ISBN

Transkrypt

1

2 Recenzent prof. zw. dr hab. HENRYK JANUSZEK Projekt okładki Marek Derbich Opracowanie komputerowe Emilia Kozłowska Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Materiał wydrukowano bez redakcji technicznej i językowej na odpowiedzialność autorów ISBN Copyright by Politechnika Poznańska, Poznań 2013 WYDAWNICTWO POLITECHNIKI POZNAŃSKIEJ Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 2 tel. (61) , faks (61) office_ed@put.poznan.pl, Wydanie I Druk: Esus Tomasz Przybylak ul. Południowa Plewiska

3 SPIS TREŚCI CONTENTS Wstęp... 7 Introduction Część I. Reformy emerytalne w krajach postsocjalistycznych oraz w innych państwach porównanie i wstępna ocena Part I. Pension reforms in post-socialist countries and in other countries a comparison and an initial assessment 1. Jarosław POTERAJ Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach The changes in pension systems in Europe in years John A. TURNER Pension investors: complexity in advisory fee disclosures... Teoria złożoności i emerytalne fundusze inwestycyjne: strategiczna złożoność w ujawnianiu prowizji dla doradztwa finansowego 3. Bernard H. CASEY From pension funds to piggy banks: (perverse) consequences of the stability and growth pact since the crisis... Od funduszy emerytalnych do skarbonek: (perwersyjne) konsekwencje paktu stabilności i wzrostu podczas kryzysu 4. Jaroslav VOSTATEK Pension reform in Czechia: soft compulsion myths and lies... Reforma emerytalna w Czechach: mity i kłamstwa wokół polityki miękkiego przymusu Ján ŠEBO, Tomáš VIRDZEK Dismantling the myths about the pension funds performance from the saver s perspective Obalanie mitów na temat osiągnięć funduszy emerytalnych z punktu widzenia płatnika składek

4 4 Spis treści Contents 6. Jeko MILEV Bulgarian funded pension system risks and opportunities for the future generation retirees... Bułgarski model kapitałowego finansowania systemu emerytalnego zagrożenia i szanse dla przyszłych pokoleń emerytów 7. Kamila BIELAWSKA The impact of the fiscal situation on retreat from the mandatory pension funds in the countries of Central and Eastern Europe: the case study of Hungary and Poland... Wpływ sytuacji fiskalnej na odwrót od kapitałowych funduszy emerytalnych w krajach Europy środkowo-wschodniej (przypadek Polski i Węgier) 8. Marek SZCZEPAŃSKI Bezpieczeństwo dzięki zrównoważeniu wstępna ocena proponowanych zmian... Safety through balancing preliminary assessment of the proposed changes 9. Piotr MAZURUK Legal aspects of pension reform in the republic of Belarus... Prawne aspekty reformy systemu emerytalnego w republice Białoruś Część II. Ekonomiczno-finansowe aspekty reform emerytalnych Part II. Economic and financial aspects of pension reforms 10. Andrzej SOŁDEK Rola funduszy emerytalnych w finansowaniu gospodarki... The role of pension funds in financing the economy 11. Dorota OKSENIUK, Dobiesław TYMOCZKO Passive management the way of improving efficiency of pension funds... Zarządzanie pasywne sposób na zwiększenie efektywności funduszy emerytalnych

5 Spis treści Contents Adam SAMBORSKI Governance w funduszach emerytalnych, strategie inwestycyjne i ich rola w nadzorze korporacyjnym. Przykład otwartych funduszy emerytalnych... Pension fund governance, investment strategies, and their role in corporate governance. The case of Poland 13. Radosław KURACH Mandatory capital pension pillar why should we keep it alive?... Obowiązkowy kapitałowy filar emerytalny dlaczego nie powinniśmy go likwidować 14. Magdalena MOSIONEK-SCHWEDA Znaczenie otwartych funduszy emerytalnych dla Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych S.A.... The importance of open pension funds for the Warsaw stock exchange Tomasz BRZĘCZEK Demograficzne, ekonomiczne i instytucjonalne determinanty funkcjonowania kapitałowych programów emerytalnych w Europie a porównywalność wyników badań... Demographical, economic and institutional determinants of funded pension plans operations in Europe and examinations comparability 16. Mira MACHOWIAK Czynniki determinujące porażkę III filaru w polskim systemie emerytalnym... Determinants of failure of the third pillar of Polish pension system Maciej SZCZEPANKIEWICZ Zastosowanie nowej analizy instytucjonalnej w ocenie reform emerytalnych... Use the new institutional analysis in the evaluation of pension reforms 273

6 6 Spis treści Contents Część III. Społeczne aspekty reform emerytalnych Part III. Social aspects of pension reforms 18. Agata BUDZYŃSKA, Małgorzata GAJOWIAK, Andżelika LIBERTOWSKA Social policy in the service of social capital... Polityka społeczna w służbie kapitału społecznego Agata BUDZYŃSKA, Małgorzata GAJOWIAK, Andżelika LIBERTOWSKA Polityka społeczna wobec osób starszych wybrane aspekty... Social policy toward old people chosen aspects Małgorzata GAJOWIAK Aktywność ludzi starszych w życiu społecznym i publicznym... Activity of old people in social and public life Małgorzata REMBIASZ Aktywność zawodowa osób w wieku emerytalnym wybrane problemy... The professional activity of persons in retirement age selected problems Sylwia WNUK, Monika BRENK Konsekwencje zdrowotne wydłużenia ustawowego wieku emerytanego... Health consequences of extending the statuatory retirement age Grażyna Teresa MILEWSKA Tadeusz ZABOROWSKI, Polityka społeczna a transformacja rynku pracy... The social policy but the transformation of the labour market 353

