Pol. J. Sport Tourism 2012, 19,

Transkrypt

1 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Review paper PHYSICAL CULTURE IN THE TRADITION AND RITES OF THE TATAR POPULATION INHABITING POLISH TERRITORY Physical culture of e Tatar population ERNEST SZUM, RYSZARD CIEŒLIÑSKI The Josef Pilsudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska Mailing address: Ryszard Cieœliñski, Faculty of Physical Education and Sport, ul. Akademicka 2, Bia³a Podlaska, tel.: , fax: , knh@awf-bp.edu.pl Abstract This report presents e findings of a qualitative study on e physical culture of e Tatar community inhabiting Polish territory. Historical elements of e physical culture of e Tatar community have been presented against e background of general characteristics of is enic group and e history of e presence of Tatars on Polish soil. The article shows particular aspects of e Tatar tradition of physical culture and its place in Tatar national culture. This is e first known report on e physical culture of is enic group on e ground of enology or cultural anropology. Key words: Polish Tatars, physical culture, games and play, enology, cultural anropology Theoretical introduction Physical culture is a term at encompasses more an just physical activity such as professional and amateur sport and physical education; developing and taking care of e body, ensuing from e need to increase work efficiency, motivated by a necessity to satisfy basic existential needs and ensuring eir realization on a higher level, or improve a person or group's self defense skills; or e desire to continue and develop a form of physical activity at is characteristic of a given community. Physical culture also comprises e entire local community, nation or state including: e shaping of attitudes, modeling patterns of behavior, shaping conditions of life, forming e environment and mental attitude towards work, rest and play. A holistically-oriented community lifestyle to participate in physical culture, e attitude of its members towards work, rest and play, all create a mechanism of eos creation and e preservation of patterns in is sphere, generating an axiological system at is not fully realized because of its regulation by social behavior. The term physical culture erefore refers to e whole spectrum of social reality. Selective perception of e issue, based on a simplified dichotomy i.e. sportsmen nonsportsmen, is highly incorrect and socially detrimental. In traditional societies, where physical activity was an essential element of e everyday life of all community members, divisions of is kind did not occur [1, p ]. The term sport is equally often defined narrowly i.e. as physical competition, but it includes a wide range of forms of physical activity occurring in epochs and cultures at did not know e term. From e enological perspective a broader definition should be assumed i.e. all forms of exercise games and play, featuring elements of ludic competition and perfecting e corporal dexterity being e essence of e competition and comprising a rite expressed in e form of a show. Each game is governed by a number of customary and formal rules comprising all participants and eir forms constitute an element of cultural identity shared by e whole community and also determining e social status of individuals. So, at e same time, sport is one form of possible emanation of ludic nature and national identity of a given community [2, p ]. Elements of physical culture such as games and play of all kinds, being a purely ludic kind of physical activity, originally satisfied e need for rest and recreation in primitive societies, where sport as we perceive it did not exist. The physical culture separated an individual from eir duties and e routine of everyday work and provided a counterbalance to ese activities. Physical activity is an integral and indispensable ingredient of e culture of every enic community and society. Constituting eir specific cultural features, sport considerably shapes and strengens social ties and prepares an individual to perform social roles in a given social system [3, p ]. The socializing functions of physical culture cannot be overestimated. A historical outline Tatars are one of a people at do not have eir own state. They constitute an enic and religious group and a national minority in e population of several countries of eastern Europe. The first Tatar settlers appeared in e territory of e Grand Duchy of Liuania at e end of e 14 century. They were mainly ose who had been taken captive during fighting between e Grand Duchy of Liuania and e Golden Horde. Their main occupation was military service. Fighting for e legacy after Genghis Khan led to e demise of e state into a number of khanates, among which e Crimean Khanate lasted longest, and was defeated by Russia as late as in In e 20 century Crimean Tatars attempted to win independence but failed. In 1944 e Tatars were accused by e Soviet Copyright 2012 by Josef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska

2 92 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Szum and Cieœliñski: PHYSICAL CULTURE IN THE TRADITION... auorities of collaboration wi e Germans and were brutally pacified and taken deep into e Soviet Union. In e last two decades of e 20 century many of em returned and now Crimea has autonomy wiin e Ukrainian state, whereas e Republic of Tatarstan gained e status of a subject of e Russian Federation. Nowadays Tatars mainly inhabit Russia, Belarus, Ukraine, Liuania and Poland. In Poland ey are a border nation in e eastern part of e country. They are mainly Muslims but many of em are members of e Orodox Church [4, passim]. In e second part of e 17 century Tatars settled in e territory of e Polish-Liuanian state were gradually losing eir language and customs. They used e Polish and Russian languages and only when praying did ey use Arabic. They made eir names sound more Polish and ey assimilated wi e local community. In 20 century interwar Poland ey assumed e name Polish Tatars, which meant e Tatars inhabiting e territory of e Polish-Liuanian Commonweal (Tatars settled in e territory of e Grand Duchy of Liuania until e end o e 14 century and from e 17 century on in e Crown of e Polish Kingdom). However, e term was not accurate because e majority of em lived in Liuania until e end of World War I and ey were called Liuanian Tatars (Musslims). Nowadays e Tatars inhabiting Poland are referred to as Polish Tatars and, in a historical context, as Polish-Liuanian Tatars. The Tatars settled in e Polish-Liuanian Commonweal and expressed emselves when writing and speaking exclusively from a dynastic perspective and not in a geographical sense. They did not mention any state when talking amongst emselves or wi oers, because eir attitude towards e state was indifferent. In e Polish and Liuanian territories, Tatars appeared owing to relations established wi e Jagiellonian Dynasty and not as a result of e existence of a formal relation wi e Polish- Liuanian State [5, p. 156]. It appears at e devotion of e Tatars living in Poland to eir foster homeland was widely diffused (is view is called into question by e so-called Lipk's betrayal, which is less pejoratively called by e Tatars as Lipk's mutiny ). The view is based on eir dedicated military service, first in e Liuanian and later in e Polish- Liuanian army and, finally, in Poland's army of e interwar years of e 20 century. The Polish state was anxious to receive e Tatars who fled to Turkey, who were useful rough eir knowledge of e terrain and Poland did not want e Tatars to serve as guides in Turks' military incursions into Poland. An agreement was reached in 1673 when ey returned to Poland and ey were forgiven for eir betrayal, guaranteed freedom of fai and also e right to build mosques. Their rights became equal wi at of e Polish gentry. In 1679, as a contribution towards outstanding pay, e Tatars were given e following villages: Bahoniki, Drahle, Malowicze Gorne, Lebiedziew, Malaszewicze and Studzianka [6, p. 194]. Tatars arriving in e Grand Duchy of Liuania were most often refugees from e Golden Horde and Crimea. They frequently belonged to e elders, because ey were representatives of aristocratic families. They were gladly received by e Duke Vitold and, obliged to serve in e army, settled on his land. The Tatar families were granted coats of arms and lands in exchange for eir devoted service. Social stratification and, rough it, e economic structure of e Tatar community was diverse. Tatar Cossacks came to Liuania wi aristocratic Tatars. Urban Tatars were a separate micro-community who were settled in towns and suburbs and who did not have royal or parliamental privileges. They paid a tax and earned eir living as artisans (mainly as tanners) or were in trade (mainly selling horses) and were also carters and gardeners. The settlers were joined by captive soldiers who were located in Tatar villages in Liuania, where ey earned eir living as farmers [7, passim]. The Tatar emigration reached its apogee in e 1430s and e last groups of immigrants entered e territory of e Grand Duchy of Liuania at e beginning of e 16 century. The Liuanian territory was inhabited at at time by around ree and a half ousand Tatars. At e turn of 15 and 16 centuries e first Tatar troops appeared in e Polish-Liuanian army. They were mainly Hospodar Tatars and descendants of e Ordyn fighters; Cossack Tatars. As a result of wars waged on Moscow a part of e Tatars moved to aristocratic estates in Ukraine. The Cossack Tatars very often worked as diplomats' escorts, couriers or in aristocratic militia. In e second half of e 17 century and in e 18 century part of e Tatar gentry became Polonized; conversely, e Tatars settled in towns and were subject to Belorussian influence [8, passim; 9, p ]. Privileges won by Hospodar Tatars who were e leaders of e Tatar community, guaranteed e survival of e nation as a separate social and enic group and also e preservation of a certain autonomy and freedom to practice e Muslim religion, bo in e period of e First Republic and 1918 restored Poland. In interwar Poland about five and a half ousand Tatars inhabited e country, mainly in e Vilna, Nowogrod and Bialystok provinces. During World War II Tatars suffered severe losses in eir social structure, especially among e intelligentsia. As a result of e post-war border changes only two Tatar villages remained in Poland i.e. Bahoniki and Kruszyniany, which is currently in e Podlasie Province. There are also Tatar communities in Bialystok and Sokolka, and, to a lesser degree, in Gdansk, Warsaw and Gorzow Wielkopolski. Tatar settlement is currently restricted to e Podlasie region. Tatars can be found in smaller groups in oer parts of e country, being subject to Polonization. Nowadays e Tatar diaspora in Poland amounts to around five ousand people [5, passim]. Meodology of e study The paradigm of modern cultural anropology is e relationship of e culture wi e social life of a studied group in its entirety and e main task of enology is to prove its cultural specifics [10, p ]. The study of e Tatar community inhabiting e territory of Poland, was conducted in continuous two yearly cycles during e Sabantuy holiday in Kruszyniany in 2010 and Therefore e choice of ose studied was accidental. The representatives of e Tatar community at were studied came mainly from e Podlasie region, wi representatives of smaller groups of Tatars also. A survey meod and 1 * The military aspect of e physical culture of e Polish Tatars, ough (in a historical context) vital for e subject of is elaboration due to e intensive physical activity of e soldiers (e drill and combat, including among oers: horse-riding, sword-play, archery, shooting from a firearm, or fighting using shaft arms and cold steel) in modern times is watched in competitions and shows organized on some Tatar holidays. Nowadays in Polish Tatars' everyday life, forms of military related behavior have disappeared. Due to e complexity and e volume of e subject, its whole presentation goes beyond e dimensions of is article and requires individual elaboration. The issues have been studied and described extensively (ough at a relatively abstract level) in e following: Borawski P. (1986) Tatars in old Polish Republic, LSW, Warszawa [in Polish]; Borawski P., Dubiñski A. (1986) Polish Tatars. History, ceremonies, legends, traditions, Iskry, Warszawa [in Polish]; Kolodziejczyk A. (1997) Debates and studies from history of steak Tatars liuanian-polish and in polish islam XVII-XX century. To 600-years on lands of great liuanian principalities Tatar, opr. J. Tyszkiewicz, Zwiazek Tatarow Polskich, Gdañsk [in Polish]; Miskiewicz A. (1990) Polish Tatars Life socially-cultural and religious, PWN, Warszawa [in Polish]; Tyszkiewicz J. (1989) Tatars on Liuania and in Poland, PWN, Warszawa [in Polish].

