartale 2014 r., odpowiednio, 42,4 % i 31,9 % (zatrudnienia ogółem). Dla porównania, w całej populacji zatrudnionych odsetek pracowników tymczasowych i zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin był znacznie niższy i wyniósł, odpowiednio, około 13 % i 19 %. Dużo więcej kobiet niż mężczyzn pracuje w niepełnym wymiarze godzin. W pierwszym kwartale 2014 r. częstość występowania pracy w niepełnym wymiarze godzin wynosiła 32 % wśród kobiet, a tylko 8,3 % wśród mężczyzn, przy czym w Austrii, Belgii, Niemczech, Niderlandach i Zjednoczonym Królestwie odsetek kobiet pracujących w niepełnym wymiarze godzin wynosi ponad 40 %. W obecnej sytuacji makroekonomicznej praca tymczasowa i praca w niepełnym wymiarze godzin, jako rozwiązania w pewnym stopniu wymuszone 9, mogą przyczynić się do tworzenia miejsc pracy i w perspektywie średnio- bądź długoterminowej mogą być one krokiem w kierunku zawierania umów o pracę na czas nieokreślony lub umów o pracę w pełnym wymiarze godzin (np. w przypadku młodzieży). Segmentacja widoczna jest także w utrzymującym się zróżnicowaniu wynagrodzenia ze względu na płeć oraz niskich wskaźnikach przechodzenia z mniej na bardziej chronione formy zatrudnienia 10. Dopasowanie umiejętności do potrzeb rynku pracy pogorszyło się w kilku państwach członkowskich. Mimo że w ostatnich kilku latach liczba wolnych etatów utrzymała się średnio na dość stabilnym poziomie, bezrobocie wzrosło, co wskazuje na pogorszenie się dopasowania umiejętności do potrzeb rynku pracy. Na podstawie krzywej Beveridge a (wykres 5) widać, że niedopasowanie umiejętności do potrzeb rynku pracy jest coraz większe od mniej więcej połowy 2011 r. 11 Zmiany w państwach członkowskich świadczą o tym, że dopasowanie umiejętności do potrzeb rynku pracy pogorszyło się w większości państw członkowskich, choć Niemcy są tu chlubnym wyjątkiem. Ta ogólna niekorzystna tendencja wynika przede wszystkim z gwałtownych spadków popytu na pracę i z coraz większego niedopasowania umiejętności 12, co świadczy o tym, że brak możliwości na rynku pracy w związku z kryzysem gospodarczym wywołuje efekt histerezy, któremu należy przeciwdziałać poprzez inwestowanie w kapitał ludzki i skuteczniejsze dopasowanie. 9 Na przykład wymuszona praca w niepełnym wymiarze godzin (jako odsetek pracy w niepełnym wymiarze godzin ogółem) w UE-28 wzrosła w 2013 r. do 29,6 % z 25,3 % w 2008 r. 10 Skutki segmentacji nie mogą być jednak łączone wyłącznie z formami zatrudnienia, gdyż znaczenie może tu mieć także dyskryminacja ze względu na płeć. 11 Krzywa Beveridge'a, zwana też krzywą UV, stanowi graficzne przedstawienie stosunku między bezrobociem a wskaźnikiem wakatów (liczbą nieobsadzonych stanowisk wyrażoną jako odsetek liczby ludności aktywnej zawodowo). Krzywa ta opada w dół, gdyż wyższa stopa bezrobocia zwykle występuje wraz z niższym wskaźnikiem wakatów. Gdyby z czasem zaczęła ona rosnąć, wówczas określony poziom wakatów wiązałby się z coraz wyższym bezrobociem, co wskazywałoby na zmniejszającą się skuteczność dopasowania na rynku pracy. 12 Zmiany na rynku pracy w Europie w 2013 r. (Labour Market Developments in Europe, 2013), Komisja Europejska. 6142/15 ama/nj/mak 14