7 WSTĘP Reformowanie systemów emerytalnych stanowi swoiste signum temporis współczesnych społeczeństw. Jest to długi, zakrojony na kilkadziesiąt lat proces, który zwykle w trakcie realizacji ulega wielu modyfikacjom, a może być także zahamowany. Reformowanie systemów emerytalnych obarczone jest wysokim ryzykiem politycznym, a skutki trafnych decyzji, ale także błędów lub zaniechań w tej dziedzinie mogą być odczuwane przez całe pokolenia. Reformy emerytalne mają doniosłe znaczenie: w grę wchodzą nie tylko interesy milionów uczestników systemu emerytalnego (obecnych i przyszłych emerytów), ale także wpływ określonej konstrukcji systemu emerytalnego na stan gospodarki i finansów publicznych oraz redystrybucję dochodu między pokoleniem pracującym i pokoleniem, które zakończyło już swoją aktywność zawodową i ma prawo oczekiwać odpowiedniego zabezpieczenia finansowego na starość. Bez wątpienia istnieje potrzeba zobiektywizowanej i wielopłaszczynowej oceny dotychczasowego stanu realizacji reform emerytalnych realizowanych od lat 90 XX w. w państwach postosocjalistycznych. Wiele problemów związanych z reformowaniem systemów emerytalnych ma wymiar uniwersalny, choć w różnych krajach występują z różnym natężeniem i w różnych uwarunkowaniach. Dlatego do refleksji na ten temat warto zaprosić także ekspertów z innych państw, analizujących owe reformy niejako z boku, z innej perspektywy. Badania porównawcze reform emerytalnych z natury rzeczy powinny mieć charakter kompleksowy i być prowadzone z różnych punktów widzenia: nauki o polityce społecznej, finansów, makroekonomii, demografii, a także nauk prawnych. Taki też był zamysł niniejszej monografii, w której zamieszczono wyniki badań na temat reform emerytalnych naukowców oraz praktyków związanych z rynkiem emerytalnym z Czech, Słowacji, Bułgarii, Polski, skonfrontowane z poglądami autorów z USA i Wielkiej Brytanii. Oprócz porównania i wstępnej oceny reform emerytalnych realizowanych w państwach postsocjalistycznych oraz w innych krajach, czemu poświecono pierwszą część książki, w monografii znalazły się wyniki badań i refleksji na temat ekonomiczno-finansowych (część druga) oraz społecznych (część trzecia) aspektów reform emerytalnych. Warto w tym miejscu przypomnieć, jakie były przyczyny wprowadzenia reform emerytalnych w krajach postsocjalistycznych (w tym również w Polsce). Postępujący w krajach rozwiniętych gospodarczo proces demograficznego starzenia się społeczeństwa oraz rosnący udział wydatków na zabezpieczenie emerytalne w relacji do produktu społecznego wymusiły zmiany w tradycyjnych systemach emerytalnych, finansowanych na zasadzie umowy pokoleniowej (repartycji).

8 8 Wstęp W latach 90. ubiegłego stulecia i na przełomie XX i XXI w. w większości państw europejskich, ale także w innych krajach wprowadzono reformy emerytalne. Jedne z nich miały charakter parametryczny (np. wydłużenie ustawowego wieku emerytalnego), inne całościowy, systemowy. Pod wpływem doświadczeń państw Ameryki Łacińskiej oraz instytucji transnarodowych (takich jak np. Bank Światowy), ale także w uwzględnieniem krajowej specyfiki, w wielu państwach postsocjalistycznych do publicznego (bazowego) systemu emerytalnego wprowadzono segment kapitałowy (fundusze emerytalne), stanowiący uzupełnienie części systemu finansowanej na zasadzie repartycji (finansowanie wypłacanych świadczeń emerytalnych z wpłacanych na bieżąco składek lub podatków pokolenia pracującego). Częściowa prywatyzacja publicznych systemów emerytalnych wydawała się wówczas remedium na wzrastające ryzyko demograficzne, na które wrażliwe są systemy finansowane repartycyjnie. Bank Światowy w słynnym raporcie Averting the Old-Age Crisis z 1994 r. wręcz zalecał państwom postsocjalistycznym takie rozwiązanie. Systemy emerytalne składające się z kilku warstw (filarów) o różnych źródłach finansowania zapewnić miały większe bezpieczeństwo poprzez dywersyfikację ryzyka między państwo i rynek, zwiększyć stabilność finansową systemów emerytalnych, a także zapewnić adekwatność przyszłych świadczeń emerytalnych oraz zmniejszą obciążenie finansów publicznych dopłatami do systemów emerytalnych. Wydawało się wówczas (lata 90 XX w.), że zastosowanie odpowiedniej strategii inwestycyjnej przez prywatne instytucje finansowe zarządzające funduszami emerytalnymi oraz nadzór ze strony regulatorów finansowych w poszczególnych krajach pozwolą kontrolować ryzyko inwestycyjne występujące w finansowanych kapitałowo warstwach (filarach) systemów emerytalnych. Dodatkową korzyść miało stanowić zwiększenie oszczędności w gospodarce oraz pobudzenie rozwoju rynków finansowych dzięki inwestycjom realizowanym przez fundusze emerytalne. Jak się później okazało, twórcy reform emerytalnych w wielu krajach najwyraźniej nie doszacowali kosztu przejścia od jednofilarowego systemu repartycyjnego do mieszanego systemu repartycyjno-kapitałowego (tam, gdzie takie mieszane systemy powstały). Trwające przez kilkadziesiąt lat współistnienie starego jednofialarowego publicznego systemu emerytalnego z nowym systemem wielofilarowym powoduje, że refinansowanie ubytku składek emerytalnych odprowadzanych do segmentu kapitałowego wymaga dopłat z budżetu państwa i wpływa na zwiększenie długu publicznego. Taka sytuacja wystąpiła m.in. w Polsce, co ujawniło się już po kilkunastu latach wdrażania systemowej reformy emerytalnej z 1999 r. Doświadczenia globalnego kryzysu finansowego z lat w tym znaczący spadek wartości aktywów emerytalnych w większości państw OECD doprowadziły do reorientacji, a wielu krajach do całkowitej (na Węgrzech) lub częściowej (w Polsce) redukcji kapitałowej warstwy systemów emerytalnych. Nota bene w Polsce proces ten nie jest zakończony, gdyż poddane przez rząd latem 2013 r. publicznej dyskusji trzy warianty zmian w publicznym systemie emerytalnym zakładają de facto szybszą lub późniejszą likwidację otwartych funduszy eme-

9 Wstęp 9 rytalnych. W innym kierunku poszła reforma emerytalna w Czechach, podstawą finansowania systemu emerytalnego pozostaje umowa pokoleniowa (repartycja), a dopiero niedawno stworzono możliwość dobrowolnego przeniesienia części składek do funduszy emerytalnych, z czego jak dotąd skorzystało niewielu uczestników systemu emerytalnego. Czy zatem powrót do finansowania repartycyjnego i monopolu państwa w systemie zabezpieczenia emerytalnego jest rozwiązaniem właściwym? Czy idea podziału ryzyka w systemach emerytalnych między państwo a rynek jest nadal aktualna, czy też straciła rację bytu? Czy finansowane kapitałowo warstwy systemów emerytalnych są niepotrzebne, a ich wpływ na stan publicznych szkodliwy? Są to pytania o fundamentalnym znaczeniu zarówno w wymiarze praktycznym, jak i teoretycznym. Niniejsza publikacja pomyślana jest jako przyczynek do dyskusji nad reformowaniem systemów emerytalnych. Jesteśmy ciekawi opinii Czytelników, które prosimy przesyłać na adres redaktora naukowego tej publikacji: marek.szczepanski@put.poznan.pl.