3 Szum and Cieœliñski: PHYSICAL CULTURE IN THE TRADITION... Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, interview technique was used. The aim was to prove at ere is no relation between e culture of e Tatar population inhabiting Poland and e physical activity typical of e enic group. Physical activity in e rites of Polish Tatars The most intensive interpenetrating of e legacy of past experiences and e present of e national culture can be found in e field of physical activity (also in e sphere of religion, where e Tatar identity is most plainly visible), which shapes e Tatar national identity. Tradition has been and still is a vital factor conditioning e participation of Tatars in eir specific physical culture and also in e sphere of religion, where e Tatar identity is most plainly visible). The level of eir physical activity is determined by lifestyle, which is passed from generation to generation, in which a wide range of sports-related activities can be found. Until e current day e Tatar population has preserved its religious affiliation, national culture, tradition and customs. In eastern Poland, cultural differences, ensuing from a different nationality, were perceived negatively for some time by e Polish majority. This negativity was experienced mainly by e Liuanians, Belorussians, Ukrainians, and mostly by e minority relatively small as in e case of Tatars who were relatively densely populated peoples, whose percentage in eastern Poland (and in particular local communities) was high. In some periods in history e cultural difference in all aspects of society, was perceived as some kind of attack on Polishness [11, p. 42] including in e case of physical culture. Paradoxically, intolerance against Tatars' enic differences reached its apogee st in 21 century. It was triggered by e events on 11 September 2001 and e commencement of e so-called war on terrorism which, as a result of e culture clash, was in practice a war against e Muslim culture. For e Tatars declaring eir identity, culture, and first particularly eir religion, inhabiting Poland, became very difficult as a result of e xenophobia and prejudice at ey experienced. We can distinguish forms of physical activity at are qualified in enology as sport, games and play [2, p. 34] in e physical culture of e Tatar community inhabiting Poland. They are clearly visible in e context of predominantly nonreligious Tatar festivals, which are yearly rites related to winning over e forces of nature. Religious i.e. Muslim ceremonies hardly involve any forms of physical activity and ey cannot be considered as elements of physical culture [see 12, p ]. The festivals are e main enic characteristic of Tatars and also e strongest and e most permanent factor integrating e Tatar community inhabiting Poland. Tatar rites related to non-religious holidays, which are characterized by eir family nature, are often accompanied by physical activity, often assuming e form of sports competitions. The cycle of yearly secular festivals is headed by e Nevroz holiday, which means e welcoming of e spring. Nevroz is similar to e Slavonic Mid-summer Eve, or Kupala's Night. The holiday is related to e spring equinox. It is celebrated on st e 21 March. The name of e holiday originates from e Iranian language and literally means a new day. The holiday of spring, which is to say e commencement of work in e fields, involves a number of rites to win favor wi e forces of nature and ensure a good harvest. The celebrations are accompanied by singing and dancing, when young Tatars visit all e houses in e village and are rewarded wi sweets [from accounts gaered when celebrating e Sabantuy holiday in Kruszyniany in 2010 and 2011]. Nevroz is not popular in e milieu of e Tatars in Poland but is very popular in Crimea and Tatarstan. The Kydrylez holiday symbolizes e rich and complex history of Tatars, eir social life and source of beliefs. It is celebrated on e first Sunday of May. The young often prepare fire close to e river, which is held to be e very bosom of nature. In e evening all e residents gaer round e fire. After a communal prayer, e oldest person lights e bonfire and is e first to jump over it. He is followed by oer men, adolescents and young boys. As e fire dies down e rite is completed by e women and e girls. When jumping over e fire each person says e magical words of incantation: Problems for e infidels, and well-being for me. The common game is obligatorily ended wi e common dance of e whole community. This holiday is also not widely practiced in e Tatar community inhabiting Poland but is very popular among e Crimean Tatars. A century-old history is featured by a spring-renewal holiday called Sabantuy; e Plow Festival (similar to Slavonic Dozynki, meaning harvest festival ). It was originally celebrated before e spring sowing but, since e beginning of e 20 century, it has been held upon completion of e sowing. Sabantuy combines customary rites related to work in e fields and folk games, playing, dances and songs. Traditional sports competitions are held as part of e holiday. The whole community and eir guests gaer on a specially prepared fairground, which is usually situated on e edge of e forest or in a clearing, and selected participants enter e competition. The festival is opened by a fairground running race comprising different distances and long and high-jump competitions. Whereas e main events of e holiday are two fitness tournaments i.e. Tatar Kuresh wrestling, and e most anticipated and important event; a horse race. Tatars say at even race horses feel e Sabantuy approaching. According to e tradition e main prize was a ram, raised and given by e richest family in e village, and was received by e winner of e competition who gained e name baatyra, and owns e title until e following year. Currently e ram is substituted by a rooster. Oer prizes given to e winners of e particular events are embroidered shirts, headscarves, tableclos and towels, all made of e finest fabric. Historically e Sabantuy was so important an event in e life of e community at e community would prepare for it roughout e entire year. Young women embroidered fabrics roughout e winter when ere was no work in e fields in order at ey be bestowed on e winners of e sports competition. Apart from wrestling and horse races, popular sports include climbing a pole rammed in e ground, often smeared wi oil (if ere are several competitors e winner is e one who does it fastest); struggle on a beam i.e. fight holding sacks stuffed wi hay or straw, which lasts until one of e competitors falls off e wooden beam; e javelin; horseshoe row, where e winner rows e shoe e longest; lasso row on e neck of e running horse (or in a simpler variant on a wooden stilt); tying ongs as fast or as long as possible. The competition is often accompanied by Tatar folk handicraft workshops, songs and dances, Tatar cuisine, horse-riding shows and primitive and Mongolian archery from e ground or from a horse. It is conducive to e popularization of e Tatar culture among representatives of oer nations, who are becoming more frequent guests at e Sabantuy holiday. In Poland e holiday has been famous since e grand celebration in Kruszyniany in 2007, and it assumes e form of a great Tatar festival, which presents and propagates e culture of at enic group. It also develops agro-tourism, which is run by e Tatar families. Anoer non-religious holiday is Jiyens, which celebrates e beginning of summer. During is holiday Tatar families meet in e largest possible family circle. The celebration revolves around frequent and numerous mutual visits and lasts ree or four days. Fitness or parlor games and dancing for adults and e you are organized. The main aim of e festival,