16 Wykres 5: Krzywa Beveridge'a, UE-28, I kw I kw Źródło: Eurostat; BAEL oraz służby Komisji, badania koniunktury gospodarczej i konsumentów (BCS); dane wyrównane sezonowo. Uwaga: LSI (oś pionowa) oznacza wskaźnik niedoboru pracowników, który został opracowany na podstawie badań BCS (odsetek zakładów produkcyjnych wskazujących na niedobór pracowników jako czynnik ograniczający produkcję); UR oznacza stopę bezrobocia. Zwiększająca się w czasie kryzysu liczba osób bezrobotnych, rosnący odsetek długotrwale bezrobotnych oraz wynikający z tego spadek skuteczności dopasowania stanowią poważne wyzwania dla aktywnych polityk rynku pracy i publicznych służb zatrudnienia. Mobilność siły roboczej wewnątrz UE jest wciąż ograniczona, szczególnie jako odsetek całego rynku pracy w UE. Mimo że co czwarty obywatel UE twierdzi, że rozważa podjęcie pracy w innym państwie UE w ciągu następnych dziesięciu lat, do 2013 r. tylko 3,3 % ludności aktywnej zawodowo mieszkało w innym państwie członkowskim. Różnice między państwami są jednak dość istotne (wykres 6). Ze względu na znaczne różnice pod względem stopy bezrobocia między państwami członkowskimi UE, rosnąca liczba osób wyrażających chęć zamieszkania w innym kraju częściowo zmaterializowała się w postaci zwiększonej mobilności obserwowanej od 2011 r., choć tylko w niewielkim stopniu i niewystarczającym, aby zapewnić rzeczywistą rolę równoważącą na wszystkich rynkach pracy w UE Szczegółowa analiza znajduje się w dokumencie Kluczowe elementy (Key features), DG EM. 6142/15 ama/nj/mak 15

17 Wykres 6: Wskaźnik mobilności w podziale na państwa członkowskie według liczby lat pobytu, 2013 r. Źródło: Eurostat, BAEL (obliczenia DG EM); Uwagi: Wskaźnik mobilności to liczba obywateli w wieku produkcyjnym, którzy w 2013 r. mieszkali w innym państwie członkowskim, wyrażona jako odsetek ludności w wieku produkcyjnym w państwie ich obywatelstwa. Dane dotyczące MT i SI są zbyt małe, aby mogły być wiarygodne. Dane dotyczące CY, DK, EE, FI, LU i SE nie są wiarygodne ze względu na zbyt małą próbę. Należy nadal zwiększać podaż umiejętności. Niektóre tendencje, w szczególności globalizacja i zmiana technologiczna (promująca wysokie kwalifikacje), doprowadziły do stopniowych zmian względnego popytu na umiejętności na poszczególnych poziomach. Zmieniło się ponadto względne znaczenie poszczególnych rodzajów umiejętności; zarówno umiejętności powiązane z ICT, jak i tzw. umiejętności miękkie, na przykład zdolności komunikacyjne, zyskały na znaczeniu w kontekście wielu zawodów. Mimo że średni poziom wykształcenia wzrósł, umiejętności pracowników nie nadążają za wzrostem wymagań. Wskutek takich zmian we względnym popycie na umiejętności i ich podaży szanse zatrudnienia osób wysoko wykwalifikowanych są większe niż w przypadku osób ze średnimi i niskimi kwalifikacjami. Prognozy dotyczące rynku pracy potwierdzają tę tendencję na nadchodzące lata Na przykład Przyszłe zapotrzebowanie na umiejętności oraz ich podaż na rynkach pracy w Europie (Future Skills Supply and Demand in Europe), Cedefop. 6142/15 ama/nj/mak 16