10 10 Wstęp

11 INTRODUCTION Reforming pension systems is a kind of signum temporis of modern societies. It is a long comprehensive process taking several years, usually undergoing modifications in progress and it can also be inhibited. Reforming the pension system is burdened with high political risk and the effects of good decisions, but also errors or omissions in this area may be felt for generations. Pension reforms are of major importance: at stake is not only the interest of millions of participants of the pension system (current and future retirees), but also the impact of a particular structure of the pension system on the state of the economy and public finances and the redistribution of income between the working generation and the generation that has already finished its professional activity and holds the right to expect adequate financial security in old age. Without doubt, there is a need for objectified and multifaceted assessment of the current state of pension reforms which have been implemented since the 1990s in post-socialist countries. Many of the problems of reforming pension systems have universal dimension, though to varying degrees and in different conditions in different countries. Therefore, experts from other countries should also be invited to discussion as they tend to analyze such reforms from a different perspective. A comparative study of pension reforms should be comprehensive in nature and it should be conducted taking into consideration different points of view: the science of social policy, finance, macroeconomics, demographics, as well as legal sciences. This has also been the idea behind this monograph which presents the results of studies on pension reforms conducted by researchers and practitioners of pension market from the Czech Republic, Slovakia, Bulgaria, Poland, and confronted with the views of the authors from the U.S. and the UK. In addition to the comparison and the initial assessment of pension reforms implemented in the post-socialist countries and other countries (to which the first part of the book was devoted) the monograph includes the results of research and reflections on the economic and financial (part two) and social (part three) aspects of pension reforms. It is worth mentioning the reasons for pension reforms in post-socialist countries (including Poland). The process of demographic aging in economically developed states and the increasing share of expenditure on retirement security in relation to social product forced changes in traditional pension systems financed on the basis of the intergenerational contract (PAY-AS-YOU-GO). In the 1990s and at the turn of the twentieth and the twenty-first century most European countries (but also other countries) introduced pension reforms. Some of them were of parametric character (e.g. extension of retirement age), others of holistic or systemic character.

12 12 Introduction Under the influence of the experience of Latin American countries and transnational institutions (such as World Bank), but also taking into account national specificities, many post-socialist countries, along with a public (basic) pension scheme, also introduced a capital segment (pension funds) to complement the system financed on the basis of apportionment (funding of pension payments with premiums or taxes provided by working generations PAY-AS-YOU-GO). The partial privatization of public pension schemes seemed to be the remedy for the increasing demographic risk to which PAY-AS-YOU-GO systems remain quite prone. The World Bank in its famous report, "Averting the Old-Age Crisis" of 1994 actually recommended such a solution to post-socialist countries. Pension schemes consisting of several layers (pillars) of various funding sources were supposed to provide greater security through the diversification of risk between the state and the market, increasing their financial stability and ensure the adequacy of future pension benefits and reduce the burden on public finances. It seemed at that time (the 1990s) that using an appropriate investment strategy by private financial institutions managing pension funds and oversight by financial regulators in each country, would control the investment risk present in the fully funded layers (pillars) of pension schemes. An additional benefit was supposed to be an increase in savings in the economy and the stimulation of the development of financial markets through investments made by pension funds. As it turned out, the creators of pension reforms in many countries clearly underestimated the cost of moving from a single pillar PAYG scheme to a mixed scheme (in places where such mixed systems got introduced). Several decades of ongoing coexistence of single pillar public pension schemes and the new multipillar scheme cause a situation when the refinancing of pension contributions discharged to a fully-funded segment requires subsidies from the state budget and increases public debt. Such a situation took place in Poland and it was exposed a few years after the implementation of the reform of the pension system of The experience of the global financial crisis of including a significant decline in the value of pension assets in most OECD countries led to a reorientation, and in many countries to full (Hungary) or partial (in Poland) reduction in the capital layer of pension schemes. Incidentally, in Poland the process is not complete, as the three variants of changes in the public pension scheme proposed for public discussion by the government in the summer of 2013 assume de facto quicker or slower liquidation of pension funds. Pension reform in the Czech Republic went in the other direction and there the generational contract remains the basis for the financing of the pension scheme and only recently have they allowed for the voluntary transfer of contributions to pension funds, of which so far - just a few participants of the pension scheme have benefited. So, is the return to the PAYG financing and the monopoly of the state in pension scheme the right solution? Is the idea of risk-sharing between the state and the market still valid or has it lost the reason for existence? Are the funded layers un-

13 Introduction 13 necessary and their impact on the public harmful? These are the questions of fundamental importance both in practice and theory. This publication is meant to be a contribution to the debate on reforming pension schemes. We are interested in readers opinions and we encourage readers to submit comments to the scientific editor of this publication: marek.szczepanski@put.poznan.pl.

14 14 Introduction

15 Część I Reformy emerytalne w krajach postsocjalistycznych oraz w innych państwach porównanie i wstępna ocena Part I Pension reforms in post-socialist countries and in other countries a comparison and an initial assessment

16 16

17 Jarosław POTERAJ * ZMIANY W SYSTEMACH EMERYTALNYCH W EUROPIE W LATACH Celem badawczym opracowania jest odnalezienie różnic i podobieństw w zakresie modyfikowania systemów emerytalnych w ostatnich latach pomiędzy krajami Europy Zachodniej i Europy Środkowo-Wschodniej. Prezentując przegląd dokonywanych w badanym okresie zmian autor dokonuje ich systematyzacji, wyróżniając, jako dwie zasadnicze kategorie: 1) zmiany bieżące, odnoszące się do redukcji długu i deficytu, oraz 2) zmiany trwałe, dotyczące poprawy stabilności programów publicznych. We wnioskowaniu autor wskazuje, że cechą wspólną i najczęściej stosowanym lekarstwem na problemy systemów emerytalnych w badanych grupach krajów stało się powszechnie podwyższanie wieku emerytalnego. Zróżnicowanie polegało z kolei na tym, że w krajach Europy Środkowo-Wschodniej często występowało przenoszenie części składki emerytalnej z filarów kapitałowych do filarów repartycyjnych, natomiast w krajach Europy Zachodniej występowały działania władzy publicznej ochraniające uczestników tych schematów zawodowych przed możliwą w warunkach kryzysu niewypłacalnością organizatorów. Słowa kluczowe: emerytura, systemy emerytalne, reformy emerytalne 1. WPROWADZENIE Objawiony 15 września 2008 roku, spektakularnym upadkiem banku inwestycyjnego Lehman Brothers [Berenson 2008], początek światowego kryzysu finansowego doprowadził w kolejnych latach do znaczących zmian w dynamice wzrostu gospodarczego we wszystkich krajach europejskich. Zmiany te w oczywisty sposób zaczęły wpływać na funkcjonowanie publicznych systemów emerytalnych w tych krajach. W opublikowanej właśnie we wrześniu 2008 roku książce o systemach emerytalnych w krajach Unii Europejskiej [Poteraj 2008] autor poddał szczegółowej analizie funkcjonowanie systemów emerytalnych we wszystkich 27 krajach Unii Europejskiej według stanu na początek roku Dynamika zmian w systemach emerytalnych we wszystkich, nie tylko należących do Unii * Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży.