4 94 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Szum and Cieœliñski: PHYSICAL CULTURE IN THE TRADITION... apart from general socializing, is to help e you make friends wi each oer and pairing people off. The Jiyens holiday is most popular in Tatarstan. An example of a traditional Tatar game e Archers Owing to a centuries-old military tradition, Tatars are often depicted in common knowledge and some scientific elaborations as a nation of archers [13, p. 86]. A confirmation of e legitimacy of e epiet, and at e same time a symptom eir attachment to e military in playing, is a traditional Tatar board game called e Archers. Traditional tales say at Batu Khan himself carried e board and pawns of e game, which he had received from his grandfaer, great Temujin. He used to play e archers before each battle in order to put his mind in e right frame and mentally prepare for e battle. This ancient game requires increased concentration combined wi e ability to observe and efficient use of e players' imagination. The game takes place on a board where ere are five lines and five columns of circles symmetrically connected wi each oer. The players start e game having five archers in e first line Board 1. Initial set-up of pawns on e board [14]. The basic task of e players is to lead eir pawns (archers) to e row initially occupied by e opponent's pawns, and in e meantime take captive as many enemy archers as possible. This is e decisive factor in e game, because it is e number of e points scored i.e. e enemy's pawns (archers) at decides e game. During e game each pawn can only move to an adjacent circle. Boards 2 and 3. The rules of moving pawns on e board [14]. One cannot backtrack on a move more an twice in a row. The move must be made to anoer available circle. When a player's pawn (archer) reaches e opponent's initial line, it must stay ere until e end of e game, or until it is caught by e enemy. When a player's pawn (archer) finds itself on a circle occupied by e opponent's pawn it is taken captive, which means it is removed from e board. The archer who captured e enemy is specially marked. The player who led his pawn to initial line of e enemy, us taking it captive, may put anoer pawn on his initial line. The action may not be repeated by any single pawn (archer). The game ends when one of e players brings all his pawns to e initial line of e opponent or fills it completely, if he has a larger army i.e. more pawns (archers). The scores are en tallied. The winner is e he who has scored more points. The scoring is summed up as two points for each pawn on e initial line of e opponent and one point for each pawn remaining on oer circles of e board. The Archers is more an just a physical or mental activity. It is also a symbolic means of conveying e Tatar system of values and a cultural factor integrating e Tatar community, not only rough playing but also rough creating a sense of being a part of e group. Tatar dances Dances are an essential part of e physical culture of e Tatars inhabiting e Polish territory. Traditional Tatar dances reflect e centuries-old history of at enic group, making reference to e important events in e life of e Muslim community, whose most permanent customs are e rites related to e festivals. The organization of dances is compulsory in e celebration of Tatar holidays and also takes place on oer occasions. The systematic organization of dances was initiated by Tatars of e Vilna region at e end of e 19 century. Tatar balls in Vilna were modeled on Polish dances, yet were different because ey contained elements of national Tatar dances from various parts of Russia. They were mainly presented by guests who had been invited to balls. As many as 200 people or more attended e balls. The Tatars also invited eir Polish friends to e parties, most frequently e Tatars' neighbours, specifically e impoverished gentry of nearby villages and also e Muslims from Crimea and areas on e Volga river. At e parties people not only danced but also discussed political, social and economic issues. The parties brought e community togeer and were not only restricted to e richest gentry. An impoverished nobleman working in e fields or a poor artisan would not find himself invited to e balls [15, passim]. During World War I no public receptions oer an family celebrations were organized whereas during e Second Republic Tatar parties became an inherent element of major socialgaerings and family celebrations. Vilna, Novogrodek and Slonim were famous grand parties and balls. Parties were also held in small Tatar communities such as Kleck, Lachowicze, Mir, Iwanowo and Kruszyniany. In Slonim, inhabitants commemorated e anniversary of e opening of e local Tatar library wi a yearly ball organized in e second half of August. From 1936, in e village of Iwanowo, e Nieswiez district, a Tatar harvest festival was held yearly. Every year e local Tatars gaered in Kruszyniany, reveling at tables laden wi food and drink, an event at took place most often during Muslim holidays and also on ordinary days. Guests came to feast not only came from e Grodno region but also from more remote places. Arguably e grandest gaering of Tatars inhabiting e territory of Poland was held in August 1936 in Nowogrodek. It involved two balls and e whole event was organized by e local Tatar marksmen. In e Warsaw commune e Tatars organized balls to contact e representatives of Muslim emigration from e Soviet Russia and diplomatic workers. In oer regions ere were dances during which e Tatar you enjoyed emselves in rented clubs or in adjusted dayrooms, firehouses and in smaller circles wiin private homes. At at time Tatar parties were not altogeer different from Polish parties [15, passim]. After World War II e Tatar community in Poland became involved in modest dances organized in Bahoniki and Sokolka,

5 Szum and Cieœliñski: PHYSICAL CULTURE IN THE TRADITION... Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, in e Podlasie region. Larger events were held as late as in e second half of e 1950s, when e Tatars of e village of Sokolka decided to revive pre-war tradition and organized larger parties. The Tatar community of Bialystok later e effort to organize balls. Poland-wide reunions also took place. An immense reunion of displaced Tatars was held in Gorzow in August 1962 and, in 1969, in Gdansk, e ten anniversary of e local commune was commemorated. After 1945 e Tatars continued to model eir parties ose of e Polish. Not only were traditional Tatar dances were performed but people also danced to Polish folk melodies. Grand balls often commenced wi e Polonaise. Tatar parties would not be complete wiout a waltz or a tango. The music was played by hired bands or local musicians at village parties. The bands played folk tunes in e Crimean and Volga region, which were propagated mainly by Tatar emigrants from Russia. The tunes aroused emotions. The musicians also played local folk tunes also in Belorussian. The queen of e ball was also elected, as well as e best dancing pair. Bo e Tatars and e oer guests enjoyed emselves [15, passim]. Conclusions An analysis of e material gaered during e survey of e Tatar population inhabiting e territory of Poland (a pilot study e continuation of which may prove worwhile) has shown at e reunions of e Tatar community, which accompany e holidays, yearly rites, and oer gaerings of public character and, in particular, of which physical activity plays an integral part, are of great importance for e strengening of existing social ties and e formation of new ones. Public playing, being a manifestation of e organization of e social life, crystallizes awareness of enic identity and strengens e sense of national community and e element of competition present in e games triggers solidarity. Whereas cooking traditional Tatar dishes as a joint activity undertaken mainly but not exclusively by women cements social ties and engenders e cooperation and coordination of actions. Moreover, joint physical activity as an integrating factor initiates and intensifies interaction between people and is conducive to e development of interpersonal relations from acquaintance, rough friendship, to marriage and also brings distant relatives and compatriots coming from different parts of e country or e entire world closer. The physical culture of e Tatar population and especially its traditional elements, are an important part of shaping and consolidating e national identity of e Polish Tatars. The study concludes at ere are patterns of physical culture and forms of physical activity specific to e Tatar community. The physical culture of e Tatar population features physical activity and has qualities at cannot be found in e culture of oer nations and enic groups. It refers to bo sports issues and everyday behavior at requires physical activity, such as work, rest and religious rites. The attitudes and patterns of behavior wiin physical activity or, in a broader sense (also in e axiological dimension), physical culture, constitute an element of e enic culture of e Tatars inhabiting e Polish territory; a culture which, contrary to at which could have been predicted in 2002, when e census showed only five hundred people declaring Tatar nationality [16, p ], is not heading towards an irretrievable decline, yet which, after a period of crisis, has reentered e phase of grow. Paradoxically it is mostly an effect of e process of globalization, which is accompanied by e multienicity and multiculturalism propagated and practiced in modern Europe a phenomenon which has been itself driven by e enlargement of e