18 Potencjałowi wzrostu w Europie zagrażają słabości strukturalne występujące w europejskim zasobie umiejętności. Według najnowszych danych 15 około 20 % osób w wieku produkcyjnym ma bardzo niski poziom umiejętności, a w niektórych państwach (Hiszpanii, Włoszech) odsetek ten jest jeszcze wyższy. Tylko w kilku państwach (Estonii, Finlandii, Niderlandach i Szwecji) odnotowano duży odsetek osób z bardzo wysokim poziomem umiejętności; a większość państw europejskich nawet nie zbliżyła się do czołówki państw spoza Europy (takich jak Japonia czy Australia). Dane dotyczące wydatków publicznych potwierdzają rosnące ryzyko niedoboru inwestycji w kapitał ludzki. Europa nie inwestuje skutecznie w edukację i umiejętności, co zagraża jej konkurencyjności w perspektywie średniookresowej oraz zmniejsza szanse jej pracowników na rynku pracy. Dziewiętnaście państw członkowskich ograniczyło wartość bezwzględną wydatków na edukację, natomiast 14 państw członkowskich zmniejszyło względny udział PKB w inwestycjach w edukację. Zmiany wysokości wynagrodzeń pomagają przywrócić równowagę. W okresie poprzedzającym kryzys kilka państw członkowskich odnotowało znaczny wzrost nominalnego jednostkowego kosztu pracy, szczególnie Łotwa, Rumunia, a w mniejszym stopniu też Estonia, Litwa, Bułgaria i Irlandia (wykres 7). Ze względu na kryzys wzrost nominalnego jednostkowego kosztu pracy w tych państwach, z wyjątkiem Bułgarii, był znacznie skromniejszy począwszy od 2009 r., w Irlandii, na Litwie i Łotwie był on ujemny, a w Rumunii tylko nieznacznie powyżej zera. Także w Grecji i Hiszpanii nominalny jednostkowy koszt pracy zmalał wskutek kryzysu, pomimo wzrostu we wcześniejszych latach. W Niemczech schemat ten jest inny, ponieważ jest to jedyne państwo członkowskie, w którym nominalny jednostkowy koszt pracy zmalał (choć nieznacznie) przed kryzysem, a następnie wzrósł w ostatnich latach. Umiarkowany wzrost nominalnego jednostkowego kosztu pracy (silniejszy przed kryzysem) zaobserwowano także w Belgii, Szwecji, Niderlandach, Austrii i Finlandii. Odwrócenie tendencji w państwach członkowskich o niestabilnej sytuacji z jednej strony oraz w krajach z nadwyżką z drugiej sprzyjało przywróceniu równowagi zewnętrznej, która była szczególnie potrzebna w strefie euro. Ważne jest, aby zmiany wysokości wynagrodzeń w dalszym ciągu sprzyjały dążeniu do równowagi zewnętrznej oraz ograniczeniu bezrobocia i aby odzwierciedlały wzrost wydajności w perspektywie długoterminowej. Jeśli odnotowany ostatnio wzrost wynagrodzeń w państwach posiadających nadwyżkę utrzyma się, może to wzmocnić niedostatecznie wysoki łączny popyt W październiku 2013 r. OECD i Komisja opublikowały wyniki nowego badania dotyczącego umiejętności dorosłych (PIAAC), Komisja Europejska, OECD. Zob. np. Czy łączny popyt jest uzależniony od wynagrodzenia czy zysku? Skutki krajowe I globalne (Is Aggregate Demand Wage-Led or Profit-Led? National and Global Effects), Międzynarodowe Biuro Pracy, Warunki pracy i zatrudnienia, seria nr 40, Genewa, 2012 r. 6142/15 ama/nj/mak 17

19 Wykres 7: Wzrost nominalnego jednostkowego kosztu pracy w UE-28, średnia zmiana rok do roku, i Źródło: Eurostat, rachunki narodowe Obniżenie jednostkowego kosztu pracy i ograniczenie wzrostu płac zbyt powoli i niedostatecznie przełożyło się na obniżki cen. To niepełne przełożenie można częściowo wyjaśnić jednoczesnym wzrostem podatków pośrednich i cen urzędowych w wyniku konsolidacji budżetowej. 