18 18 Jarosław Poteraj Europejskiej, krajach europejskich z ostatnich lat wymaga kolejnego opracowania. Powstałe w ostatnich latach cząstkowe opracowania dotyczące tych zmian [Chłoń- Domińczak 2010], [Owczarek 2011] i [SSA 2012a] także wymagają aktualizujących uzupełnień. Autor podjął już wcześniejszą próbę takiego opracowania [Poteraj 2012], a niniejszy tekst stanowi aktualizację tamtego, niepublikowanego dotąd materiału. W niniejszym artykule autor podejmuje próbę analizy porównawczej zmian w systemach emerytalnych krajów Europy Zachodniej i Europy Środkowo-Wschodniej, poszukując w najnowszych próbach reformowania systemów emerytalnych różnic i podobieństw pomiędzy tymi grupami krajów. Celem badawczym opracowania jest zatem odnalezienie różnic i podobieństw w zakresie modyfikowania systemów emerytalnych w ostatnich latach pomiędzy krajami Europy Zachodniej i Europy Środkowo-Wschodniej. Jednocześnie autor stawia hipotezę, że najbardziej istotnym elementem podobieństw było powszechnie występujące podnoszenie ustawowego wieku emerytalnego. Przygotowując niniejsze opracowanie autor wykorzystywał dane statystyczne Eurostatu i materiały amerykańskiej Social Security Administration. W zakresie przeglądu zmian w europejskich systemach emerytalnych wykorzystane zostały informacje przedstawiane w comiesięcznym informatorze International Update [International Update ], wydawanym przez amerykańskie Social Security Administration z lat Artykuł rozpoczyna się od analizy uwarunkowań ekonomicznych, demograficznych i systemowych reform emerytalnych w Europie w ostatnich latach, a następnie zaprezentowano w nim podejmowane w latach działania reformatorskie. W kolejnych rozdziałach podjęto próbę wskazania różnic i podobieństw w reformowaniu systemów emerytalnych w badanych grupach krajów. W Podsumowaniu zawarto wnioski z przeprowadzonego badania i odniesienie do postawionej we wprowadzeniu hipotezy. 2. UWARUNKOWANIA EKONOMICZNE I SYSTEMOWE REFORM EMERYTALNYCH W EUROPIE OD ROKU Podstawowe parametry makroekonomiczne Funkcjonowanie publicznych systemów emerytalnych wiąże się w sposób oczywisty ze stanem gospodarki i finansów publicznych. Systemy emerytalne są jedynie sposobem wykorzystywania zasobów wytworzonych przez realną gospodarkę i poddawanych redystrybucji poprzez finanse publiczne. Te ostatnie w ostatnich latach borykają się z wieloma problemami, wśród których największe znacze-

19 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach nie ma powiększające się publiczne zadłużenie. W tabelach 1 i 2 przedstawiono zestawienie krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Europy Zachodniej wg wartości relacji długu publicznego do PKB oraz dynamiki zmiany relacji długu publicznego do PKB w krańcowych latach badanego okresu, czyli w 2008 i w Tabela 1. Zestawienie krajów Europy Środkowo-Wschodniej wg wartości relacji długu publicznego do PKB oraz dynamiki zmiany relacji długu publicznego do PKB w latach 2008 i 2012 Kraj 2008 [%] 2012 [%] Kraj 2008 [%] 2012 [%] Dynamika zmiany Węgry 73,0 79,2 Rumunia 13,4 37,8 2,82 Polska 47,1 55,6 Litwa 15,5 40,7 2,63 Słowenia 22,0 54,1 Słowenia 22,0 54,1 2,46 Słowacja 27,9 52,1 Estonia 4,5 10,1 2,24 Czechy 28,7 45,8 Łotwa 19,8 40,7 2,06 Litwa 15,5 40,7 Słowacja 27,9 52,1 1,87 Łotwa 19,8 40,7 Czechy 28,7 45,8 1,60 Rumunia 13,4 37,8 Bułgaria 13,7 18,5 1,35 Bułgaria 13,7 18,5 Polska 47,1 55,6 1,18 Estonia 4,5 10,1 Węgry 73,0 79,2 1,08 Źródło: [Eurostat 2013a] W grupie krajów Europy Środkowo-Wschodniej najwyższy poziom relacji długu publicznego do PKB, zarówno w roku 2008, jaki 2012, miały Węgry, przy czym kraj ten wykazał także najniższy poziom dynamiki zmiany tej relacji w badanym okresie. Węgry istotnie różniły się poziomem badanej relacji od pozostałych krajów w tej grupie, szczególnie wyraźnie w roku Najniższy poziom badanej relacji wystąpił w roku 2008 w przypadku Estonii, Rumunii oraz Bułgarii, a kraje te utrzymały się w dolnej części zestawienia także w roku W roku 2012 wartość tej relacji wyraźnie wzrastała w porównaniu z rokiem 2008, w wielu krajach przekraczając ponad dwukrotnie poziom z roku Najwyższą dynamikę zmiany wykazała Rumunia, ale bardzo wysoką także Litwa i Słowenia. W grupie krajów Europy Zachodniej niekwestionowanym negatywnym liderem w zakresie poziomu badanej relacji była w obydwu latach Grecja, ale niewiele jej ustępowały takie kraje jak Włochy, Belgia i Portugalia, a w roku 2012 także Irlandia, która wykazała największą dynamikę zmiany badanej relacji. Najmniej zadłużonymi

20 20 Jarosław Poteraj relatywnie krajami były Luksemburg, Szwecja i Dania, spośród których największą dynamikę wzrostu miały Luksemburg i Dania, a Szwecja, jako jedyny kraj wykazała ujemną dynamikę wzrostu badanej relacji. Bardzo wyraźne zmiany miały miejsce w oprócz wspomnianej już Irlandii, w Hiszpanii, na Cyprze i w Portugalii. Tabela 2. Zestawienie krajów Europy Zachodniej wg wartości relacji długu publicznego do PKB oraz dynamiki zmiany relacji długu publicznego do PKB w latach 2008 i 2012 Kraj 2008 [%] 2012 [%] Kraj 2008 [%] 2012 [%] Dynamika zmiany Grecja 112,9 156,9 Irlandia 44,5 117,6 2,64 Włochy 106,1 127,0 Hiszpania 40,2 84,2 2,09 Portugalia 71,7 123,6 Cypr 48,9 85,8 1,75 Irlandia 44,5 117,6 Portugalia 71,7 123,6 1,72 Belgia 89,2 99,6 W. Brytania 52,7 90,0 1,71 Francja 68,2 90,2 Finlandia 33,9 53,0 1,56 W. Brytania 52,7 90,0 Luksemburg 14,4 20,8 1,44 Cypr 48,9 85,8 Grecja 112,9 156,9 1,39 Hiszpania 40,2 84,2 Dania 33,4 45,8 1,37 Niemcy 66,8 81,9 Francja 68,2 90,2 1,32 Austria 63,8 73,4 Niemcy 66,8 81,9 1,23 Malta 60,9 72,1 Holandia 58,5 71,2 1,22 Holandia 58,5 71,2 Włochy 106,1 127,0 1,20 Finlandia 33,9 53,0 Malta 60,9 72,1 1,18 Dania 33,4 45,8 Austria 63,8 73,4 1,15 Szwecja 38,8 38,2 Belgia 89,2 99,6 1,12 Luksemburg 14,4 20,8 Szwecja 38,8 38,2 0,98 Źródło: [Eurostat 2013a] Warto także zauważyć, dokonując porównań między dwoma grupami krajów, że najbardziej zadłużony kraj spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej, czyli Węgry, znalazłby się w środku zestawienia dla krajów Europy Zachodniej, nawet za Francją, Wielką Brytanią czy Niemcami. Natomiast w zakresie dynamiki zmiany badanej relacji istotnych różnic nie było. Reasumując te wstępne rozważania, dotyczące skali zadłużenia krajów europejskich można oczekiwać, że w takich krajach, jak Węgry, Polska, Słowenia, Rumunia i Litwa, w pierwszej grupie, oraz Grecja, Włochy, Portugalia, Irlandia, Hiszpania i Cypr, w drugiej grupie, problemy w zakresie bezpieczeństwa finansów pu-