European Union and relative openness towards e immigration of people from oer continents, which includes Muslim countries. Social-political-economic transformation and e processes of democratization, freeing up economic life rough e support of legal enterprise (e.g. agro-tourism) and tolerance in social relations (encouraging to emanate oerness e.g. religious one), are conducive to e display of specific expressions of Tatar national culture, including physical culture and traditional forms and standards of life of enic groups revive in e sphere of physical culture. It could be argued at, in e educational policy pursued by e government, e cultural identity of national minorities at are in e course of e social transformation, is not particularly well ought rough (and, in practice, solely by local government), which creates barriers to e diffusion of traditional expressions of physical culture at is specific to e minorities. At e local level, enic oerness is propagated in e form of grass-roots initiative, minorities realizing it rough e religious activity and at of associations. The lack of state support for e culture of enic groups considerably limits eir potential for auto-promotion and e dominance of e mass culture leaves traditional Tatar cultural values as someing to be cherished by e older generation but neglected by e younger generation in favor of commercial values. However, among e Tatar population inhabiting e territory of Poland, e passing of traditional forms of physical activity between generations still functions and e willingness to preserve e national physical culture of e Tatars living in Poland appears to be present. It is e physical culture of at enic community at significantly determines e scope and e character of its coexistence wi e Polish majority and oer minorities, wiin Polish society. Literature 1. Demel, M. (1973). Critical sketches about physical culture. Warsaw: SiT. [in Polish] 2. Lipoñski, W. (2004). Rochwist and Palant. Study old polish sport etnology and on background of european tradition motor games. Poznan: Akademia Wychowania Fizycznego. [in Polish] 3. Malinowski, B. (2000). Unit, community, culture. Warsaw: PWN. [in Polish] 4. Tyszkiewicz, J. (2002). Tatars in Poland and Europe. Fragment of history. Pultusk: Akademia Humanistyczna. [in Polish] 5. Gorka, O. (1935). Orientation notes about polish steak Tatars and foreign. Rocznik Tatarski, vol. II, 1935, [in Polish] 6. Kolodziejczyk, A. (1990). Tatars of regions in century on bialskopodlaskie. In T. Wasilewski & T. Krawczak (Eds.), From unknown past Biala and Podlasie. [in Polish] 7. Sobczak, J. (1984). Site of legal Tatar population in great liuanian principality. Warsaw-Poznan: PWN. [in Polish] 8. Tyszkiewicz, J. (1989). Tatars on Liuania and in Poland. Studies from history century. Warsaw: PWN. [in Polish] 9. Sobczak, J. (1987). Tatars in service of Polish Republic in second half of 17 and 18 century. Study historicallylegal. Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. XXXIX, [in Polish] 10. Burszta, W. J. (1998). Anropology of culture. Themes, eories, interpretations. Poznan: Zysk i s-ka. [in Polish] 11. Chaliburda, I. & Ciesliñski I. (2010). Place and role of traditional form of physical activity in functioning local community and in system of education. In I. Ciesliñski, R. Ciesliñski & I. Chaliburda (Eds.), Traditional forms of activities of physical populations of eastern borderlands Polish. Biala Podlaska: Akademia Wychowania Fizycznego. [in Polish]

6 96 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Szum and Cieœliñski: PHYSICAL CULTURE IN THE TRADITION Borawski, P. & Dubiñski A. (1986). Polish Tatars. History, ceremonies, legends, traditions. Warsaw: Iskry. [in Polish] 13. Kaluzyñski, S. (1983). Old Mongolians. Warsaw: PIW. [in Polish] 14. Welcome to brainking (on line), in World Wide Web: (access ). 15. Kamocki, J., Miskiewicz A. (2004). Tatars slavs pardoned. Cracow: Universitas. [in Polish] 16. Cordell, K., Dybczyñski A. (2005). Poland's Indigenous Enic Minorities and The Census of Perspectives on European Politics and Society, Submitted: October 6, 2011 Accepted: April 13, 2012

7 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, KULTURA FIZYCZNA W TRADYCJI I OBRZÊDACH LUDNOŒCI TATARSKIEJ ZAMIESZKUJ CEJ TERENY POLSKI Kultura fizyczna ludnoœci tatarskiej ERNEST SZUM, RYSZARD CIEŒLIÑSKI Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu w Bia³ej Podlaskiej, Katedra Nauk Humanistycznych Adres do korespondencji: Ryszard Cieœliñski, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu, ul. Akademicka 2, Bia³a Podlaska, tel.: , fax: , knh@awf-bp.edu.pl Streszczenie Artyku³ prezentuje wyniki jakoœciowych badañ kultury fizycznej spo³ecznoœci Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski. Tradycyjne elementy aktywnoœci fizycznej spo³ecznoœci tatarskiej przedstawione zosta³y na tle ogólnej charakterystyki tej grupy etnicznej oraz historii ca³okszta³tu obecnoœci Tatarów na ziemiach polskich. Artyku³ ukazuje poszczególne rodzaje tradycyjnej tatarskiej aktywnoœci fizycznej i jej lokalizacjê w systemie kultury narodowej Tatarów. Jak dotychczas brak jest na gruncie etnologii i antropologii kulturowej opracowañ dotycz¹cych kultury fizycznej tej grupy etnicznej. S³owa kluczowe: Tatarzy polscy, kultura fizyczna, gry i zabawy, etnologia, antropologia kulturowa Wprowadzenie teoretyczne Kultura fizyczna to pojêcie oznaczaj¹ce o wiele wiêcej ni jedynie aktywnoœæ fizyczn¹, tak¹ jak: sport, wyczynowy i amatorski oraz wychowanie fizyczne i turystyka; czy doskonalenie i pielêgnowanie cia³a, wynikaj¹ce z potrzeby zwiêkszenia wydajnoœci pracy, motywowane koniecznoœci¹ zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych lub zapewnienia ich realizacji na wy szym poziomie, albo podniesienia sprawnoœci obronnej jednostki lub grupy; czy te pragnienie kontynuowania i rozwijania specyficznej dla danej spo³ecznoœci form aktywnoœci fizycznej. Kwesti¹ kultury fizycznej s¹ równie zagadnienia wystêpuj¹ce w skali ca³ej spo³ecznoœci lokalnej lub nawet narodu i pañstwa, w tym: kszta³towanie postaw i modelowanie wzorów zachowañ, kreowanie warunków ycia, formowanie œrodowiska oraz psychicznego stosunku do pracy, wypoczynku i zabawy. Holistycznie zorientowany na kulturê fizyczn¹ styl ycia spo³ecznoœci, stosunek poszczególnych jej cz³onków do pracy, wypoczynku i zabawy, tworz¹ mechanizm kreacji etosu i pielêgnacji wzorców w tej sferze, wytwarzaj¹c czêsto nie do koñca uœwiadamiany (poniewa regulowany poprzez zachowania spo³eczne) uk³ad aksjologiczny. Kultura fizyczna odnosi siê wiêc do ca³ego spektrum rzeczywistoœci spo³ecznej. Selektywne jej postrzeganie, oparte na uproszczonej dychotomii: sportowcy nie sportowcy, jest dalece niew³aœciwe i spo³ecznie szkodliwe. W spo³eczeñstwach tradycyjnych, gdzie aktywnoœæ fizyczna by³a sta³ym elementem codziennego ycia wszystkich cz³onków spo³ecznoœci, podzia³y tego rodzaju nie wystêpowa³y [1, s ]. Termin sport równie czêsto definiowany jest w¹sko, jako wspó³zawodnictwo fizyczne, a przecie zawiera bogactwo form aktywnoœci fizycznej wystêpuj¹cych w epokach i krêgach kulturowych nie znaj¹cych tego pojêcia. W perspektywie etnologicznej nale y przyj¹æ szerok¹ definicjê sportu, jako wszelkich form gier i zabaw o charakterze ruchowym, charakteryzuj¹cych siê elementami ludycznego wspó³zawodnictwa oraz doskonalenia sprawnoœci cielesnej, bêd¹cych istot¹ tego wspó³zawodnictwa i obejmuj¹cych zwi¹zany z nimi rytua³ wyra aj¹cy siê w formie widowiska. Przy czym ka da z tych gier i zabaw ujêta jest w zwyczajowe lub formalne zasady, obejmuj¹ce wszystkich uczestników, a ich formy stanowi¹ element to samoœci kulturowej wspólnej danej spo³ecznoœci, a tak e obszar okreœlania statusu spo³ecznego jednostek. Sport jest wiêc jednoczeœnie jedn¹ z mo liwych emanacji ludycznego charakteru i to samoœci narodowej danej spo³ecznoœci [2, s ]. Elementy kultury fizycznej, takie jak ró nego rodzaju gry i zabawy, bêd¹ce czysto ludycznym rodzajem aktywnoœci fizycznej, zaspakaja³y potrzebê odpoczynku i rekreacji ju w spo³eczeñstwach pierwotnych, w których nie istnia³o zjawisko sportu w dzisiejszym znaczeniu tego terminu. Zawsze odrywa³y jednostkê od obowi¹zków i rutyny codziennej pracy, bêd¹c ich przeciwwag¹. Aktywnoœæ fizyczna, jako podstawowy element kultury fizycznej, jest integralnym i niezbywalnym sk³adnikiem kultury ka dej spo³ecznoœci etnicznej i ka dego spo³eczeñstwa. Stanowi¹c ich specyficzne cechy kulturowe, w znacz¹cym stopniu wykszta³ca i wzmacnia wiêzi spo³eczne oraz przygotowuje jednostki do pe³nienia ról spo³ecznych, w danym systemie spo³ecznym [3, s ]. Socjalizacyjne funkcje kultury fizycznej s¹ nie do przecenienia. Rys historyczny Tatarzy to jeden z narodów nie posiadaj¹cych w³asnego pañstwa. Stanowi¹ grupê etniczn¹ i wspólnotê wyznaniow¹, a tak e mniejszoœæ narodow¹ w populacji kilku pañstw wschodniej Europy. Pierwsi osadnicy tatarscy pojawili siê na obszarze Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego pod koniec XIV wieku. W wiêkszoœci byli jeñcami wziêtymi do niewoli podczas walk prowadzonych przez Wielkie Ksiêstwo Litewskie ze Z³ot¹ Ord¹. Ich g³ównym zajêciem tradycyjnie by³a wojaczka. Walka o schedê po Czyngis-chanie doprowadzi³a do rozpadu pañstwa na wiele chanatów, z których najd³u ej utrzyma³ siê Chanat Krymski, ulegaj¹c Rosji dopiero w 1783 roku. W XX wieku Tatarzy Copyright 2012 by Josef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Biala Podlaska