17 Obniżenie nominalnego jednostkowego kosztu pracy w kontekście wysokich cen doprowadziło do zmniejszenia udziału pracy w uzyskanym dochodzie w kilku państwach członkowskich, a zwłaszcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii i Portugalii. Wynikającemu z tego wzrostowi marż zysku nie towarzyszył (jak dotąd) równie wysoki wzrost inwestycji. Klin podatkowy pozostaje wysoki w wielu państwach członkowskich. Wysoki, a w niektórych przypadkach rosnący klin podatkowy, szczególnie w przypadku osób o niskich dochodach i osób będących drugimi żywicielami rodziny, stanowi poważny problem w wielu państwach członkowskich. Na przykład w przypadku osób o niskich dochodach (zarabiających 67 % średniego wynagrodzenia) po zmniejszeniu klina podatkowego w latach w większości państw, w trzech kolejnych latach w prawie wszystkich państwach członkowskich nastąpił jego wzrost. W 2013 r. klin podatkowy sięgał od 20 % lub mniej na Malcie (2012 r.) i w Irlandii do ponad 45 % w Belgii, Niemczech, Francji i na Węgrzech Zob. Kwartalne sprawozdanie na temat strefy euro (Quarterly Report on the Euro Area), Komisja Europejska, tom 12, nr 3, 2013 r. Dane te nie odzwierciedlają ukierunkowanych ulg podatkowych. 6142/15 ama/nj/mak 18

20 Zmiany całkowitego klina podatkowego były związane głównie z podatkiem dochodowym od osób fizycznych (PIT), przy czym wzrost stopy odnotowano w 15 z 21 państw członkowskich (wykres 8). Podwyżki PIT (przynajmniej w przypadku gospodarstw domowych tego właśnie rodzaju i osiągających 67 % średniego wynagrodzenia) były szczególnie wysokie w Portugalii i na Węgrzech, natomiast został on znacznie obniżony w Zjednoczonym Królestwie i w Grecji. Biorąc pod uwagę PIT oraz składki na ubezpieczenia społeczne opłacane przez pracowników, obciążenie pracowników wzrosło w 10 państwach członkowskich, nie dotyczy to natomiast obciążenia pracodawców (w 3 państwach, w których podwyższono obciążenia podatkowe). Ogólnie rzecz biorąc, poziom składek na ubezpieczenia społeczne płaconych przez pracodawców utrzymuje się na mniej więcej stabilnym poziomie w większości państw członkowskich z kilkoma wyjątkami; stosunkowo duży wzrost odnotowano w Polsce i na Słowacji, natomiast we Francji poziom tych składek dość znacznie się obniżył. Wykres 8: Zmiana wysokości całkowitego klina podatkowego w latach w podziale na elementy składowe (67 % średniego wynagrodzenia, osoba stanu wolnego, bez dzieci) Źródło: Baza danych Komisji i OECD dotycząca podatków i świadczeń; Uwaga: Dane dotyczące państw nienależących do OECD (BG, CY, HR, LV, LT, MT i RO) nie są dostępne. 6142/15 ama/nj/mak 19

21 Zwalczanie pracy nierejestrowanej jest dla niektórych państw członkowskich wyzwaniem. Praca nierejestrowana obejmuje szereg różnych rodzajów działalności, od pracy nierejestrowanej w zarejestrowanym przedsiębiorstwie do pracy nielegalnej wykonywanej przez osoby pracujące na własny rachunek, ale nie obejmuje pracy z wykorzystaniem nielegalnych towarów lub usług. Praca nierejestrowana ma kilka niekorzystnych skutków. Z perspektywy makroekonomicznej uszczupla ona dochody podatkowe (podatek dochodowy i VAT) oraz osłabia finansowanie systemów zabezpieczenia społecznego. Z perspektywy mikroekonomicznej praca nierejestrowana i inne nietypowe formy zatrudnienia, takie jak pozorne samozatrudnienie, zakłócają uczciwą konkurencję między przedsiębiorstwami, torując drogę dla dumpingu socjalnego, co z kolei hamuje tworzenie regularnego zatrudnienia objętego pełną ochroną socjalną. Powoduje ona także niewydajność produkcyjną, ponieważ nieformalne przedsiębiorstwa zazwyczaj unikają korzystania ze sformalizowanych usług i nakładów (np. kredytów) i nie rozwijają się należycie. Chociaż w pełni wiarygodne dane dotyczące zasięgu szarej strefy i pracy nierejestrowanej nie są łatwo dostępne, przybliżone