21 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach blicznych mogły się przenieść na obszar emerytur i spowodować znaczące zmiany w systemach emerytalnych tych krajów Podstawowe parametry demograficzne Kolejnym elementem, który niewątpliwie znacząco wpływa na funkcjonowanie publicznych systemów emerytalnych jest sytuacja demograficzna. W tabelach 3 i 4 zaprezentowano zestawienia krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Europy Zachodniej wg wartości wskaźnika zależności pokoleniowej (65+/15-64) oraz prognozowanej dynamiki zmiany tego wskaźnika w latach 2010 i W grupie krajów Europy Środkowo-Wschodniej najwyższą wartość wskaźnika zależności pokoleniowej stwierdzić można było w roku 2010 w Bułgarii, na Łotwie i w Estonii. Natomiast w roku 2060 najwyższe wartości tego wskaźnika przewidywane są dla Łotwy, Rumunii i Polski. Relatywnie najkorzystniejsza sytuacja występowała w roku 2010 na Słowacji, a w prognozach na rok 2060 powinna mieć miejsce w Czechach, Estonii i na Litwie. Najwyższa dynamika zmiany w ciągu 50 lat nastąpić powinna na Słowacji, w Polsce i Rumuni, a na przeciwnym krańcu zestawienia znalazły się Estonia, Bułgaria i Węgry. Tabela 3. Zestawienie krajów Europy Środkowo-Wschodniej wg wartości wskaźnika zależności pokoleniowej (65+/15-64) oraz prognozowanej dynamiki zmiany tego wskaźnika w latach 2010 i 2060 Kraj 2010 [%] 2060 [%] Kraj 2010 [%] 2060 [%] Wskaźnik zmiany Łotwa 25,19 67,99 Słowacja 16,93 61,80 3,65 Rumunia 21,37 64,77 Polska 18,96 64,59 3,41 Polska 18,96 64,59 Rumunia 21,37 64,77 3,03 Słowacja 16,93 61,80 Łotwa 25,19 67,99 2,70 Bułgaria 25,44 60,32 Czechy 21,57 55,00 2,55 Węgry 24,20 57,81 Litwa 23,28 56,65 2,43 Słowenia 23,80 57,61 Słowenia 23,80 57,61 2,42 Litwa 23,28 56,65 Węgry 24,20 57,81 2,39 Estonia 25,18 55,54 Bułgaria 25,44 60,32 2,37 Czechy 21,57 55,00 Estonia 25,18 55,54 2,21 Źródło: [Eurostat 2013b]

22 22 Jarosław Poteraj Tabela 4. Zestawienie krajów Europy Zachodniej wg wartości wskaźnika zależności pokoleniowej (65+/15-64) oraz prognozowanej dynamiki zmiany tego wskaźnika w latach 2010 i 2060 Kraj 2010 [%] 2060 [%] Kraj 2010 [%] 2060 [%] Wskaźnik zmiany Niemcy 31,26 59,89 Malta 21,26 55,56 2,61 Portugalia 26,70 57,20 Cypr 18,64 47,57 2,55 Grecja 28,41 56,65 Hiszpania 24,69 56,37 2,28 Włochy 30,78 56,65 Luksemburg 20,43 45,05 2,21 Hiszpania 24,69 56,37 Irlandia 16,82 36,65 2,18 Malta 21,26 55,56 Portugalia 26,70 57,20 2,14 Austria 26,10 50,73 Holandia 22,82 47,47 2,08 Cypr 18,64 47,57 Grecja 28,41 56,65 1,99 Holandia 22,82 47,47 Austria 26,10 50,73 1,94 Finlandia 25,63 47,43 Niemcy 31,26 59,89 1,92 Francja 25,66 46,58 Finlandia 25,63 47,43 1,85 Szwecja 27,72 46,21 Włochy 30,78 56,65 1,84 Luksemburg 20,43 45,05 Francja 25,66 46,58 1,82 Belgia 26,03 43,83 Dania 24,87 43,52 1,75 Dania 24,87 43,52 W. Brytania 24,86 42,07 1,69 W. Brytania 24,86 42,07 Belgia 26,03 43,83 1,68 Irlandia 16,82 36,65 Szwecja 27,72 46,21 1,67 Źródło: [Eurostat 2013b] W przypadku krajów Europy Zachodniej w roku 2010 najwyższa wartość wskaźnika charakteryzowała Niemcy, Włochy i Grecję, a najniższa była w Irlandii i na Cyprze. Natomiast w prognozie na rok 2060 największe problemy demograficzne powinny się ujawnić w Niemczech, Portugalii, Grecji, we Włoszech, w Hiszpanii i na Malcie. W najlepszej relatywnie sytuacji są Irlandia, Wielka Brytania, Dania i Belgia. Przy analizie wskaźnika zmiany największa jego dynamika wystąpić powinna w przypadku Malty, Cypru i Hiszpanii, a stosunkowo bezpieczne są w tym zakresie Szwecja, Belgia i Wielka Brytania. Porównując sytuację demograficzną między grupami badanych krajów należy zauważyć, kraj o przewidywanej najwyższej wartości wskaźnika zależności w roku 2060, czyli Niemcy, w zestawieniu krajów Europy Środkowo-Wschodniej znalazłby się w środku badanej grupy, mając niższą wartość wskaźnika od takich krajów, jak Polska, Słowacja, czy Bułgaria.