8 98 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Szum and Cieœliñski: KULTURA FIZYCZNA W TRADYCJI... krymscy próbowali wywalczyæ niepodleg³oœæ, ale ich starania zakoñczy³y siê pora k¹. W 1944 roku oskar eni przez w³adze radzieckie o kolaboracjê z Niemcami, zostali brutalnie spacyfikowani i wywiezieni w g³¹b Zwi¹zku Radzieckiego. W ostatnim dwudziestoleciu XX wieku wielu z nich powróci³o, a Krym posiada obecnie autonomiê w ramach pañstwa ukraiñskiego. Natomiast republika Tatarstanu uzyska³a status podmiotu Federacji Rosyjskiej. Wspó³czeœnie Tatarzy najliczniej zamieszkuj¹ Rosjê, Bia³oruœ, Ukrainê, Litwê i Polskê. W Polsce postrzegani s¹ jako nacja pogranicza wschodniej czêœci kraju. W wiêkszoœci s¹ wyznawcami islamu, ale te wielu z nich to prawos³awni [4, passim]. W drugiej po³owie XVII wieku Tatarzy osiadli na terenach pañstwa polsko-litewskiego stopniowo zatracili swój jêzyk i wiele obyczajów. Pos³ugiwali siê jêzykiem polskim lub ruskim, jedynie w modlitwach u ywaj¹c arabskiego. Masowo spolszczali swoje nazwiska i coraz bardziej asymilowali siê z miejscow¹ ludnoœci¹. W Polsce okresu miêdzywojennego upowszechni³o siê okreœlenie Tatarzy polscy, które dotyczy³o Tatarów zamieszkuj¹cych na dawnym obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów (na terenach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego Tatarzy osiedlali siê od koñca XIV wieku, a od XVII stulecia równie w Koronie Królestwa Polskiego). Nie by³o to jednak okreœlenie precyzyjne, gdy wówczas wiêkszoœæ z nich mieszka³a na Litwie i a do koñca Wielkiej Wojny nazywano ich Tatarami litewskimi (Muœlimami). Obecnie Tatarów zamieszkuj¹cych w Polsce okreœla siê zwykle mianem Tatarów polskich, a w kontekœcie historycznym jako Tatarów polsko-litewskich. Tatarzy osiadli w Rzeczypospolitej Obojga Narodów myœleli oraz wyra- ali siê w mowie i piœmie wy³¹cznie w aspekcie dynastycznym, nigdy zaœ geograficznym. Miêdzy sob¹, czy mówi¹c o sobie innym, nie wymieniali nazwy adnego z pañstw, poniewa ich stosunek do pañstwa, jako takiego, by³ zawsze obojêtny. Na ziemiach polskich i litewskich Tatarzy pojawili siê wskutek nawi¹zania interpersonalnych relacji z dynasti¹ jagielloñsk¹, a nie w efekcie zaistnienia ich formalnego stosunku do pañstwa polsko-litewskiego [5, s. 156]. W wiedzy potocznej upowszechni³o siê przekonanie o oddaniu i poœwiêceniu Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski swej przybranej ojczyÿnie (pogl¹d ten w w¹tpliwoœæ poddaje tzw. zdrada Lipków', przez Tatarów nazywana chêtniej mniej pejoratywnym okreœleniem bunt Lipków ), które w du ej mierze wynika z faktu ich ofiarnej s³u by wojskowej, najpierw w litewskich, nastêpnie w polsko-litewskich, a w okresie miêdzywojennym w polskich si³ach zbrojnych*. Pañstwu polskiemu zale a³o jednak na przyjêciu z powrotem zbieg³ych wówczas do Turcji Tatarów, poniewa byli oni bardzo przydatni ze wzglêdu na znajomoœæ terenu. Chodzi- ³o równie o to, by nie s³u yli oni Turkom jako przewodnicy w ich najazdach na ziemie polskie. Do porozumienia dosz³o w 1673 roku, kiedy Tatarzy powrócili do Polski, gdy darowano im zdradê, zagwarantowano wolnoœæ wiary i prawo budowania meczetów oraz zrównano w prawach ze szlacht¹ polsk¹. W 1679 roku w ramach zap³aty zaleg³ego o³du nadano Tatarom wsie: Bahoniki, Drahle, Malowicze Górne, Lebiedziew, Ma³aszewicze i Studzianka [6, s. 194]. Tatarzy przybywaj¹cy do Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, którzy najczêœciej byli uchodÿcami ze Z³otej Ordy i z Krymu, nierzadko nale eli tam do starszyzny, gdy byli przedstawicielami rodów arystokratycznych. Bardzo chêtnie przyjmowani byli przez ksiêcia Witolda i osadzani na jego ziemi, jako ludnoœæ obowi¹zana do œwiadczenia s³u by wojskowej. Rody tatarskie w zamian za ofiarn¹ s³u bê wojskow¹ otrzymywa³y herby szlacheckie i nadania ziemskie. Stratyfikacja spo³eczna oraz zwi¹zana z ni¹ struktura ekonomiczna ludnoœci tatarskiej by³a bardzo zró nicowana. Wraz z elit¹ Tatarami hospodarskimi, wywodz¹cymi siê z arystokratycznej starszyzny, przybywali na Litwê równie Tatarzy kozacy. Odrêbn¹ mikrospo³ecznoœæ stanowili Tatarzy miejscy, osiedlani w miastach i na przedmieœciach, których nie obejmowa³y królewskie i sejmowe przywileje. P³acili oni pog³ówne i trudnili siê rzemios³em (przede wszystkim garbarstwem) oraz handlem (najczêœciej koñmi), a tak e furmañstwem i ogrodnictwem. Grono osadników powiêkszali równie tatarscy jeñcy wojenni, którzy przez w³adców lokowani byli we wsiach tatarskich na Litwie, gdzie zajmowali siê g³ównie rolnictwem [7, passim]. Emigracja tatarska prze ywa³a swoje apogeum w latach trzydziestych XV wieku, a ostatnie grupy emigrantów przyby³y na terytorium Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego na pocz¹tku XVI wieku. Ziemie litewskie zamieszkiwa³o wówczas oko³o trzy i pó³ tysi¹ca Tatarów. Na prze³omie XV i XVI wieku w wojsku polsko-litewskim pojawi³y siê pierwsze roty tatarskie. S³u yli w nich g³ównie Tatarzy hospodarscy i potomkowie wojowników ordyñskich Tatarzy kozacy. W wyniku wojen z Moskw¹ czêœæ Tatarów przenios³a siê do dóbr magnackich na Ukrainie. Tatarzy kozacy czêsto pracowali te jako eskorta dyplomatów, kurierzy, albo cz³onkowie milicji magnackich. W drugiej po³owie XVII wieku i w stuleciu XVIII, czêœæ szlachty tatarskiej w znacznym stopniu spolonizowa³a siê; zaœ Tatarzy osiadli w miastach oprócz polonizacji ulegli w pewnej mierze równie wp³ywom bia³oruskim [8, passim; 9, s ]. Przywileje uzyskane przez Tatarów hospodarskich przywódców wspólnoty tatarskiej, zapewni³y ca³ej nacji przetrwanie jako odrêbnej spo³ecznoœci i grupie etnicznej, a tak e zachowanie pewnego stopnia autonomii i swobodê praktykowania religii muzu³mañskiej, zarówno w okresie I Rzeczypospolitej, jak i w Polsce odrodzonej po zaborach. W okresie miêdzywojennym w granicach Polski y³o oko³o piêæ i pó³ tysi¹ca Tatarów, którzy zamieszkiwali przede wszystkim w województwach: wileñskim, nowogródzkim i bia³ostockim. W czasie II wojny œwiatowej Tatarzy ponieœli dotkliwe straty w strukturze spo- ³ecznej, szczególnie wysokie wœród inteligencji. Wskutek zmiany granic po wojnie na terytorium Polski pozosta³y tylko dwie wsie tatarskie, po³o one na Podlasiu Bahoniki i Kruszyniany (aktualnie w województwie podlaskim). Wspólnoty tatarskie znajduj¹ siê równie w Bia³ymstoku i w Sokó³ce, a w mniejszym wymiarze tak e w Gdañsku, Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim. Obecnie osadnictwo tatarskie ogranicza siê niemal wy³¹cznie do Podlasia. W rozproszeniu Tatarzy yj¹ równie w innych rejonach kraju, coraz czêœciej ulegaj¹c jednak polonizacji. Aktualnie Tatarzy zamieszkuj¹cych tereny Polski ³¹cznie stanowi¹ diasporê licz¹c¹ w sumie oko³o trzy tysi¹ce osób [5, passim]. * Wojskowy aspekt kultury fizycznej Tatarów polskich, chocia (w historycznym kontekœcie) bardzo istotny dla przedmiotu niniejszego opracowania z uwagi na intensywn¹ aktywnoœæ fizyczn¹ o³nierzy (musztra i udzia³ w walce, w tym: m.in. jazda konna, fechtunek, ³ucznictwo, a tak e strzelectwo z broni palnej oraz walka z u yciem broni drzewcowej i bia³ej), wspó³czeœnie odzwierciedlany jest ju tylko w konkursach i pokazach organizowanych podczas niektórych œwi¹t tatarskich. Obecnie, w codziennym yciu Tatarów polskich, formy zachowañ œciœle zwi¹zanych z wojskowoœci¹ uleg³y ca³kowitemu zanikowi. Ze wzglêdu na wielow¹tkowoœæ i objêtoœæ tego zagadnienia, jego pe³na prezentacja przekracza ramy niniejszego artyku³u i wymaga osobnego przedstawienia. Ponadto kwestie te zosta³y ju w znacznym stopniu zbadane i opisane (chocia na stosunkowo wysokim poziomie ogólnoœci), m.in. w nastêpuj¹cych publikacjach: Borawski P. (1986) Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, LSW, Warszawa; Borawski P., Dubiñski A. (1986) Tatarzy polscy. Dzieje, obrzêdy, legendy, tradycje, Iskry, Warszawa; A. Ko³odziejczyk (1997) Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewskopolskich i islamu w Polsce XVII-XX wieku. W 600-lecie osadnictwa tatarskiego na ziemiach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, IH WSR-P, Siedlce; Kryczyñski S. (1997/1998) Kronika wojenna Tatarów litewskich, opr. J. Tyszkiewicz, Zwi¹zek Tatarów Polskich, Gdañsk; Miœkiewicz A. (1990) Tatarzy polscy ycie spo³eczno-kulturalne i religijne, PWN, Warszawa; Tyszkiewicz J. (1989) Tatarzy na Litwie i w Polsce, PWN, Warszawa.