dane wskazują, że w niektórych państwach członkowskich zjawiska te stanowią problem 19. Ponadto zakres pracy nierejestrowanej może rosnąć wskutek kilku tendencji społecznoekonomicznych, takich jak realokacja sektorowa i internacjonalizacja gospodarki, ograniczenie standardowych form pracy i trudna sytuacja społeczna w niektórych państwach członkowskich. Mimo że zmiany w sytuacji gospodarczej zwykle w różny sposób dotykają różne części społeczeństwa, poziom nierówności społecznych wzrósł w wielu państwach członkowskich. Chociaż w latach średni współczynnik S80/S20 20 w UE utrzymał się na stałym poziomie, odnotowuje się duże rozproszenie, jak i pogłębiające się różnice pomiędzy państwami członkowskimi pod względem nierówności w dochodach (wykres 9). Nierówności te pogłębiły się w większości południowych państw członkowskich (w Hiszpanii, Grecji, Włoszech i na Cyprze), a także w Chorwacji, Danii i na Węgrzech. Największe nierówności w UE-28 występują w Bułgarii, Grecji, Rumunii, Hiszpanii, na Łotwie, Litwie i w Portugalii. Pomimo niedawnej poprawy sytuacji, nierówności były szczególnie niepokojące na Łotwie i w Rumunii, ulegając dalszemu wzrostowi w tych państwach członkowskich, w których poziom nierówności społecznych był już poprzednio najwyższy w Unii Europejskiej (zob. również wykres 9 w rozdziale 3) Zob. np. Eurofound (2013), Zwalczanie pracy nierejestrowanej w 27 państwach członkowskich Unii Europejskiej i Norwegii: podejście i środki stosowane od 2008 r. (Tackling Undeclared Work in 27 European Union Member States and Norway: Approaches and Measures Since 2008), Eurofound, Dublin; Hazans, M. (2011), Pracownicy nieformalni w Europie (Informal Workers Across Europe), referat 5912, Bank Światowy, Waszyngton. Wskaźnik zróżnicowania kwintylowego lub współczynnik S80/S20 to miara nierówności rozkładu dochodów. Obliczany jest jako iloraz całkowitego dochodu uzyskiwanego przez 20 % populacji o najwyższych dochodach (górna grupa kwintylowa) oraz całkowitego dochodu uzyskiwanego przez 20 % populacji o najniższych dochodach (dolna grupa kwintylowa). Wszystkie dochody są ujęte jako ekwiwalentne dochody do dyspozycji. 6142/15 ama/nj/mak 20

22 Wykres 9: Nierówność rozkładu dochodów (S80/S20; wskaźnik zróżnicowania kwintylowego), Źródło: Eurostat, europejskie badanie warunków życia ludności (EU-SILC) dotyczące finansowych lat odniesienia 2012 i 2007, z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa (rok, w którym przeprowadzono badanie) i Irlandii (12 miesięcy przed badaniem); Uwaga: * IE 2012; dane za rok 2008 nie są dostępne dla UE-28 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym znacznie wzrósł w wielu państwach członkowskich, a dysproporcje między państwami członkowskimi są coraz większe. Od początku kryzysu w 2008 r. do 2013 r. liczba Europejczyków zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym niepokojąco wzrosła, aż o 4,79 mln (z wyłączeniem Chorwacji), do poziomu, który w 2013 r. odpowiadał 24,5 % ludności UE-28 (wykres 10). 6142/15 ama/nj/mak 21