23 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach Reasumując rozważania dotyczące demografii należy wskazać w grupie krajów Europy Środkowo-Wschodniej, jako najbardziej podatne na wpływ czynnika demograficznego na potrzebę dostosowań publicznych systemów emerytalnych, takie kraje, jak Łotwa, Rumunia, Polska i Słowacja, a w grupie krajów Europy Zachodniej przede wszystkim Niemcy, Portugalię i Grecję, ale także Maltę, Cypr i Hiszpanię Podstawowe parametry systemów emerytalnych Oczywiście przy prognozowaniu zmian w systemach emerytalnych, oprócz podstaw dotyczących stanu gospodarki, finansów publicznych i demografii, koniecznym jest odniesienie do stanu wyjściowego, którym jest konstrukcja systemów emerytalnych, które mogą podlegać reformowaniu. Najważniejszymi parametrami w tym zakresie są ustawowy wiek emerytalny, zróżnicowany w wielu przypadkach dla kobiet i mężczyzn, i poziom obowiązkowych składek na finansowanie systemu emerytalnego. Zestawienie krajów europejskich, uwzględniające te elementy, przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Zestawienie krajów europejskich wg wartości ustawowego wieku emerytalnego oraz wysokości poziomu składki na cele emerytalne i rentowe Kraj WEM 2008 WEM 2012 WEK 2008 WEK 2012 Składka 2008 (%) Składka 2012 (%) Rumunia 63,25 64,25 58,25 59,25 38,5 41,8 Węgry 62 62, ,5 33,5 37 Ukraina ,5 33,2 35,2 Łotwa , ,09 35,09 Portugalia ,75 34,25 Rosja Włochy ,7 33 Białoruś Mołdawia Hiszpania ,3 28,3 Czechy 61,83 62,5 56,33 61, Słowacja ,75 59, Litwa 62,5 62, ,2 26,3 Polska ,52 25,52 Holandia ,65 24,7

24 24 Jarosław Poteraj Słowenia 62, ,35 24,35 Szwajcaria ,8 23,8 Austria ,8 22,8 Finlandia ,7 22,8 Estonia , Serbia 63, , Norwegia ,9 21,9 W. Brytania ,8 21,85 Albania ,7 21,6 Chorwacja , Grecja Malta Islandia ,34 19,79 Niemcy 65 65, ,08 19,9 19,6 Bułgaria 63 63,33 59,5 60, ,8 Szwecja ,91 17,21 Francja ,55 16,65 Belgia ,36 16,36 Luksemburg Cypr ,6 13,6 Irlandia ,5 8,25 Dania brak brak WEM ustawowy wiek emerytalny mężczyzn, WEK ustawowy wiek emerytalny kobiet; składka oznacza łączną wartość obowiązkowych składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe; wytłuszczono kraje, w których w badanym okresie nie stwierdzono zmian poziomu ustawowego wieku emerytalnego ani zmian poziomu składki na cele emerytalne i rentowe. Źródło: [SSA 2012b] W roku 2008 ustawowy wiek emerytalny mężczyzn najwyższy był na Islandii i w Norwegii (67 lat), a najniższy we Francji, w Rosji, na Ukrainie i na Białorusi (60 lat). W przypadku kobiet najwyższy był na Islandii i w Norwegii (67 lat), a najniższy w Rosji, na Ukrainie i na Białorusi (55 lat). W roku 2012 wiek ten w wielu krajach podwyższono, przy czym liderzy w obydwu kierunkach pozostali tacy sami jak w roku Natomiast w zakresie poziomu składek emerytalnych najwyższe ich wartości w roku 2008 występowały w Rumunii, Portugalii i na Węgrzech, a w Danii zaopatrzeniowy charakter bazowych emerytur nie przewidywał obowiązkowych składek

25 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach dedykowanych systemowi emerytalnemu. W roku 2012 najwyższy poziom składek emerytalnych występował w Rumunii, na Węgrzech i na Ukrainie, ale warto także zauważyć najwyższa dynamikę wzrostu w przypadku Rosji. Na drugim krańcu zestawienia, obok wspomnianej już Danii, znalazły się Irlandia, Cypr i Luksemburg. Warto także wskazać kraje, w których w badanym okresie wystąpiła duża bezwładność stanu systemów emerytalnych, objawiająca się brakiem jakichkolwiek zmian w zakresie poziomu wieku emerytalnego i wysokości składki emerytalnej. W grupie takich krajów znalazły się: Mołdawia, Hiszpania, Szwajcaria, Austria, Norwegia, Malta, Belgia, Luksemburg i Dania. Wstępny przegląd uwarunkowań do reformowania systemów emerytalnych prowadzi do konkluzji, że w wielu krajach można było spodziewać się zmian w systemach emerytalnych, których przyczyn można upatrywać w przedstawionych wyżej obszarach. 3. PRZEGLĄD REFORM EMERYTALNYCH W EUROPIE OD ROKU 2008 W ramach przeprowadzonych w badanym okresie zmian w publicznych systemach emerytalnych w Europie należy wyróżnić dwie zasadnicze kategorie: 1) zmiany bieżące, odnoszące się do redukcji długu i deficytu, oraz 2) zmiany trwałe, dotyczące poprawy stabilności programów publicznych 3.1. Zmiany bieżące, odnoszące się do redukcji długu i deficytu Zmiany bieżące zaprezentowano w podstawowym podziale na zmiany w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i zmiany w krajach Europy Zachodniej Kraje Europy Środkowo-Wschodniej Poza Słowenią i Czechami we wszystkich tych krajach funkcjonowały systemy emerytalne zawierające publiczne i obowiązkowe filary: repartycyjny i kapitałowy. Zmiany dotyczyły trzech obszarów: redukcji lub realokacji części składki emerytalnej z filara kapitałowego do filara repartycyjnego, zmian w obowiązkowości kapitałowego filara emerytalnego, innych zmian redukujących dług lub deficyt.

26 26 Jarosław Poteraj Redukcja lub realokacja części składki emerytalnej z filara kapitałowego do filara repartycyjnego Estonia prawem wprowadzonym w czerwcu 2009 przejściowo zmniejszono udział składki płaconej przez pracodawców do filara kapitałowego z 4% funduszu płac do 0% w 2010, 2% w 2011 oraz przewidziano powrót do 4% w 2012; bazą do obniżki była 20% składka płacona przez pracodawców, z pozostawieniem części przekazywanej dotąd do filara repartycyjnego; pracownicy mogli wybrać obniżenie składki do filara kapitałowego na zasadach 0% w 2010, 1% w 2011, by powrócić do poziomu 2% w 2012 Litwa stopa składki przekazywana do filara kapitałowego była w 2009 obniżana dwukrotnie: z 5,5% do 3,0% od stycznia 2009 i z 3,0% do 2,0% od lipca 2009; w kolejnych latach składki miały wynosić: 5,5% w 2011, 6,0% w latach i powrócić do pierwotnego poziomu 5,5% w styczniu 2015; różnicę przesunięto do filara repartycyjnego, pozostawiając składkę na poziomie 26,3%, w czerwcu 2010 zamrożono poziom składki przekazywanej do filara kapitałowego na 2,0%, od grudnia 2011 stopa składki przekazywana do filara kapitałowego została obniżona z 2,0% do 1,5%, prawem z 14 listopada 2012 ustalono, że stopa składki przekazywanej do filara kapitałowego po podwyższeniu w 2013 do 2% zostanie ponownie obniżona od 2014 do 1,5% Łotwa postanowiono o obniżeniu od maja 2009 łącznej stopy składki płaconej przez pracodawcę i pracownika do filara kapitałowego z 8% do 2% w 2010, 4% w 2011, ustalając ją ostatecznie w 2012 na poziomie 6%, i przesuwając różnicę do filara repartycyjnego Polska od maja 2011 obniżono wielkość składki przekazywanej do filara kapitałowego z 7,3% do 2,3%; ta 5,0% różnica zaczęła być przekazywana do nowego subkonta w ramach filara repartycyjnego, zarządzanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), przewidywana była stopniowa podwyżka od 2013 części składki przekazywanej do filara kapitałowego do docelowego poziomu 3,5% od początku roku 2017, z odpowiednią redukcją części przekazywanej do filara repartycyjnego Słowacja 1 września 2012 roku weszła w życie nowa ustawa, która zmniejsza składki do drugiego filara i ponownie przenosi je do pierwszego publicznego filara emerytalnego; wielkość składki na drugi filar spadła z 9% zarobków do 4%, podczas gdy składki do repartycyjnego programu wzrosły z 9% do 14% dochodów