9 Szum and Cieœliñski: KULTURA FIZYCZNA W TRADYCJI... Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Metodologia badañ Paradygmatem wspó³czesnej antropologii kulturowej jest zwi¹zek kultury z ca³okszta³tem ycia spo³ecznego badanej grupy, a g³ównym zadaniem nauk etnologicznych jest wykazanie jej kulturowej specyfiki [10, s ]. Badania spo³ecznoœci Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski, przeprowadzono w trybie ci¹g³ym w dwóch corocznych cyklach podczas obchodów œwiêta Sabantuj w Kruszynianach w 2010 i 2011 roku. Wybór badanych w liczbie kilkudziesiêciu osób p³ci obojga by³ wiêc przypadkowy. Badani przedstawiciele ludnoœci tatarskiej pochodzili w zdecydowanej wiêkszoœci z Podlasia, ale byli poœród nich równie reprezentanci innych mniejszych skupisk tej grupy etnicznej. Wykorzystano jakoœciow¹ metodê sonda u i technikê wywiadu swobodnego. Mia³o to na celu wykazanie istnienia lub braku zwi¹zków pomiêdzy kultur¹ ludnoœci tatarskiej zamieszkuj¹cej tereny Polski a specyficzn¹ dla tej grupy etnicznej aktywnoœci¹ fizyczn¹. Aktywnoœæ fizyczna w obrzêdowoœci Tatarów polskich Na polu aktywnoœci fizycznej (a tak e w sferze religii, gdzie najwyraÿniej widoczna jest etniczna odrêbnoœæ Tatarów) najbardziej intensywne jest przenikanie siê dziedzictwa przesz³ych doœwiadczeñ i narodowej teraÿniejszoœci kultury, co tworzy tatarsk¹ œwiadomoœæ narodow¹. Tradycje przez wieki by³y i nadal s¹ istotnym czynnikiem warunkuj¹cym uczestnictwo Tatarów w specyficznej dla tej nacji kulturze fizycznej. Poziom ich aktywnoœci fizycznej uwarunkowany jest przekazywanym pokoleniowo stylem ycia, w którym wystêpowa³a i wystêpuje wieloœæ zajêæ o charakterze aktywnoœci fizycznej. Ludnoœæ tatarska po dzieñ dzisiejszy zachowa³a odrêbnoœæ religijn¹ oraz narodow¹ kulturê, tradycje i obyczaje. Na wschodnich terenach Polski ró nice kulturowe, wynikaj¹ce z odmiennej przynale noœci narodowej mniejszoœci, d³ugo postrzegane by³y przez polsk¹ wiêkszoœæ negatywnie. Znacz¹co odczuwa³a to ludnoœæ przynale ¹ca do nacji, których odsetek w spo³eczeñstwie Polski wschodniej (i w poszczególnych spo- ³ecznoœciach lokalnych) by³ relatywnie du y Litwinów, Bia³orusinów, Ukraiñców, a najbardziej ludnoœæ nale ¹ca do mniejszoœci stosunkowo nielicznych, do których zaliczali siê Tatarzy. W niektórych okresach historycznych odmiennoœæ kulturowa we wszelkich aspektach rzeczywistoœci spo³ecznej, równie w zakresie kultury fizycznej, postrzegana by³a nawet, jako swojego rodzaju zamach na polskoœæ [11, s. 42]. Paradoksalnie nietolerancja wobec odmiennoœci etnicznej Tatarów polskich przybra³a najbardziej zatrwa aj¹ce rozmiary w XXI wieku. Dosz³o do tego w wyniku antymuzu³mañskiej fobii, jaka ogarnê³a Polskê po wydarzeniach z 11 wrzeœnia 2001 roku i rozpoczêciu przez cywilizacjê zachodni¹ tzw. wojny z terroryzmem, która w wyniku zjawiska zderzenia kultur, w praktyce sta³a siê wojn¹ z kultur¹ muzu³mañsk¹. Dla Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski przyznawanie siê do swojej to samoœci, kultury, a przede wszystkim religii, sta³o siê wówczas bardzo uci¹ liwe, gdy w zwi¹zku z tym czêsto doœwiadczali skutków ksenofobicznych uprzedzeñ i przes¹dów. W kulturze fizycznej spo³ecznoœci Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski wyszczególniæ mo na formy aktywnoœci fizycznej, które przybieraj¹ postaæ kwalifikowan¹ w etnologii sportu, jako gry i zabawy [2, s. 34]. NajwyraŸniej uwidoczniaj¹ siê one w kontekœcie œwi¹t tatarskich, przede wszystkim niereligijnych dorocznych obrzêdów zwi¹zanych z pradawnymi wierzeniami w ob³askawianie si³ przyrody. Natomiast ceremonie charakterystyczne dla œwi¹t religijnych muzu³mañskich, tylko w znikomym stopniu zawieraj¹ formy aktywnoœci fizycznej i trudno uznaæ je za elementy kultury fizycznej [Zob. 12, ]. Œwiêta s¹ g³ównym wyró nikiem grupy etnicznej Tatarów i zarazem najsilniejszym oraz najtrwalszym czynnikiem integruj¹cym spo³ecznoœæ Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski. Tatarskie obrzêdy zwi¹zane ze œwiêtami niereligijnymi charakterystycznymi ze wzglêdu na obrzêdowoœæ rodzinn¹ oraz ich wymiar dla rodziny i jednostki, czêsto ³¹cz¹ siê z aktywnoœci¹ fizyczn¹ przybieraj¹c¹ formê zmagañ typowo sportowych. Cykl dorocznych œwieckich œwi¹t kalendarzowych rozpoczyna œwiêto Newroz (znane jest pod wieloma nazwami: Neuroz, Nauroz, Nauruz, Nawrez, bêd¹cymi prawdopodobnie zniekszta³ceniami wymowy nazwy pierwotnej) Powitanie Wiosny (zbli one jest do s³owiañskiej Nocy Œwiêtojañskiej, Nocy Kupa³y). Œwiêto zwi¹zane jest ze zrównaniem dnia z noc¹. Obchodzone jest zawsze w dniu dwudziestego pierwszego marca. Nazwa tego œwiêta wywodzi siê z jêzyka irañskiego i dos³ownie oznacza nowy dzieñ. Œwiêto wiosny, a wiêc okresu rozpoczêcia prac polowych, wi¹ e siê z szeregiem obrzêdów, poprzez które œwiêtuj¹cy chc¹ zaskarbiæ sobie przychylnoœæ si³ przyrody i zapewniæ urodzaj. Œwiêtowaniu towarzysz¹ liczne pieœni i ró nego rodzaju tañce, z którymi m³odzi Tatarzy obchodz¹ wszystkie domy we wsi, za co wynagradzani s¹ ³akociami [Z relacji zebranych podczas obchodów œwiêta Sabantuj w Kruszynianach w 2010 i 2011 roku (dalej: Z relacji...)]. Newroz to œwiêto ma³o rozpowszechnione w œrodowisku Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski, natomiast bardzo popularne na Krymie i w Tatarstanie. Bogat¹ i zarazem bardzo z³o on¹ historiê Tatarów, ich ycia spo³ecznego oraz Ÿród³a wierzeñ, symbolizuj¹ obrzêdy œwiêta zwanego Kydyrlez. Obchodzone jest ono zawsze w pierwsz¹ niedzielê maja. Za dnia m³odzie z wioski przygotowuje na ³onie przyrody, najczêœciej w pobli u rzeki, miejsce na ognisko. Wieczorem gromadz¹ siê tam wszyscy mieszkañcy. Po wspólnej modlitwie, najstarszy z zebranych rozpala ognisko i pierwszy je przeskakuje. Nastêpnie czyni¹ to inni mê czyÿni, a po nich m³odzieñcy i najm³odsi ch³opcy. Kiedy ognisko przygasa rytua³u dope³niaj¹ kobiety i dziewczêta oraz najm³odsze dziewczynki. W czasie skoku przez ogieñ ka dy ze skacz¹cych wypowiada magiczne s³owa zaklêcia: K³opoty dla innowierców, a dla mnie dobrobyt. Powszechn¹ zabawê obowi¹zkowo koñczy wspólny taniec ca³ej spo³ecznoœci [Z relacji...]. To œwiêto równie jest ma³o rozpowszechnione w spo³ecznoœci Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski, a znacznie bardziej popularne wœród Tatarów krymskich. Wielowiekow¹ historiê ma wiosenne œwiêto odnowienia przyrody zwane Sabantuj, czyli Œwiêto P³uga (zbli one do s³owiañskich Do ynek). Pierwotnie obchodzono je przed wiosennymi zasiewami, a od pocz¹tku XX wieku ma miejsce ju po zakoñczeniu zasiewów. Sabantuj ³¹czy w sobie zwyczajowe obrzêdy zwi¹zane z pracami rolnymi oraz ludowe gry, zabawy, oraz tañce i œpiewy. W ramach obchodów tego œwiêta odbywa siê równie tradycyjne wspó³zawodnictwo sportowe. Na specjalnie przygotowanym majdanie, który zazwyczaj znajduje siê na skraju lasu lub po³o onej w jego pobli u leœnej polanie, gromadzi siê ca³a tatarska spo³ecznoœæ oraz jej goœcie, a wybrani uczestnicy staj¹ do zawodów. Uroczystoœci otwieraj¹ odbywaj¹ce siê na majdanie wyœcigi biegaczy, na ró nych dystansach oraz zawody skoczków w dal i wzwy. Natomiast g³ównymi punktami œwiêta s¹ dwa turnieje sprawnoœciowe: walki kuresz, czyli tatarskie zapasy, oraz najbardziej wyczekiwana i zdecydowanie najwa niejsza konkurencja wyœcigi konne. Tatarzy mawiaj¹, e nawet konie wyœcigowe czuj¹ zbli aj¹cy siê Sabantuj. Zgodnie z obyczajem g³ówn¹ nagrodê stanowi³ baran, wyhodowany i podarowany przez najzamo niejsz¹ rodzinê we wsi, którego otrzymywa³ zwyciêzca rywalizacji, okreœlany presti owym mianem baatyra, zachowuj¹cy tytu³ do nastêpnego roku. Obecnie barana zastêpuje czêsto kogut. Inne nagrody dla zawodników najlepszych w poszczególnych konkurencjach to ozdobnie wyszywane koszule, chustki, obrusy i rêcz-