23 Wykres 10: Kształtowanie się wskaźników zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (AROPE) w latach Źródło: Eurostat, europejskie badanie warunków życia ludności (EU-SILC) dotyczące roku finansowego 2012 Uwaga: * dane za 2012 r. (dane za 2013 r. nie są jeszcze dostępne). Dane za 2008 r. nie są dostępne dla HR i UE-28, dane dotyczące zagrożenia ubóstwem dla IE dotyczą roku 2012; finansowy rok odniesienia jest rokiem kalendarzowym poprzedzającym rok badania (2012 i 2007), z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa (rok badania) i Irlandii (12 miesięcy poprzedzających badanie). Podobnie wskaźnik bardzo małej intensywności pracy dotyczy poprzedniego roku kalendarzowego (2012 i 2007), natomiast w przypadku poważnej deprywacji materialnej dane dotyczą roku bieżącego (2013 i 2008). Zmiany w poziomie ubóstwa znacząco się różnią w zależności od kohorty wiekowej. Ogólnie rzecz biorąc, ludność w wieku produkcyjnym została najciężej dotknięta kryzysem (wykres 11; także wykres IV w rozdziale 3), głównie ze względu na rosnący poziom bezrobocia, małą intensywność pracy wśród gospodarstw domowych oraz ubóstwo pracujących. W 2013 r. około 51,8 mln osób w wieku produkcyjnym w UE-28 było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, zaś 31,5 mln osób (10%) znajdowało się w sytuacji poważnej deprywacji materialnej. W 2013 r. 11,2% ludności w wieku lat żyło w gospodarstwie domowym bez osób pracujących. 6142/15 ama/nj/mak 22

24 Wykres 11: Kształtowanie się wskaźników zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym od 2005 r. w UE-28 ogółem oraz z podziałem na dzieci (0 17), ludność w wieku produkcyjnym (18 64) i osoby starsze (65+) Źródło: Eurostat, EU-SILC (europejskie badanie warunków życia ludności) 2013; Uwaga: W latach średnia dla UE-27, w latach średnia dla UE-28. Osoby starsze (65+) są zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w stosunkowo mniejszym stopniu, ponieważ wskaźnik ich zagrożenia zmalał w większości państw członkowskich, przy czym kobiety są nadal bardziej zagrożone ubóstwem w starszym wieku niż mężczyźni. Ta względna poprawa niekoniecznie jest odzwierciedleniem zmiany w rzeczywistym dochodzie osób starszych, ale wynika przede wszystkim z faktu, że emerytury są w dużej mierze niezmienne, natomiast w dochodach ludności w wieku produkcyjnym obserwuje się stagnację lub spadek. 6142/15 ama/nj/mak 23

25 Od 2008 r. dzieci są w coraz większym stopniu zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, gdyż pogorszyła się sytuacja ich rodziców (w większości w wieku produkcyjnym). W porównaniu z 2008 r. dotyczy to ponad 20 państw członkowskich, gdzie gospodarstwa domowe osób samotnie wychowujących dzieci są zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym (UE-28: 49,7 % w 2012 r.), a więc ponad dwukrotnie bardziej niż rodziny z dwiema osobami dorosłymi. Znacznie wyższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród gospodarstw domowych osób samotnie wychowujących dzieci odnotowuje się we wszystkich państwach członkowskich i sięga on od 36 % w Finlandii i Republice Czeskiej do 72,2 % w Bułgarii i 62% na Łotwie. Podobnie rodziny z co najmniej trojgiem dzieci są w dużo większym stopniu zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w UE-28: 32,2 %) niż ludność ogółem. Pogorszenie się warunków panujących na rynku pracy podczas kryzysu dotknęło bardziej bezpośrednio mężczyzn w wieku produkcyjnym. Niemniej jednak kobiety w dalszym ciągu są bardziej zagrożone (stałym) ubóstwem lub wykluczeniem niż mężczyźni, co wynika z przerw w pracy zawodowej i pracy w niepełnym wymiarze godzin (z wyboru lub z konieczności). Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w 2013 r. było znacznie wyższe (40,6 %) wśród obywateli państw trzecich (w wieku lata) niż wśród obywateli UE (24,2 %). Średni rzeczywisty wzrost dochodu do dyspozycji gospodarstw domowych brutto w UE poprawił się do końca 2013 r. po prawie czterech latach stałych spadków (zob. też rozdział 3 zawierający omówienie zmian w dochodzie do dyspozycji gospodarstw domowych brutto). Wynikało to ze wzrostu dochodów osiąganych na rynku (wynagrodzenie pracowników, wynagrodzenie osób samozatrudnionych i dochody z tytułu własności), którym towarzyszył wzrost świadczeń społecznych przekazywanych gospodarstwom domowym 21. Nie wiadomo jeszcze, czy uda się utrzymać poprawę odnotowaną w 2013 r., ponieważ tworzenie miejsc pracy jest nadal umiarkowane, wpływ systemów podatkowo-socjalnych pozostaje niewielki, a najnowsze dane za 2014 r. wskazują na kolejny spadek (wykres 12). 21 Więcej informacji znajduje się w Kwartalnym przeglądzie dotyczącym zatrudnienia i sytuacji społecznej w UE (EU Employment and Social Situation Quarterly Review), czerwiec 2014 r. 6142/15 ama/nj/mak 24

26 Wykres 12: Rzeczywisty wkład elementów składowych we wzrost dochodu brutto do dyspozycji gospodarstw domowych Źródło: Eurostat, rachunki narodowe; dane niewyrównane sezonowo; (obliczenia DG EM) Wzrost rzeczywistego GDHI dla UE został oszacowany przez DG EM i obejmuje państwa członkowskie, dla których są dostępne dane kwartalne. Nominalne wartości GDHI są przeliczane na rzeczywisty GDHI przy użyciu deflatora (indeks cen) spożycia w sektorze gospodarstw domowych. Wzrost rzeczywistego GDHI jest średnią ważoną wzrostu rzeczywistego GDHI w państwach członkowskich. Skutki dystrybucyjne zmian w systemach podatkowych i systemach świadczeń w ostatnich latach znacznie się różniły w poszczególnych krajach 22. W zależności od struktury systemów podatkowych i systemów świadczeń wprowadzane w nich zmiany miały różny wpływ na sytuację gospodarstw domowych o wysokich i niskich dochodach. Regresywne skutki w kilku państwach dodatkowo utrudniły warunki życia panujące przede wszystkim w gospodarstwach domowych o niskich dochodach. Innym państwom członkowskim dzięki zwróceniu baczniejszej uwagi na profil dystrybucyjny wprowadzanych zmian w systemie podatkowym i systemie świadczeń udało się uniknąć nieproporcjonalnego wpływu na gospodarstwa domowe o niskich dochodach. Takie różnice w skutkach dystrybucyjnych wystąpiły niezależnie od różnic w ogólnych rozmiarach dostosowań. 22 Kwartalny przegląd dotyczący zatrudnienia i sytuacji społecznej w UE, marzec 2014 r. Dodatek na temat tendencji w wydatkach socjalnych (2014). 6142/15 ama/nj/mak 25

27 Ogólnie rzecz biorąc, po osiągnięciu poziomu maksymalnego w 2009 r. wskaźniki wzrostu wydatków socjalnych wykazują wartości ujemne od 2011 r. Na wczesnym etapie kryzysu (do 2009 r.) wzrost wydatków socjalnych wynikał głównie ze wzrostu wydatków związanych z bezrobociem, lecz także w mniejszym stopniu z innych funkcji (zwłaszcza z wypłaty rent i emerytur oraz świadczeń zdrowotnych). W 2010 r. wzrost wydatków socjalnych osłabł, odzwierciedlając połączenie wygasania budżetowych środków stymulacyjnych oraz standardowego procesu stopniowego wycofywania automatycznej stabilizacji w krajach doświadczających ożywienia gospodarczego. Od 2011 r. wydatki socjalne, zwłaszcza na świadczenia rzeczowe i usługi, zmalały pomimo dalszego pogorszenia warunków gospodarczych i społecznych (wykres 13). 