27 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach Węgry w październiku 2010 przejściowo (do grudnia 2011) zawieszono przekazywanie składki do filara kapitałowego, kierując ją w całości do filara repartycyjnego, następnie w grudniu 2010 przedłużono zawieszenie na czas nieokreślony i automatycznie (domyślnie) przeniesiono uczestników filara kapitałowego do filara repartycyjnego, a salda ich kont przeniesiono do filara repartycyjnego; formalnie pozostała możliwość pozostawienia na żądanie swoich kont w filarze kapitałowym, z której jednak skorzystało jedynie z 3 mln dotychczasowych uczestników Zmiany w obowiązkowości kapitałowego filara emerytalnego Czechy 7 listopada 2012 zatwierdzono utworzenie od 1 stycznia 2013 drugiego filara emerytalnego w postaci dobrowolnych indywidualnych kont emerytalnych; chociaż udział w tym filarze jest dobrowolny, pracownik, który zdecyduje się wziąć udział w II filarze, decyzji tej nie może odwołać Estonia od sierpnia 2011 zezwolono uczestnikom filara kapitałowego na dokonywanie do trzech razy w roku (w styczniu, maju i październiku) zmiany typu funduszu w zakresie ryzyka pomiędzy funduszami: bezpiecznymi, średniego ryzyka i ryzykownymi; dotąd istniała możliwość takiej zmiany tylko raz w roku Litwa prawem z 14 listopada 2012 ustalono, że obecni uczestnicy filara kapitałowego w okresie od kwietnia do września 2013 mogą wybrać opcję wyjścia z tego schematu Polska z początkiem roku 2009 ustalono zasady wypłacania okresowej i dożywotniej emerytury kapitałowej; jeżeli kwota hipotetycznej emerytury miałaby być niższa niż 50% kwoty dodatku pielęgnacyjnego otwarty fundusz emerytalny (OFE) przekazuje środki zgromadzone na rachunku członka OFE do funduszu emerytalnego w ramach ZUS Rumunia od 1 stycznia 2008 wprowadzono obowiązkowy filar kapitałowy w systemie emerytalnym; w 2008 składka przekazywana na filar kapitałowy wynosiła 2,0% i jej udział miał być systematycznie podwyższany o 0,5 punktu procentowego rocznie, do osiągniecia poziomu 6,0% w 2016 Słowacja w okresie od 1 stycznia 2008 do 30 czerwca 2008 zezwolono dotychczasowym uczestnikom na odejście z filara kapitałowego; z opcji tej skorzystało pracowników,

28 28 Jarosław Poteraj prawem z 4 listopada 2008 zniesiono obowiązek uczestnictwa w filarze kapitałowym dla osób wchodzących na rynek pracy, a dotychczas w nim uczestniczącym zezwolono na ograniczone w czasie od 15 listopada 2008 do 30 czerwca 2009 odejście z filara kapitałowego, a salda rachunków osób wybierających opcję wyjścia przeniesiono do filara repartycyjnego, we wrześniu 2011 postanowiono o przywróceniu od kwietnia 2012 obowiązkowości uczestnictwa w filarze kapitałowym dla osób wchodzących na rynek pracy, pozostawiając im możliwość jego opuszczenia przez pierwsze 2 lata zatrudnienia, w okresie od września 2012 do stycznia 2013 zezwolono obecnym członkom zrezygnować z uczestnictwa w drugim filarze, a salda ich kont miały zostać przeniesione do pierwszego repartycyjnego filaru Węgry od października 2008 uczestnictwo w filarze kapitałowym stało się dobrowolne dla osób wchodzących na rynek pracy, wszystkim uczestniczącym dotąd w filarze kapitałowym umożliwiono wyjście z tego filara w okresie od października 2010 do grudnia 2011, środki zgromadzone na rachunkach osób wybierających opcję przejścia miały trafić do filara repartycyjnego, prawem z grudnia 2010 zniesiono te zasady Inne zmiany redukujące dług lub deficyt Łotwa w styczniu 2009 na okres przejściowy do końca 2013 zniesiono górny poziom zarobków zwalniający z płacenia składek na ubezpieczenia społeczne, a także podniesiono poziom kar za opóźnienia w przekazywaniu składek na ubezpieczenia społeczne, od 1 lipca 2009 na okres przejściowy do końca roku 2012 obniżono poziom wypłacanych emerytur o 10%, a w przypadku emerytów posiadających zatrudnienie nawet o 70% Słowenia w ustawach budżetowych na lata 2011 i 2012 zamrożono wartość wypłacanych emerytur na poziomie z roku 2010, dopuszczono jednak możliwość wzrostu emerytur w 2012, jeżeli inflacja przekroczy 2% Kraje Europy Zachodniej W wielu krajach Europy Zachodniej w badanym okresie ujawniły się problematyczne sytuacje, dotyczące płynności publicznych systemów emerytalnych. W niektórych z nich jednak starano się poprawiać konkurencyjność gospodarek, reduku-