10 100 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Szum and Cieœliñski: KULTURA FIZYCZNA W TRADYCJI... niki, wykonane z naj³adniejszych tkanin najwy szej jakoœci. Dawniej œwiêto Sabantuj by³o tak wa nym wydarzeniem w yciu spo³ecznoœci, e przygotowywano siê do niego przez ca³y rok. Zim¹, kiedy nie by³o ciê kich prac polowych, m³ode kobiety haftowa³y tkaniny, aby póÿniej nagrodziæ nimi zwyciêzców œwi¹tecznej rywalizacji sportowej. Poza zapasami i wyœcigami konnymi popularne s¹ równie : zawody we wspinaniu siê na okorowany pal wbity pionowo w ziemiê, niekiedy dodatkowo posmarowany olejem (gdy bierze w nich udzia³ kilku uczestników, wówczas zwyciêzc¹ zostaje ten, który zrobi to najszybciej); zmagania na równowa ni, czyli walka na worki ze s³om¹ lub sianem, prowadzone do momentu a jeden z przeciwników spadnie z drewnianej równowa ni; rzut oszczepem; rzut podkow¹, gdzie zwyciê a osoba, która rzuci najdalej; rzut lassem, czyli zakoñczonym pêtl¹ sznurem, na szyjê biegn¹cego konia (lub w prostszym wariancie na drewniany pal); oraz wi¹zanie rzemieni, na d³ugoœæ lub na czas. Zawodom sportowym towarzysz¹ czêsto warsztaty tatarskiego rêkodzie³a ludowego, pieœni i tañca oraz kuchni tatarskiej, a tak e pokazy jazdy konnej i strzelania z ³uku prymitywnego oraz mongolskiego, w wersji postawy statycznej i jazdy konnej [Z relacji...]. Sprzyja to popularyzacji kultury tatarskiej wœród przedstawicieli innych narodów, którzy s¹ coraz czêstszymi goœæmi na obchodach œwiêta Sabantuj. W Polsce œwiêto to powszechnie znane jest z hucznych od 2007 roku obchodów w Kruszynianach, gdzie przybiera formê wielkiego tatarskiego festynu, prezentuj¹cego i zarazem propaguj¹cego kulturê tej grupy etnicznej. Jest jednoczeœnie elementem rozwijaj¹cym prowadzon¹ przez tatarskie rodziny agroturystykê. Kolejnym niereligijnym œwiêtem jest Dzijens Rozpoczêcie Lata. W czasie tego œwiêta spotykaj¹ siê tatarskie rodziny, w mo- liwie najszerszym gronie krewnych. Uroczystoœci, których wa n¹ czêœci¹ s¹ wzajemne odwiedziny (tak liczne i czêste, jak to tylko jest mo liwe), trwaj¹ trzy lub cztery dni. Organizowane s¹ gry sprawnoœciowe, zabawy towarzyskie oraz tañce dla doros³ych i dla m³odzie y. G³ównym celem œwiêta, poza ogóln¹ integracj¹ spo³ecznoœci, jest zapoznawanie m³odzie tatarskiej, aby zawi¹zaæ przyjaÿnie pomiêdzy mê czyznami, kobietami oraz skojarzyæ przysz³e zwi¹zki ma³ eñskie [Z relacji...]. Œwiêto Dzijens najbardziej popularne jest w Tatarstanie. Przyk³ad tradycyjnej gry tatarskiej ucznicy Ze wzglêdu na odwieczne tradycje wojskowe Tatarów okreœlani s¹ oni niekiedy, zarówno w wiedzy potocznej, jak i w niektórych opracowaniach naukowych, mianem narodu ³uczników [13, s. 86]. Potwierdzeniem zasadnoœci tego okreœlenia, a jednoczeœnie oznak¹ znaczenia przywi¹zywanego przez Tatarów do kwestii wojskowych w zabawie, jest tradycyjna tatarska gra planszowa, znana pod nazw¹ ucznicy. Dawne podania g³osz¹, e sam Batu chan zawsze nosi³ przy sobie planszê i piony do tej gry, któr¹ otrzyma³ od swojego dziada wielkiego Temud yna. Mia³ podobno w zwyczaju granie w uczników przed ka d¹ bitw¹, aby wprowadziæ swój umys³ w odpowiedni stan i psychologicznie dostroiæ siê do sytuacji bitewnej. Ta staro ytna gra wymaga wzmo onej koncentracji, po³¹czonej z umiejêtnoœci¹ obserwacji i sprawnym pos³ugiwaniem siê wyobraÿni¹ [Z relacji...]. Rozgrywka odbywa siê na planszy, na której znajduje siê piêæ rzêdów i piêæ szeregów okrêgów tworz¹cych poszczególne pola, po³¹czonych symetrycznymi powi¹zaniami. Zawodnicy rozpoczynaj¹ grê z piêcioma pionami (³ucznikami) ustawionymi w pierwszym szeregu. Plansza 1. Pocz¹tkowe ustawienie pionów na planszy [14] Podstawowym zadaniem graczy jest doprowadzenie swoich pionów (³uczników) do linii pocz¹tkowej zajmowanej przez piony przeciwnika, ale po drodze trzeba schwytaæ w niewolê mo liwie najwiêcej pionów (³uczników) wroga. Jest to czynnik decyduj¹cy o ostatecznym zwyciêstwie w rozgrywce, gdy decyduje o nim liczba zdobytych po drodze punktów, czyli pionów (³uczników) przeciwnika. Podczas rozgrywki ka dy pionek mo e przemieszczaæ siê jedynie na pola bezpoœrednio powi¹zane z tym, na którym stoi w momencie poprzedzaj¹cym ruch. Plansza 2 i 3. Zasady poruszania siê pionów na planszy [14] Nie mo na wykonywaæ tego samego ruchu (w przód i w ty³, na tych samych polach) wiêcej ni dwa razy z rzêdu. Nale y wykonaæ ruch na inne dostêpne pole. Kiedy pion (³ucznik) jednego z graczy osi¹gnie liniê pocz¹tkow¹ przeciwnika, musi na niej pozostaæ do koñca rozgrywki, albo do momentu kiedy zostanie schwytany przez wroga. Je eli pion (³ucznik) jednego z graczy znajdzie siê na polu zajmowanym przez pion przeciwnika, wtedy wróg dostaje siê do niewoli, co powoduje e jest usuwany z planszy. Wojownik, który schwyta³ wroga oznaczany jest specjalnym oznaczeniem. Gracz, który doprowadzi swojego piona (³ucznika) do linii pocz¹tkowej przeciwnika, bior¹c nim wroga w niewolê, mo e wtedy dostawiæ kolejnego ³ucznika w swojej linii startowej. Czynnoœæ ta jest jednorazowa dla ka dego piona (³ucznika). Rozgrywka koñczy siê, kiedy jeden z graczy doprowadzi wszystkie swoje pozostaj¹ce na planszy piony (³uczników), do linii pocz¹tkowej przeciwnika, albo gdy ca³kowicie j¹ zape³ni, jeœli dysponuje wiêksz¹ armi¹, czyli wiêksz¹ liczb¹ pionów (³uczników). Wtedy nale- y podliczyæ ogóln¹ punktacjê. Wygrywa oczywiœcie gracz, który zgromadzi³ wiêksz¹ iloœæ punktów. Punkty liczy siê w nastêpuj¹cy sposób: dwa punkty za ka dego ³ucznika w polu pocz¹tkowym przeciwnika, jeden punkt za ka dy pion (³ucznika) stoj¹cy na pozosta³ych polach [Z relacji...]. Gra ucznicy jest czymœ du o wiêcej ni tylko rodzajem aktywnoœci fizycznej i umys³owej. Jest równie symbolicznym noœnikiem tatarskiego systemu wartoœci oraz kulturowym czynnikiem integruj¹cym spo³ecznoœæ tatarsk¹, nie tylko poprzez zabawê, ale równie przez wytwarzanie w œwiadomoœci graj¹cych poczucia wiêzi grupowej tej nacji.

11 Szum and Cieœliñski: KULTURA FIZYCZNA W TRADYCJI... Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Tatarskie zabawy taneczne Istotnym tradycyjnym elementem kultury fizycznej Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski s¹ tañce. Tradycyjne tañce tatarskie odzwierciedlaj¹ wielowiekow¹ historiê tej grupy etnicznej, nawi¹zuj¹c do wa nych wydarzeñ w yciu muzu³mañskiej spo³ecznoœci, z których najtrwalszymi obyczajami s¹ rytua³y zwi¹zane ze œwiêtami. Regu³¹ obchodów œwi¹t tatarskich sta³o siê urz¹dzanie, zwykle na ich zakoñczenie, zabaw tanecznych, które oczywiœcie pojawiaj¹ siê równie przy wielu innych okazjach. Systematyczne organizowanie zabaw zapocz¹tkowali w koñcu XIX wieku Tatarzy osiadli na WileñszczyŸnie. Bale tatarskie w Wilnie wzorowane by³y na organizowanych przez Polaków. Ró ni³y siê jednak tym, e zawiera³y elementy narodowych tañców tatarskich z ró nych stron Rosji. Prezentowali je zwykle zapraszani goœcie. Zabawy te nazywano balami tatarskimi. Bra³o w nich udzia³ zwykle liczne grono uczestników, czêsto nawet ponad dwieœcie osób. Tatarzy zapraszali na swoje zabawy tak e zaprzyjaÿnionych Polaków, którymi byli zazwyczaj s¹siedzi Tatarów ze szlacheckich zaœcianków, ale niekiedy równie wspó³wyznawcy islamu, pochodz¹cy nawet z Krymu i Nadwo³ a. Na zabawach nie tylko tañczono, ale tak e debatowano na tematy polityczne, spo³eczne i gospodarcze. Zabawy wp³ywa³y na integracjê spo³ecznoœci tatarskiej, która jednak ogranicza³a siê do jej najwy szej warstwy. Zubo a³y szlachcic pracuj¹cy na roli lub biedny rzemieœlnik nie mia³ szans otrzymania zaproszenia na bal [15, passim]. Podczas Wielkiej Wojny nie organizowano publicznych zabaw, a wyj¹tkowo odbywa³y siê one przy okazji uroczystoœci rodzinnych. Natomiast w okresie II Rzeczypospolitej zabawy tatarskie sta³y siê nieod³¹cznym elementem wa niejszych spotkañ towarzyskich i wiêkszych zjazdów rodzinnych. Z hucznych zabaw odbywaj¹cych siê w ramach wielkich bali zas³ynê³o Wilno oraz Nowogródek i S³onim. Zabawy odbywa³y siê tak e w ma³ych oœrodkach tatarskich, takich jak: Kleck, Lachowicze, Mir, Iwanowo, czy Kruszyniany. W S³onimie corocznym balem organizowanym w drugiej po³owie sierpnia obchodzono rocznicê powstania tamtejszej biblioteki tatarskiej. Z kolei od 1936 roku, corocznie we wsi Iwanowo w powiecie nieœwieskim, odbywa³y siê tatarskie do ynki. Ka dego lata, najczêœciej podczas œwi¹t muzu³mañskich, ale równie poza œwiêtami, Tatarzy licznie spotykali siê w Kruszynianach, gdzie biesiadowali przy bogato zastawionych sto³ach ustawionych przed domami. Na biesiady kruszyniañskie zje d ali Tatarzy nie tylko z Grodzieñszczyzny, ale równie z wielu czêsto odleg³ych miejsc. Najwiêksze spotkanie Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski w latach miêdzywojennych odby³o siê w sierpniu 1936 roku w Nowogródku. Po³¹czone by³o z dwoma balami, a ca³¹ imprezê zorganizowali tamtejsi strzelcy tatarscy. W gminie warszawskiej Tatarzy wykorzystywali do kontaktu z przedstawicielami emigracji narodów muzu³mañskich z Rosji Sowieckiej oraz pracownikami placówek dyplomatycznych pañstw bliskowschodnich. W innych rejonach dla m³odzie y organizowano zwyk³e potañcówki, podczas których tatarska m³odzie bawi³a siê w wynajêtych lokalach, albo w przysposobionych do tego celu œwietlicach, remizach stra ackich, a w mniejszym gronie równie w domach prywatnych. W tym okresie taneczne zabawy tatarskie nie ró ni³y siê ju niczym od zabaw polskich [15, passim]. Po II wojnie œwiatowej spo³ecznoœæ tatarska rozpoczê³a od skromnych zabaw tanecznych organizowanych w podlaskich Bahonikach i Sokó³ce. Na wiêkszych imprezach Tatarzy spotykali siê dopiero w drugiej po³owie lat piêædziesi¹tych, kiedy to Tatarzy z Sokó³ki postanowili o ywiæ przedwojenne tradycje i zorganizowali pierwsze wiêksze zabawy. PóŸniej trud urz¹dzania balów tatarskich przejê³a tatarska spo³ecznoœæ Bia³egostoku. Organizowano równie zjazdy ogólnopolskie. W sierpniu 1962 roku w Gorzowie odby³o siê wielkie spotkanie Tatarów przesiedleñców, a w roku 1969 w Gdañsku obchodzono dziesiêciolecie tamtejszej gminy muzu³mañskiej. W okresie powojennym Tatarzy nadal wzorowali organizacjê swoich zabaw na tego rodzaju imprezach polskich. Tañczono nie tylko tradycyjne tañce tatarskie, ale równie bawiono siê w rytmie polskich melodii ludowych. Wielkie bale zaczynano nieraz polonezem. Zabawy tatarskie, nie obywa³y siê tak e bez walca i tanga. Na zabawach do tañca gra³y wynajête zespo³y muzyczne, a na wsiach czêsto miejscowi grajkowie. Siêgano do melodii ludowych: krymskich i powo³ añskich, propagowanych g³ównie przez emigrantów tatarskich wywodz¹cych siê z Rosji, u których budzi³y one emocje i wzruszenia. Grano i œpiewano tak e lokalne przyœpiewki kresowe, równie w jêzyku bia³oruskim. Do zwyczaju zabaw wesz³y te wybory królowej balu oraz konkursy na najlepsz¹ parê taneczn¹. Bawili siê wiêc Tatarzy podobnie jak i pozostali mieszkañcy [15, passim]. Wnioski Analiza materia³u zgromadzonego podczas badañ sonda- owych spo³ecznoœci Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski (badañ maj¹cych charakter pilota owy i niew¹tpliwie wymagaj¹cych kontynuacji oraz pog³êbienia) wykaza³a, e zgromadzenia spo³ecznoœci tatarskiej, które maj¹ miejsce w zwi¹zku ze œwiêtami, obrzêdami dorocznymi i innymi zebraniami o charakterze publicznym a przede wszystkim towarzysz¹ca im aktywnoœæ fizyczna w formie zabaw i gier maj¹ niezwykle istotne znaczenie dla wzmacniania istniej¹cych wiêzi spo- ³ecznych i kszta³towania nowych. Publiczne zabawy, bêd¹ce przejawem organizacji ycia spo³ecznego, stwarzaj¹ Tatarom warunki dla krystalizacji œwiadomoœci odrêbnoœci ich grupy etnicznej oraz umacniania poczucia wspólnoty narodowej, a element rywalizacji obecny w grach wyzwala odruchy solidarnoœciowe. Natomiast zbiorowa aktywnoœæ podczas prac kulinarnych (g³ównie kobiet, ale nie wy³¹cznie), oprócz zacieœniania wiêzów spo³ecznych, wyzwala równie wspó³pracê i koordynacjê czynnoœci w ramach dzia³añ zwi¹zanych z przygotowywaniem tradycyjnych tatarskich potraw. Ponadto wspólna aktywnoœæ fizyczna, stanowi¹c czynnik integruj¹cy, inicjuje i intensyfikuje interakcje miêdzyosobowe, sprzyjaj¹c rozwojowi relacji interpersonalnych od znajomoœci, przez przyjaÿnie, po ma³ eñstwa a tak e zbli a dalszych krewnych oraz rodaków z ró nych stron kraju, a nawet œwiata. Kultura fizyczna ludnoœci tatarskiej, a w szczególnoœci jej tradycyjne elementy, s¹ niezwykle istotn¹ czêœci¹ kszta³towania i utrwalania siê charakteru narodowego Tatarów polskich. W wyniku przeprowadzonych badañ stwierdzono, e istniej¹ wzorce kultury fizycznej i formy aktywnoœci fizycznej specyficzne dla spo³ecznoœci tatarskiej. Kultura fizyczna spo- ³ecznoœci tatarskiej charakteryzuje siê aktywnoœci¹ fizyczn¹ zawieraj¹c¹ elementy, oraz posiadaj¹c¹ cechy, nie wystêpuj¹ce w kulturze innych narodowoœci i grup etnicznych. Odnosi siê to zarówno do zagadnieñ stricte sportowych, jak te do wymagaj¹cych aktywnoœci fizycznej zachowañ codziennego ycia pracy i wypoczynku, oraz odœwiêtnej obrzêdowoœci i religijnych rytua³ów. Dotyczy to w du ej mierze wszelkiego rodzaju gier i zabaw praktykowanych przez doros³ych, m³odzie i dzieci, które maj¹ miejsce tak w dni powszednie, jak i podczas ró nego rodzaju œwi¹t oraz zwi¹zanych z nimi tradycyjnych obrzêdów i rytua³ów. Postawy i wzory zachowañ w zakresie aktywnoœci fizycznej, a szerzej (tak e w wymiarze aksjologicznym) kultury fizycznej, stanowi¹ element kultury etnicznej Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski. Kultury, która wbrew temu co mo na by³o prognozowaæ jeszcze w 2002 roku kiedy to spis powszechny wykaza³ tylko piêæset osób deklaruj¹cych narodowoœæ tatarsk¹ [16, s ] nie zmierza ku bezpowrotnemu zanikowi, ale po

12 102 Pol. J. Sport Tourism 2012, 19, Szum and Cieœliñski: KULTURA FIZYCZNA W TRADYCJI... okresie kryzysowym ponownie wesz³a w fazê progresywn¹. Paradoksalnie w du ej mierze jest to efektem postêpuj¹cego procesu globalizacji, oraz zwi¹zanej z tym zjawiskiem, praktykowanej i propagowanej we wspó³czesnej Europie multietnicznoœci i wielokulturowoœci, która z kolei jest w pewnym zakresie nastêpstwem rozszerzenia Unii Europejskiej oraz jej relatywnie du ej otwartoœci na imigrantów pochodz¹cych z innych kontynentów, w tym równie z krajów muzu³mañskich. Przemiany spo³eczno-polityczno-ekonomiczne i bêd¹ce ich nastêpstwem procesy demokratyzacyjne, nios¹ce swobody w zakresie ycia gospodarczego (umo liwiaj¹ce legaln¹ przedsiêbiorczoœæ, np. w zakresie agroturystyki) i tolerancjê w stosunkach spo³ecznych (zachêcaj¹c¹ do emanacji odmiennoœci, np. religijnej), sprzyjaj¹ ujawnianiu specyficznych przejawów tatarskiej kultury narodowej, w tym kultury fizycznej i powoduj¹ odradzanie siê tradycyjnych form i wzorców ycia mniejszoœci narodowych i etnicznych w sferze kultury fizycznej. Niestety, w prowadzonej przez pañstwo polityce edukacyjnej, odrêbnoœci kulturowe mniejszoœci narodowych, ujawniane w toku przemian spo³ecznych, s¹ uwzglêdniane tylko w niewielkim stopniu (i praktycznie wy³¹cznie przez samorz¹dy), co stwarza bariery dla rozpowszechniania równie tradycyjnych, specyficznych dla tych mniejszoœci przejawów kultury fizycznej. Na poziomie dzia³alnoœci lokalnej odrêbnoœæ etniczn¹ propaguj¹, na zasadzie inicjatywy oddolnej, same mniejszoœci, realizuj¹c to poprzez aktywnoœæ stowarzyszeñ i zwi¹zków wyznaniowych. Brak wsparcia kultury mniejszoœci etnicznych ze strony pañstwa, znacznie ograniczaj¹cy ich mo liwoœci autopromocji, oraz dominacja kultury masowej sprawiaj¹, e tradycyjne wartoœci kulturowe mniejszoœci tatarskiej pielêgnowane s¹ najbardziej przez starsze pokolenia, zaœ m³odsze czêœciej ulegaj¹ orientacji na wartoœci komercyjne. Jednak e wœród ludnoœci tatarskiej zamieszkuj¹cej tereny Polski nadal funkcjonuje miêdzypokoleniowy przekaz tradycyjnych form aktywnoœci fizycznej i nie zanika troska o przetrwanie narodowej kultury fizycznej Tatarów zamieszkuj¹cych tereny Polski. To w³aœnie kultura fizyczna tej etnicznej spo³ecznoœci w du ym stopniu okreœla zakres i charakter jej wspó³istnienia z polsk¹ wiêkszoœci¹ oraz z innymi mniejszoœciami, w ramach spo³eczeñstwa polskiego. 11. Chaliburda, I. & Cieœliñski I. (2010). Miejsce i rola tradycyjnych form aktywnoœci fizycznej w funkcjonowaniu spo³ecznoœci lokalnych oraz w systemie edukacji. W I. Cieœliñski, R. Cieœliñski & I. Chaliburda (Red.), Tradycyjne formy aktywnoœci fizycznej ludnoœci wschodniego pogranicza Polski. Bia³a Podlaska: Akademia Wychowania Fizycznego. 12. Borawski, P. & Dubiñski A. (1986). Tatarzy Polscy, dzieje, obrzêdy, legendy, tradycje. Warszawa: Iskry. 13. Ka³u yñski, S. (1983). Dawni Mongo³owie. Warszawa: PIW. 14. Welcome to brainking (on line), dostêpny w World Wide Web: 250 (dostêp ). 15. Kamocki, J. & Miœkiewicz A. (2004). Tatarzy s³owiañszczyzn¹ ob³askawieni. Kraków: Universitas. 16. Cordell, K. & Dybczyñski A. (2005). Poland's Indigenous Enic Minorities and The Census of Perspectives on European Politics and Society, Otrzymano: Przyjêto: Piœmiennictwo 1. Demel, M. (1973). Szkice krytyczne o kulturze fizycznej. Warszawa: SiT. 2. Lipoñski, W. (2004). Rochwist i Palant. Studium etnologiczne dawnych polskich sportów i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej. Poznañ: Akademia Wychowania Fizycznego. 3. Malinowski, B. (2000). Jednostka, spo³ecznoœæ, kultura. Warszawa: PWN. 4. Tyszkiewicz, J. (2002). Tatarzy w Polsce i Europie. Fragment dziejów. Pu³tusk: Akademia Humanistyczna. 5. Górka, O. (1935). Uwagi orientacyjne o Tatarach polskich i obcych. Rocznik Tatarski, t. II, 1935, Ko³odziejczyk, A. (1990). Tatarzy regionu bialskopodlaskiego w XVII-XX w. W T. Wasilewski & T. Krawczak (Opr.), Z nieznanej przesz³oœci Bia³ej i Podlasia, Bia³a Podlaska. 7. Sobczak, J. (1984). Po³o enie prawne ludnoœci tatarskiej w Wielkim Ksiêstwie Litewskim. Warszawa-Poznañ: PWN. 8. Tyszkiewicz, J. (1989). Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVIII w. Warszawa: PWN. 9. Sobczak, J. (1987). Tatarzy w s³u bie Rzeczypospolitej w drugiej po³owie XVII i w XVIII w. Studium Historyczno prawne. Czasopismo Prawno-Historyczne, t. XXXIX, Burszta, W. J. (1998). Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Poznañ: Zysk i s-ka.