23 Wykres 13: Wkład we wzrost realnych publicznych wydatków socjalnych w UE w postaci świadczeń pieniężnych i rzeczowych (w latach ) Źródło: Rachunki narodowe (obliczenia DG EM). 23 Więcej informacji znajduje się w Kwartalnym przeglądzie dotyczącym zatrudnienia i sytuacji społecznej w UE (EU Employment and Social Situation Quarterly Review), czerwiec 2013 r. Analiza pokazuje, że wyrównanie wydatków socjalnych w dół, obserwowane od 2011 r., wydaje się wyraźniejsze w porównaniu z podobnymi przypadkami recesji, do których doszło w ostatnich trzech dziesięcioleciach. 6142/15 ama/nj/mak 26

28 Kryzys zmienił także strukturę wydatków na ochronę socjalną. W latach (realne) wydatki na ochronę socjalną na jednego mieszkańca wzrosły o 8 proc. w UE-27 (wykres 14). W największym stopniu do tego wzrostu przyczyniły się takie obszary jak emerytury (zwiększenie emerytur i rent rodzinnych stanowiło około 48 % całkowitego wzrostu), renty chorobowe i inwalidzkie oraz opieka zdrowotna(32%). W dziedzinie bezrobocia i wykluczenia społecznego wzrost wydatków na ochronę socjalną na mieszkańca był natomiast skromny, pomimo gwałtownego wzrostu bezrobocia. Różnice między państwami członkowskimi są więc znaczne, gdyż w latach wzrost łącznych wydatków na ochronę socjalną na jednego mieszkańca był niższy niż 4 % w ośmiu państwach członkowskich, natomiast w pięciu z nich (Irlandia, Bułgaria, Słowacja, Malta i Finlandia) przekraczał 10 %. Wydatki na ochronę socjalną na mieszkańca spadły w latach w czterech państwach członkowskich (Węgry, Grecja, Chorwacja i Litwa). Wykres 14: Zmiany w wydatkach na ochronę socjalną na jednego mieszkańca według funkcji ochrony socjalnej, lata Źródło: Eurostat, ESSPROS. Uwaga: łączny wzrost wydatków socjalnych w podziale na poszczególne funkcje (kwota w EUR na jednego mieszkańca po cenach stałych z 2005 r.); brak danych za rok /15 ama/nj/mak 27

29 W niektórych państwach członkowskich osoby znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji i mające niskie dochody nadal doświadczały trudności w dostępie do opieki zdrowotnej. Mimo że w latach w całej UE-27 odsetek osób tworzących kohortę o najniższych dochodach i zgłaszających niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej wzrósł tylko nieznacznie, to w takich krajach jak Finlandia, Portugalia i Grecja wzrost ten był już istotny (wykres 15). Najwyższy poziom niezaspokojonych potrzeb w zakresie opieki zdrowotnej w 2012 r. odnotowano na Łotwie, w Bułgarii i Rumunii. Mimo że w Bułgarii nastąpił największy spadek (o -11,4 p.p. w latach ), odsetek osób z niezaspokojonymi potrzebami w zakresie opieki zdrowotnej w 2012 r. pozostał w tym kraju wysoki (16,9 %). Wykres 15: Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej, grupa kwintylowa o najniższych dochodach, Źródło: Eurostat, EU-SILC. Uwaga: Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej: zbyt droga, wymagająca zbyt dalekich podróży lub kolejki oczekujących. Ze względu na różnice kulturowe pomiędzy państwami wskaźnik ten nie powinien być wykorzystywany do porównań między nimi. BE: wzrost między rokiem 2010 a 2011 jest w dużym stopniu uzasadniony zmianą brzmienia pytania dotyczącego niezaspokojonych potrzeb w ankiecie SILC z 2011 r. Nie można zinterpretować zmian pomiędzy latami przed i po 2011 r. Nie są dostępne dane za rok 2008 dla HR i UE /15 ama/nj/mak 28