29 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach jąc obciążenia wynikające z wysokości składek emerytalnych. Zmiany w krajach Europy Zachodniej zaprezentowano zatem w podziale na: zmiany redukujące dług lub deficyt, inne zmiany Zmiany redukujące dług lub deficyt Cypr od połowy roku 2008 rozpoczęto stopniowe podnoszenie wysokości składki na ubezpieczenie społeczne, które ma trwać do 2037 i ogółem podwyższyć jej poziom o 9,1 punktów procentowych z 12,6% do 21,7% Grecja zamrożono wysokość emerytur na lata w czerwcu 2011 rozszerzono to zamrożenie do roku 2015 Irlandia w 2010 postanowiono o tym, że składki pracownicze będą nadal otrzymywać ulgi podatkowe, ale maksymalna dopuszczalna stawka będzie stopniowo zmniejszana, z 41% w 2011 do 34% w 2012, 27% w 2013 i 20% w 2014 i kolejnych latach od 2011 składki wpłacane przez pracodawców do systemu emerytalnego przestały być zwolnione od opodatkowania i stały się opodatkowanym dochodem pracowników; zniesiono także wyłączenie osób zarabiających mniej niż 352 EUR miesięcznie z opłacania składek emerytalnych Luksemburg od 1 stycznia 2013 zaczęto wprowadzać zmiany polegające na stopniowym, do roku 2052, podnoszeniu stawek składek emerytalnych z 24 do 30% i liczby lat składkowych wymaganych do otrzymywania pełnej emerytury publicznej z 40 do 43 lat Portugalia zamrożono wysokość emerytur na rok 2011 w 2011 wprowadzono nową specjalną opłatę na emerytury wyższe niż EUR miesięcznie w 2011 wyeliminowano 13 i 14 płatności miesięczne dla emerytów i rencistów o dochodach ponad EUR miesięcznie Włochy zamrożono wysokość emerytur wyższych niż EUR na lata 2012 i Inne zmiany Irlandia od 2 lipca 2011 obniżono składkę emerytalną płaconą przez pracodawców z 8,5% do 4,25% na okres do końca roku 2013

30 30 Jarosław Poteraj Islandia 16 islandzkich funduszy emerytalnych 8 grudnia 2009 ustanowiło Islandzki Fundusz Inwestycyjny dla wspomagania naprawy gospodarczej Islandii od ostatniego międzynarodowego kryzysu finansowego 3.2. Zmiany trwałe, odnoszące się do poprawy stabilności programów publicznych Odmienny charakter od przedstawionych powyżej zmian bieżących miały zmiany trwałe, które wprowadzano dla poprawy stabilności publicznych systemów emerytalnych. Zmiany te podzielono, podobnie jak poprzednio, na te, które wystąpiły w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i w krajach Europy Zachodniej, ale rozszerzono spektrum poznawcze o zmiany w innych krajach Kraje Europy Środkowo-Wschodniej W krajach Europy Środkowo-Wschodniej szczególnie intensywnie zaobserwować można było zmiany dotyczące podwyższania poziomu wieku emerytalnego i wymaganego okresu opłacania składek oraz inne zmiany obniżające koszty działania publicznych programów repartycyjnych lub zwiększające ich przychody. Wyróżniono także kategorię innych zmian, dla tych, których nie można było przypisać powyższym obszarom Podwyższanie wieku emerytalnego i wymaganego okresu opłacania składek Bułgaria wcześniej wiek emerytalny był podnoszony z początkiem każdego roku o 6 miesięcy, osiągając docelowe poziomy 63 lata dla mężczyzn i w lat dla kobiet, w grudniu 2010 postanowiono o podnoszeniu poziomu wieku emerytalnego do 65 lat (mężczyźni) i 63 lat (kobiety) o 6 miesięcy rocznie począwszy od 2021, z początkiem 2012wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn podwyższono o 4 miesiące, do wieku 63 i 4 miesięcy w przypadku mężczyzn i wieku 60 lat i 4 miesiące dla kobiet; od roku 2013 do roku 2017 wiek emerytalny miał wzrastać o 4 miesiące każdego roku, aż do osiągnięcia wieku 65 lat dla mężczyzn i wieku 63 lat dla kobiet, dodatkowo postanowiono o systematycznym wzroście od 2012 do 2020 liczby lat opłacania składek emerytalnych wymaganych do otrzymania pełnej emery-

31 Zmiany w systemach emerytalnych w Europie w latach tury o 4 miesiące co rok, z poziomu 37 do 40 lat dla mężczyzn i z poziomu 34 do 37 lat dla kobiet Chorwacja wcześniejszym ustaleniem od początku 2008 wiek emerytalny wynosił 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet i w ich przypadku miał wzrastać stopniowo do poziomu 65 lat w 2030 Czechy wcześniejszym ustaleniem wiek emerytalny docelowo w przypadku mężczyzn i bezdzietnych kobiet miał wynosić 63 lata, a dla kobiet, które rodziły dzieci, od 59 do 62 lat; wiek emerytalny zwiększał się co roku dla mężczyzn o 2 miesiące, a dla kobiet o 4 miesiące; mężczyźni mieli osiągnąć docelowy wiek emerytalny w roku 2015, a kobiety w roku 2028, ustawą z 17 lipca 2008 podniesiono wiek emerytalny do poziomu 63 lat w 2016 dla mężczyzn i w 2019 dla kobiet bez dzieci, a do wieku w przedziale od 59 do 63 lat od 2019 dla kobiet z więcej niż jednym dzieckiem, w zależności od liczby dzieci, prawem ze stycznia 2010 wprowadzono systematyczne do 2028 podwyższanie wieku emerytalnego mężczyzn i bezdzietnych kobiet do poziomu 65 dla obydwu płci, kobiety, które urodziły dzieci będą mogły docelowo przechodzić na emeryturę w wieku od 62 do 65 lat w zależności od liczby urodzonych dzieci, ponadto wprowadzono stopniowe podwyższanie do 2019 liczby lat opłacania składek emerytalnych wymaganych do otrzymania pełnej emerytury z 25 do 35 Estonia w Estonii trwa przewidziane do roku 2016 podwyższanie wieku emerytalnego kobiet do 63 lat, dla wyrównania go z wiekiem emerytalnym mężczyzn, prawem z kwietnia 2010 ogłoszono podwyższenie wieku emerytalnego dla obydwu płci w okresie od 2017 do 2026 z poziomu 63 do 65 lat Litwa prawem z 9 czerwca 2011 wprowadzono stopniowe podwyższanie od 2012 do 2026 wieku emerytalnego mężczyzn z poziomu 62,5 i kobiet z poziomu 60 do równego dla obydwu płci poziomu 65 lat; wiek emerytalny będzie podwyższany o 2 miesiące rocznie dla mężczyzn i o 4 miesiące rocznie dla kobiet Łotwa prawem z 14 czerwca 2012 postanowiono o stopniowym podnoszeniu wieku emerytalnego z 62 do 65 lat, o 3 miesiące co roku od 2014 do 2025, i minimalnego okresu składkowego wymaganego do otrzymania pełnej emerytury, w dwóch etapach: najpierw z 10 do 15 lat w 2014 i następnie do 20 lat w 2025 Polska na podstawie zmiany prawa emerytalnego z 1 czerwca 2012od 2013 wiek emerytalny będzie stopniowo wzrastać, o 1 miesiąc na kwartał, z poziomu 65 do 67 lat dla mężczyzn (do 2020) oraz z poziomu 60 do 67 lat dla kobiet (do 2040)